Kaders – behoud en beheer
ALGEMENE INFORMATIE
Behoud en beheer: zie http://www.erfgoedcelwaasland.be/item.php?itemno=1_289_291&lang=NL
Belangrijk is dat er goed wordt opgelet bij het manipuleren van de metalen objecten. Let op voor metaalsplinters en uitsteeksels (tetanus). Mocht iemand zich toch snijden of prikken aan het metaal => onmiddellijk naar het ziekenhuis tetanusinjectie halen.
KADERS
Waardevolle kaders – zie bijlage
Lege kaders: het is belangrijk dat deze goed nagekeken worden op glasbreuk, schade door insectenvraat en andere mechanische schade. Waardevolle kader hebben ofwel een zeker esthetische kwaliteit ofwel een zekere historische waarde. Het gaat hier meestal over ornamenteel uitgewerkte kaders. In bijlage volgen een paar voorbeelden van “waardevolle” kaders. Het is belangrijk dat de kaders, die te erg beschadigd zijn, worden afgestoten (deze trekken toch alleen maar insecten zoals houtworm aan en zorgen voor schimmels door het vaak inferieure hout dat hiervoor gebruikt werd). Alle kaders moeten zorgvuldig gereinigd worden. Het hout wordt met een droge microvezeldoek en het glas met een vochtige microvezeldoek gereinigd. Daarna wordt dit in een droge propere ruimte gelegd om te drogen.
Ingekaderde prenten, foto’s en schilderijen: het is belangrijk dat de kaders worden nagekeken op insectenvraat, schimmels en mechanische schade zoals glasbreuk. Het kan nl. nodig zijn dat prenten, foto’s of schilderijen die in een te ernstig aangetaste kader zitten, ontkaderd moeten worden. Scheid de te ontkaderen werken zoveel mogelijk van de rest.
Ontkaderen: o
Probeer zo voorzichtig mogelijk de achterzijde van het kader los te maken. Let hierbij vooral op nageltjes (die je er voorzichtig uittrekt met een klein tangetje).
o
Let er goed op of de prent al dan niet vast hangt aan de achterzijde van de kader. Indien de prent vast hangt, probeer deze voorzichtig los te maken.
o
Gooi de achterzijde weg.
o
Kuis de kaders en het glas goed en laat deze even drogen in een droge, verwarmde ruimte.
o
Indien nodig (bij insecten en schimmels), steek je de kaders in de diepvries. Hiervoor steek je de kaders in een plastieken zak, waarna je er zo veel mogelijk lucht uitzuigt met een stofzuiger (tegen condens). Na minstens 48u diepvries, haal je de kaders uit de diepvries tot ze bijna “ontdooit” zijn en dan steek je terug minstens 48u in diepvries. Na de diepvriesmethode laat je de kaders in een droge, verwarmde ruimte acclimatiseren.
o
Reinig de prent droog en zeer voorzichtig.
o
Indien er geen insecten in de kader en op de prent zitten, kan je de prent voorzichtig terug inkaderen. Gebruik hierbij geen plakband, lijm (wegens lijmresten) of spijkers (wegens roest). Wel kan je (bij voorkeur zuurvrije) papieren lintjes gebruiken. Als je niet anders kan en lijm moet gebruiken, gebruik dan ofwel een soort pritt (zonder solventen), nadeel: komt snel los, ofwel tyloselijm: dat zijn droge korreltjes die je dan moet oplossen in verwarmd, gedistilleerd water. Met zo’n pot kom je jaren toe. Deze lijm kan je in gespecialiseerde winkels als papermill in Antwerpen kopen, misschien ook wel in de schleiperwinkels of bij een drogist. Als je deze lijm niet vindt, kan je ook stijfsel van Remy gebruiken, die je dan ook oplost in verwarmd, gedistilleerd water. Het nadeel ervan is dat het iets langer duurt om te drogen.
INSECTEN EN SCHIMMEL
Zie bijlage voor richtlijnen voor het identificeren van schade aan objecten
Houtworm: hoe ontdekken? Schudden met kader en als er poeder uitvalt, o
donker poeder: dode houtworm
o
bleek poeder: levende houtworm
REINIGEN
Stof trekt water en insecten aan, wat nefast is voor het voorwerp. Probeer dus zoveel mogelijk het stof te verwijderen. Doe dit steeds op een voorzichtige manier. Gebruik hiervoor een droge microvezeldoek of – indien nodig – een stofzuiger of kruimeldief op zeer zachte stand (eventueel met een doekje voor de zuigmond).
Bij het provinciaal museumconsulentschap kan je kostenloos een museumstofzuiger ontlenen, zie http://www.oost-vlaanderen.be/applicatie/uitleenMusea/index.cfm?afdeling=1#Conservatie.
De objecten die in goede of redelijke toestand verkeren, worden gereinigd met een droge microvezeldoek.
Na het reinigen en bij insecten, gooi je best het poetsmateriaal weg.
Reinig ook grondig het oppervlak waarop de gereinigde materialen terug gezet worden.
BIJLAGE – RICHTLIJNEN IDENTIFICEREN SCHADE AAN OBJECTEN 1. Biologische schade De biologische schade wordt veroorzaakt door een te hoge luchtvochtigheid en stof. Het gaat hier concreet over insectenvraat en schimmels. Op de tweede verdieping kan ook biologische schade voorkomen door o.a. uitwerpselen van vogels en/of van knaagdieren. Houtboorders => de houtworm (larve) en de houtwormkever
De grootste schade aan hout wordt toegebracht door de larve van de houtwormkever. De aantasting komt bij uitstek voor in houten objecten, zoals beelden, meubilair, houten ornamenten en houten gereedschap, maar ook in houten lijsten en kan zich verspreiden in alle bouwmaterialen uit hout in het gebouw. De houtworm heeft een voorkeur voor zacht spinthout van naald- en loofbomen. Harde houtsoorten ondervinden relatief weinig last van houtworm. Dit geldt ook voor behandeld hout (vernis, boenwas,…)
Voorbeeld van aantasting door houtworm Het hout krijgt een sponsachtige structuur door de boorgangen van de larve en het hout vertoont uitvlieggaatjes als de larve uitvliegt als houtwormkever. Het hout wordt erg fragiel en broos. Hoe identificeren?
Uitvlieggaatjes
Hout weegt licht
Hout is broos
Het komt maar zelden voor dat een houtworm gezien wordt, we zien meestal alleen de schade die deze insecten aanrichten.
2. Motten en kevers De museum- of tapijtkever
Links: wolbeertje, midden: pop, rechts: volwassen tapijtkever De museumkever is een kleine tot zeer kleine kever van 1 tot 2 mm groot. De volwassen museumkever zelf richt geen schade aan in een museumcollectie. De kever voedt zich bij voorkeur met stuifmeel en nectar van bloemen. De kevers zetten hun eitjes af in voor de larve voedselrijke gebieden. Meestal komt de larve in de collectie terecht via vogelnesten aan het gebouw. De larve kan zich door heel kleine kieren werken. Het is deze larve, het wolbeertje, dat de schade aanricht aan de museumcollectie.
De larve van de tapijtkever is een echte aaseter. Bij voorkeur voedt de larve zich met producten van biologische oorsprong, zoals haar, veren, wol, leer, bont en textiel. De larve eet het object, zoals bijvoorbeeld een opgezet insect gewoon leeg. Bij textiel “graast” het de bovenste lagen af. Textielstoffen zoals fluweel verliezen hierdoor hun textuur en hun kleur. Hoe identificeren? Meestal te merken aan textiel, de bovenste laag van het textiel is “afgegraasd”. Het wolbeertje vervelt telkens het groter wordt. Het is aan de hand van deze vervelling, kleine harige cocons, dat we de infectie in de collectie kunnen identificeren.
Levende wolbeertjes of de volwassen museumkevers zullen maar zelden gezien worden. Het is de vervelling of eventueel een dood exemplaar van de museumkever die de besmetting aangeeft.
Papiervisje
Het papiervisje is een klein insect dat zich voedt met cellulose. De insecten hebben een voorkeur voor papier en karton dat zich in kelders of op zolders bevindt, maar doen zich ook te goed aan oude boeken, behang, foto’s, prenten en schilderijen. Vooral objecten die vochtschade hebben geleden worden door deze insecten aangetast. De papiervisjes hebben een voorkeur voor donkere plaatsen.
Als de plek waar ze zich verbergen belicht wordt gaan de insecten snel op zoek naar een nieuwe plek om zich te verstoppen; dat is meestal op de rug van een boek of in de vouw tussen de bladzijden. Hoe identificeren? De papiervisjes zitten meestal in de boeken of onzichtbaar verborgen in de lijst van een schilderij of prent. Het is pas bij opening van het boek of bij ontkadering dat de sporen van de papiervisjes zichtbaar worden. Soms wordt een levend papiervisje gevonden.
Boek aangetast door papiervisjes Schimmels Schimmelvorming komt vooral voor bij een te hoge relatieve luchtvochtigheid (RV +60%) en bij te veel stof. Objecten, maar ook muren kunnen aangetast zijn door schimmelvorming. Meestal komt schimmelvorming
voor op houten objecten, of op objecten van textiel. Het is ook mogelijk dat ingekaderde objecten binnen de omlijsting beschimmeld zijn. Dit komt vaak door een combinatie van slecht materiaalgebruik (zoals karton) en vochtschade. Hoe identificeren?
Schimmelvorming achter een prent uit de collectie van de K.O.K.W.
aantasting muren door zwarte schimmel na vochtschade
Aantasting binnenkant Mechelse kast door witte schimmel door te hoge relatieve luchtvochtigheid Opgelet Sommige schimmels zijn schadelijk voor de gezondheid en kunnen allergieën en infectieziekten van de luchtwegen in de hand werken. Hanteer objecten met schimmelvorming met de nodige voorzichtigheid. Draag steeds handschoenen en indien nodig een stofmasker bij het hanteren van deze objecten. Probeer de schimmel niet te verwijderen.
1. Mechanische schade Door het manipuleren (hanteren) van objecten kan zgn. mechanische schade ontstaan. Door het poetsen van objecten, door het verplaatsen van objecten, door het transport van objecten. Ook trillingen (bijv.van verkeer of treinen) kunnen mechanische schade veroorzaken. Een aantal objecten in de collectie vertonen sporen van mechanische schade. Het gaat hier vooral om keramische (aardewerk) objecten en lijsten van objecten. 2. Corrosie en oxidatie van metalen objecten De meeste metalen objecten in de collectie zijn aangetast, maar dit is niet problematisch. De metalen objecten zijn niet in gevaar. Sommige metalen vormen bovendien meteen met luchtcontact een corrosielaag of oxidatielaag. Sommige metalen zijn aangetast door de hoge luchtvochtigheid (ijzer roest in een te vochtig klimaat). De toestand van de metalen objecten in de collectie lijkt over het algemeen stabiel. Een groot aantal ijzeren objecten uit de collectie werd met een vernislaag beschermd.
Doorgeroeste objecten dienen evenwel met de nodige voorzichtigheid gehanteerd te worden (gevaar voor tetanus door splinters). Groepeer de beschadigde metalen objecten per zaal. 3. Lichtschade Sommige objecten zijn onderhevig aan lichtschade. Dit komt meestal alleen voor bij fragiele objecten zoals prenten, schilderijen en textiel. Lichtschade leidt tot verkleuring van schilderijen en textiel en tot verzuring van papier. 4. Oude restauraties/reparaties Sommige oude herstellingen aan museale objecten zijn niet volgens de regels uitgevoerd. Het kan gebeuren dat deze oude herstellingen voor schade hebben gezorgd of dat deze oude herstellingen opnieuw stuk gaan. Dit komt o.a. voor bij keramische objecten die gelijmd werden met velpon. 5. Wat doen bij vaststelling van schade? Het heeft weinig nut om de objecten die beschadigd zijn af te zonderen van de rest van de collectie tijdens de opruiming van de zolder. Hanteer de objecten wel voorzichtig. De enige uitzondering hierop vormen de objecten die aangetast zijn door schimmel. Naargelang de aard van de schimmel kan deze ofwel verwijdert worden met een vochtige microvezeldoek (dit kan voor de witte schimmel) ofwel dienen deze objecten afgezonderd te worden (kaders met schimmelvorming samen zetten voor ontlijsting).
BIJLAGE – GEBRUIK REINIGINGSMATERIAAL De meeste objecten kunnen gewoon met droge standaard microvezeldoekjes oppervlakkig gereinigd worden. De objecten worden afgestoft. De microvezeldoekjes hebben als voordeel dat ze normaal gezien geen pluisjes achterlaten op de objecten. De microvezeldoekjes kunnen waar nodig ook klam gebruikt worden (nat maken onder de kraan en goed uitwringen – niet op verf!). Dit kan bijvoorbeeld nodig zijn voor het verwijderen van witte schimmels op hout of bij het reinigen van glas of keramiek. Metalen objecten worden nooit vochtig gereinigd, maar louter met een droge doek afgestoft. Metalen objecten die ernstig zijn gecorrodeerd zijn evenwel moeilijk te reinigen met microvezel, maar meestal ligt op dit soort objecten ook heel weinig stof. Stof ze indien nodig af met een penseel. De doekjes zijn wasbaar. Laat ze dus niet te vuil worden, want anders heeft het afstoffen nog weinig zin (vuil in vuil wrijven). Indien de doekjes gebruikt zijn om schimmels of veel insecten te verwijderen, gooi de doekjes dan in de vuilbak. Let wel op met houten objecten waar splinters aan zitten of metalen objecten met uistekende stukken. Hanteer deze voorzichtig. Bij deze objecten kan het aangewezen zijn om een penseel als stofborstel te gebruiken i.p.v. een microvezeldoekje. De verfpenselen zijn optimaal te benutten als kleine stofborstel voor alle objecten waar kleine hoekjes en kieren aan zitten. Dit kan gaan van plaasteren bustes en beeldhouwwerken tot houten objecten. De borstels worden best na gebruik uitgeklopt en na een aantal keren gebruik in water uitgespoeld. Laat de penselen goed drogen. De penselen nooit vochtig op objecten gebruiken. De wattenstaafjes worden op dezelfde manier gebruikt als penselen, dus als kleine stofborstel. Let wel op met de wattenstaafjes, want deze pluizen. De wattenstaafjes kunnen eventueel vochtig gebruikt worden. Ander reinigingsmateriaal komt niet in aanmerking voor een oppervlakkige reiniging. Gebruik zeker geen detergenten of chemicaliën (geen ammoniak, geen aceton…) aangezien deze grote schade kunnen toebrengen aan de objecten. Bij twijfel over de reinigingsmethode kan Els Baetens (03 760 37 52 en
[email protected]) altijd uitsluitsel geven.
BIJLAGE – WAARDEVOLLE OMLIJSTINGEN HERKENNEN 1. oorspronkelijke lijsten 2. antieke lijsten 3. intrinsiek deel uitmakend van het werk 4. lijsten van weinig waarde
1. oorspronkelijke lijsten 1
Het werk werd oorspronkelijk in deze lijst ingekaderd. Het werk zit bij deze categorie vanzelfsprekend nog ingekaderd in de oorspronkelijke lijst. bijvoorbeeld:
Dit lotingsbriefje werd in deze lijst ingekaderd.
2. antieke lijsten De lijst van het lotingsbriefje zou zonder het oorspronkelijke werk toch waardevol zijn omdat het hier gaat over een antieke lijst van 1902 vervaardigd in fraai uitgewerkt houtsnijwerk.
De antiek waardevolle lijsten zijn soms verguld of in kwaliteitshout uitgewerkt (eikenhout) of soms rijkelijk gedecoreerd (fraai uitgewerkt houtsnijwerk)
1
Bij twijfel: bewaar het werk in de lijst
Bijvoorbeeld:
Voorbeeld van een rijkelijk gedecoreerde, vergulde en kwalitatief uit goede materialen vervaardigde omlijsting
Barok uitgewerkte omlijsting van zwaar decoratief houtsnijwerk
3. intrinsiek deel uitmakend van het werk Omlijsting en object vormen één geheel, het werk zit dus nog in de lijst. Dit is het geval met een aantal religieuze objecten.
Bijvoorbeeld:
Rond deze prent werd een omlijsting gemaakt.
Bol reliëf achter glas Deze omlijsting vormt één geheel met het kunstwerk, het reliëf.
4. lijsten van weinig waarde Lijsten van weinig of geen historische of antieke waarde beantwoorden aan volgende criteria:
eenvoudig van vorm en uitwerking
van een goedkope materiaalsoort (goedkoop hout)
dragen niet bij tot het kunstwerk
Een voorbeeld van een omlijsting die weinig of geen historische of enigerlei waarde heeft:
Eenvoudige houten lijst Bij twijfel of een omlijsting wel of niet waardevol is
raadpleeg Els Baetens
bewaar de lijst
Afstoting Mocht een object toch in verregaande toestand van verval verkeren door een van deze schadevormen, dan mag je het afstoten. Dit kan het geval zijn voor ernstig gecorrodeerde metalen objecten of houten objecten die totaal aangevreten zijn.
