Visie, wensen en kaders
PENITENTIAIRE (HER)INRICHTING NOORDSINGEL >
RONDOM DE MUUR
Bewonerswerkgroep i.s.m. deelgemeente Noord en De Werkplaats
> RANDVOORWAARDEN
INHOUD Visie PI Noordsingel / 3 Onze krachtwijk / 5 Historie / 7 Programmatische randvoorwaarden: park en groen, wonen, activiteiten / 11 Stedenbouwkundige randvoorwaarden: ontsluiting, muur, parkeren en bereikbaarheid / 15 Architectonische randvoorwaarden: bestaande bebouwing, nieuwbouw, Burgemeester Roosstraat, uitstraling en karakter / 19 Procesmatige randvoorwaarden: selectie- en verkoop, participatie / 19
1
> RANDVOORWAARDEN
VISIE PI NOORDSINGEL In de toekomst zien we het oude gevangeniscomplex aan de Noordsingel een grote aantrekkingskracht uitoefenen op haar omgeving. Het is een komen en gaan van bezoekers, bewoners en kleinschalige ondernemers. ’s Ochtends vroeg maken bewoners een wandelingetje met hun hond, komen leveranciers goederen brengen en brengen ouders hun kinderen naar de crèche. Mensen komen en gaan naar hun werk. Tussen de middag is het terras geopend en kan er lekker geluncht worden in de zon in het park en wordt er gespeeld en gewandeld. ’s Avonds halen mensen hun kinderen op en komen mensen thuis. Na een hapje eten is er een theatervoorstelling of een film en na afloop drinken mensen nog een drankje. De toeristen die uit de drukke stad komen of uit het levendige centrum van het Oude Noorden vinden rust in de botanische tuin en komen overnachten in het gevangenishotel. Van bovenaf gezien zie je het stervormige voormalige gevangenisgebouw met ertussen verschillende hoven en aan de singel het statige voormalige gerechtsgebouw. Door deze bijzondere stedenbouwkundige setting is er sprake van een rijkdom aan stedenbouwkundige ruimtes die op een mooie manier in elkaar overlopen. Ontdaan van alle storende bijbouwsels uit de vorige eeuw is er een prachtig stedelijk park ontstaan dat omarmt wordt door de karakteristieke bebouwing. Een groen gebied met een variatie aan sferen, groene ruimtes maar ook mooi bestrate pleinen met bomen. Hierin wordt een mix van functies, voorzieningen, horeca, werken en wonen ondergebracht, passend bij het publieke karakter. > 2
3
> RANDVOORWAARDEN Van belang is de bijzondere wisselwerking tussen het centrale stervormige gebouw en het omliggende park. Op straatniveau is de bebouwing publiek toegankelijk en zijn er op allerlei plaatsen doorgangen. Deze bieden de mogelijkheid om het complex op verschillende manieren te doorkruisen. De bezoeker kan wandelen en dwalen door de tuinen en de gebouwen.
Zelfstandigheid van bewoners versterkt de sociale kracht van een wijk; bewoners zijn de beste deskundigen van hun eigen omgeving. Het Noordse parkproject, Utrecht
4
ONZE KRACHTWIJK Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw speelt de verhuizing van de penitentiaire inrichting. In het bestemmingsplan is groen opgenomen. De gevangenis zou grotendeels worden afgebroken om plaats te maken voor een wijkpark. In 1997 heeft de workshop parkontwerpen vele parkideeën opgeleverd. In 2001? hebben de ‘Vrienden van het wijkpark’ een plan voor het Noordsingelpark gemaakt. Door cellentekort en gebrek aan financiën is de verhuizing destijds niet door gegaan. In juni 2008 is een samenwerkingsovereenkomst tussen het rijk en de gemeente Rotterdam getekend. Nu met het doel gezamenlijk de herontwikkeling van de PI Noordsingel mogelijk te maken. In de zomer van 2008 zijn wij als bewoners benaderd om deel te nemen aan het participatietraject om tot goede randvoorwaarden voor de herontwikkeling te komen vanuit de buurt. In november zijn we gestart met dit traject en voor u ligt het resultaat van onze inspanningen. Wij zijn enthousiast geraakt door de vele mogelijkheden die het complex te bieden heeft voor de wijk en de stad en we zien dit boekje dan ook niet als een eindpunt maar als het begin van een mooie ontwikkeling.
5
> HOTEL MET DE HOUTEN LEPEL
HISTORIE Het gevangeniscomplex aan de Noordsingel (ook wel genoemd ‘Hotel met de houten lepel’) kent een rijke historie. Toen het in 1872 werd gebouwd lag het midden in de weilanden aan de singel. Deze singel werd in 1862 gegraven ter verbetering van de stedelijke waterhuishouding en was onderdeel van één van de belangrijkste stedenbouwkundige plannen uit de geschiedenis van Rotterdam, het Waterproject van stadsarchitect W.N. Rose (1801-1877). Het gevangenisproject, van plan tot realisatie, duurde van 1863 tot 1872. Architect: Allard C. Pierson (1801-1870) en voortgezet door W.C. Metzelaar (1849-1918). Men vond het terrein ten zuiden van de Oost-Blommersdijkscheweg. Ver van de stadsdriehoek en toch dicht bij het Hollands Spoor. Door de open weilandachtige omgeving hadden de indrukwekkende muren en poorten van het op een fort gelijkende complex een afschrikwekkend effect. Als eerste werden de woningen aan de Burgemeester Roostraat ernaast gebouwd. In 1890 realiseerde men het notarieel archief aan de Bergstraat en in 1898 het Gerechtsgebouw (architect W.C. Metzelaar) aan de Noordsingel. Het gehele stervormige complex is van grote waarde op cultuur- en architectuurhistorisch gebied. De vleugelgevangenis is van een type cellulair stelsel dat sinds 1870 internationaal wordt erkend. > 6
7
> RANDVOORWAARDEN Buiten een eigen ziekenverblijf realiseerde men een vrijstaande kerk, de eerste gevangeniskerk in Nederland. Ook in de omgeving van de Noordsingel stond de tijd niet stil. Door de komst van werkzoekenden van het platteland naar de grote stad ontstond een tekort aan woonruimte. Het spectaculaire uitbreidingsplan voor het Oude Noorden dat directeur gemeentewerken G.J. de Jongh (1845-1917) in 1883 ontwierp ging door de hoge kosten niet door. De bebouwing werd overgelaten aan particulieren en ondernemers. De wijk werd rond 1900 gerealiseerd. Nu is het complex geheel opgenomen in het weefsel van de stad en tegelijkertijd voor de meeste mensen nog steeds een onbegaanbare plek.
PROGRAMMA
Door een tekort aan cellen en werkplaatsen zijn er vele veranderingen doorgevoerd en zijn diverse bijgebouwen in latere jaren binnen de muren toegevoegd. In de nabije omgeving zijn belangrijke functies voor de wijk verloeren gegaan. Zoals het Eudokia ziekenhuis, bioscoop Victoria aan de Bergweg. Etc (Wolf optioneel) De tijd is aangebroken dat de gedetineerde bewoners gaan verhuizen. Rest ons om met visie, flair en oog voor kwaliteit een bestemmingsplan voor wonen, werken en ontspannen te creëren in die prachtige oude gebouwen en hun omgeving. Voor het Oude Noorden en wijde omtrek een unieke kans!
8
9
> RANDVOORWAARDEN
PROGRAMMA Een gevarieerd programma met een combinatie van functies is mogelijk en gewenst door de grote oppervlakte (ca. 2,2 ha) en inhoud (ca. 30.000 m2) en de ligging in de wijk. Functies op het gebied van cultuur, recreatie, horeca, voorzieningen, wonen en werken met daarbij een gezonde aantrekkingskracht op de wijk en de stad zijn erg welkom binnen de gevangenismuren. Zowel wijkgebonden functies als functies met een stedelijke allure. Van belang is dat het programma op straatniveau goed past bij de openbare parksfeer eromheen. Dit betekent publieke en toegankelijke functies. Levendigheid zonder aantasting van het beschutte karakter.
Park en groen Een park op deze plek is al lang een gekoesterde wens van bewoners en omwonenden. Het dient een plek te zijn waar mensen kunnen ontspannen en elkaar kunnen ontmoeten. Het park is opgenomen in het binnenste van een bouwblok en ontleent daar een sfeer van beschutting en rust aan. Het park is geopend naar haar omgeving en hierin verankerd. Door functies in het stervormige gebouw in combinatie met de specifiek ingerichte omringende groene buitenruimte ontstaat er een bijzondere wisselwerking. >
10
11
> RANDVOORWAARDEN Het park wordt gekenmerkt door in elkaar overlopende ruimtes met verschillende sferen. Het park is opgenomen in het binnenste van een bouwblok en ontleent daaraan haar rustige en beschutte karakter. Op straatniveau is de bebouwing publiek, waarbij op allerlei plaatsen doorgangen zijn voor gebruikers van het park. Zij wandelen en dwalen door het groen en de gebouwen. Door realisatie van door- en toegangen op meerdere plekken in het gebouw en door de muur naar de wijk krijgen bezoekers het gevoel dat ze het park en de omringende gebouwen keer op keer kunnen blijven ontdekken. Zo ontstaan routes door het park.
Activiteiten
INHOUD
Er is behoeft aan activiteiten op het gebied van kunst en cultuur en recreatie. Zoals een theater/bioscoop met horecagelegenheid, een gevangenishotel, een trouwzaal, een meditatieruimte en een museum over de gevangenis Noordsingel met bijvoorbeeld gevangeniskunst. Specifieke wijkgebonden functies zijn een kinderopvang en gezondheidscentrum. Aan beide is momenteel gebrek. Daarnaast is behoefte aan flexibele (werk)ruimtes die al naar gelang de vraag kunnen worden benut. Ook is er vraag naar het huren voor korte periodes van representatieve ruimtes voor kleine zelfstandigen.
Wonen Wat betreft de toekomstige bewoners in de PI Noordsingel wordt ingezet op een gevarieerde groep van mensen, die kiezen voor stedelijk wonen. Een mix van mensen die bewust kiezen voor het Oude Noorden op die plek., waarbij een combinatie kan ontstaan van bewoners die actief deelnemen aan het leven binnen de muur. Starters, ouderen, studenten, alleenstaanden en beperkt gezinnen en een combinatie tussen koop en huur. Ook woonwerkgelegenheden zijn gewenst. Het is een groep die invloed wil hebben op hun eigen woonomgeving en hun eigen woning annex werkplek. Er zijn geen privé-tuinen op de begane grond mogelijk, met uitzondering van de Burgemeester Roosstraat. Dit zou strijdig zijn met de openbaarheid van het terrein binnen de muren. >
12
Het kan wel, sterker nog het moet: overheid, private partijen en particulieren dienen samen de ontwikkeling van gebieden ter hand te nemen. De Wagenwerkplaats, Amersfoort
13
> RANDVOORWAARDEN
STEDENBOUW Ontsluiting Om het complex goed te verankeren is de omgeving zijn goede aansluitingen nodig op de wijk, tenminste één aansluiting per omliggende straat: Er is een open verbinding met de groene Noordsingel, Er is een smalle verbinding met de drukke winkelstraat Zwart Janstraat Er is een verbinding met het actieve Bleiswijkplein en de Zegwaardstraat Er is een verbinding met de Burgemeester Roosstraat Belangrijk is dat je verschillende routes kan volgen door het complex en dat alle routes dag en nacht beloopbaar zijn. De opgave is om hierbij de veiligheid te verkrijgen door de activiteiten en betrokken bewoners.
Muur De gevangenismuur is ruimtelijk element en een natuurlijke begrenzing van het park. Daarbij is het een mooie ruimtelijke erfafscheiding tussen de achtertuinen van omwonenden en achterzijden van omliggende woningen en winkelpanden. Voor de aantrekkelijkheid van het park en de gebouwen in relatie tot de omgeving, zijn echter openingen in de muur nodig. De openingen maken meerdere routes door het complex mogelijk. 14
15
> RANDVOORWAARDEN Parkeren en bereikbaarheid Een goede bereikbaarheid met goede parkeeroplossingen is van belang om het complex goed te kunnen laten functioneren. De ligging aan de Noordsingel met het tramspoor zorgt voor een goede bereikbaarheid. De Noordsingel is nu autoluw en zou redelijk autoluw moeten blijven. Parkeren ondergronds of in gebouwde parkeervoorzieningen in bestaande gebouwen of in nieuwbouw is wenselijk om het complex met de monumentale gebouwen in een parksfeer tot zijn recht te laten komen. Parkeren op maaiveld, zeker in het binnenterrein, zou tot een minimum beperkt moeten blijven. Auto’s mogen alleen op het terrein komen om te laden en te lossen.
ARCHITECTUUR
De muur kan het park begrenzen en is een mooie ruimtelijke erfafscheiding naar achtertuinen en achterkanten van winkels.
De muur op een zo open mogelijke wijze gebruiken als ruimtelijk element, zo kan ook achter de muur langs gewandeld worden.
Het kan mooier, duurzamer, met meer respect voor het landschap en voor de bewoners. Dat bereik je door een ‘ontwerpende dialoog’.
De A-vleugel (groen) wordt gesloopt. In plaats daarvan komt bijvoorbeeld een plantenkas of open constructie.
Het gele gebied is een mogelijke locatie voor nieuwbouw.
Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol De witte huizen aan de Burgemeester Roosstraat (geel-blauw) dienen behouden te blijven.
16
17
> RANDVOORWAARDEN
ARCHITECTUUR Bestaande bebouwing Alle bebouwing met een hoge monumentale waarde blijft grotendeels behouden. Alle storende toevoegingen uit de vorige eeuw verdwijnen. De later aangebouwde A-vleugel kan door nieuwbouw worden vervangen. De stervorm is belangrijk om goed zichtbaar te markeren. De later herbouwde, in de oorlog gebombardeerde, vleugel zou zowel door groen als door een transparante constructie (kas) kunnen worden vervangen. Belangrijk is dat de monumentale bebouwing optimaal in gebruik is en dat de ziel van het gebouw behouden blijft. Architectonische ingrepen zullen noodzakelijk zijn om de gebouwen optimaal te laten functioneren. Gevels kunnen worden aangetast. Het gerechtsgebouw blijft zoveel mogelijk in tact. Het notarieel archief blijft vooral aan de buitenzijde in tact. Er moet de vrijheid zijn de cellenopzet open te breken en verschillende ruimtelijke structuren aan te bieden voor divers gebruik. Het dient onderzocht te worden hoe de bestaande constructie kan worden opengebroken en de plaatselijke vides kunnen worden overbrugd, zodat het geschikt wordt voor het gewenste diverse gebruik.
Nieuwbouw Een aantal plekken bieden mogelijkheid voor nieuwbouw. Deze zijn in bijgevoegde schets aangegeven. Zo 18
19
> RANDVOORWAARDEN is er ruimte aan de Burgemeester Roosstraat en kan de A-vleugel worden vervangen. Uitgangspunten voor de nieuwbouw zijn dat deze past binnen de uitstraling van de bestaande bebouwing en maximaal vier verdiepingen hoog is. Dit kan ook contrasterende bebouwing zijn met veel glas. Een aanvulling door kleine paviljoens op het terrein is alleen mogelijk als dit een toevoeging heeft in het gebruik van de omliggende ruimte. Voorbeeld is het natuurmuseum in Rotterdam.
PROCES
Burgemeester Roosstraat De witte huizen in de Burgemeester Roosstraat vertegenwoordigen een historische waarde in het straatbeeld. De huidige schaal, het karakter en de sfeer in deze straat dienen behouden te blijven bij de herontwikkeling van de PI Noord.
Uitstraling en karakter Referenties van projecten met een combinatie aan functies en een goede sfeer zijn Villa Augustus in Dordrecht, de Westergasfabriek in Amsterdam, de watertoren en aangrenzende gebouwen bij de Esch in Rotterdam.
Toelichting bij illustratie op rechterpagina: - De A-vleugel (groen) wordt gesloopt. De stervorm wordt visueel afgemaakt met een ruimtelijk element dat maximaal onderdeel uitmaakt van het park. Gedacht wordt aan een plantenkas of open constructie. - Het gele gebied is een mogelijke locatie voor nieuwbouw. - De witte huizen aan de Burgemeester Roosstraat (geel-blauw) dienen behouden te blijven.
20
21
> RANDVOORWAARDEN
PROCES Waar we voor gaan is een plan wat van een zodanig hoogwaardige kwaliteit is dat het de rest van de wijk meetrekt omhoog en een voorbeeld is voor verdere ontwikkelingen van de wijk. De PI Noordsingel is weer het kernpunt voor de wijk in de toekomst, zoals het dit ook was voor dat de wijk eromheen werd gebouwd. ‘Oude Noorden, Nieuwe Glorie’. Bewoners willen daarom deelgenoot zijn van het selectie- en ontwikkelingsproces en inzicht krijgen in de vertaling van maatschappelijke voorwaarden in het biedboek. Bewoners willen alle ingediende plannen zien en kunnen beoordelen. Zij kunnen als geen ander toetsen aan de randvoorwaarden vanuit de wijk en brengen hierover een gekwalificeerd advies uit. Er wordt gekozen voor het beste plan en niet voor de hoogste prijs. Het gaat niet alleen om het bod maar gaat om de investering in de wijk. Zowel fysiek als sociaal. Betrokkenheid van bewoners bij de herontwikkeling van de gevangenis is een kans voor de ontwikkelaar om tot een succesvol project te komen. Het is het belang van “de ontwerpende dialoog”. Een voorbeeld hiervan is het Nijmeegse Masterplan Waalfront waarbij de huidige rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol betrokken was. 22
23
> RANDVOORWAARDEN Citaat Liesbeth van der Pol rijksbouwmeester: “De omgeving waarin het gebouw stond, de mensen die erin woonden, dat was allemaal minder belangrijk. En nu, nu concludeert iedereen: zo komen niet de beste dingen tot stand. Het kan mooier, duurzamer, met meer respect voor het landschap en voor de bewoners. Dat bereik je door een ‘ontwerpende dialoog’, en ik zal er als Rijksbouwmeester de komende drie jaar alles aan doen om die dialoop op gang te brengen.” (uit Volkskrant magazine 2008)
INHOUD Op straatniveau moet de bebouwing publiek zijn en op allerlei plaatsen doorgang bieden aan de gebruiker van
Nog een citaat uit hetzelfde stuk : ” Je kunt, zegt ze, als ontwerper wel arrogant bedenken dat jij de plannen maakt maar het is juist zo belangrijk om naar de bewoners te luisteren. Zij kunnen je bij het ontwerpen ontzettend inspireren.”
het park, die wandelt en dwaalt door het groen en de gebouwen.
mogelijkheid 1: Gemeente treedt op als koper mogelijkheid 2: Door een goede selectie- en verkoopprocedure en biedboek wordt ingezet op het beste plan Het park wordt geleed door de karakteristieke ster-
Grijp deze kans met beide handen, zodat we samen over de muur kunnen gaan en dit project tot een succes en een voorbeeld kunnen maken. Dit is een start geen eindpunt!!
vormige bebouwing: een variatie aan sferen ontstaat, groene ruimtes maar ook betrate pleinen met bomen.
Een mix van functies, voorzieningen, horeca, werken en wonen kan worden ondergebracht, passend bij het
De bewonerswerkgroep rond de PI Noordsingel Februari 2009
24
hard inzetten op kwaliteit informatie
publieke karakter.
25
> RANDVOORWAARDEN
> RANDVOORWAARDEN
COLOFON
INHOUD
Foto-impressies: Wolf Brinkman Schetsen: Babet Galis Grafisch ontwerp: Erna Meijer Met medewerking van: Piet Huiskens en Irma Arends (De Werkplaats) Monique Banus en Sharon Buys (deelgemeente Noord) Met dank aan alle bewoners: Rob van Agthoven, Arnout Angenent, Gerard Bakx, Ahmed Barara, Tom Bosschaert, Nel van de Burgt, Steph van de Burgt, Ad Flinterman, Babet Galis, Jasper de Haan, Martha Harel, Tineke Ink, Janssen, Lans Kleyn, M. Maus, Erna Meijer, Herman Meijer, .. Nederhand, Peter Nederhand, Cecilia den Otter, Petter van Raalte, Erik van Raaij, Lenie Rietveld, Bart Joost van Rij, Christiane van der Sanden, Willem van Smaalen, Mo Smit, R. Stam, Monique Vogelaar.
26
27
28
