Inhoudsopgave
Voorwoord 5 Inleiding 21 Deel 1 Concepten en kaders
29
1. Wat is praktijkgericht onderzoek? 1.1 Wat is onderzoek? 1.2 Onderzoek en professionele praktijk 1.2.1 Twee werelden 1.2.2 De opkomst van PO 1.3 Omschrijving van PO 1.4 PO is een tak van onderzoek 1.4.1 Gemeenschappelijke kenmerken 1.4.2 Bijzondere kenmerken van PO 1.5 PO gaat uit van ideeën, uitdagingen, vragen of in de beroepspraktijk gewortelde problemen 1.6 Initiatief vanuit beroepsbeoefenaren of instanties die nauw gelieerd zijn aan de beroepsuitoefening 1.7 PO wordt uitgevoerd in samenwerking met beroeps beoefenaren en andere betrokkenen of belanghebbenden 1.8 PO is gericht op het generen van bruikbare kennis 1.8.1 Status of verschijningsvorm van het kennisproduct 1.8.2 Soorten kennis: beschrijvende kennis en handelingskennis 1.8.3 Bereik van de kennisproducten 1.8.4 Bruikbare kennis 1.9 Het kennen en handelen in de beroepspraktijk 1.9.1 Model professioneel handelen 1.9.2 Onderzoek en fasen van professioneel handelen 1.10 Vernieuwen, verbeteren en veranderen 1.11 Praktijkgericht onderzoek en wetenschappelijk onderzoek 1.11.1 Verschil in doelstelling PO en WO 1.11.2 Verschil in vraagstelling tussen PO en WO
31 31 32 33 34 34 35 35 36 37 38 39 40 40 41 42 43 44 44 46 48 49 49 50
1.11.3 Verschil in kennis en kennisbereik tussen PO en WO 1.11.4 Verschil in onderzoekscontext van PO en WO 1.11.5 Een overzicht van de verschillen tussen PO en WO 1.12 Professionals en het gebruik van bestaande kennis 1.12.1 Gebruik van WO en PO 1.12.2 Praktijktheorie 1.12.3 Evidence-based practice 1.12.4 Practice-based evidence 1.13 De beroepspraktijk van de professional als context 1.14 PO en de onderzoeker 1.14.1 De onderzoekende professional 1.14.2 Algemene competenties en persoonlijke kwaliteiten 1.15 Kwaliteit en PO 1.15.1 Bruikbaarheid 1.15.2 Validiteit 1.15.3 Betrouwbaarheid 2. Onderzoeksbenaderingen voor PO 2.1 Drie klassieke onderzoeksbenaderingen 2.2 Kwantitatief onderzoek 2.2.1 Het kwantitatieve perspectief 2.2.2 Theoretische kadering 2.2.3 Gesloten en gestructureerde onderzoeksopzet 2.2.4 Meten van de werkelijkheid 2.2.5 Methoden en technieken van kwantitatief onderzoek 2.2.6 Stappen in kwantitatief onderzoek 2.2.7 Kwantitatief onderzoek bij Zorgzaam 2.3 Kwalitatief onderzoek 2.3.1 Het insidersperspectief 2.3.2 Open en interactief onderzoeksproces 2.3.3 Methoden en technieken van kwalitatief onderzoek 2.3.4 Stappen in kwalitatief onderzoek 2.3.5 Kwalitatief onderzoek bij Zorgzaam 2.4 Actieonderzoek 2.4.1 De subject-subjectrelatie tussen onderzoeker en onderzochten 2.4.2 De rol van de onderzoeker 2.4.3 Meerdere processen in actieonderzoek
50 51 52 52 53 54 54 56 57 58 59 59 60 60 60 61 62 63 64 64 65 66 67 68 70 73 76 77 77 78 83 86 89 90 90 91
2.4.4 Methoden en technieken van actieonderzoek 2.4.5 Stappen in actieonderzoek 2.4.6 Actieonderzoek bij Zorgzaam 2.5 Narratief onderzoek 2.5.1 Verhalen 2.5.2 De verteller en de luisteraar 2.5.3 Het narratieve interview 2.5.4 Narratieve analyse 2.5.5 Stappen in narratief onderzoek 2.5.6 Narratief onderzoek bij Zorgzaam 2.5.7 Gebruik narratief onderzoek 2.6 Evidence-based onderzoek 2.6.1 Hiërarchie in onderzoek 2.6.2 Kritische kanttekeningen bij de onderzoekshiërarchie 2.6.3 Evidence-based onderzoek in de sociale sector 2.6.4 Stappen in EBO 2.6.5 Beoordelen van het gevonden materiaal 2.6.6 Evidence-based onderzoek bij Zorgzaam 2.6.7 Gebruik van evidence-based onderzoek 2.7 Practice-based onderzoek 2.7.1 Ontsluiten van ervaringen en ervaringskennis 2.7.2 Methoden en technieken voor practice-based onderzoek 2.7.3 Practice-based onderzoek bij Zorgzaam 2.7.4 Gebruik van practice-based onderzoek 2.8 Responsief onderzoek 2.8.1 De onderzoeker 2.8.2 Het verhaal 2.8.3 De dialoog 2.8.4 Stappen in responsief onderzoek 2.8.5 Responsief onderzoek bij Zorgzaam 2.8.6 Gebruik van responsief onderzoek 3. PO in negen stappen 3.1 PO en de onderzoeksbenaderingen 3.2 PO doen is maatwerk leveren voor een unieke situatie 3.3 Het negenstappenplan 3.3.1 Geldig voor alle varianten 3.3.2 Verschillende activiteiten
94 94 97 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 109 111 111 113 114 114 115 116 119 119 120 121 122 122 122 126 127 128 128 129 130 130 130
3.3.3 Cyclus soms meerdere malen doorlopen 3.3.4 Fasen lopen soms naast en door elkaar 3.3.5 Volgorde stappen 3.3.6 Iteratieve werkwijze 3.4 De negen stappen in PO 3.4.1 Aanleiding en aanloopfase 3.4.2 Verkennen 3.4.3 Verdiepen 3.4.4 Richting bepalen van het onderzoek 3.4.5 Plan van aanpak maken 3.4.6 Voorbereiden van de uitvoering 3.4.7 Uitvoeren: gegevens verzamelen 3.4.8 Betekenis verlenen aan de gegevens 3.4.9 Werken met de resultaten
131 131 131 132 133 133 133 134 134 135 135 135 135 136
4. Toepassingen van PO 4.1 Vaak gebruikte toepassingen 4.2 Behoefteonderzoek 4.2.1 Wat behoefteonderzoek wel en niet is 4.2.2 Het begrip behoefte 4.2.3 Zelf behoefteonderzoek doen 4.3 Ontwerponderzoek 4.3.1 Ontwikkelingsonderzoek nader bekeken 4.3.2 Zelf ontwerponderzoek doen 4.4 Evaluatieonderzoek 4.4.1 Essenties van effectevaluatie 4.4.2 Evaluatieonderzoek doen 4.5 Tevredenheidsonderzoek 4.5.1 Wat is tevredenheid? 4.5.2 Aandachtspunten voor tevredenheidsonderzoek 4.5.3 Zelf tevredenheidsonderzoek doen
137 137 138 138 140 141 141 142 144 145 145 148 148 148 149 151
Deel 2 PO doen in negen stappen
153
5. De aanloopfase van PO 5.1 Initiatief 5.2 Actoren in de voorfase en bij de start 5.3 Steun zoeken en belangen samenbrengen
155 155 156 158
5.4 De onderzoeker en het onderzoeksteam 5.5 Stuurgroep en resonansgroep 5.6 Checklist
159 160 161
6. De verkenningsfase 6.1 Eerste verkenning 6.1.1 Hulpmiddelen 6.2 Verdere verkenningsactiviteiten 6.3 Voorlopige beschrijving uitgangssituatie 6.4 Relatieopbouw van onderzoeker, deelnemers en onderzoeksgroep 6.5 Checklist
162 162 162 163 164
7. De verdiepingsfase 7.1 Een gezamenlijk beeld en oordeel (situatieanalyse) 7.2 Mogelijke werkwijzen om te komen tot een gezamenlijk beeld en oordeel 7.2.1 De verkenning als startpunt 7.2.2 Confrontatie van meerdere perspectieven 7.2.3 Hulpmiddelen 7.2.4 Reflectie 7.2.5 Onderzoek 7.3 Communicatie 7.4 Checklist
166 166 167 167 168 169 169 169 170 171
8. Richting bepalen: doelstelling en vraagstelling van PO 8.1 Het doel van het onderzoek 8.2 Het onderzoeksdoel vaststellen 8.3 Andere doelen 8.4 De vraagsteling van je onderzoek 8.5 Vraagstelling vaststellen 8.6 Criteria voor de keuze van de vraagstelling 8.7 Vraagstelling en deelvragen 8.8 Vraagstelling en doelstelling 8.9 Vraagstelling, doelstelling en literatuur 8.10 Eisen aan de vraagstelling 8.11 Checklist
172 172 173 174 175 176 177 178 178 179 180 183
164 165
9. Plan van aanpak maken: het onderzoeksontwerp 9.1 Ontwerpen van een plan van aanpak 9.2 Componenten van het onderzoeksontwerp 9.3 Databronnen 9.3.1 Individuele personen 9.3.2 Meerdere personen: een groep 9.3.3 Mensen in hun natuurlijke situatie 9.4 Dataverzamelingstechnieken 9.4.1 Ondervragen 9.4.2 Observeren 9.4.3 Bezoeken 9.4.4 Inhoudsanalyse en bestuderen 9.4.5 Keuze dataverzamelingstechniek 9.5 Uitgangspunt voor het maken van je plan van aanpak 9.5.1 Criteria voor het keuzeproces 9.6 Maken van het onderzoeksplan in stappen 9.7 Activiteitenoverzicht en tijdsplanning maken 9.7.1 Werkwijze activiteitenplanning maken 9.8 Onderdelen van het onderzoeksplan 9.9 Checklist
184 184 185 186 186 186 187 187 188 188 189 189 189 189 190 191 192 193 193 194
10. Voorbereiden op de uitvoering 195 10.1 Constructie van een dataverzamelingstechniek 195 10.2 Stappenplan voor constructie van een dataverzamelingstechniek 196 10.3 Voorbereiding op het werken met de onderzoeksinstrumenten 200 10.4 Voorbereiden van de onderzoekssubjecten 200 10.5 Checklist 201 11. Uitvoeren van het onderzoek: gegevens verzamelen en andere processen 11.1 Onderzoeksactiviteiten 11.2 Aandachtspunten voor de uitvoering 11.3 Gelijktijdige andere processen 11.4 Checklist
202 202 202 204 205
12. Betekenis geven aan de verzamelde gegevens: analyseren en concluderen 12.1 Wat in de gegevens besloten zit: analyseren en interpreteren 12.1.1 Het moment van analyse in de onderzoekscyclus 12.1.2 Kwantitatieve en kwalitatieve analyse 12.1.3 Narratieve analyse 12.1.4 Aanwijzingen voor de analyse 12.1.5 Werkwijzen voor kwantitatieve, kwalitatieve en narratieve analyse 12.2 Conclusies trekken 12.2.1 Het moment van concluderen 12.3 Checklist 13. Werken met de onderzoeksresultaten 13.1 Verspreiden van de onderzoeksresultaten 13.1.1 Het schrijven van een onderzoeksrapport 13.1.2 Het klassieke onderzoeksrapport 13.1.3 Mondelinge presentatie 13.2 Op basis van de onderzoeksresultaten aanwijzingen voor het handelen geven 13.2.1 Aanbevelingen 13.2.2 Een adviesnota 13.2.3 Implementeren en implementatieplan 13.2.4 Aangrijpingspunten voor vernieuwing 13.3 Checklist
206 206 206 206 207 207 208 209 209 210 211 211 211 213 213 215 215 216 216 218 218
Deel 3 Hulpbronnen en hulpmiddelen voor praktijkgericht onderzoek 221
14. Deskresearch: bestaande gegevens en literatuur 14.1 Bestaand materiaal en bestaande gegevens 14.1.1 Soorten van bestaand materiaal 14.1.2 Vindplaatsen of bronnen 14.1.3 Ontsluiting van bestaand materiaal 14.2 Literatuurverkenning en literatuuronderzoek 14.2.1 Literatuurverkenning 14.2.2 Literatuuronderzoek 14.2.3 Voorbereiden van literatuuronderzoek 14.2.4 Stappen in literatuuronderzoek 14.3 Checklist
223 223 223 225 225 228 228 228 228 230 237
15. Internet en sociale media gebruiken voor dataverzameling 15.1 Vormen van online onderzoek 15.1.1 Kwantitatieve online technieken 15.1.2 Kwalitatieve online technieken 15.2 Internet gebruiken voor PO 15.2.1 Criteria voor online data verzamelen 15.3 Stappenplan voor online onderzoek 15.4 Checklist
239 239 239 240 244 244 245 246
16. Bruikbaarheid, validiteit en betrouwbaarheid 16.1 Bruikbaarheid 16.2 Validiteit 16.2.1 Validiteit in PO 16.2.2 Inhoudelijk controleren van de validiteit 16.3 Betrouwbaarheid 16.3.1 Werken aan betrouwbaarheid 16.4 Checklist
247 247 248 248 249 251 251 253
17. Werkvormen voor verkenning en verdieping 17.1 De (5xW+H)-formule 17.2 De SMART-methode 17.3 Mindmapping 17.3.1 Voorbeeld 17.3.2 Gebruik 17.3.3 Werkwijze mindmappen 17.4 Brainstormen 17.4.1 Werkwijze brainstormen 17.4.2 Praktische overwegingen 17.5 Krachtenveldanalyse 17.5.1 Voorbeeld resultaat 17.5.2 Werkwijze krachtenveldanalyse
254 254 255 255 256 256 257 257 258 259 259 259 261
18. Selectie en steekproeven 18.1 Criteria voor selecteren en steekproef 18.2 Verschillende soorten steekproef 18.3 Kanssteekproeven 18.3.1 De steekproeftrekking
262 262 263 263 264
18.4 Gerichte steekproeven 18.4.1 Vormen van gerichte steekproeven 18.5 Gelegenheidssteekproeven 18.6 Omvang van de steekproef 18.7 Welke steekproef gebruiken? 18.8 Checklist
265 265 267 268 270 272
19. Analyseren van gegevens 19.1 Analyse van kwantitatieve gegevens 19.1.1 Handmatig verwerken met turflijsten 19.1.2 Geautomatiseerd verwerken 19.1.3 Analyseren 19.2 Analyse van kwalitatieve gegevens 19.2.1 Stappen in kwalitatieve gegevensanalyse 19.3 Werkwijzen voor kwalitatieve analyse 19.3.1 Samenvatten als analysetechniek 19.3.2 Specifieke gerichte analyse 19.3.3 Open coderen of coderen met een startlijst 19.4 Narratieve analyse 19.4.1 Praktische aanwijzingen voor een narratieve analyse 19.5 Checklist
273 273 273 275 276 279 280 283 283 283 284 285 286 287
20. Onderzoeksethiek 20.1 Wat is ethiek? 20.2 PO en ethiek 20.2.1 Ethische onderzoeksprincipes 20.2.2 Ethische commissies en gedragscodes 20.3 Gedragscode praktijkgericht onderzoek voor het hbo 20.4 Checklist
289 289 290 290 292 292 294
Deel 4 Databronnen en dataverzamelingstechnieken
295
21. De vragenlijst 21.1 Gebruik van de vragenlijst 21.2 Werkwijze bij het maken van een vragenlijst 21.3 Het opstellen van de vragen 21.3.1 Soorten vragen 21.3.2 Gevoeligheid van vragen 21.3.3 Vraagtypen en vraagvormen
297 297 297 301 301 302 302
21.4 Criteria voor formulering van vragen en volgorde van de vragen 21.4.1 Vraagformulering 21.4.2 Vraagvolgorde (routing) 21.5 Veel gemaakte fouten 21.6 De afname van de vragenlijst 21.6.1 Voorbereiding van de afname 21.6.2 Werkwijze bij de mondelinge afname 21.7 Checklist
306 306 307 308 308 309 310 310
22. Observeren 22.1 Wat is observeren? 22.2 Gebruik van observeren 22.3 Observeren en observatiefouten 22.3.1 Interpretaties 22.3.2 Observatiefouten 22.4 Manieren van observeren 22.5 Participerende observatie 22.5.1 Gebruiksmogelijkheden 22.5.2 Eisen 22.6 Werkwijze participerende observatie 22.7 De verschillende rollen bij participerende observatie 22.7.1 Openlijk of verhuld 22.7.2 Persoon en onderzoeker 22.7.3 Groepslid en buitenstaander 22.7.4 Participant en observant 22.7.5 De keuze van rollen 22.8 Vastleggen, verwerken en analyseren van observaties 22.8.1 Vastleggen 22.8.2 Rubriceren 22.8.3 Verwerken en analyseren 22.9 Checklist
312 312 312 313 313 314 316 318 318 319 320 321 321 321 321 322 322 323 323 323 324 324
23. Het interview 23.1 Wat is een interview? 23.2 Gebruik van het interview 23.3 Drie soorten interviews 23.3.1 Kiezen van soort interview 23.3.2 Gestructureerde interviews
326 326 326 327 328 328
23.3.3 Het ongestructureerde of open interview 23.3.4 Geformaliseerde interviews en informele gesprekken 23.4 Het open interview 23.4.1 Open interview in drievoud 23.5 De opbouw van een interview 23.6 Het open interview als gespreksproces 23.6.1 Voorbereiding 23.6.2 Houding van de interviewer 23.6.3 Vragen stellen 23.6.4 Gesprekstechnieken 23.7 Checklist
328 329 330 330 334 336 336 336 337 338 339
24. Bezoeken 24.1 Gebruik van bezoeken in PO 24.2 Bezoeken afleggen 24.2.1 Voorbereiden 24.2.2 Het bezoek 24.3 Checklist
341 341 342 342 343 343
25. Groepsgesprekken: discussie en dialoog 25.1 Wat is een groepsgesprek? 25.2 Groepseffecten 25.3 Gebruik van het groepsinterview 25.4 Soorten groepsinterview 25.4.1 Het gewone of klassieke groepsinterview 25.4.2 Het informele groepsgesprek 25.4.3 De groepsdiscussie 25.4.4 De groepsdialoog 25.4.5 De focusgroep 25.5 De groepsdiscussie 25.5.1 Gebruik groepsdiscussie 25.5.2 Werkwijze groepsdiscussie 25.6 De dialoog als dataverzamelingstechniek 25.6.1 Gebruik van de dialoog 25.6.2 Werkwijze in het voeren van de dialoog 25.6.3 Vier technieken van de dialoog 25.6.4 Aanwijzingen en hulpmiddelen voor de dialoog 25.7 Checklist
345 345 345 346 347 347 347 348 348 348 349 349 349 350 350 351 351 352 353
26. De focusgroep 26.1 Wat is een focusgroep? 26.2 Gebruik van de focusgroep 26.3 Groepssamenstelling 26.4 Voorbereiding van de uitvoering 26.5 Werkwijze 26.6 Verwerking en analyse van de focusgroepgegevens 26.7 Checklist
354 354 355 355 356 358 359 360
27. De Delphitechniek 27.1 Wat is de Delphitechniek? 27.2 Gebruik 27.3 Werkwijze 27.4 Selectie van de deelnemers 27.5 Varianten 27.6 Checklist
362 362 363 363 365 366 367
28. De werkconferentie 28.1 Wat is een werkconferentie? 28.2 Voorbereiden van een werkconferentie 28.3 Een werkconferentie begeleiden 28.3.1 De opzet uitvoeren en bijsturen 28.3.2 Het begeleiden van groepsdynamische processen 28.3.3 De bijdrage aan de conferentie 28.3.4 Het zorgen voor het vastleggen van de resultaten 28.4 Checklist
368 368 369 370 371 371 371 372 372
29. Verhalen als bron van gegevens 29.1 Verhalen 29.2 Verzamelen van verhalen 29.2.1 Mensen vragen om een verhaal te schrijven 29.2.2 Mensen verhalen laten vertellen: interviewen 29.2.3 Verwerken en analyseren 29.3 Checklist
373 373 374 374 375 376 376
30. Intervisie als kennisbron 30.1 Intervisie in het kort 30.1.1 Werkstructuur 30.2 Gebruik van intervisie als kennisbron 30.2.1 Een bestaande intervisiepraktijk ontsluiten 30.2.2 Een nieuwe intervisiepraktijk inrichten 30.3 Checklist
378 378 378 379 380 381 383
31. Casussen als kennisbron voor PO 31.1 Casus en casusbespreking 31.2 Gebruik van casuïstiek als kennisbron 31.2.1 Bestaande casuïstiekbesprekingen onderzoeken 31.2.2 Zelf een casus maken en bespreken 31.3 Checklist
384 384 385 385 386 387
32. N=1-onderzoek of single-casestudy 32.1 Terminologie 32.2 N=1-studie 32.2.1 Data verzamelen in kwantitatief N=1-onderzoek 32.2.2 Gebruik in PO 32.3 De kwalitatieve gevalstudie 32.3.1 Data verzamelen in de gevalstudie 32.3.2 Gebruik in PO 32.4 Checklist
388 388 389 389 390 390 391 391 391
Verantwoording 392 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur
396
Over de auteur
402
Register 403
