Verwerven van. Interculturele. competentie voor

Verwerven van Interculturele

competentie voor leraren-

opleidingen

Colofon ‘Verwerven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen’ Trainingsprogramma voor docenten van de lerarenopleidingen

Uitvoering:

Autar Consultancy

Samensteller: Krishna Autar Redactie:

Rubina Boasman en Lou Verhage

Eindredactie: Het Nederlands Tekstbureau Vormgeving:

CAOP

Druk:

Den Haag media groep

Illustratie:

Jiri Büller

Fotografie:

Jiri Büller De foto’s zijn gemaakt voor de SBO-uitgave ‘Zie jezelf voor de klas’ over kleurrijke onderwijsteams. ISBN 90-77864-17-2

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

© Den Haag, november 2006

gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Postbus 556

[email protected]

[email protected]

2501 CN Den Haag

www.sboinfo.nl

www.projectfullcolor.nl

Lange Voorhout 13

T 070 - 376 57 70

2512 EA Den Haag

F 070 - 345 75 28

Verwerven van Interculturele leraren-

opleidingen

Verwerven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen

1 Het begeleiden van allochtone studenten door mentoren in het basisonderwijs

competentie voor


Inhoudsopgave Voorwoord .............................................................3 TRAINING 2

Het begeleiden van allochtone studenten door mentoren in het basisonderwijs

Werven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen

Inleiding .........................................................................7

Inleiding ................................................................. 28

Mogelijke onderdelen van de module ................................ 11

Leeswijzer ............................................................... 30

Wat is er anders? ............................................ 12

Hoofdstuk 1 Tips voor de implementatie ..................... 31

Negatieve etikettering + kritisch zelfonderzoek .. 13

Hoofdstuk 2 Thema 1 Omgaan met diversiteit .............. 33

Begeleidingstechnieken + gesprekstechnieken .... 14

Hoofdstuk 3 Thema 2 Interculturele communicatie ....... 39

Overtuigingen + normen en waarden ................. 15

Hoofdstuk 4 Thema 3 Omgaan met niet-westerse studenten................................. 43

Communicatiestoringen door cultuurverschillen ........................................... 16

Hoofdstuk 5 Thema 4 Stageproblematiek ..................... 47

Transcultureel communiceren ........................... 17

Hoofdstuk 6 Teksten

Introductie in de school .................................. 18

6.1 Communicatie met

Eigen vaardigheden ......................................... 19 Rollenspelen .................................................. 20

allochtone ouders ................................ 51 6.2 Diverse benaderingen van

Interviews...................................................... 21 Intervisie ....................................................... 22

intercultureel management ................... 61 6.3 Culturele diversiteit en

Besluit: is er nou wat anders?........................... 23

interculturele communicatie ................. 71 6.4 Omgaan met allochtone leerlingen. Een culturele benadering ...................... 79 6.5 De macht van het getal ........................ 83 6.6 Het belang van ontmoeting .................. 87 6.7 Handleidingen voor onderhandelaars in historisch perspectief ....................... 91

Bijlagen Oefeningen en opdrachten .......................................109

Aanbevolen literatuur .........................127 Websites ........................................................128


1 Inhoudsopgave

TRAINING 1

Voorwoord

2


Voorwoord ‘Verwerven van Interculturele competenties’ zijn trainingsprogramma’s speciaal ontwikkeld voor praktijkbegeleiders van stagescholen en docenten van de lerarenopleidingen. mix van culturen in de samenleving is het van belang, dat

bereidt deze mentoren voor op het goed begeleiden van de

interculturele competentie één van de nieuwe kerncompetenties

allochtone studenten. In het trainingsboek voor docenten van

van opleiders wordt. Dit is nodig om studenten op te leiden,

lerarenopleidingen staan handreikingen voor het verwerven van

stagescholen te begeleiden en inhoud te geven aan de school van

interculturele competenties.

de toekomst.

Ondanks de lange voorgeschiedenis van diverse etnische

Deze publicatie is ontstaan door een aantal werkgroepbijeen-

minderheidsgroepen in Nederland is het noodzakelijk, dat

komsten te organiseren, waaraan een aantal docenten van

docenten van de lerarenopleidingen meer interculturele

lerarenopleidingen heeft deelgenomen. SBO/Full Color

competenties verwerven. Opleiders leiden nieuwe leraren op

bedankt alle docenten die een bijdrage hebben geleverd bij de

om les te geven in een omgeving die de laatste jaren drastisch

totstandkoming van het trainingsprogramma ‘Verwerven van

is veranderd. Een omgeving waar leraren rekening moeten

Interculturele competenties’. Zij hebben mede de inhoud bepaald.

houden met culturele diversiteit. Een goede beginnende leraar is hierop voorbereid. Dit trainingsprogramma is dan ook

De gekozen invalshoek is leren vanuit ervaringen en toepassen

ontwikkeld om hogescholen te stimuleren hun docenten verder te

van nieuwe theoretische inzichten. U zult merken dat in dit

professionaliseren in omgaan met culturele diversiteit.

trainingsprogramma leren en leerprocessen centraal staan. Geen terrein is immers aan zoveel verschillende ontwikkelingen

Het programma

onderhevig als culturele diversiteit. Dit vraagt om een open en

De training is samengesteld door Autar Consultancy. Het materiaal

leergierige houding.

bevat oefeningen gecombineerd met achtergrondinformatie, die docenten op weg helpen bij het verwerven van de interculturele

Voor SBO/Full Color is dit trainingsprogramma een eerste stap

competenties.

om hogescholen op het spoor te zetten om houding en gedrag

De training voor praktijkbegeleiders is geschreven door docent

omtrent culturele diversiteit bij docenten en staf te wijzigen.

Paul Mol van de Hogeschool IPABO in Amsterdam. Hij legt cases

Wij hopen dat u er veelvuldig gebruik van zult maken.

voor waaruit blijkt waarin de begeleiding van allochtone- en autochtone studenten van elkaar kan verschillen.

Rubina Boasman

Het is niet alleen een taak van de docenten van de opleidingen

Projectleider Full Color

en praktijkbegeleiders, maar voor iedereen binnen de samenleving om interculturele competenties te verwerven. Door de bonte


3 Voorwoord

De training voor praktijkbegeleiders van stagescholen


4

Het begeleiden van allochtone studenten


door mentoren in het basisonderwijs TRAINING 1 Het begeleiden van allochtone studenten door mentoren in het basisonderwijs Module ontwikkeld door Paul Mol van de IPABO in Amsterdam, in opdracht van Full Color, project van SBO, Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt te Den Haag. Meedenkgroep: Mariëlle Everaars, Erica Stedenburg, Carola Eijsenring, Arie Visser, Jenneke Brugman en Majd Ben Ali



5


6



door mentoren in het basisonderwijs Deze module kan één of twee dagdelen

De module wordt gegeven aan leerkrachten die als neventaak studenten van de pabo’s begeleiden.

beslaan. De gebruiker stelt op grond Meestal zal de module onderdeel zijn van een uitgebreide

van de aangedragen elementen zijn/

mentorentraining. Deze module is dan dus slechts één van de onderdelen. De module kan echter ook ‘los’ worden uitgevoerd.

haar eigen programma samen.

De voorkeur van de makers gaat uit naar de module ‘als onderdeel van’. Daarmee wordt het uitgangspunt recht gedaan: het begeleiden van allochtone studenten is in essentie niet anders dan het begeleiden van studenten in het algemeen. Wél is het misschien moeilijker om allochtone studenten te begeleiden dan ‘autochtone’ studenten. Op de vaardigheden waarover een mentor moet beschikken, wordt een extra beroep gedaan. Maar: er zijn dus graduele verschillen, geen essentiële verschillen.



Inleiding


8

Het begeleiden van allochtone studenten In een reguliere mentorentraining

1.

De definitie van begeleiden. De relatie tussen begeleiden en beoordelen.

zitten meestal de volgende elementen.

2.

Het stellen van leerdoelen.

3.

De ‘klik’ tussen mentor en student, het ‘psychologisch contract’.

4.

Metacommuniceren: het samenwerken evalueren.

5.

Gesprekstechnieken.

6.

Reflecteren.

7.

Competenties van de mentor.

8.

Intervisie en collegiale consultatie.

9.

De eigen doelen en behoeften van de mentor, valkuilen, lastige mechanismen in communicatie (etikettering, normerend gedrag, selectief waarnemen, projectie, rolconflicten, botsende overtuigingen, botsende persoonlijkheden, problemen met afstand en nabijheid, etcetera).

10. De comfortzone van de mentor: wat is nodig om het begeleidende werk met een gerust hart uit te kunnen voeren? 11. Adequaat zelfbeeld van de mentor. Zie voor meer achtergrond ook het boek ‘Leren begeleiden’, door Wieke Bosch en Paul Mol, HBuitgevers, 2005, ISBN 90 5574 466 2


door mentoren in het basisonderwijs Al deze ‘gewone’ elementen zijn ook

Mentoren maakten tijdens de pilot van deze module overigens de volgende opmerking. ‘Moeten de pabo’s zich niet veel meer

van belang bij een training in het

inspannen om achterstanden van allochtone studenten weg te werken of bijvoorbeeld veel strenger selecteren aan de poort?’ Dat

begeleiden van allochtone studenten!

kan zo zijn, maar dat neemt niet weg dat mentoren ook een rol spelen in het opleiden, begeleiden en ‘vasthouden van allochtoon

Bij dit onderwerp is echter wel specificering en verdieping nodig en mogelijk. We proberen in het navolgende steeds de link met deze ‘gewone’ elementen te leggen.


talent’. En daarop richt deze module zich!


9


10



door mentoren in het Mogelijke basisonderwijs onderdelen van ·

Wat is er anders?

·

Transcultureel communiceren

·

Negatieve etikettering + kritisch

·

Introductie in de school

zelfonderzoek

·

Eigen vaardigheden

Begeleidingstechnieken +

·

Rollenspelen

gesprekstechnieken

·

Interviews

·

Overtuigingen + normen en waarden

·

Intervisie

·

Communicatiestoringen door

·

Besluit: is er nou wat anders?

·

cultuurverschillen



de module


12

Het begeleiden van allochtone studenten Wat is er anders?

·

Tijdens de mentorentraining kan deze vraag open op tafel liggen. Ook discussie over: is er wel iets anders? En áls er

iets anders is, is dat dan essentieel anders? Deelnemers met ervaring kunnen over hun praktijkvoorbeelden vertellen. Als je om kunt gaan met diversiteit, dán kun je toch als vanzelf

·

ook wel omgaan met allochtonen? Of niet? De incidentenmethode: deelnemers vertellen over een lastige situatie met een allochtone student. Samen buigt u zich over de vraag: was deze situatie nou lastig vanwege het ‘allochtoon’ zijn? Had dit met een ‘autochtone’ student niet kunnen gebeuren?


door mentoren in het basisonderwijs Negatieve etikettering + kritisch zelfonderzoek ·

Open gesprek over het onderwerp: weet je zeker dat je niet discrimineert? Heb je negatieve beelden over allochtonen?

·

Misschien hebben deelnemers ook minder negatieve etiketten op allochtonen geplakt. Ze denken feiten te weten over

Hoe diep zitten die, hoe corrigeerbaar zijn die? Probleem is

hun cultuur en achtergrond, maar wat weten ze over de

misschien niet eens dat die negatieve beelden er zijn, maar

Marokkaanse, Turkse en/of de Surinaamse cultuur? Misschien

dat mensen het van zichzelf niet weten of dat ze het niet

in groepjes ‘weetjes’ laten verzamelen. Daarna plenair: weet

aan zichzelf toe durven geven. Ook onbewuste negatieve

je het wel zeker? Hoe kun je het bewijzen? Welke feiten +

beelden sturen de communicatie met de student! Laat

ervaringen liggen hieraan ten grondslag?

deelnemers vertellen over situaties waarin ze discriminerende

·

·

gedachten hadden, ook buiten de school.

·

Ben jij een ‘politiek correct’ persoon? Verzet je je tegen alle negativiteit en probleembenoeming rondom allochtonen?

Associatieoefening: deelnemers noteren op een blaadje

Misschien heb je de neiging om te ‘pamperen’. Als je daardoor

‘Marokkaan’ en schrijven nu in drie minuten alle woorden

moeilijk kritiek kunt geven of knelpunten kunt signaleren,

op die ze zomaar te binnen schieten. Alles opschrijven!

is dat dan ook niet een vorm van ‘discriminatie’? Gesprek

Misschien nog een keer, nu met ‘Surinamer’. Of ook met

hierover.

‘hoofddoekjes’. Staan er negatieve etiketten tussen? Eén persoon verlaat het lokaal. De groep krijgt verzonnen en

·

Negatieve etikettering staat een klik tussen mentor en student in de weg (element 3). Gebrek aan zelfkennis op

ook een paar negatieve feiten over deze persoon te horen.

dit terrein bij de mentor staat professionaliteit in de weg

Nu voert een andere deelnemer een begeleidend gesprek met

(element 11). Leg dit uit!

deze persoon over een probleem in de klas. Wat is het gevolg van de zogenaamde feitenkennis vooraf?



13

Het begeleiden van allochtone studenten Begeleidingstechnieken + gesprekstechnieken


14

·

Zie de eerder genoemde elementen 2, 3, 4, 5, 6, 11 en kwesties

van de mentor! Althans, bij de professionele mentor. Vanuit

van afstand en nabijheid van de reguliere mentorentraining.

welke gezagsverhouding kan de student het best werken?

Het devies is bij álle studenten: aansluiten op leerstijlen,

Onder welke condities voelt de student zich veilig genoeg?

situaties, verwachtingen, vermogen en leervragen van

Wie voor dit soort vragen geen oog heeft, moet geen

studenten. Niet jouw technieken opdringen, maar afwegen

mentor worden! Denk bijvoorbeeld aan mensen die sterk de

welke techniek effectief is bij déze student in déze situatie.

overtuiging hebben: zoals ik het geleerd heb of zoals ik het

In essentie is dat dus niet anders bij een allochtone student!

doe, zo alleen is het goed. De student moet het vertrekpunt

Maar het zou kunnen, dat sommige allochtone studenten

zijn. En als dat voldoende lukt, dan wordt uitbreiding van

vanuit hun achtergrond iets minder zijn voorbereid op

het gedragsrepertoire van zowel mentor als student mogelijk.

bepaalde technieken, zoals reflecteren, om hulp vragen,

Op dit punt zien wij geen extra, aparte methodieken

gevoelens expliciteren, zelf leervragen formuleren, zelf een

voor deze module. Deze gedachten staan centraal in alle

eigen leerweg zoeken, discussie met de mentor, et cetera. Wat

mentorentrainingen. Hooguit is het goed om het bewustzijn

voor een westers onderwijsmens zo langzamerhand ‘gewoon’

van de deelnemers te versterken, dat allochtone studenten

is, hoeft dat nog niet voor anderen te zijn. Hier gaat het

wel eens wat verder af zouden kunnen staan van de leertrends

dus ook over rolopvatting van de mentor en rolverwachting

dan autochtone studenten. En dat ze in het relationele vlak

van de student. Misschien zoekt de mentor een manier van

andere normen en gewoonten kunnen hebben én dat je als

omgang, die niet bij de student past, waar hij/zij niet op had

professionele mentor uit moet kijken met alles wat je ‘normaal’

gerekend of waar hij/zij aan moet wennen. Dit vraagt een

vindt

enorm inlevingsvermogen van de mentor en een flexibiliteit in techniekenkeuze. Toch geldt vooral hier: álle studenten zijn anders en vragen om een andere vorm van bejegening en begeleiding. De leerstijl en de verwachtingen van de student zijn bepalender voor de techniekenkeuze, dan de voorkeuren


door mentoren in het basisonderwijs Overtuigingen + normen en waarden ·

pedagogische uitgangspunten, arbeidsethos en attitude, beroepsbeeld, autonomie van mensen, et cetera. Uit botsende overtuigingen kan veel miscommunicatie en misverstand

·

ontstaan. Met de deelnemers kan hier een gesprek over worden gevoerd. En wellicht een debat over het dilemma: wanneer staan overtuigingen en normen en waarden de ‘integratie’ in de weg? Hoeveel aanpassing eisen we eigenlijk van de

Als het contact tussen student en mentor moeizaam

allochtone student op dit gebied? ‘Ze willen toch in het

verloopt, is er vaak iets mis met het in de vorige paragraaf

Nederlandse onderwijssysteem werken …?’ Hoe kun je

beschrevene. Er kan echter ook op vakinhoudelijk gebied

integer omgaan met al te afwijkende overtuigingen …?

sprake zijn van botsende overtuigingen en verschillende normen en waarden. Vaak hebben de partijen niet goed

·

Overigens kunt u ook oefeningen doen om te laten zien, dat op overtuigingenniveau bij ‘autochtonen-onder-elkaar’ ook

door, dat op dat niveau de oorzaak ligt in het ontbreken

niet alles koek en ei is. Laat maar eens voor de vuist weg

van de klik (element 3 van de inleiding). Vaak blijft het

mensen in trefwoorden opschrijven wat ‘goed onderwijs’ is

bij een vaag gevoel van ‘dit loopt niet lekker’. Een goede

of een ‘goede student’, een ‘fijne klas’, een ‘zwakke leerling’,

mentor is in staat de botsing in de overtuigingen bloot

een ‘lastige ouder’, et cetera. Vergelijk daarna de lijstjes.

te leggen en op dat niveau het gesprek te voeren. Dus: overtuigingen expliciet maken! Met name bij de allochtone student, die toch vaak met een iets andere mindset in het leven staat, moet de mentor waakzaam zijn (maar er ook weer niet op voorhand vanuit gaan …!). Impliciete overtuigingen van mensen gaan over: afstand leraar-leerling,



15


16

Het begeleiden van allochtone studenten Communicatiestoringen door cultuurverschillen

Soms zal het voorkomen dat twee mensen, afkomstig uit

deels verschillende culturen, elkaar niet goed begrijpen. Het is ondoenlijk om elkaars culturen helemaal te kennen en te begrijpen om dit te voorkomen. Het belangrijkst is dus dat de mentor in staat is communicatiestoringen waar te nemen, te analyseren en te expliciteren. Met andere woorden: heb het er gewoon over.

·

Zijn er deelnemers die uit eigen ervaring over dit soort

·

Wat zijn voorbeelden van dit type storingen? Weet je wel

·

communicatiestoringen kunnen vertellen? zeker, dat het hier een storing door verschillende culturele achtergrond betreft? Discussie: wat mag je van de student verwachten als het gaat om het verbeteren van de communicatie? Zijn mentor en student in gelijke mate verantwoordelijk voor de effectiviteit van de communicatie?


door mentoren in het basisonderwijs Transcultureel communiceren ·

Als het de mentor dan lukt om overtuigingen te expliciteren, dan dienen de volgende vragen zich aan. Hoeveel ‘andere

gevoerd. Bijvoorbeeld over de stelling: de multiculturele samenleving is een rijkere samenleving dan de monoculturele

mag de allochtone student behouden? En ook: kan de mentor

samenleving. Of meer specifiek: de multiculturele school is

ook iets leren van/halen bij de student? Hoezeer houden wij

een rijkere school dan de monoculturele school.

rijker worden van de ontmoeting met een vertegenwoordiger

·

Laat deelnemers ook brainstormen over de vraag: kun je je concreet voorstellen, dat mentor én student beide beter

van een ‘andere cultuur’? Dat gaat dus verder dan het

worden van de ontmoeting van twee culturen? Wat kan

dilemma van de integratie (zie vorige paragraaf), dit gaat

bijvoorbeeld concreet de winst voor de mentor zijn? En wat

over het samen bouwen aan een nieuwe samenleving.

zijn voorbeelden van ‘winst’?

Kan een mentor dat in de microkosmos van de klas en de begeleiding? Ervaringen delen! Wie heeft zich wel eens laten inspireren door een ontmoeting met een ‘allochtone cultuur’? Gebeurt dat op ‘zwarte scholen’ meer? Wat vindt de deelnemer mooi

·

Hier kan ook een heus maatschappelijk debat worden

cultuur’ laten wij toe in het onderwijs? Hoeveel eigenheid

vast aan onze gewoontes en routines, hoezeer willen wij ook

·

·

aan andere culturen? Welke meerwaarde kan een allochtone student op school leveren aan de kinderen, de ouders en de collega’s?



17


18

Het begeleiden van allochtone studenten Introductie in de school

·

Vooral op een school waar een allochtone student een betrekkelijk nieuw ‘verschijnsel’ is, is de mentor méér

dan gebruikelijk verantwoordelijk voor de ontvangst van de student op de school. Hoe reageren de kinderen? Hoe reageren de ouders en de collega’s? Voelt de student zich vrij om in het team te bewegen? Is er wellicht sprake van enige discriminatie links of rechts? Als je dat waarneemt als mentor, wat doe je dan? Voer hierover in deze module een

· · ·

gesprek. Verzin samen acties om de allochtone student in de school te introduceren en voldoende veiligheid te bieden. Expliciteer wat je als school van stagiairs, dus ook van allochtone stagiairs, verwacht en eist. Deelnemers kunnen hierover met hun collega’s overleggen als ‘huiswerk’. En dan misschien ook de spannende discussie: mag het, het hoofddoekje? Mag de student zich terugtrekken om te bidden? Mag de student weigeren zijn vrouwelijke collega’s een hand te schudden? Waar legt de mentor de grenzen? Is hier schoolbeleid op?


door mentoren in het basisonderwijs Eigen vaardigheden

·

Het schijnt een feit te zijn, dat allochtone studenten vaker dan gemiddeld tekortschieten in eigen vaardigheden (met name taal, geschiedenis en aardrijkskunde). Dit wordt waarschijnlijk nog versterkt door de mbo-instroom op de pabo’s. Hier moet de mentor zonder enige voorzichtigheid eisen leren stellen. Fouten benoemen en corrigeren. En in het uiterste geval: signaleren bij de pabo. Niet voortmodderen dus. Hebben de deelnemers de ervaring dat allochtone studenten op dit terrein achterblijven? Hoe lossen

·

ze dat dan meestal op? Maar, de vraag is natuurlijk ook of de mentor bij kan dragen aan de versterking van eigen vaardigheden van de student. Hoe zou dat kunnen?



19

Het begeleiden van allochtone studenten Rollenspelen


20

·

Een Surinaamse student komt elke morgen op het laatste

·

Een mentor geeft feedback op een rekenles. Een Turkse

·

nippertje binnen. De mentor wil dit veranderen. studente komt met: ‘jullie zijn altijd veel kritischer op ons dan op autochtone studenten’.

· · ·

·

Een student treedt overdreven streng op in de klas. Hij/zij is vooral bezig orde te houden en doet dat veel strenger dan de mentor gewend is. Een gesprek hierover. De directeur vindt dat een Turkse student meer van zich moeten laten zien en horen in het team. Een mentor voert

Een mentor wil reflecteren op de gegeven les en met name

eerst een gesprek met de directeur hierover en daarna met de

iets zeggen over de nervositeit en onzekerheid van de

student.

student. De student gaat op niets in wat met gevoel te

·

·

maken heeft.

·

Een collega wil overduidelijk liever niet die allochtone student in de klas. De student heeft dat gemerkt. Een mentor

Een kind heeft grapjes gemaakt over het hoofddoekje van

voert eerst een gesprek met de student hierover, daarna met

een studente. De studente is verdrietig. De mentor voert

een collega.

hierover een gesprek. Een collega heeft in de docentenkamer voor de grap gezegd: ‘jij geeft mij zeker geen hand?’ Een mentor voert hierover een gesprek met de collega. Twee Marokkaanse studenten zoeken elkaar voortdurend op

· ·

Allochtone kinderen hechten zich erg aan een allochtone student. Een mentor voelt zich een beetje buitengesloten. Gesprek hierover. Een Marokkaanse student neemt haast geen initiatieven, wacht instructies af en stelt zich in gesprekken ook vooral

en scheiden zich daarmee een beetje af. Een mentor voert

volgend en afwachtend op. Een mentor besluit hierover een

een gesprek met één van hen.

gesprek aan te gaan.

Een student maakt veel spelfouten waar de kinderen bij zijn. Een mentor voert hierover een gesprek.

·

Een student is meer bezig met ‘zich aanpassen’, dan met het eigen leerproces. Een mentor wil dit doorbreken en voert een gesprek hierover.


door mentoren in het basisonderwijs Interviews

·

Laat de deelnemers interviews met allochtone studenten voorbereiden en uitvoeren naar aanleiding van alle voorgaande thema’s. Dit kan individueel of in groepjes. De opbrengst dient vooral te zijn: mensen leren te metacommuniceren over dit thema. Presentaties kunnen in

·

de grote groep plaatsvinden of schriftelijk. Laat allochtone studenten interviews met mentoren voorbereiden en uitvoeren. Deelnemers doen verslag van hun ervaringen.



21


22

Het begeleiden van allochtone studenten Intervisie

Volgens een eenvoudige variant van de ‘socratische methode’ kan een casus worden uitgewerkt. De stappen:

· ·

Laat een deelnemer een lastige casus vertellen. Buig u met de groep over de vraag: over welk thema gaat deze casus nu? Wat is het centrale vraagstuk hierin? Deelnemers kunnen dan verschillende thema’s benoemen.

·

Kies met de groep het belangrijkste hoofdthema. Brainstorm over dit thema: wat weten we ervan? Wat vinden we ervan? Hoe kan een mentor met dit thema omgaan? Als we er te weinig van weten, waar zoeken we dan meer informatie? Kunnen we een deskundige of literatuur

· ·


raadplegen? Nu pas keert u terug tot de casus: hoe kijkt de groep daar nu tegenaan, na de brainstormronde? De deelnemer, die de casus heeft ingebracht, heeft het laatste woord: wat heeft hij/zij aan deze exercitie gehad?

door mentoren in het basisonderwijs Besluit: is er nou wat anders?


·

Trek samen met de deelnemers conclusies. Is het nou essentieel of slechts gradueel anders? Welke conclusies trekken de deelnemers in het algemeen? Welke conclusies trekken ze over zichzelf? Waar willen ze nog verder aan werken?


23

24


25


Training Werven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen

26

Werven van Interculturele compe-


TRAINING 2 Werven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen


27 Training Werven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen

tentie voor lerarenopleidingen

Inleiding van Werven Interculturele compeFull Color voert sinds 1999 diverse

Vele factoren zijn van invloed op het lage studierendement. Zo lopen biculturele studenten tegen problemen aan, die tijdens de

pilots uit. Eén hiervan betreft de

stage niet afdoende worden opgelost. Verder ontberen ze studieen sociale vaardigheden om de opleiding met succes af te ronden.

lerarenopleiding met het doel de

Het laatste geldt vooral voor studenten die rechtstreeks van het mbo komen. Een adaptieve benadering van deze groep studenten

deelname van biculturele studenten1

zou hun kansen vergroten. Hierbij wordt ervan uitgegaan dat studenten verschillen, want de ene student vraagt om meer

op de lerarenopleidingen te

aandacht en begeleiding dan de andere. Docenten leggen echter de nadruk op de generale aanpak, hoewel ze hun studenten leren

vergroten en hun studierendement te

in het onderwijs adaptief te werken. Deze aanpak berust op de doctrine dat alle studenten gelijk behandeld dienen te worden

verhogen. In de tussenliggende tijd

en dus dezelfde hoeveelheid aandacht en begeleiding dienen te krijgen. Hierin vinden docenten een legitimering om biculturele


28

is de instroom van studenten met

studenten geen specifieke en extra aandacht te geven. Bovendien missen docenten en schoolloopbaanbegeleiders kennis over de

een dubbele culturele achtergrond op

sociaal-culturele achtergronden van deze groep studenten met als gevolg dat zij geen gepaste hulp kunnen bieden.

de lerarenopleidingen toegenomen.

Om dit probleem te tackelen, is Full Color geruime tijd bezig met

Het studierendement van deze groep

de verhoging van het studierendement van biculturele studenten. De komende tijd worden extra maatregelen getroffen om het

houdt echter geen gelijke tred met

uitvalpercentage onder allochtone studenten te verlagen. Hiertoe zijn uiteenlopende activiteiten op touw gezet. Deze training is

de stijgende deelname. Anno 2006

één van de activiteiten die in samenwerking met docenten van lerarenopleidingen is voorbereid in het collegejaar 2005-2006.

bedraagt het uitvalpercentage onder

Diverse docenten die aan de try-out deelnamen, gaan de training binnen hun eigen opleiding verzorgen.

biculturele studenten ruim zestig procent. Dit betekent dat bijna tweederde van de studenten de eindstreep niet haalt. 1

Het gaat hier om studenten uit etnische minderheidsgroepen

met een dubbele culturele achtergrond. Bijvoorbeeld: Antilliaanse, Arubaanse, Irakese, Marokkaanse, Molukse, Turkse- en Surinaamse studenten. Verwerven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen


Doelgroep Docenten en studieloopbaanbegeleiders.

Autar Consultancy heeft de training samengesteld. Er is gekozen voor een ‘train-de-trainers’ benadering. Deze opzet gaat ervan uit dat per opleiding één of meer docenten zijn getraind om dit trainingsprogramma binnen hun eigen opleiding ter hand

Doel De training stelt zich ten

doel de interculturele competentie van

docenten en schoolloopbaanbegeleiders

te nemen. Thema’s en werkvormen voor de training zijn op werkbijeenkomsten bepaald. Aan de werkbijeenkomsten namen docenten deel van de: ·

Haagse Hogeschool;

·

Hogeschool InHolland;

·

Hogeschool Utrecht.

29

te vergroten. Concreet houdt dit in dat

Huisman, Sonja Noot, Erica Stedenburg, Nourdin Tchiche en Lou Verhage. Ook de projectleider van Full Color, Rubina Boasman, was

zij na de training:

nauw bij de voorbereiding van het trainingsprogramma betrokken. Tijdens de try-out zijn docenten getraind om met dit programma

-

sensibel zijn gemaakt voor een optimale opvang en

aan de slag te gaan. Voor de try-out bleken meer opleidingen

begeleiding van biculturele studenten;

belangstelling te hebben, dan alleen de opleidingen die aan

meer inzicht hebben verkregen in de achtergronden van de

de werkbijeenkomsten deelnamen. Naast de bovengenoemde

studenten;

opleidingen hebben daarom ook docenten van Hogeschool

hun perceptie van allochtone studenten tegen het licht

IPABO, Hogeschool Domstad en Hogeschool Inholland Haarlem

hebben gehouden;

aan de try-out meegedaan. Gedurende drie dagen is de training

gezamenlijk hebben nagedacht over de positieverbetering

‘Verwerven van Interculturele competentie’ bij ruim twintig

van allochtone studenten.

docenten getest. Hun ervaringen zijn in deze versie van het programma verwerkt. We zijn hen erkentelijk voor hun kritische open aanmerkingen die zij bij de try-out van het trainingsprogramma hebben gemaakt.



De deelnemers van de werkgroep waren: José Beijer, Gerrit

Leeswijzer van Werven Interculturele compeHet trainingsprogramma ‘Verwerven

In hoofdstuk

1 zijn tips opgenomen voor docenttrainers bij

de voorbereiding en uitvoering van het programma.

van Interculturele competentie’ bevat drie onderdelen:

Hoofdstuk 2 bevat de uitwerking van de drie thema’s van het

trainingsprogramma. Elk thema bevat een leerdoel, activiteiten, werkvormen, opdrachten en oefeningen.

1.

algemene tips voor docenttrainers;

De drie thema’s zijn:

2.

uitwerking van de training in drie thema;

1.

omgaan met diversiteit;

3.

bronnen.

2.

interculturele communicatie;

3.

omgaan met niet-westerse studenten;

4.

leren op de werkplek ofwel stage.

In het

laatste hoofdstuk zijn teksten opgenomen met

achtergrondinformatie over een bepaald onderwerp dat in het


30

thema ter sprake komt.

In de bijlage zijn relevante adressen, opdrachten, oefeningen

en een aanbevolen literatuurlijst opgenomen.


Hoofdstuk 1 tentie voor lerarenopleidingen Tips voor de implementatie

Zoals we van leerkrachten verwachten

dat zij de stof boven het niveau van de

-

leerlingen beheersen, verwachten we

Autar en Dumasy behandelen in ‘Communiceren met allochtone ouders’ het transculturele kijkkader.

-

van docenttrainers dat zij inhoudelijk

In het tweede artikel behandelt Anke Bergmans verschillende benaderingen van intercultureel management.

-

goed georiënteerd zijn op het thema

In het artikel ‘Culturele diversiteit en interculturele communicatie’ staat Shadid stil bij adviezen aan mensen die

31

-

Voor oriëntatie op het crossculturele kijkkader adviseren wij de publicatie ‘Culturen in beweging’ van J. van der Hoek

dat zij affiniteit met dit thema

(Lemma, 2006).

-

moeten hebben, dienen ze ook goed

In het artikel ‘Omgaan met allochtone leerlingen’ gaat Autar in op cultuurverschillen aan de hand van de vier culturele dimensies van Hofstede.

op de hoogte te zijn van de theorie

-

Rosabeth Moss Kanter behandelt in het artikel ‘De macht van het getal’ de verhouding tussen meerderheid

en praktijk van interculturele

en minderheid. Dit artikel biedt een kijk op de intersectionele of kuispunt benadering.

verhoudingen. In het laatste hoofdstuk

-

In het artikel ‘Het belang van ontmoeting’ houdt Halleh Ghorashi een warm pleidooi voor ontmoeting tussen mensen

zijn artikelen van diverse auteurs

van verschillende culturen die tot horizonversmelting kan leiden.

opgenomen die het lezen waard zijn.

-

Mastenbroek geeft achtergrondinformatie over persoonlijke onderhandelingsstijlen in het artikel ‘Handleidingen voor

Het bestuderen van deze, hierna genoemde artikelen zal het inzicht in

onderhandelaars in historisch perspectief’. Om het programma aantrekkelijk aan te bieden, dienen docenttrainers ook te beschikken over trainingsvaardigheden.

interculturele relaties vergroten.



in interculturele contactsituaties terechtkomen.

interculturele competentie. Behalve

Werven van Interculturele compeVoorwaarden

Tijd

-

Om aan deze eisen te voldoen, zijn de trainers geschoold om

De training bestaat uit vier workshops verdeeld over twee of vier

met dit programma te werken. Ze hebben zich bovendien

dagen. Elke workshop duurt drie uur.

verdiept in de achtergronden van biculturele studenten en

beheersen enkele theorieën over intercultureel management en interculturele communicatie.

-

Daarnaast onderschrijft het management het belang van de training, waarbij de docenttrainers worden ondersteund en gefaciliteerd.

-

Het is van belang dat er draagvlak is binnen het team om aan de training mee te doen.

32

-

De training ‘Verwerven van Interculturele competentie’ is

een activiteit in het kader van het diversiteitbeleid van de


opleiding; diversiteitbeleid is een integraal onderdeel van het kwaliteitsbeleid van de opleiding en het personeelsbeleid van de hogeschool.

-

Elke groep bestaat uit maximaal vijftien deelnemers.

-

De training maakt gebruik van afwisselende werkvormen, waarbij de inbreng van de deelnemers maximaal wordt benut.


Hoofdstuk 2 tentie voor lerarenopleidingen Leerdoel

Na afloop van deze workshop hebben de deelnemers: -

ervaren wat diversiteit inhoudt;

-

kennis gemaakt met diverse kijkkaders over diversiteit;

-

van gedachten gewisseld over hun kijk op biculturele studenten.

De eerste workshop bevat de volgende onderdelen: Kennismaking met behulp van de diversiteitsster (bijlage 1)

-

In kaart brengen van verwachtingen

-

Perceptie van biculturele studenten

-

Beschrijven van een incident of casus met behulp van de STAR-techniek (bijlage 2)

-

Behandelen van vier kijkkaders

-

Oefeningen kijkkaders

Uitwerking Open de workshop met een korte inleiding (5 min.). Vertel wat de aanleiding is, in welk kader de training plaatsvindt, wat het doel van de training is, voor wie de training is bedoeld en ten slotte wat het programma is. Het doel van de training is bijvoorbeeld: -

vergroting van de interculturele competentie;

-

beter omgaan met biculturele studenten;

-

verminderen van voortijdig uitval onder biculturele studenten.



Thema 1 Omgaan met diversiteit

-

Werven van Interculturele compeKennismaking met behulp van de diversiteitster (50 min)

Diversiteitster

Voor de samenstelling van koppels gebruikt u een energizer:

energizer die u hebt gekozen.

kies een partner (5 min.). Voor deze oefening bieden wij twee

Teken een cirkel op een vel papier en plaats een punt in het

energizers; aan u de keuze welke u inzet.

midden van de cirkel. Trek vanuit dit punt lijnen naar de

Laat de deelnemers een koppel vormen met behulp van de

rand, waardoor de cirkel in veel segmenten is verdeeld. Laat

1. Verjaardagen

zichzelf aan hun collega willen vertellen. Bijvoorbeeld: geslacht,

in een rij te gaan staan, beginnend bij 1 januari en

geboorteplaats, gezinssamenstelling, seksuele geaardheid,

eindigend op 31 december. Daarna gaan twee deelnemers

opleiding, religie, politieke oriëntatie, hobby, beroep, et cetera.

die vlak na elkaar of op dezelfde dag jarig zijn naast of

Laat de deelnemers eerst individueel hun ster maken, daarna

tegenover elkaar zitten.

gaan ze elkaar in duo’s vertellen wie ze zijn ofwel wat hun

2. Hallo wereldwijd (bijlage 3)

Vraag de deelnemers een koppel te vormen met de persoon


34

deelnemers een aantal onderwerpen kiezen waarover ze iets over

Vraag de deelnemers om in volgorde van verjaardagen

identiteit is. Hierna stelt de ene collega de andere voor aan de groep.

die hun taal spreekt. Schrijf de fonetische uitspraak van begroetingen in verschillende talen op afzonderlijke stukjes papier, zodat het aantal verschillende talen

Bespreking: welke diversiteit is in deze groep aanwezig?

overeenkomt met het aantal groepen of koppels dat

Wat is de conclusie?

u nodig hebt. De spelers lopen vrij rond en begroeten elkaar in hun ‘tweede taal’. Ze sluiten zich aan bij

hun taalgenoten tot iedereen zijn eigen taalgroep heeft gevonden. Vraag aan de deelnemers of ze nog begroetingen in andere talen kennen.


tentie voor lerarenopleidingen Verwachtingen van de training (30 min.)

Perceptie (20 min.)

Vragen (bijlage 4)

Wat hebben deelnemers voor beeld van een biculturele student?

Naam:

Hoe kijken ze tegen een student met een dubbele culturele

Functie:

achtergrond aan? Zet deze vragen op flap of presenteer ze via een

Ik ben tevreden als ...

presentatie in PowerPoint.

Om dat te bereiken zal ik ...

Ik heb van de groep nodig ...

Deel halve flappen uit. Laat de deelnemers de vragen

beantwoorden om deze vervolgens aan de groep te presenteren.

Werk de verwachtingen uit om later uit te delen aan de groep. De verwachtingen hebt u ook aan het eind van de training nodig om te evalueren of de verwachtingen zijn uitgekomen.



35

Werven van Interculturele compeOefening woordspin

Kijkkaders (90 min.)

Laat deelnemers een A4-tje pakken en een kleine cirkel

-

transcultureel;

midden op dit vel papier tekenen. In het midden van de cirkel

-

crosscultureel;

dienen ze de woorden ‘biculturele student’ te schrijven. Welke

-

intersectioneel;

associaties komen bij de deelnemer vervolgens naar boven? Laat

-

diverse benaderingen van intercultureel management.

ze gedachten, gevoelens, herinneringen en gebeurtenissen in

36

korte steekwoorden rondom de cirkel noteren. Bijvoorbeeld:

Vat kort samen wat de kenmerken zijn van deze kijkkaders.

geslacht, kleur, etniciteit, motivatie, thuissituatie, uiterlijk,

Informatie over de kijkkaders treft u aan in hoofdstuk 4. Een

taal, religie, klederdracht, gedrag in de groep, presentatie,

belangrijk uitgangspunt voor het crossculturele kijkkader is de

vooropleiding, eigenschappen, stage, et cetera. Kortom: ze dienen

dynamische opvatting van cultuur. Dit kijkkader gaat dwars door

in steekwoorden in kaart te brengen wat ze zelf denken, ervaren,

culturen heen. Het laat overeenkomsten zien tussen opvoeders in

voelen en willen als het gaat om biculturele studenten. Als er

verschillende culturen en verschillen tussen opvoeders in dezelfde

verband tussen verschillende associaties is, dienen ze lijnen en

cultuur (J.van der Hoek/Cultuur in beweging, een andere kijk op

pijlen te gebruiken om die aan te geven. Hiervoor hebben ze vijf

je klas).

minuten, daarna gaan ze in subgroepjes van drie hun woordspin vergelijken (zie: energizer schoenen).

Na het transculturele kijkkader kunt u de oefening ‘Negen-


punten-probleem’ doen (bijlage 5).

Energizer schoenen: groepsvorming -> vorm een subgroep

van drie met mensen die dezelfde kleur schoenen dragen.

Bespreking: waarom is deze oefening zo moeilijk? Mensen treden niet makkelijk uit hun eigen kader. Deze oefening

Bespreking: wat zijn de overeenkomsten en wat zijn de

vraagt erom dat deelnemers uit hun eigen kader treden

verschillen? Wat valt jullie op? Wat zijn jullie vergeten?

ofwel hun eigen cultuur overstijgen.

Zet de overeenkomsten en verschillen

Videofragment

op flap.

Vervolgens krijgen de deelnemers een kort videofragment te zien ‘Voorbeelden van Communicatie met allochtone ouders’: casus slaan. Deze video is te bestellen via internet: www.echo-net.nl.

Oefening opvoeding Eventueel kunt u nog de oefening ‘Opvoeding’ doen, omdat deze deelnemers ervan bewust maakt dat mensen er verschillende opvoedingsdenkbeelden op nahouden en verschillende opvoedingdoelen nastreven. Hierbij geven de deelnemers eerst aan welke opvoedingsdoelen zijzelf belangrijk vinden, daarna gaan ze dat aangeven voor bijvoorbeeld Turkse ouders (bijlage 6).


tentie voor lerarenopleidingen Energizer: wat is je rol in het circus? Ook deze oefening

maakt de deelnemers bewust dat binnen de groep sprake

is van diversiteit als het gaat om beroepshouding, wensen

De deelnemers krijgen de volgende sheet te zien. Vraag: wat zien ze op deze sheet? Wat valt op?

en verwachtingen (bijlage 7).

Intersectioneel

Videofragment ‘A Tale of O’ & handout-observatie (bijlage 8).

Sheet ‘A Tale of O’

De videofilm is te bestellen via internet: http://trainingabc.com

XX xx x X O xx X xX



37

Werven van Interculturele compeTheorie Rosabeth Moss Kanter

Behandel op hoofdlijnen de theorie van Rosabeth Moss Kanter. Uit

Diverse benaderingen van intercultureel management

onderzoek van Moss Kanter naar getalsverhoudingen komt naar

1. Culturaliseringsbenadering (Hofstede, Pinto, Trompenaars)

voren dat:

2. Individualiseringsbenadering (Roosevelt Thomas, Hoffman)

·

3. Contextuele benadering (Glastra)

de minderheid bijzonder en boeiend gevonden wordt tot ongeveer vier procent (interessant, mascotte);

·

sprake is van een minderheid ten opzichte van een

Opdracht

meerderheid als de minderheid tussen 15 procent en

Laat de deelnemers een incident of werkprobleem beschrijven met

ongeveer 35 procent van het totaal uitmaakt. Gaandeweg

behulp van de STAR-techniek of de incidentmethode (bijlage

groeit er onbehagen en dringt het besef door dat er

9). Bespreek het werkprobleem met behulp van één van de

wat gaat veranderen. Veelgebruikte strategieën om de

kijkkaders.

bestaande situatie te handhaven zijn dan: marginaliseren, problematiseren en beheersen;

·

38

twintig procent. Pesten en ander intimiderend gedrag worden dan zichtbaar;

·


de weerstand bij de meerderheid toeneemt rond de vijftien à

voor daadwerkelijke invloed en medezeggenschap van

minderheden de kritische grens bij 30 à 35 procent ligt;

·

er meer balans is vanaf ongeveer veertig procent (interactie, wij-cultuur).



Na afloop van deze bijeenkomst hebben de deelnemers: -

zicht gekregen op het verschil tussen de Noordwest-Europese en niet-westerse manier van communiceren;

-

in kaart gebracht hoe biculturele studenten communiceren;

-

hun inlevingsvermogen voor de situatie van biculturele studenten vergroot;

-

nagedacht hoe het communiceren met biculturele studenten kan worden verbeterd.

Thema 2 Interculturele communicatie

-

verschillende manieren van communiceren;

-

transculturele communicatie;

-

taalvaardigheid;

-

bespreken van een incident met behulp van een stappenplan.

Uitwerking Opening (15 min.). -

Begin met een korte terugblik op de vorige workshop.

-

Verzamel incidenten of werkproblemen die betrekking hebben op communicatie met studenten.



Het programma bevat vijf onderwerpen:

Werven van Interculturele compeVervolg de workshop met een oefening. (15 min)

Verschillende manieren van communiceren (60 min.)

Energizer luisterpret: niet luisteren, wel luisteren

Hoe communiceren (niet-westerse) studenten volgens de

Laat de deelnemers een koppel vormen. Per koppel begint

deelnemers? Laat ze hun ervaringen op flap zetten. Vraag: welke

een deelnemer met het vertellen over een liefhebberij.

patronen zijn uit de ervaringen te herleiden? Daarna benoemen

Hiervoor krijgt hij/zij één minuut. De andere deelnemer

de deelnemers enkele opvallende kenmerken, bijvoorbeeld:

laat op allerlei manieren blijken dat hij/zij niet luistert.

indirect, impliciet, nadruk op relatie, zwijg- versus praatcultuur, verbaal versus non-verbaal, et cetera. Vervolgens maken ze een

Bespreking: wat zijn de ervaringen? Hoe voelt het als

woordspin. Ze geven bij elk kenmerk het verschil aan met de

iemand niet naar jou luistert?

Nederlandse manier van communiceren. Ten slotte wordt een fragment uit de videofilm ‘Colorplay’ getoond. Deze film is te

Terugblikken op de kijkkaders.

bestellen via internet: www.dexter.nl.

Vraag: welk kijkkader spreekt het meeste aan? De deelnemers motiveren hun antwoord.


40

Bespreking: welke verschillen in communiceren zijn hier te zien?


tentie voor lerarenopleidingen Rollenspel

Taalvaardigheid (45 min.)

Kies een incident dat u in het begin hebt verzameld. Alle

Laat de deelnemers enkele opvallende kenmerken van het

deelnemers doen mee aan het rollenspel. Verdeel de deelnemers in

taalgebruik van biculturele studenten op een flap schrijven.

subgroepjes, verdeel de rollen en wijs per subgroep een regisseur

Eén groep richt zich op mbo’ers, één groep op zij-instromers

aan. Laat het rollenspel vervolgens uitvoeren en bespreek het.

uit Suriname, één groep op zij-instromers met andere

biculturele achtergronden en de rest op onder-instromers. Verdeel de deelnemers in vier subgroepen van docenten en schoolloopbaanbegeleiders. Hang de flappen aan de muur. Laat ze lezen en aanvullen. Mogelijke kenmerken zijn lidwoordgebruik, imperatieven, voorzetsels, verbuigingen, klemtoon, et cetera. Bespreking: wat valt op? Hoe kan dit probleem worden aangepakt? Wie neemt het initiatief?



41

Werven van Interculturele compeSuggesties van deelnemers


42

Hoe kan de taalvaardigheid van biculturele studenten worden

10-stappenmethode bij een urgent werkprobleem

verbeterd? Deelnemers doen hiervoor enkele suggesties middels

Bespreek twee incidenten aan de hand van de 10-stappenmethode

de carrouselwerkvorm. Verdeel de deelnemers in drie of vier

(bijlage 10) (45 min.).

subgroepen. Bedenk drie of vier vragen om de taalvaardigheid van

Deze oefening is gericht op het oplossen van een urgent

biculturele studenten te verbeteren. Schrijf die vragen op drie

werkprobleem. Neem een flap en verdeel deze in drie kolommen.

of vier flappen. Nummer de vragen en de flappen, bijvoorbeeld

Zet in de linkerkolom de verzamelde incidenten op een rij. In de

op flap 1 staat vraag 1, et cetera. Elke subgroep begint met de

middenkolom inventariseert u wat de deelnemers als gezamenlijk

beantwoording van een vraag. Bijvoorbeeld subgroep 1 begint

probleem ervaren en in de rechterkolom geven de deelnemers

met vraag 1. Geef per vraag tien minuten. Na elke tien minuten

aan welk incident het meest urgent is om te bespreken. De vraag

verwisselt u de vragen per groep totdat elke groep met alle

die u hierbij kunt stellen is: welke incidenten zie je als een

vragen bezig is geweest. Het is de bedoeling dat elke groep aan

gemeenschappelijk probleem? Zet vervolgens kruisjes achter dat

de beantwoording van alle vragen heeft gewerkt. Het spreekt voor

incident. Hetzelfde doet u met de bepaling van de urgentie. Welk

zich dat men na de eerste ronde de antwoorden gaat aanvullen of

incident is volgens jullie het meest urgent om te bespreken; dit is

nuanceren.

vanzelfsprekend het incident met de meeste kruisjes. Geef daarna instructie over de 10-stappenmethode.



Na afloop hebben de deelnemers: -

ervaren welke positie een minderheidsgroep inneemt in een werksituatie of op een stageplek;

-

besproken hoe zij de sociale competentie van biculturele studenten kunnen vergroten;

-

stageproblemen van biculturele studenten in kaart gebracht;

-

gesproken over maatregelen om die problemen het hoofd te bieden.

Thema 3 Omgaan met niet-westerse studenten

-

bevorderen van sociale competenties;

-

omgaan met biculturaliteit;

-

inventariseren van stageproblemen;

-

aanpak van stageproblemen;

-

evaluatie (mondeling schriftelijk, bordspel of regenboogspel).

Uitwerking Begin met een terugblik op de eerste workshop (5 min.). Tijdens de eerste bijeenkomst hebben de deelnemers verteld wat hun perceptie is van biculturele studenten. Vat die perceptie kort en krachtig samen. Nu vraagt u om wat langer stil te staan bij deze groep studenten.



Het programma van deze workshop bestaat uit vier onderwerpen:

Werven van Interculturele compeOpdracht (30 min.)

Noem drie leuke (positieve) ervaringen met biculturele studenten

Welke sociale vaardigheden ontberen deze groep studenten? (45 min.)

en noem drie minder leuke (negatieve) ervaringen met biculturele

Inventariseer wat de ervaringen zijn van de deelnemers op dit

studenten. Laat de deelnemers de opdracht eerst individueel

gebied. Zet vijf sociale competenties op flap. Bijvoorbeeld:

maken. Daarna geeft u ze de mogelijkheid om hun ervaringen met

omgaan met conflicten, omgaan met kritiek, voor jezelf opkomen,

hun buurman/-vrouw te vergelijken. Als ze dat hebben gedaan,

effectief onderhandelen, samenwerken, et cetera. Verdeel de

stelt u eenieder in de gelegenheid om zijn/haar ervaringen te

deelnemers in vijf groepen. Laat ze vervolgens op elke flap hun

beschrijven.

ervaringen opschrijven. Elke groep is langs een flap geweest.

Bespreking: welk patroon is in deze ervaringen te zien?

Bespreking: wat gaan de deelnemers hieraan doen? Hoe

Welke factoren zijn volgens de deelnemers van invloed

gaan de deelnemers dat aanpakken? Wie neemt het

op de minder leuke ervaringen? Wat gaan ze doen om

initiatief?

de minder leuke ervaringen te veranderen in leuke ervaringen?


44


tentie voor lerarenopleidingen Onderhandelen à la Mastenbroek (30 min.)

Collega’s met een biculturele achtergrond

Vertel de deelnemers wat de vier beïnvloedingsstijlen van

Vat eerst samen wat de kernbegrippen van de theorie van Moss

Mastenbroek zijn. Daarna brengen de deelnemers hun eigen

Kanter inhouden. Zet op een flap de begrippen: schijnwerpers,

beïnvloedingsstijl in kaart.

contrast, symbool.

Vraag: wat is jouw beïnvloedingstijl? Welke stijl past bij jou?

Op de opleiding van de deelnemers doet de eerste biculturele collega zijn/haar intrede. Laat deelnemers tien manieren

Op een flap tekent u een groot kruis, waardoor de flap in vier

bedenken hoe zij deze collega in drie maanden kunnen laten

gelijke kwadranten is verdeeld. In elk kwadrant schrijft u

mislukken. Pas de begrippen van Moss Kanter toe. Of bedenk tien

vervolgens één van de beïnvloedingsstijlen, zoals Mastenbroek die

manieren om een biculturele stagiaire te laten mislukken

voorschrijft. Controleer of de verwachte stijl overeenkomt met de

(bijlage 12).

uitslag van de test. Hiervoor laat u ze de test maken (bijlage 11).

Houd rekening met drie mechanismen:

Bespreking: komt de uitslag van de test overeen met

-

zorg dat deze collega extra in de schijnwerpers staat;

de perceptie van de deelnemer? Deze oefening kunt

-

vergroot het contrast tussen deze collega en de overige

beïnvloedingsstijl is van een deelnemer.

medewerkers;

-

zie deze collega als symbool voor alle biculturele medewerkers.

Bespreking: was het moeilijk om deze oefening te maken?

De deelnemers gaan vervolgens in dezelfde subgroepen aan de slag met de volgende opdracht: wat kun je doen om het functioneren van je biculturele collega mogelijk te maken? Bedenk hiervoor tien manieren. In plaats van een collega kun je ook een stagiaire als voorbeeld nemen.



u variëren door een collega te laten bepalen wat de


46




Na afloop hebben de deelnemers: -

stageproblemen van biculturele studenten in kaart gebracht;

-

gesproken over maatregelen om die problemen het hoofd te bieden.

Uitwerking In kaart brengen

Waar lopen biculturele studenten tijdens hun stage of op hun leerwerkplek tegenaan? Verdeel de deelnemers in vijf subgroepen. De deelnemers schrijven de antwoorden op een flap en hangen die vervolgens aan de muur om een toelichting te geven. De trainer vergelijkt de antwoorden met de resultaten van het onderzoek van ECHO naar stage-ervaringen van biculturele studenten (‘Dan wil ik het graag horen’, www.echo-net.nl/publicaties).

Suggesties aandragen Laat vervolgens dezelfde subgroepen met suggesties komen voor de gesignaleerde stageproblemen. Laat de deelnemers ook suggesties doen om dit thema structureel op de agenda te krijgen. Nodig ze uit om een plan van aanpak te maken; formeer een initiatiefgroep die zich met dit thema gaat bezighouden.



Thema 4 Stageproblematiek

47

Werven van Interculturele compeThema discriminatie

Organiseer over deze stelling of casus een Lagerhuisdebat. Verdeel

Eén van de ervaringen van biculturele studenten is discriminatie.

de groep in tweeën: een pro-groep en een contragroep.

Ga na of dit thema in de antwoorden van de deelnemers

De pro-groep bedenkt argumenten die de stelling onderschrijven

voorkomt. Maak de deelnemers duidelijk dat discriminatie een

en de contragroep bedenkt argumenten die de stelling

van de misstanden is die volgens biculturele studenten worden

weerspreken. Geef de deelnemers de tijd, bijvoorbeeld twintig

genegeerd. Vraag aan de deelnemers of ze voorbeelden van

minuten, om de argumenten op een rij te zetten.

discriminatie kennen bij studenten en laat ze deze op papier zetten. Bespreek daarna enkele van de voorbeelden.

Formuleer een stelling over discriminatie op de stageschool. Bijvoorbeeld:

‘Biculturele studenten kunnen niet tegen etnische grappen’.

In plaats van de stelling kunt u een casus nemen voor deze oefening.


48

Fatima studeert aan de pabo. Ze is een ijverige studente, die met mooie cijfers is overgegaan naar het twee leerjaar. Ze draagt een hoofddoek. In het tweede leerjaar moeten studenten kennismaken met vernieuwingsscholen. Voor Fatima is de keuze gevallen op een Jenaplanschool. De leerlingenpopulatie van deze school bestaat vooral uit witte kinderen uit de middenklasse. De schoolleider van de school geeft te kennen dat Fatima niet welkom is op zijn school. Hij is van mening dat Fatima niet binnen zijn schoolteam past.


tentie voor lerarenopleidingen Rollenspel

De deelnemers zijn verdeeld over vier subgroepen:

Casus

Een docent wil samen met een slb’er een pilot

-

twee trekkers (een docent en een slb’er);

-

zes dwarsliggers, zij willen niet meedoen aan de pilot;

-

de overige deelnemers vormen twee groepen regisseurs, die

opzetten. De pilot bestaat uit een meerdaagse

de trekkers en dwarsliggers helpen met de voorbereiding van

training. De training is gericht op vergroting

het rollenspel.

van de interculturele competentie van collega’s,

bevordering van de instroom en vermindering van

Deelnemers mogen overdrijven, maar van die rollen geen

studie-uitval onder bi-culturele studenten.

karikatuur maken.

Hoewel de initiatiefnemers (trekkers) de steun

hebben van de opleidingsmanager twijfelt een aantal collega’s om mee te doen aan de pilot.

Zij zien het nut er niet van in. Zij hebben

Voorbereidingstijd: 15 min. Uitvoering: 10 min.

Nabespreking: 10 min.

weinig vertrouwen in een succesvolle loopbaan

Evaluatie

verspilling van geld, van dubbeltjes kun je toch

-

Schriftelijk

geen kwartjes maken. Daarnaast hebben ze nog

-

Bordspel

enkele andere argumenten. De initiatiefnemers

proberen hem te overtuigen. Uiteindelijk is het

hen gelukt om de collega’s te enthousiasmeren

voor de pilot.


Voor de schriftelijke evaluatie kunt u een vragenlijst maken. In bijlage 13 is een voorbeeld opgenomen.


van allochtone studenten. Volgens hen is het

Werven van Interculturele compeBordspel

Laat de deelnemers ervaren hoe het is om een compliment te geven en om een compliment te krijgen.

Elke deelnemer krijgt een kartonbordje op de rug geplakt. Hiervoor kunt u eventueel een wasknijper gebruiken. De

deelnemers staan in een kring, lopen rond en schrijven op elkaars rug wat ze goed aan deze persoon vinden, wat ze waardevol vinden of appreciëren of wat ze positief is opgevallen. Wat

ze schrijven, moeten ze oprecht menen. Probeer bij zo zoveel mogelijk mensen iets op te laten schrijven. Na tien minuten vraagt u de deelnemers om terug in een kring te staan.

Hoe is het om een compliment te geven? Laat de deelnemers

50

het bordje van hun rug pakken en voelen hoe het is om

complimenten te krijgen. Deelnemers lezen wat er op hun bordje


staat. Wat gaan ze met het bordje doen?


Hoofdstuk 6 tentie voor lerarenopleidingen

Krishna Autar, Autar Consultancy Edu Dumasy, CPS Verschenen in: VELON. Tijdschrift voor Lerarenopleiders. Jaargang 23(4) 2002. Er zijn nog steeds veel scholen waar leraren worstelen met de communicatie met allochtone ouders. Het contact tussen beiden komt daar niet goed van de grond hetgeen onder meer blijkt uit klachten vanuit de school dat allochtone ouders zich zelden op school laten zien.

Het lijkt dan alsof ze onverschillig staan tegenover de schoolprestaties van hun kinderen. Als leraren op de

praktijkscholen al worstelen met die communicatie, dan is het niet verwonderlijk dat ook veel stagiair(e)s van de lerarenopleidingen met dit probleem kampen.

Opvallend is dat de opleidingen niet adequaat inspelen op deze geluiden. Ze schenken bitter weinig aandacht aan de communicatie met allochtone ouders. Beginnende leraren worden daardoor onvoldoende voorbereid.

6.1 Communicatie met allochtone ouders

Deze signalen heeft ECHO 2 doen besluiten om een trainingsmethode te ontwikkelen, die aanstaande groepsleerkrachten voorbereidt op de communicatie met allochtone ouders. Hiervoor is in het afgelopen jaar het trainingspakket ‘Voorbeelden van communicatie met allochtone ouders’ 3 ontwikkeld. Dit pakket is in samenwerking met TROA en Autar Consultancy vervaardigd en gebaseerd op de methode ‘Kleurrijk onderwijs’ 4. Bewust is uitgegaan van de doelgroep ‘ouders uit traditionele regio’s van de migratielanden’, die vaak nog cultuurgebonden gedrag bezitten en met veel taalproblemen kampen. Op deze wijze zijn de cursisten voorbereid op bijzondere situaties

2

Echo = landelijk kennis-, advies- en innovatiecentrum ter

bevordering van de instroom naar, doorstroom binnen en uitstroom uit instellingen voor hoger onderwijs van allochtone (aspirant) studenten. 3

K. Autar & E. Dumasy (2001). Voorbeelden van communicatie met

allochtone ouders. Een trainingspakket voor lerarenopleidingen. Utrecht: ECHO. 4

E. Dumasy (2002). Kleurrijk onderwijs. Amsterdam: SWP


die zich zeker kunnen voordoen.


Teksten

51

Werven van Interculturele compeTheoretische uitgangspunten

traditionele middelen van bestaan worden uitgeoefend, wordt

Uit onderzoek van Trees Pels5 blijkt dat de communicatie met

in een gesprek juist de nadruk gelegd op de relatie. Formele

allochtone ouders eenzijdig verloopt en dat er geen sprake is

procedures zijn voor Nederlanders ook belangrijker dan voor

van informatie-uitwisseling. Dit draagt ertoe bij dat bepaalde

traditionele allochtone ouders, die meer belang hechten aan

allochtone ouders zich onvoldoende betrokken voelen bij het

wederzijdse gevoelens en informele procedures. Voor Nederlanders

onderwijs op Nederlandse scholen.

geldt vooral: een vergadering is een vergadering en daar wordt in

Een deel van de ouders besluit dan ook hun kinderen naar

principe niet over koetjes en kalfjes gepraat.

eigen scholen te sturen, zoals islamitische of hindoescholen.

Vaak blijkt dat op scholen waar klachten zijn over een geringe

Als iedereen alleen vanuit zijn/haar eigen cultuur blijft denken,

ouderparticipatie van allochtone ouders, een visie op de

zal communicatie moeilijk zijn. Daarom hebben we bij de keuze

multiculturele samenleving ontbreekt of wel geformuleerd is,

van communicatiemethodiek gekozen voor een transculturele

maar niet gerealiseerd.

benadering, waarbij de methode ‘Kleurrijk onderwijs’ van Edu Dumasy als uitgangspunt is gekozen.

Er zijn daarnaast ook scholen die besluiten vanuit een


52

transculturele visie te werken, hetgeen zich vooral uit in een

De betekenis van ‘trans’ is ‘aan gene zijde’ of ‘over’. Met

specifieke houding naar de ouders toe om cultuurverschillen te

‘transcultureel’ bedoelen we: ‘van de ene cultuur naar de andere’.

helpen overbruggen. Dit komt tot uitdrukking in een specifieke

Ook het woord ‘transactie’ geeft de bedoeling van deze term goed

manier van communiceren. Over het algemeen doen leerkrachten

weer. Het gaat om het wederzijds uitwisselen van cultuurgoederen

alle moeite om met allochtone ouders te communiceren. Hoewel

en het van elkaar leren, van wederzijdse aanpassing. In een

zij vanuit de lerarenopleidingen die kennis en vaardigheden niet

transcultureel gesprek worden bruggen geslagen over de

gericht meekrijgen, leren zij die meestal – met vallen en opstaan

cultuurkloof tussen mensen. Ze verplaatsen zich elk in de

– in de praktijk.

ander en er wordt informatie uitgewisseld om meer begrip voor elkaars standpunt te krijgen. Daarna wordt gezocht naar (a) een

Sommige leerkrachten hebben een beter contact met de ouders

gezamenlijk compromis of (b) de school kan stellen dat bij een

dan andere. Dat zijn vaak de leerkrachten met meer kennis

bepaald probleem de allochtone ouder en/of het kind zich aan de

over andere culturen dan een aantal van hun collega’s. Ze

regels van de school te houden heeft.

hebben erover gelezen, zijn in andere landen geweest en komen regelmatig bij allochtone ouders thuis. Deze leraren valt op dat daar op een heel andere manier wordt gecommuniceerd. Dat heeft vooral te maken met het feit dat mensen uit geïndustrialiseerde regio’s op een andere wijze met elkaar omgaan dan mensen uit traditionele streken overal in de wereld. Zo staat in een industrieel land als Nederland de inhoud van het gesprek tijdens de communicatie centraal. Men begint er gewoonlijk ook mee. Deze vorm van communicatie komt vooral bij allochtone ouders uit traditionele samenlevingen niet goed over. In de regio’s waar

5

T. Pels (red) 2000. Opvoeding en integratie. Assen: Van Gorcum.


tentie voor lerarenopleidingen Een dergelijke verplichting om zich aan de Nederlandse waarden

Deze wederkerigheid vormt de basis voor een goed transcultureel

en normen te houden (bijvoorbeeld op tijd terugkomen van

gesprek. Daarbij is van belang dat de school ook het initiatief

vakantie ook al is het gezin lang niet in het land van herkomst

neemt en een open houding toont tegenover de andere cultuur.

geweest), kan echter alleen als er een goed gesprek is geweest

Iemand met een open houding zal belangstelling en respect

tussen leerkracht en ouders. Ze moeten dan op gelijkwaardige

tonen voor de culturele achtergrond van de ander. Ook kan hij

wijze met elkaar hebben gecommuniceerd en zich hebben

zich verplaatsen in de situatie van de ander en hij is gevoelig

ingeleefd in elkaars standpunten ook wel ‘culturele prioriteiten’

voor diens cultuurgebonden gedragingen. Hij stelt zich niet

genoemd. In die standpunten klinkt immers vaak het culturele

etnocentrisch op, maar is bereid zich in de cultuur van de ander

gedachtegoed door van wat in de eigen sociale groep + cultuur

in te leven en deze zo onbevooroordeeld mogelijk tegemoet te

als wenselijk wordt gezien en ook de individuele mening kan

treden. Hij zal cultuurvreemd gedrag niet zomaar veroordelen,

beïnvloeden. Op deze manier worden de verschillen voortkomend

maar toont de bereidheid iets van de andere cultuur te willen

uit cultuur, taal, sociale achtergrond, sekse en leeftijd overbrugd.

leren. Dat veronderstelt een kritische houding, zowel ten opzichte van de eigen als de andere cultuur. Hij moet beide kritisch

Als scholen dit uitgangspunt serieus nemen, zullen ouders en

beoordelen. Ook brengt hij waardevolle elementen uit de eigen

leerkrachten elkaar beter begrijpen. Vandaar ook het belang dat

cultuur en uit die van andere tot synthese en weet hij deze in

we hechten aan een gemeenschappelijke transculturele visie

zijn dagelijks handelen te integreren.

53

dienen vanuit dezelfde vooronderstellingen hun contacten met

Een open, kritische houding kun je via opvoeding meekrijgen,

de ouders op te zetten. Allochtone ouders zullen daardoor eerder

maar is niet vanzelfsprekend en niet aangeboren. Het kan

bereid zijn zich aan de Nederlandse situatie aan te passen zonder

ook worden aangeleerd door de ervaring in het contact met de

daarbij van de eigen cultuur te hoeven vervreemden. Ze zijn

ander. De methodiek veronderstelt dan ook dat de (aanstaande)

in staat afhankelijk van de situatie cultureel flexibel gedrag te

leerkracht vooral praktijkervaring met andere culturen opdoet.

vertonen.

Het oefenen met de transculturele methodiek van de videoband kan daarbij ondersteunen. Steeds weer blijken de cursisten

De cultuur van traditionele allochtone ouders kan in menig

aan het einde van een training tot de conclusie te komen dat

opzicht afwijken van de dominante cultuur in het Nederlandse

de methodiek ook uitstekend toepasbaar is op gesprekken met

onderwijs. Met name is er een cultuurschok voor ouders die

Nederlandse ouders.

nog niet zo lang in Nederland zijn en die uit een traditionele omgeving komen. Voor het overbruggen van de cultuurverschillen tussen enerzijds deze traditionele culturen met gewoonlijk hun eigen streektaal (vaak ook niet de nationale taal) en anderzijds de Nederlandse middenklassencultuur moeten scholen en ouders tot elkaar komen. Een transculturele leerkracht zal zich op de hoogte stellen van de culturele gewoonten van de ouders en hun pedagogische visies. Op hun beurt dienen ook de ouders bereid te zijn rekening te houden met de cultuur van de school en met de eisen die de school en samenleving aan hen stellen.



van de school. Alle leerkrachten en ook overige personeelsleden

Werven van Interculturele compeInhoud

Casus 2 De islamitische school

De trainingsmethode bestaat uit een videoband en een

handleiding. Binnenkort zal op verzoek van pabo’s ook een

cd-rom worden uitgebracht. Op de videoband staan zes casussen, die zich afwisselend op school en thuis afspelen. Elk geven

ze voldoende ingangen tot tal van discussieonderwerpen. Op

de videoband duurt elke casus ongeveer een kwartier. Om de

betrokkenheid van studenten te vergroten, zijn een kijkwijzer en discussievragen ontwikkeld. In de zes casussen komen de

In deze casus worden studenten ingeleid in

cultuurfactoren die in de communicatie een rol kunnen spelen en in culturele codes die

volgende onderwerpen aan bod:

per samenleving kunnen verschillen. Het

Casus 1 Slaan

aantal islamitische basisscholen in Nederland


54

groeit. De kracht van deze scholen is dat

In de casus wordt nagestreefd dat de studenten leren nadenken over hun houding ten aanzien van hun eigen opvoeding en de opvoedingsstijl van allochtone ouders. Ze kunnen nagaan hoe open hun eigen houding is en ze zien hoe ze rekening kunnen houden met de gebruiken en gewoonten van deze allochtone ouders. Tevens zien ze hoe ze ouders kunnen stimuleren rekening te houden met de Nederlandse gebruiken en gewoonten. Deze casus gaat over verschillen in pedagogische benadering van de vader en van de leerkracht. De leerkracht gebruikt een andere opvoedingsmethode dan de vader. Dit verschil is in hoge mate cultureel bepaald: de witte Nederlandse middenklasse cultuur die in scholen vanzelfsprekend maatstaf is, legt bij ongewenst gedrag van kinderen veel meer de nadruk op praten dan op fysieke straffen.


zij volkomen op de hoogte zijn van alle

gevoeligheden, die allochtone ouders hebben met betrekking tot de opvoeding van hun kinderen.

tentie voor lerarenopleidingen Casus 4 De moeilijke brief

Via deze casus leren studenten hoe te

communiceren met ouders die het Nederlands niet of nauwelijks beheersen. Cultuurfactoren zijn in deze casus van ondergeschikt belang, al spelen ze wel een rol – onder meer bij het zonder afspraak op school komen van de

Casus 3 Het schoolreisje

moeder.

In deze casus is te zien dat een Marokkaanse moeder die nog niet zo lang in Nederland is,

Studenten krijgen in deze casus oog voor cultuurverschillen en voor communicatie met allochtone ouders als het verschillen in culturele prioriteiten tussen henzelf en hun gesprekspartners betreft. Ze zien hoe een goede voorbereiding van het gesprek, door transculturele analyse van de te verwachten standpunten, bijdraagt aan het overbruggen van die verschillen. Verder zien ze hoe een goed transcultureel gesprek kan worden gevoerd, waarin meningen goed worden afgewogen en waardoor de basis wordt gelegd voor wederzijds vertrouwen en begrip. In deze casus zien studenten een goed Nederlands sprekende Turkse vrouw, die al meer dan vijftien jaar in Nederland woont en wil vasthouden aan bepaalde traditionele waarden uit haar eigen cultuur. Fatma mag niet op schoolreisje, omdat haar moeder bang is dat er varkensvlees wordt gegeten. Ook de andere opvatting over leren op school, de verwachting dat een schoolreisje alleen voor de lol is en het feit dat jongens en meisjes dan gezamenlijk zullen optrekken, spelen hierbij een rol.


groepsleerkracht probeert met haar op een alternatieve manier te communiceren. Dat kan door non-verbaal gedrag, het gebruik van symboolwoorden, korte zinnen, beeldtaal, tolken en leenwoorden uit de taal van de moeder.


een brief van de school niet kan lezen. De

Werven van Interculturele compeCasus 6 De nieuwe leerkracht

In deze laatste casus leren studenten een

brug te slaan tussen de school en het gezin.

Verder discussiëren ze over de vraag hoe je

Casus 5 Een lastige leerling


56

als leerkracht kritische of emotionele ouders

kunt benaderen. Ze zien hoe een leerkracht

Deze casus laat het resultaat zien van

een gesprek voert, waarin de ouder voelt dat

verschillende begeleidingsstijlen: voorschrijven van een oplossing, negeren van het

ze serieus wordt genomen en merkt dat naar

probleem of actief luisteren. Studenten leren

begeleidingstechnieken die gericht zijn op het vergroten van het zelfvertrouwen. Dit doen ze door stimuleren tot doorzetten, werken met inzicht, positief praten en erkennen. In deze casus spelen cultuurfactoren een ondergeschikte rol. Het gaat vooral om de persoonlijke omstandigheden van de ouder: de moeder is alleenstaand, krap behuisd en een oma woont in. Dat heeft kennelijk gevolgen voor het gedrag van de zoon waar de leerkracht over komt praten. In een dergelijk gezinstype (martifocaal) zorgt de moeder voor het inkomen en de oma voor de opvoeding van de kinderen.


haar wordt geluisterd

tentie voor lerarenopleidingen Werkwijze

We realiseren ons heel goed dat aan deze aanpak ideologische

De zes casussen kennen steeds dezelfde opbouw. Elke casus begint

bezwaren kleven. Bijvoorbeeld dat traditionele ouders worden

met een introductie en enige achtergrondinformatie. Vervolgens

gestigmatiseerd, dat van hun opvoedingsstijl een karikatuur

worden twee scènes getoond. In de eerste scène is sprake van

wordt gemaakt. Dat hebben we echter bewust gedaan. We hebben

miscommunicatie. In de tweede scène wordt een alternatief

niet gekozen voor een politiek correcte benadering, waardoor

gepresenteerd, waarin de miscommunicatie zoveel mogelijk wordt

ervaringen van leerkrachten niet goed bespreekbaar worden. We

vermeden. Elke scène wordt gevolgd door een analyse, waarin

zijn ervan overtuigd dat je op deze manier studenten kritisch

commentaar wordt gegeven op het gesprek.

maakt ten aanzien van stereotype beelden en ze leert om die stereotypen te herkennen en bespreekbaar te maken.

Om discussie uit te lokken, zijn de rollen van de ouders en

leerkrachten in de casussen overgeaccentueerd. Gedragingen en

In het boek ‘Kleurrijk onderwijs’ bevindt zich het transculturele

cultuurkenmerken zijn uitvergroot. Docenten dienen met dit

handelingsmodel, een soort checklist om menselijk gedrag te

uitgangspunt rekening te houden; tijdens de training worden zij

analyseren. Cultuur is daar slechts een van de vele factoren.

hierop voorbereid.

Er wordt voor gepleit om ook zelf op zoek te gaan naar cultuurinformatie om mensen uit andere culturen zelf te bevragen. De methodiek wil studenten trainen in transcultureel

57

-

Wat voor gedrag zie ik bij de ouder? Welke factoren zijn daarop van invloed en hoe kan ik die verklaren?

-

Hoe kan ik met dat gedrag omgaan? Is er een compromis dat cultuurverschillen kan overbruggen of moet ik mijn eigen duidelijke grenzen stellen?

-

Wat zou ik kunnen doen? Hoe kan ik tot een effectieve manier van communiceren komen?



denken en handelen. Drie vragen staan hierbij centraal.

Werven van Interculturele compeMet deze vragen worden studenten gestimuleerd na te denken

Leereffect

over wat ze zien, over hun eigen mogelijke rol daarin en over een

Het trainingspakket heeft het grootste effect als de casussen 1

mogelijke oplossing van het getoonde probleem.

tot en met 6 ook in die volgorde worden behandeld. Dan is er

Een les van negentig minuten kent de volgende opbouw:

voldoende gelegenheid voor inleven, rollenspelen, discussie en

-

docent peilt de voorkennis over het onderwerp van de casus;

training van de gewenste transculturele gesprekstechnieken.

-

docent introduceert de casus en de kijkwijzer;

Dit pakket kan worden gebruikt bij het studieonderdeel

-

studenten kijken naar de eerste scène en bespreken de

‘communiceren met ouders’. Het kan ook worden geïntegreerd met

kijkvragen;

de studieonderdelen: pedagogiek, cuma, Nederlands en drama.

-

docent bespreekt de kijkvragen aan de hand van de bovengenoemde drie vragen;

-

studenten kijken naar de analyse op de videoband;

-

docent geeft een samenvatting en legt de transculturele uitgangspunten van de casus uit;

-


58

studenten bereiden een rollenspel voor en de docent geeft daarbij ondersteuning;

-

studenten voeren het rollenspel uit;

-

docent neemt het rollenspel op video op;

-

docent en studenten bespreken het rollenspel na en de docent geeft feedback;

-

studenten kijken naar de tweede scène en de bijbehorende analyse;

-

studenten beantwoorden de bijbehorende kijkvragen;

-

studenten vergelijken hun rollenspel met de tweede scène en de analyse;

-

docent en studenten bespreken enkele discussievragen in de groep;

-

docent en studenten kijken terug op de drie centrale vragen en trekken afsluitend conclusies over het onderwerp van de casus.

Deze methodiek maakt intensief gebruik van het rollenspel, omdat dit een krachtig didactisch hulpmiddel is, waarmee studenten actief leren, vaardigheden oefenen, inzicht krijgen in sociale relaties, zich inleven in de rol die mensen spelen, problemen leren oplossen en aan den lijve ervaren hoe bepaalde verwikkelingen en problemen ontstaan en vooral: hoe ze voorkomen kunnen worden.


tentie voor lerarenopleidingen Ervaringen

Invoering

Hoewel er nog geen systematisch onderzoek is gedaan naar het

Voor de invoering van dit trainingspakket is een traject

gebruik van dit pakket, hebben wij de indruk dat de meeste

ontwikkeld. Het is bedoeling dat docenten worden geïnstrueerd

pabo’s dit materiaal hebben aangeschaft. Ruim vijftig docenten

in de methodiek en achtergronden van het pakket. Hiertoe

van pabo’s zijn de afgelopen tijd getraind in het werken hiermee

worden workshops georganiseerd. Naast docenten zijn ook andere

en hebben tot nu toe enthousiast gereageerd. Wel moet hierbij

belangstellenden getraind, zoals mensen uit het welzijnswerk,

een kanttekening worden geplaatst.

schoolbegeleidingsdiensten en schoolteams. De workshops worden verzorgd door Autar Consultancy in Zoetermeer. Het

Terwijl autochtone pabodocenten zich in de uitgangspunten

trainingspakket is ook bedoeld voor schoolteams, psychosociale

van het pakket kunnen vinden, hebben enkele allochtone

hulpverleners en leidsters in de vve.

docenten zich gestoord aan de stereotype afschildering van

allochtone ouders in de cases. Dit heeft echter niet geleid tot

onoverkomelijke meningsverschillen. Na discussie zijn ook de

Informatie

schaarse allochtone pabodocenten overtuigd van deze aanpak.

Voor nadere informatie kunt u terecht bij: www.autarconsultancy.nl.

De reacties van studenten zijn door de bank genomen positief.

59

met twee cases hebben gewerkt, kunnen zij de opbouw van de

volgende cases voorspellen. Om het verrassingseffect te behouden, is het daarom aan te bevelen soms met de tweede scène te

beginnen. Op deze wijze worden studenten uitgedaagd zelf de foute scène te bedenken, waarbij een beroep wordt gedaan op hun inlevingsvermogen. Docenten van pabo’s wijzen er bovendien op dat het aantal contacturen aan het afnemen is, terwijl de methodiek is gericht op groepsactiviteiten waarbij de docent een sturende rol speelt. Gelet op de nieuwe ontwikkeling binnen de pabo’s is het daarom wenselijk, dat een alternatief wordt ontwikkeld waarmee studenten zelfstandig kunnen werken. Op de uit te brengen cdrom wordt met deze wens rekening gehouden.



Een punt van kritiek is de opbouw van de cases. Als studenten


60



tentie voor lerarenopleidingen Anke Bergmans

In deze tekst worden verschillende benaderingen van intercultureel management behandeld. Allereerst worden de verschillende stromingen in de benadering van intercultureel management besproken. Vervolgens worden enkele theorieën uiteengezet die tot de desbetreffende stromingen behoren. Dit is geen dekkend overzicht van alle theorieën omtrent intercultureel management, maar een selectie die een indruk geeft van de verschillende stromingen.

In de benaderingen van intercultureel management zijn drie stromingen waarneembaar: de culturaliseringsbenadering, de individualiseringsbenadering en de contextuele benadering.

In de culturaliseringsbenadering van intercultureel management worden spanningen en conflicten tussen individuen en groepen teruggebracht tot collectieve cultuurverschillen. De centrale veronderstelling daarbij is dat de culturele factor de belangrijkste verklaringsgrond vormt voor de spanningen tussen sociale eenheden van verschillende nationale of etnische achtergronden. Het werk van Hofstede, Pinto en Trompenaars, dat bij deze benadering aansluit, wordt hieronder verder besproken. Activiteiten omtrent intercultureel management die uit de culturaliseringsbenadering voortvloeien, hebben vaak als doelen: het vergroten van de kennis van culturele verschillen en het vergroten van culturele empathie van de werknemers.

Individualiseringsbenadering In de individualiseringsbenadering worden problemen tussen individuen en groepen ontdaan van collectieve elementen en teruggebracht tot individuele verschillen. Deze benadering gaat ervan uit dat individuen niet gereduceerd moeten worden tot groepsculturen, maar gesynthetiseerd moeten worden in organisatieculturen die ruimte bieden voor iedereen. De culturele identiteit wordt niet gezien als een objectief kenmerk,



6.2 Diverse benaderingen van intercultureel management

Culturaliseringsbenadering

Werven van Interculturele compemaar als een kenmerk dat niet zonder de activiteit van het

Contextuele benadering

individu kan voortbestaan. Activiteiten die voortvloeien uit de

De laatste jaren is een contextuele benadering van intercultureel

individualiseringsbenadering zijn gericht op het bevorderen van

management in opkomst. In deze benadering worden conflicten

de persoonlijke ontwikkeling van werknemers. Een invloedrijke

in internationale samenwerkingsverbanden niet eenzijdig als

verbreider van de individualiseringsbenadering is Roosevelt

kwesties van communicatie en cultuurverschil gezien. Deze

Thomas Jr. Zijn theorie van ‘managing diversity’ wordt verderop in

conflicten zijn ook verbonden met de situatie waarin zij zich

deze paragraaf besproken evenals het werk van Edwin Hoffman,

voordoen. Volgens de contextuele benadering zijn kant-en-

dat ook onder de individualiseringsbenadering valt.

klare recepten en stappenplannen om van elkaars regels te

leren onvoldoende om interetnische conflicten op te lossen en

62

Er is een aantal overeenkomsten tussen de culturaliserings-

te voorkomen. De contextuele benadering staat echter nog in

benadering en de individualiseringsbenadering. Zo richten

de kinderschoenen en beschikt nog niet over een uitgewerkte

beide benaderingen zich uitsluitend op het management, wat

implementatiestrategie. Het werk van Glastra betreffende de

leidt tot een top-down model van organisatieverandering.

contextuele benadering van intercultureel management wordt

Verder wordt uit het oog verloren dat een manager niet zomaar

verderop in deze paragraaf besproken.

met individuen te maken heeft. Hij moet zijn manier van

leidinggeven ook aanpassen aan de institutionele structuren en


de gezagsverhoudingen die in de organisatie zijn ingebed.


tentie voor lerarenopleidingen Culturaliseringsbenaderingen

-

Onzekerheidsvermijding

Hieronder worden achtereenvolgens de cultuurbenadering van

Onzekerheidsvermijding is de mate waarin de leden

Geert Hofstede, de Driestappenmethode van David Pinto en de

van een cultuur zich bedreigd voelen door onzekere

cultuurbenadering van Fons Trompenaars besproken.

of onbekende situaties. Dit gevoel wordt onder andere uitgedrukt in nerveuze spanning en in een behoefte

De cultuurbenadering van Geert Hofstede

aan voorspelbaarheid: aan formele of informele regels.

Volgens Hofstede zijn nationale culturen in te delen aan de hand

In gevallen van interculturele communicatie worden de

van vier dimensies.

problemen veroorzaakt, doordat de culturen verschillen op een of meerdere van de bovenstaande dimensies.

-

Machtsafstand

Volgens Hofstede bestaat interculturele communicatie

Machtsafstand is de mate waarin de minder machtige leden

uit drie fasen: bewustwording, kennis en vaardigheden.

van instituties of organisaties in een land verwachten en

In de eerste fase is het van belang dat men zich bewust

accepteren dat de macht ongelijk is verdeeld.

wordt van de eigen cultuur en de culturele diversiteit. Wanneer men met andere culturen in contact komt, moet

Individualisme

kunnen functioneren in de nieuwe omgeving moeten we

banden tussen individuen los zijn. Iedereen wordt geacht

de symbolen van de andere cultuur leren herkennen en

uitsluitend voor zichzelf en voor de naaste familie te

gebruiken.

zorgen. Een samenleving is collectivistisch als individuen vanaf hun geboorte zijn opgenomen in sterke hechte

groepen, die levenslang bescherming bieden in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit. -

men eerst iets te weten komen over deze cultuur. Om te

Een samenleving is individualistisch als de onderlinge

Masculiniteit-Femininiteit Een samenleving is masculien als sociale sekserollen duidelijk gescheiden zijn. Mannen worden geacht assertief en hard te zijn en zich te richten op materieel succes; vrouwen horen bescheiden en teder te zijn en zich vooral te richten op de kwaliteit van het bestaan. Een samenleving is feminien als sociale sekserollen elkaar overlappen. Zowel mannen als vrouwen worden geacht bescheiden en teder te zijn en zich te richten op de kwaliteit van het bestaan



-

Werven van Interculturele compeDrie-stappenmethode van David Pinto

De driestappenmethode haakt in op de affectieve voorwaarde voor

Pinto verdeelt culturen onder in F-culturen en G-culturen.

effectieve communicatie.

Met F-culturen bedoelt hij fijnmazige culturen. Hieronder vallen de traditionele, niet-westerse culturen. Zij houden vast aan een

Stap 1:

De eigen normen en waarden leren kennen.

gedetailleerd model van regels omtrent communicatie. Met

Stap 2:

De cultuurgebonden normen en waarden en

G-culturen bedoelt Pinto grofmazige culturen. Hieronder vallen

de moderne, westerse culturen. Zij houden minder vast aan regels

gedragscodes van de ander leren kennen.

Stap 3:

Bepalen hoe men in deze situatie omgaat met de

omtrent communicatie. In traditionele culturen worden mensen

verschillen in normen en waarden. Aangeven waar je

als een lid van een groep beschouwd; in moderne culturen worden

grenzen liggen wat betreft aanpassing aan de ander en

mensen meer als individu beschouwd. Pinto onderscheidt vier

deze grenzen duidelijk maken aan de ander.

voorwaarden voor effectieve communicatie:

Het beoogde effect van de driestappenmethode is het wegnemen

64

- technische voorwaarde = taal;

van vooroordelen, het begrijpen en daardoor accepteren van

- cognitieve voorwaarde = kennis van het besproken onderwerp;

andermans normen en waarden en het vaststellen en duidelijk

- interpretatieve voorwaarde = interpretatie van het gesprek;

maken waar de eigen grenzen liggen ter voorkoming van irritatie

- affectieve voorwaarde = normen en waarden.

en onbegrip. Na stap 1 en 2 weet men wat de overeenkomsten,


de oppervlakkige verschillen en de diepliggende verschillen in

Bij interculturele communicatie veroorzaakt de affectieve

normen en waarden tussen de desbetreffende culturen zijn. De

voorwaarde vaak het probleem. Er is een aantal struikelblokken

overeenkomsten en oppervlakkige verschillen zijn gemakkelijk

voor effectieve communicatie. Allereerst ziet iedereen alles om

te overbruggen. Juist de diepliggende verschillen moeten door

zich heen vanuit het denkraam van de eigen waarden en normen.

middel van stap 3 worden opgelost.

Dit leidt ertoe dat de deelnemers aan het interculturele contact de eigen normen en waarden aan de ander toekennen. Men maakt de eigen wensen onvoldoende aan elkaar duidelijk, juist vanwege de onbekendheid van andermans communicatiecodes en culturele waarden.


tentie voor lerarenopleidingen Het hoofddoel van de driestappenmethode is leren om

De cultuurbenadering van Trompenaars

harmoniserend en grensverleggend te communiceren en te

In zijn cultuurbenadering schrijft Trompenaars dat een cultuur

handelen.

uit drie lagen bestaat. De buitenste laag is dat wat mensen normaal gesproken zien als cultuur, namelijk het gedrag, de

Subdoelen:

kleding, de taal, et cetera. Dit is het niveau van de expliciete

-

De bewustmaking van het belang van cultuurverschillen en

cultuur. De middelste laag is de laag van normen en waarden die

de invloed ervan op communicatie en management.

binnen een gemeenschap gelden. Normen en waarden zijn niet

-

De bewustwording van eigen normen en waarden.

zichtbaar, maar hebben grote invloed op het gedrag. De binnenste

-

Het verwerven van inzicht in andere dan de eigen normen

laag is het niveau van de impliciete cultuur. De kern van de

en waarden, hetgeen relativering en verrijking van de eigen

cultuur bestaat uit een aantal basisaannames, regels en methodes

normen met zich meebrengt.

om alledaagse problemen op te lossen. Deze aannames, regels en

Het verwerven van ‘juistere’ informatie over onbekend gedrag

methodes zijn zo vanzelfsprekend dat men niet beseft dat ze voor

binnen andere culturen (is belangrijk in de strijd tegen

een buitenstaander moeilijk te herkennen en te begrijpen zijn.

vooroordelen en racisme).

Volgens Trompenaars kan maatschappelijk verkeer met betrekking

Het ontdekken van significante verschillen waarmee

tot intercultureel management vanuit de volgende gezichtspunten

men rekening dient te houden ten bate van effectieve

worden beschouwd.

-

-

65

-

Het leren hanteren, overbruggen en managen van deze

-

Universalisme tegenover particularisme

In universalistische culturen zijn gedeelde regels, waarden

cultuurverschillen.

en normen erg belangrijk. Er bestaat altijd een definitie voor en een toepassing van wat goed en juist is. In particularistische culturen hebben mensen meer oog voor persoonlijke verplichtingen en specifieke omstandigheden. Er is geen sprake van één juiste weg die je altijd moet kiezen.

-

Individualisme tegenover communitarisme In individualistische culturen wordt het individu van de mens voorop geplaatst. Het individu is belangrijker dan de groep waartoe het behoort. In communitaristische culturen komt het belang van de groep waartoe iemand behoort voor het belang van het individu.



communicatie.


Emotioneel tegenover neutraal

In neutrale culturen hebben mensen geleerd dat ze hun

Hieronder worden achtereenvolgens de ‘managing diversity’

emoties moeten verbergen voor de buitenwereld. In

benadering van Roosevelt Thomas Jr. en het TOPOI-model van

affectieve culturen tonen mensen hun emoties wel aan de

Edwin Hoffman besproken.

buitenwereld. In affectieve culturen spelen emoties ook in zakelijke aangelegenheden een belangrijke rol.

-

Specifieke versus diffuus

Deze dimensie heeft te maken met betrokkenheid. In

specifieke culturen worden zakelijke en persoonlijke zaken gescheiden gehouden. Het leven van iemand is opgedeeld in verschillende componenten. Andere personen hebben slechts toegang tot specifieke terreinen en specifieke

facetten van de persoonlijkheid. In diffuse culturen wordt

66

de betrokkenheid diffuus gehouden. Dat wil zeggen dat andere personen worden toegelaten tot uiteenlopende


terreinen van het leven en verschillende kanten van de persoonlijkheid van de ander.

-

Individualiseringsbenaderingen

Prestatie tegenover toeschrijving (of attributie)

In een prestatiecultuur wordt een persoon beoordeeld op wat hij heeft gepresteerd. In een attributieve cultuur wordt meer waarde gehecht aan afkomst, verwantschap en relaties. In interculturele contacten is het bewustzijn van culturele dynamiek alleen niet voldoende. Transculturele effectiviteit wordt niet alleen gemeten aan de mate waarin iemand in staat is om de waarden van de andere cultuur te begrijpen. Deze effectiviteit wordt gemeten aan iemands competentie in het verzoenen van dilemma’s en aan de mate waarin iemand in staat is beide waarden te laten samengaan.


tentie voor lerarenopleidingen De ‘managing diversity’ benadering van Roosevelt Thomas Jr.

Het TOPOI-model van Edwin Hoffman

Een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de ‘managing

communicatie ontwikkeld. Het TOPOI-model stimuleert het

diversity’ benadering is Roosevelt Thomas Jr. (1991). In

opstellen van hypotheses omtrent de communicatie en het stellen

zijn theorie stelt hij dat de oplossing voor bedrijven is dat

van vragen. Men stelt hypotheses op over waar de communicatie

zij diversiteit als een kans gaan zien in plaats van als een

is misgelopen. De verscheidenheid aan hypotheses leidt tot een

belemmering. Volgens Thomas is diversiteit pas sinds kort een

verscheidenheid aan perspectieven en mogelijkheden. Het is

issue, omdat etnische minderheden niet meer willen assimileren.

doel is dus niet het vinden van de juiste hypothese, maar het

Ze willen hun eigen identiteit niet verliezen. Het is van belang

verbreden van het perspectief.

Edwin Hoffman heeft het TOPOI-model voor interculturele

dat er in de organisatie waarin ze werken ruimte is voor het

TOPOI staat voor Taal, Ordening, Perspectieven, Organisatie en

worden gecreëerd, waarin elke werknemer zich prettig voelt. De

Inzet. Dit zijn volgens Hoffman de gebieden in de communicatie

nadruk ligt dus niet alleen op minderheidsgroepen, maar ook op

waar culturele misverstanden en verschillen achterhaald en

de blanke mannen die de meerderheid vormen.

aangepakt kunnen worden. Cultuur, culturele verschillen, discriminatie en racisme zijn waar te nemen en te bewerken of

Diversiteitsmanagement is te realiseren op drie niveaus:

bespreekbaar te maken door te kijken naar de manier waarop ze

individueel niveau, interpersoonlijk niveau en organisatieniveau.

zich manifesteren op de vijf genoemde gebieden van het TOPOI-

In de beginjaren van intercultureel management lag de nadruk

model.

vooral op individueel en interpersoonlijk niveau. Tegenwoordig wordt intercultureel management doorgevoerd in de gehele

Op het gebied van Taal gaat het erom dat wordt gekeken in

bedrijfscultuur. Dit vergt van het management een andere

wiens taal het gesprek wordt gevoerd. Er moet rekening worden

benadering van het personeel. Men moet niet alleen kijken naar

gehouden met de interpretaties van zowel de verbale als de

wat van het personeel wordt verwacht, maar ook naar wat het

non-verbale taal van beide sprekers. Bij Ordening is het voor

personeelslid te bieden heeft.

beide sprekers van belang om te weten vanuit welke invalshoek ze kijken. Op het gebied van Perspectief is het belangrijk dat

Volgens de theorie van Thomas kan een bedrijfscultuur

beide sprekers van elkaar weten hoe zij zichzelf, de ander en hun

worden gezien als een boom met als wortels de onzichtbare

onderlinge relatie zien. Als het gaat om Organisatie moet worden

‘assumptions’ die in de organisatie tot uiting komen. Het proces

gekeken naar de organisatorische aspecten van het gesprek zoals

van diversiteitsmanagement gaat als volgt. Allereerst wordt de

doel, aanleiding en maatschappelijke machtsposities. Het laatste

bedrijfscultuur van de organisatie bekeken. Dit houdt in dat

gebied omvat de Inzet van beide sprekers. Inzet is een interne

de wortels worden geïdentificeerd. Vervolgens wordt gekeken

categorie, dat wil zeggen dat de inzet van de één niet zichtbaar

welke wortels een belemmering vormen voor diversiteit in de

is voor de ander. Daarom moet ook worden gekeken of beide

organisatie. Deze wortels moeten worden veranderd. De wortels

sprekers besef hebben van de invloed van die inzet.

die de diversiteit stimuleren, moeten daarentegen optimaal worden benut. ‘Managing diversity’ is een langetermijnproject, omdat de wortels van de bedrijfscultuur moeten worden veranderd.



behouden van de eigen identiteit. Er moet een werkomgeving

Werven van Interculturele compeDe meerwaarde van het TOPOI-model ten opzichte van een

Contextualiseringsbenadering

culturaliserende benadering is de brede kijk, die het de

Zoals eerder aangegeven, staat de contextuele benadering van

gesprekspartner kan geven op interculturele communicatie. In

intercultureel management nog in de kinderschoenen.

die zin is het TOPOI-model een transcultureel model. Er wordt

De contextuele benadering van Folke Glastra is tot dusver de

niet uitgegaan van één bepaalde cultuur of achtergrond als

enige uitgewerkte benadering. Deze benadering wordt hierna

verklaringsgrond voor de communicatie. Het TOPOI-model is

besproken.

geschikt voor iedere vorm van communicatie, dus niet alleen voor interculturele communicatie.


68


tentie voor lerarenopleidingen De contextualiserende benadering van Folke Glastra

In een contextuele benadering van intercultureel management

Glastra schetst een aantal bezwaren tegen zowel de

niet eenzijdig als kwesties van communicatie en cultuurverschil

culturaliserende benadering als de individualiseringsbenadering.

gezien. Ook wordt een organisatie niet geheel afgegrensd ten

Vanuit deze bezwaren komt hij tot een contextualiserende

opzichte van de buitenwereld. Men moet zich niet blindstaren

benadering van intercultureel management.

op de microkosmos van de verhoudingen en interacties die de

worden conflicten in interculturele samenwerkingsverbanden

organisatiegenoten met elkaar aangaan. De invloeden van deze

Glastra formuleert de volgende bezwaren tegen de culturaliserende

interacties komen via verschillende kanalen de organisatie

benadering. Allereerst wordt cultuur in deze benadering gezien als

binnen. Wanneer men streeft naar een pluriforme organisatie doet

een statisch verschijnsel. De dynamische betekenis van alledaagse

men er goed aan zulke invloeden te analyseren en daar voordeel

praktijken wordt zo genegeerd. Daarnaast worden culturen

uit te halen.

opgevat als sterk van elkaar gescheiden systemen. De overlap en

In een organisatie is een cultuurverandering niet alleen een

zicht op de situatie waarin verschillen zich voordoen belemmerd

kwestie van kennis en vaardigheden. Ook het aanpakken van de

als cultuurverschillen worden geïsoleerd en uitvergroot. Verder

institutionele en de dominante culturele orde is van belang. De

is de manier waarop mensen met cultuurverschillen omgaan per

contextuele benadering is een handelingstheoretische benadering

situatie verschillend. Dit punt wordt uit het oog verloren. Ten

die zoekt naar dynamiek en beweging. Dat betekent dat de

slotte stelt de culturaliserende benadering dat sociale eenheden

sociale en culturele ordes van de organisaties anders in elkaar

min of meer eenduidig tot een bepaald cultureel systeem behoren.

gestoken kunnen worden om zo meer profijt uit de pluriformiteit

De vraag is nu hoe we dit in de alledaagse praktijk kunnen

te halen.

vaststellen zonder terug te vallen op bestaande stereotypen. Bron: Bergmans, A. (2004). De diversiteit van intercultureel

Ook de individualiseringsbenadering kent volgens Glastra een aantal bezwaren. Allereerst gaat de individualiseringsbenadering er te veel vanuit, dat men alleen uit is op individuele erkenning die verkregen kan worden door individueel te presteren en zich te onderscheiden. Er wordt geen aandacht besteed aan het feit dat een individu beschutting zoekt in institutionele bindingen en groepsbindingen. Een ander bezwaar is dat de individualiseringsbenadering de organisatiecultuur verengt tot waarden en normen over de sociale omgang tussen verschillende mensen in organisaties. Er wordt van uitgegaan dat mensen die in een samenlevingsverband goed met elkaar omgaan dit ook in werkverband kunnen. De praktische kennis en handelingsregels die betrekking hebben op de arbeidsprocessen worden echter uit het oog verloren.


management. Universiteit van Tilburg/Faculteit der Letteren.


vermenging van culturen wordt miskend. Bovendien raakt het


70



tentie voor lerarenopleidingen W. Shadid

Verschenen in: Veghel, H. van (red.) (2002). Waarden onder de meetlat: Het Europese waardenonderzoek in discussie. Damon b.v. Budel. Prof. dr. W. Shadid is hoogleraar Interculturele communicatie en verbonden aan de universiteiten van Tilburg en Leiden. Door allerlei factoren, zoals de snelheid van moderne

communicatiemiddelen, de mogelijkheden die de media en het internet bieden en de toegenomen migratie in de laatste decennia, zijn de kansen op interculturele contacten sterk toegenomen. Om de begrijpelijkheid en voorspelbaarheid van gedrag in zulke contactsituaties te verhogen, richten wetenschappers hun aandacht op het zoeken naar

overeenkomsten en verschillen tussen wereldculturen via het maken van interculturele vergelijkingen. In ditzelfde kader wordt sinds het begin van de jaren tachtig een periodiek grootschalig waardenonderzoek in Europa gehouden. Intercultureel vergelijkend onderzoek is geen nieuw verschijnsel. Vele disciplines, zoals de antropologie, (sociale) psychologie, sociologie, linguïstiek en communicatiewetenschappen, hebben van oudsher ruime aandacht geschonken aan de wijze waarop en de mate waarin allerlei culturen van elkaar verschillen. In eerste instantie was deze aandacht hoofdzakelijk wetenschappelijk van aard. Daarna is deze verschoven in de richting van het verschaffen van informatie aan reizigers en kortverblijvers om ze voor te bereiden op hun verblijf in den vreemde. Het

uitgangspunt daarbij was dat de effectiviteit van de communicatie tussen mensen met verschillende culturele achtergronden voor een belangrijk deel afhankelijk is van de kennis die ze hebben van hun wederzijdse culturen.



6.3 Culturele diversiteit en interculturele communicatie

71

Werven van Interculturele compeOm het geven van adviezen aan mensen die in interculturele

samenhang stellen sommige auteurs dat ‘cultuur is communicatie’

contactsituaties terecht komen gemakkelijk te maken, delen

en ‘communicatie is cultuur’ (vgl. Hall & Hall 1990).

sommige wetenschappers alle culturen op de wereld in twee

Immers, zowel bij cultuur als bij communicatie gaat het om

categorieën in. Hierbij gaat het doorgaans om indelingen

betekenistoekenningen en percepties door leden van specifieke

als individualistisch tegenover collectivistisch, modern

groepen.

tegenover traditioneel, westers tegenover niet-westers, hoge-

context- tegenover lage-contextculturen, en schuld- tegenover

De culturele bagage die in interculturele communicatie

schaamteculturen. Dergelijke indelingen kwamen niet alleen in

onontbeerlijk is en in belangrijke mate het wezen daarvan

het verleden voor, maar worden nog steeds uitgebreid gebezigd.

beïnvloedt, kan globaal in drie categorieën worden ingedeeld:

Sterker nog, men ziet de laatste jaren een wildgroei aan literatuur

taal, non-verbale uitingen en normen, waarden, symbolen en

waarin dergelijke classificaties centraal staan en waarin een

gebruiken.

casuïstische en welhaast anekdotische aanpak wordt gehanteerd


72

bij het inzichtelijk maken van interculturele communicatie (zie

Taalverschillen tussen mensen vormen waarschijnlijk de

o.a. Brislin & Yoshida 1994).

belangrijkste indicatoren voor het wel of niet typeren van een ontmoeting als intercultureel. Daarbij gaat het in eerste instantie

De stelling die in deze bijdrage wordt geponeerd en verdedigd, is

niet om het feit dat communicatiepartners vaak nauwelijks

dat zulke indelingen niet meer zijn dan simplistische en ideaal-

met elkaar kunnen converseren, maar veeleer om de indirecte

typische constructies die de maatschappelijke werkelijkheid in de

gevolgen van taal. Zelfs wanneer de interactiepartners een

uiteenlopende culturen op de wereld geweld aandoen. Daarnaast

derde taal in hun conversatie gebruiken, blijft het verschil in

hebben ze daardoor ook een averechtse uitwerking op het verloop

hun moedertalen een wezenlijke rol spelen bij de ineffectiviteit

van interculturele ontmoetingen (zie ook Shadid 1998).

van hun communicatie. De moedertaal beïnvloedt onder andere de denken redeneervaardigheden van mensen evenals hun

Een groepscultuur kan hier worden omschreven als het geheel

communicatiestijlen. Taal en taalvariëteiten zijn bovendien

van kennis, dat door de leden van een groep in de onderlinge

zichtbare indicatoren van identiteit en worden onder andere

communicatie is geproduceerd en een zeker draagvlak binnen

gebruikt als markeerders van (etnische) groepsgrenzen en

de groep geniet. Het gaat daarbij onder andere om zaken die

daarmee als in- en uitsluitingsmechanismen.

te maken hebben met taal, gewoonten, praktijken, rituelen, opvattingen, normen en waarden. Kennis van dergelijke aspecten in een bepaalde cultuur is van wezenlijk belang voor de communicatie met mensen uit die cultuur. Door hierover kennis te verwerven, komen mensen te weten hoe ze zich wel of niet dienen te gedragen en hoe ze het gedrag van andere adequaat kunnen interpreteren en voorspellen. Er dient opgemerkt te worden dat juist in dit interactieproces culturele aspecten worden geproduceerd of gewijzigd. Met andere woorden: er bestaat een onlosmakelijke relatie tussen cultuur en communicatie. Enerzijds reguleert cultuur het communicatieproces en anderzijds worden door datzelfde proces reeds bestaande aspecten van cultuur veranderd en nieuwe gecreëerd. Door deze onafscheidelijke


Ook verschillen in de betekenis van non-verbale gedragingen

Aangezien cultuur het patroon van percepties en concrete

kunnen voor misverstanden zorgen in interculturele

gedragingen is dat geaccepteerd wordt door en verwacht wordt

communicatie. Zo verschillen culturen in de wijze waarop en de

binnen een specifieke sociale groep, en aangezien communicatie

mate waarin bijvoorbeeld gebaren, oogcontact, aanraakgedrag

het gemakkelijkst verloopt tussen personen met vergelijkbare

en emotionele gelaatsuitdrukkingen tijdens de communicatie

percepties, wordt het waarnemen van groepsverschillen in

voorkomen of gewenst zijn. Non-verbale uitingen zijn zo

interculturele contactsituaties gestimuleerd. In het algemeen

belangrijk dat in de literatuur, wanneer het bijvoorbeeld gaat om

kan worden gesteld dat de communicatie effectiever zal

aspecten als oogcontact, ruimtelijke afstand en aanraakgedrag,

verlopen naarmate de culturele overeenkomst tussen de

onderscheid wordt gemaakt tussen ‘contact-culturen’ en ‘niet-

communicatiepartners toeneemt. Hetzelfde geldt voor de mate

contact-culturen’.

van adequaatheid van hun kennis van de wederzijdse culturen.

Culturen verschillen ook met betrekking tot hun normen en

Het feit dat perceptie in sterke mate wordt beïnvloed door

waarden. Bijvoorbeeld de wijze waarop verdriet en vreugde

de cultuur waarin iemand opgroeit, brengt met zich mee dat

worden beleefd en hoe met het bovennatuurlijke wordt omgegaan

mensen met verschillende culturele achtergronden zelfs ook

alsmede met betrekking tot hoe mensen hun omgeving en tijd

verschillende betekenissen kunnen toekennen aan vergelijkbare

structureren en percipiëren. In de ene cultuur is het op tijd

objecten om hen heen. Zo zullen in alle culturen een kat, een

komen een verplichting, terwijl in een andere cultuur een meer

hond en een olifant waarschijnlijk als zodanig worden herkend en

flexibele visie van tijd wordt gehanteerd. Bezig zijn met meer dan

benoemd. De betekenis die daaraan wordt toegekend, zal echter

één activiteit op hetzelfde tijdstip, wat gebruikelijk is in sommige

per cultuur verschillen. In sommige culturen is een hond op de

culturen van Latijns-Amerika, wordt bijvoorbeeld in Noord-

eerste plaats een huisdier en een huisgenoot, in andere wordt

Amerika beschouwd als een teken van gebrek aan aandacht en

deze als functioneel beschouwd en ingezet bij bewaking of bij

onachtzaamheid (vgl. Burgoon 1985, 360 e.v.).

het trekken van karren of sneeuwsledes. In weer andere culturen, zoals de islamitische, wordt datzelfde dier ook wel als functioneel

Perceptie is het proces waarlangs mensen de zintuiglijke

beschouwd, maar krijgt het tegelijkertijd de kwalificatie onrein

informatie uit hun omgeving selecteren, evalueren en

toegewezen als gevolg van allerlei religieuze regels. Soortgelijke

organiseren. Het is cultuurafhankelijk en wordt grotendeels

culturele verschillen zijn er ook met betrekking tot de betekenis

aangeleerd via opvoeding en communicatie (vgl. Oskamp 1991,

van abstracte verschijnselen, zoals verwantschap, vriendschap,

20; Porter & Samovar 1991, 14-16). Omdat de variatie aan

gastvrijheid en moed.

ervaringen die de leden van een groep in de eigen omgeving kunnen opdoen relatief beperkt is, zullen hun waarnemingen grote overeenkomsten vertonen. Singer is van mening dat hoe groter de overeenkomsten in de waarnemingen van mensen zijn, (a) des te frequenter en gemakkelijker hun onderlinge communicatie zal verlopen en (b) des te groter de kans dat ze de overeenkomsten in hun waarnemingen zullen onderkennen en herkennen. Het gemak dat groepsleden in hun onderlinge communicatie ondervinden, leidt bovendien tot een voortdurende toename van de gelijkvormigheid in hun manier van perceptie dat ook weer tot meer onderlinge communicatie zal leiden.




Werven van Interculturele compeNa deze korte inleiding wordt hierna aandacht besteed aan

Initiatieven voor het systematiseren van cultuurverschillen op

één van de manieren, waarop wetenschappers met de culturele

de wereld zijn niet nieuw. Van oudsher hebben wetenschappers

verscheidenheid in normen, waarden en gebruiken op de wereld

gezocht naar abstracte classificaties van basisverschillen tussen

omgaan. Het betreft hier de dichotome indeling van wereldculturen.

wereldculturen. Benaderingen die in dit kader kunnen worden genoemd, zijn de sociaal-culturele categorieën van Porter en

De dichotome classificatie van wereldculturen

Samovar, de benadering van de waardeoriëntaties van Kluckhohn

Bij bespreking van de verschillen in normen, waarden en

en Strodtbeck en de benadering van de culturele variabiliteit

gebruiken die tussen culturen bestaan, volstaan sommige

van Hofstede. Een andere benadering is de eerder genoemde

wetenschappers met de vermelding van anekdotische voorbeelden

dichotome indeling van culturen. In het volgende overzicht wordt

aangaande ad hoc geselecteerde thema’s. Andere trachten de

ingegaan op de tekortkomingen van zulke benaderingen bij het

betreffende verschillen en overeenkomsten meer systematisch

stroomlijnen van interculturele contacten.

uit te werken en door middel van duidelijke categorieën


74

overzichtelijk te presenteren. Zo presenteert Argyle een

Allereerst zijn dergelijke classificaties slechts karikaturale

uitgebreide lijst van terreinen waarop wereldculturen kunnen

aanduidingen van deelwaarden van de betreffende culturen,

verschillen en die aanleiding kunnen geven tot problemen in

die op deze manier verheven worden tot centrale of zelfs tot

interculturele ontmoetingen. Enkele daarvan zijn de verbale en

de enige ordenende principes in de diverse samenlevingen.

non-verbale codes, regels en gebruiken met betrekking tot het

Een dergelijke aanpak komt in de praktijk neer op een

geven en het ontvangen van cadeaus, eten en drinken, ontvangst

cultuurdeterministische visie op communicatie. De oorzaak van

van gasten, betekenis en gebruik van tijd, de wijze van kopen

communicatieproblemen die bijvoorbeeld tussen autochtone

en verkopen, de vorm en betekenis van sociale relaties in het

hulpverleners en allochtone cliënten voorkomen, wordt dan

algemeen en familierelaties in het bijzonder, de relatie tussen

ook hoofdzakelijk gezocht in de cultuur van laatstgenoemden.

individu en groep, de hiërarchische relatie tussen mensen

Andere niet-culturele factoren die het communicatieproces

onderling, drijfveren, prestatiedrang, assertiviteit, openheid,

eveneens beïnvloeden en in sommige gevallen zelfs in sterkere

gezichtsverlies en gezichtsbehoud, waarden, concepten en

mate - zoals de context van de ontmoeting, de communicatieve

ideologieën (zie Argyle 1991, 34 e.v.). Hoewel zulke lijsten voor

vaardigheden van de interactiepartners en hun vooroordelen,

crosscultureel onderzoek en voor het verschaffen van een globaal

doeleinden en machtsverhouding - blijven in deze benadering

inzicht in cultuurverschillen waardevol zijn, blijft de bespreking

grotendeels onderbelicht. Wanneer de invloed van zulke

van de relevant geachte thema’s arbitrair en onvolledig.

factoren op het verloop van het communicatieproces echter niet in aanmerking wordt genomen, wordt cultuur ten onrechte verheven tot een onafhankelijke variabele die het gedrag van het individu onder alle omstandigheden determineert. Hierdoor is het gevaar aanwezig dat miscommunicatie ten onrechte meer dan strikt noodzakelijk wordt geculturaliseerd, vooral in een immigratiesituatie.


tentie voor lerarenopleidingen Zo blijkt uit het onderzoek van Lambert naar de opvoedingsstijlen

Ten derde impliceert een dergelijke opvatting tevens ten onrechte

en opvoedingswaarden onder elf verschillende etnische groepen

dat alle inwoners van een bepaald land, louter op grond van het

in Amerika, dat de sociale klasse van de ouders een veel grotere

feit dat ze hetzelfde geografisch gebied bewonen of over dezelfde

invloed op hun opvoedingspraktijken heeft dan de etnische

nationaliteit beschikken, eenzelfde manier van denken, voelen

afkomst. De waarden die bijvoorbeeld Italiaanse ouders uit de

en gedrag zouden hebben ongeacht hun religieuze achtergrond,

arbeidersklasse gebruiken bij de opvoeding van hun kinderen

sekse, klasse of ontwikkelingsniveau. Hoewel deze redenering,

vertonen meer overeenkomsten met die van Japanse ouders

gezien de eerder besproken onlosmakelijke relatie tussen cultuur

uit dezelfde klasse, dan met die van Italiaanse ouders uit de

en communicatie, met enige nuancering tot op zekere hoogte kan

middenklasse. Hetzelfde geldt ook voor de opvoedingsstijlen

opgaan, biedt een dichotome indeling toch onvoldoende ruimte

van Grieken en Japanners. Lambert stelt in dit verband daarom

voor het begrijpen en verklaren van gedragsvariaties die zowel

terecht dat de onderzoeker, alvorens conclusies te trekken

binnen als tussen deze landen bestaan.

over culturele verschillen tussen groepen, eerst de invloed van

Bij de interpretatie van de invloed van culturele factoren op het

schakelen (vgl. Lambert 1987, 12).

interculturele communicatieproces dient daarom sterk rekening te worden gehouden met het feit dat nationale culturen geen

Ten tweede ligt aan deze dichotome indelingen de foutieve

homogene eenheden vormen. Ze bestaan uit vele subculturen die

veronderstelling ten grondslag, dat de verschillende groepen

duidelijke verschillen vertonen in normen, waarden en gebruiken.

en individuen binnen eenzelfde categorie van culturen

In dit verband is het van belang om de conclusie van Singer

eenzelfde visie hebben op de sociale werkelijkheid. Met andere

naar voren te brengen. Hij is van mening dat communicatie

woorden: westerlingen (Amerikanen, Nederlanders, Duitsers

tussen verschillende groepen binnen eenzelfde samenleving ook

of Fransen) zouden volgens deze redenering een vergelijkbare

intercultureel van aard kan zijn. Echter, hoe groter het aantal

werkelijkheidsvisie hebben, die bovendien ook op dezelfde wijze

groepen waarmee iemand zich identificeert, hoe kleiner de kans

verschilt van die van niet-westerlingen (Japanners, Egyptenaren,

dat hij in de eigen samenleving bij interculturele ontmoetingen

Marokkanen en Chilenen).

betrokken zal zijn. Niettemin zijn sommige intergroepscontacten binnen een land meer intercultureel van aard dan sommige

Het onderzoek van Hofstede heeft echter laten zien dat nationale

internationale contacten. Dit komt ook overeen met de conclusie

culturen variëren langs de dimensies van groepsgerichtheid,

van Halman & Kerkhofs in dit boek. Zij stellen dat in ‘een aantal

machtsafstand, onzekerheidsvermijding en seksegerichtheid,

[Europese] landen de regionale verschillen soms groter zijn dan

en dat de verschillen niet makkelijk regionaal kunnen worden

de verschillen tussen landen’.

gegroepeerd (zie Hofstede 1994). Ook de bijdrage van Halman en Kerkhofs in dit boek laat zien dat Europa verre van een

Een laatste bezwaar dat tegen een tweedeling van wereldculturen

eenheid vormt. De onderzochte Europese landen zijn eerder een

kan worden ingebracht, betreft het statische karakter ervan. Het

eenheid in verscheidenheid, ‘zowel wat betreft de contemporaine

construeren van slechts twee typen culturen op de wereld, waarbij

oriëntaties als wat betreft meer longitudinale ontwikkelingen in

de inhoud van elk type gedurende vele decennia onveranderd

opvattingen, houdingen en waardeoriëntaties’.

blijft, is niet alleen in strijd met het feit dat culturen per definitie dynamisch zijn. Het houdt evenmin rekening met de invloed van interne en externe factoren, zoals ecologische en internationale omstandigheden op de verandering van cultuur in



sociaaleconomische variabelen in het onderzoek dient uit te

Werven van Interculturele compehet algemeen. De praktijk laat bovendien zien dat een cultuur

Bij de bestudering van interculturele communicatie dient

die eenmaal in één van de twee categorieën is ingedeeld, door

verder niet alleen rekening te worden gehouden met culturele

vele auteurs tot in lengte van dagen onwrikbaar tot dat type

verschillen, maar moeten ook culturele overeenkomsten niet

gerekend blijft worden. Zelfs met betrekking tot de meest

uit het oog worden verloren. Zo vertonen wereldculturen met

traditionele gemeenschappen is een dergelijke indeling hoogstens

name overeenkomsten wanneer het gaat om zaken als het recht

alleen tijdelijk hanteerbaar. Het feit dat bijvoorbeeld Japan

van anderen op leven, privé-eigendom en een eigen territorium.

sedert decennia onder het collectivistische cultuurtype geplaatst

Hetzelfde geldt voor de regulering van sociale relaties met

blijft, impliceert ten onrechte dat de economische ontwikkeling

directe verwanten. Overeenkomsten tussen een aantal culturen

die dat land de laatste vijftig jaar heeft meegemaakt, inclusief

werden ook aangetoond in het onderzoek van Argyle en anderen.

urbanisatie, internationale contacten en handel, weinig invloed

Zij hebben laten zien dat in de onderzochte culturen (Italië,

heeft gehad op zijn cultuur.

Hongkong, Japan en Groot-Brittannië) vier regels als belangrijk werden beschouwd: (1) respect voor privacy, (2) het aankijken


76

De eerder genoemde bezwaren worden de laatste jaren in

van de gesprekspartner tijdens het gesprek, (3) het niet openbaar

toenemende mate door onderzoek bevestigd. Niettemin blijven

maken van vertrouwelijke informatie en (4) het niet publiekelijk

vele interculturele specialisten hun heil zoeken in publicaties,

bekritiseren van anderen (geciteerd uit Hartley 1993, 98).

waarin dichotome classificaties worden gepresenteerd. Zij

Het overmatig benadrukken van culturele verschillen of

worden, ondanks het besef dat deze werkwijze het gevaar van

onverenigbaarheid van culturen, zoals de westerse en de

generalisaties en foutieve interpretaties met zich meebrengt,

islamitische, mist niet alleen realiteitszin. Het kan er op den duur

waarschijnlijk aangetrokken door het simplistische karakter van

toe leiden dat harmonieus naast elkaar leven in nationaal en

deze classificaties of door de exotische culturele verklaringen die

internationaal verband onmogelijk wordt gemaakt. Eibl-Eibesfeldt

in zulke publicaties worden gegeven voor het gedrag van hun

stelt in dit verband daarom terecht dat het benadrukken van de

cliënten.

universaliteit van bepaalde gedragingen en culturele uitingen geenszins betekent, dat men geen oog zou hebben voor culturele diversiteit. Echter, om van deze diversiteit te genieten en er de angel van etnocentrisme uit te trekken, is het noodzakelijk het gevoel van eenheid in verscheidenheid te koesteren en voordeel te trekken uit onze overgeërfde culturele programma’s (vgl. Eibl-Eibesfeldt 1979, 30). In deze stellingname ligt impliciet de boodschap besloten dat de verschillende culturele groepen op de wereld meer met elkaar gemeen hebben dan men op het eerste gezicht zou denken. Miscommunicatie tussen hen kan daarom eerder het gevolg zijn van negatieve wederzijdse beeldvorming dan van objectief vaststelbare culturele verschillen onderling.


tentie voor lerarenopleidingen Literatuur

Argyle, M. (1991). Intercultural communication. In: Samovar,

Kluckhohn, F.R. & Strodtbeck, F.L. (1961). Variations in value

L.A. & Porter, R.E. (eds.). Intercultural communication. A reader.

orientations. New York: Row, Peterson & Company.

Belmont: Wadsworth Publishing Company (pp. 32-45).

Lambert, W.E. (1987). The fate of old-country values in a new land:

Brislin, R. & Yoshida, T. (eds.) (1994). Improving intercultural

A crosscultural study of child reasoning. Canadian Psychologist

interactions. Modules for cross-cultural training programs. London:

(vol. 28, pp. 9-20).

Sage Publications.

Oskamp, S. (1991). Attitudes and opinions. New Jersey: Prentice

Burgoon, J.K. (1985). Nonverbal signals. In: Knapp, M.L. & Miller

Hall.

G.R. (eds.). Handbook of interpersonal communication. Beverley Hills, California. Sage Publications (pp. 345-390).

Porter, R.E. & Samovar, L.A. (1991). Basic principles of intercultural communication. In:

Eibl-Eibesfeldt, I. (1979). Universals in human expressive

Samovar, L.A. & Porter, R.E. (eds.). Intercultural communication.

behavior. In: Wolfsgang, A. (ed.): Nonverbal behavior. Applications

A reader. Belmont: Wadsworth Publishing Company (pp. 5-21).

77

Shadid, W.A. (1998) Grondslagen van interculturele communicatie.

Hartley, P. (1993). Interpersonal communication. London:

Studieveld en werkterrein. Bohn Stafleu Van loghum, Houten.

Routledge.

Singer, M.R. (1976). Culture: a perceptual approach. In: Samovar, Hofstede, G. (1994). Allemaal andersdenkenden. Omgaan met

L.A. & Porter, R.E. (eds.): Intercultural communication. A reader.

cultuurverschillen. Amsterdam: Contact.

Belmont: Wadsworth Publishing Company (pp. 110-118).



and cultural implications. New York: Academic Press (pp. 17-30).


78



tentie voor lerarenopleidingen Krishna Autar

Een Turkse jongen in groep 8 van het basisonderwijs wil niet met meisjes samenwerken, omdat dat niet van zijn vader mag. Een Marokkaanse jongen accepteert het gezag van de leerkracht niet, aangezien zij een vrouw is. Al geruime tijd signaleren leraren dat zij sommige gedragingen van allochtone leerlingen niet goed thuis kunnen brengen. De voorbeelden laten zien dat de kloof tussen de pedagogische opvattingen van de school en die van veel allochtone ouders nog niet is overbrugd.

In de discussie over de aanpak van allochtone jongeren spelen twee visies een rol. De ene visie is gebaseerd op de opvatting dat men autochtone en allochtone leerlingen op dezelfde wijze dient te benaderen: gelijke monniken, gelijke kappen. Volgens de andere visie moet men rekening houden met de specifieke culturele achtergrond van allochtone kinderen. Ik kies voor de tweede benadering, want rekening houden met de achtergronden van kinderen is een belangrijk pedagogisch uitgangspunt voor ons denken en handelen in het onderwijs.

Opvoeding schijnt niet meer belangrijk in het onderwijs. Ook wordt weinig aandacht geschonken aan de opvoedingsdenkbeelden en opvoedingspraktijken bij migrantenpopulaties. Wat moeten onderwijsgevenden dan weten om allochtone leerlingen op een gepaste wijze te benaderen? In deze bijdrage kijk ik vanuit de culturele invalshoek naar sommige gedragingen van leerlingen. Daarbij maak ik gebruik van de vier dimensies van Hofstede om cultuurverschillen te verklaren. Ik begin met een samenvatting van de vier cultuurkenmerken.



6.4 Omgaan met allochtone leerlingen Een culturele benadering

79

Werven van Interculturele compeMachtsafstand

Individualisme en collectivisme

Samenlevingen onderscheiden zich door grote en kleine

In collectivistische culturen leven de meeste kinderen in een

machtsafstanden. In culturen met een grote machtsafstand

groot familieverband. Het bewaren van de harmonie met familie

verwacht men van kinderen dat zij gehoorzaam zijn aan ouders

is een belangrijke deugd. Er wordt gebruikgemaakt van beleefde

en leraren. Zelfstandigheid wordt bij het kind niet gestimuleerd.

manieren om een verzoek af te wijzen. Schaamte is een ander

Respect voor ouders en leraren wordt gezien als een belangrijke

belangrijk begrip in de collectivistische familie. Als iemand uit

deugd. Straf wordt beschouwd als iets positiefs en goed voor de

een groep de regels van de samenleving overtreedt, zullen alle

karaktervorming van het kind. In het leerproces stippelt de leraar

leden van de groep zich schamen. Ook het begrip ‘gezicht’ speelt

de intellectuele leerroute uit. Leraren worden publiekelijk niet

een belangrijke rol. Bij overtreding lijd je gezichtsverlies, dat is

tegengesproken of bekritiseerd en zelfs buiten de school worden

vernedering. In een collectivistische schoolklas gelden harmonie

ze met eerbied behandeld. Het gevaar dat aan dit systeem kleeft,

en het bewaren van ‘gezicht’ als hoogste deugden. Bescheidenheid

is dat de kwaliteit van het onderwijs in grote mate wordt bepaald

en terughoudend gedrag kunnen in de Nederlandse context leiden

door de kwaliteit van de leraren.

tot verkeerde interpretaties. Nederlandse leerkrachten kunnen dit gedrag ervaren als geen belangstelling hebben voor de les.


80

Daarentegen worden kinderen in culturen met een kleine machtsafstand min of meer als gelijken behandeld. In de

Confrontaties en conflicten dienen zó geformuleerd te worden

opvoeding leren kinderen zo snel mogelijk hun eigen boontjes

dat niemand zich persoonlijk gekwetst voelt. Beschamen is een

te doppen. Persoonlijke onafhankelijkheid is een ideaal

effectieve manier om overtreders te corrigeren. Hierbij wordt

in deze samenleving. In deze culturen verwacht men van

een beroep gedaan op de eer van de groep waartoe de overtreder

leraren en kinderen dat zij elkaar behandelen als gelijken.

behoort. De groep zal hem wel weer in het gareel houden. De

Het leerproces is leerlinggericht. Vragen stellen wordt als een

leraar doet er verstandig aan om zijn leerling als lid van een

actieve betrokkenheid van het kind gezien. Als een leerling

groep te benaderen en niet als individu.

zich misdraagt, kiezen ouders vaak partij voor het kind en tegen de leraar. In dit systeem is de kwaliteit van het onderwijs

Het doel van het onderwijs is het bijbrengen van vaardigheden

sterk afhankelijk van de mate, waarin het veronderstelde

en deugden die nodig zijn om een acceptabel groepslid te zijn.

tweerichtingsverkeer tussen leerlingen en leraar tot stand komt.

Het onderwijs is sterk leerstof- en docentgericht. Reproductie van kennis staat centraal. Het behalen van een diploma of

De meeste ouders van niet-westerse allochtone leerlingen komen

getuigschrift als afronding van een studie wordt in deze culturen

uit landen waar de machtsafstand groter is dan in Nederland.

niet alleen gezien als een eer voor wie het behaald heeft,

Ze worden hier geconfronteerd met omgangsvormen, waarbij

maar ook voor zijn wij-groep. In individualistische culturen

leerlingen in hun ogen geen respect hebben voor leraren. Soms

daarentegen is het een deugd om te zeggen wat je denkt. Als je

pakt dit verkeerd uit, doordat een leerling de machtsafstand te

eerlijk en oprecht bent, toon je je ware gevoelens. Confrontatie is

laag inschat en daardoor overkomt als brutaal en onbeschoft. In

nuttig, omdat men gelooft dat uit de botsing van meningen een

zijn aanpassing is de leerling dan doorgeschoten.

hogere waarheid komt. Conflicten worden niet vermeden, maar als een normaal onderdeel van het familieleven beschouwd. Gevoel voor schuld is belangrijk in de individualistische samenlevingen. Het persoonlijke geweten functioneert als een innerlijke gids.


tentie voor lerarenopleidingen In individualistische culturen vinden leraren het belangrijk dat

Onzekerheidsvermijding

leerlingen in de klas het woord nemen. Andersom verwachten de

Bij dit cultuurkenmerk onderscheidt Hofstede samenlevingen

leerlingen behandeld te worden als individuen. In deze culturen

met een sterke en met een zwakke onzekerheidsvermijding. Het

is het doel van onderwijs het individu voor te bereiden op een

gaat hier om de mate waarin leden van een cultuur zich bedreigd

plaats in de samenleving te midden van andere individuen. In de

voelen door onzekere of onbekende situaties. In culturen met

praktijk betekent dit leren omgaan met nieuwe, onbekende en

een sterke onzekerheidsvermijding leren kinderen in het gezin

onvoorziene situaties.

welke ideeën goed zijn en welke een taboe. Ook de scheidslijn tussen goed en kwaad is scherp getrokken. In samenlevingen met weinig onzekerheidsvermijding krijgen onbekende situaties,

In masculiene samenlevingen zijn de sekserollen duidelijk

mensen en ideeën het voordeel van de twijfel. Afwijkend gedrag

gescheiden. Van mannen wordt verwacht dat zij assertief zijn en

wordt niet zo gauw als bedreigend gevoeld. Terwijl ‘wat anders is,

zich richten op materieel succes. Vrouwen horen bescheiden en

is gevaarlijk’ een veel voorkomende gedachte is in samenlevingen

teder te zijn. Hun inspanningen moeten vooral gericht zijn op de

met een sterke onzekerheidsvermijding, is in culturen met

kwaliteit van het bestaan.

zwakke onzekerheidsvermijding ‘wat anders is, interessant’.

Daarentegen is een samenleving feminien als de sekserollen

elkaar overlappen. Niet alleen vrouwen, maar ook mannen dienen

In samenlevingen met sterke onzekerheidsvermijding is het

bescheiden en teder te zijn. Beide zijn gericht op de kwaliteit van

onderwijs sterk gestructureerd. De doelstellingen zijn precies

het bestaan. In een feminiene samenleving is slagen voldoende.

omschreven en leerlingen verwachten dat nauwkeurigheid

Uitblinken is niet iets waar je openlijk over spreekt. Nederland

wordt beloond. Van docenten verwacht men dat zij deskundig

staat bekend als een feminiene samenleving, waar zorg voor de

zijn en alle antwoorden weten. Als iets zo gemakkelijk is dat

zwakkeren centraal staat. In de Nederlandse situatie is het beste

studenten het zelf kunnen begrijpen, gaat men ervan uit

jongetje van de klas een belachelijke figuur. Dit cultuurkenmerk

dat het wetenschappelijk niveau twijfelachtig is. Leerlingen

is voor veel allochtone ouders niet herkenbaar. Hun ambitie is

mogen niet openlijk met hun docenten van mening verschillen.

soms extreem hoog, ze leggen veel nadruk op prestatiedoelen in

Daarentegen hebben leerlingen in samenlevingen met weinig

de opvoeding.

onzekerheidsvermijding een hekel aan structuur. Voor leerlingen is het acceptabel als een docent zegt: ‘Ik weet het niet’. Ze hebben waardering voor docenten die gewone taal gebruiken en voor boeken die moeilijke onderwerpen eenvoudig uitleggen. Van leerlingen verwacht men een kritische houding.



Masculiniteit en feminiteit

Werven van Interculturele compeTransculturele benadering

leerlingen en leerkrachten elkaar beter begrijpen. Daarom is

De transculturele benadering komt tot uitdrukking in een

een gemeenschappelijke transculturele visie van de school ook

specifieke houding van de school jegens leerlingen en

zo belangrijk. Alle leerkrachten en ook overige personeelsleden

ouders. Deze benadering is gericht op het overbruggen van

dienen vanuit dezelfde vooronderstellingen hun contacten met de

cultuurverschillen. Van leerkrachten wordt verwacht dat zij

leerlingen op te zetten.

niet alleen centrisch, maar ook excentrisch kunnen denken en

handelen. In de praktijk komt dit neer op het overstijgen van je

Als we naar de vier cultuurkenmerken van Hofstede kijken,

eigen cultuur. De leraar probeert te begrijpen waarom hun gedrag

kan de cultuur van traditionele allochtone leerlingen in menig

anders is dan hij had verwacht. Hebben sociaaleconomische

opzicht afwijken van de cultuur die in het Nederlandse onderwijs

factoren er invloed op, persoonlijkheidskenmerken of juist

wordt verondersteld. Een transculturele leerkracht zal zich op

culturele kenmerken?

de hoogte stellen van de culturele gewoonten van de leerlingen en de pedagogische visies van de ouders. Daarentegen zullen


82

Lerarenopleidingen besteden weinig aandacht aan deze

ook de leerlingen bereid dienen te zijn rekening te houden

competenties. Meestal leren leerkrachten - met vallen en

met de cultuur van de school en de eisen die de school en de

opstaan - in de praktijk. Leerkrachten met meer kennis over

samenleving aan hen stellen. Deze wederkerigheid vormt de basis

andere culturen hebben betere contacten met leerlingen dan

voor een goed transcultureel gesprek. Daarbij is van belang dat

hun collega’s. Ze hebben erover gelezen, zijn in andere landen

de school ook het initiatief neemt en een open houding toont ten

geweest en komen regelmatig thuis bij allochtone leerlingen. Deze

aanzien van de andere cultuur. Iemand met een open houding

leraren valt meestal op dat daar op een heel andere manier wordt

kan zich verplaatsen in de situatie van de ander en hij is gevoelig

gecommuniceerd en dat de verhoudingen in het gezin andere

voor diens cultuurgebonden gedragingen. Hij zal cultuurvreemd

patronen laten zien. Dat heeft vooral te maken met het feit dat

gedrag niet zomaar veroordelen, maar is bereid iets van de andere

mensen uit geïndustrialiseerde regio’s op een andere wijze met

cultuur te leren. Daarbij zal hij de andere, maar ook zijn eigen

elkaar omgaan dan mensen uit traditionele streken overal in de

cultuur kritisch moeten beoordelen. Een open houding kun je

wereld. Zo staat in een industrieel land als Nederland de inhoud

via opvoeding meekrijgen, maar is niet vanzelfsprekend en niet

van het gesprek centraal. Men ‘valt met de deur in huis’. Deze

aangeboren. Het kan ook aangeleerd worden door de ervaring in

vorm van communicatie komt vooral bij allochtone leerlingen en

het contact met de ander. Deze benadering veronderstelt dan ook

ouders uit traditionele samenlevingen niet goed over. In de regio’s

dat de (aanstaande) leerkracht vooral praktijkervaring met andere

waar traditionele beroepen worden uitgeoefend, wordt in een

culturen opdoet.

gesprek juist de nadruk gelegd op de relatie. Dit artikel is verschenen in Bulletin Onderwijs & Inspiratie. Nr. 32-7.

Als iedere leerkracht alleen vanuit zijn eigen cultuur blijft

Thema Sociaal competent. Het nummer is na te bestellen via (033)

denken, zal de communicatie met allochtone leerlingen en ouders

460 60 25 of [email protected].

moeilijk zijn. Daarom pleit ik voor een transculturele aanpak. In een transculturele aanpak wordt de cultuurkloof tussen mensen overbrugd. Er wordt informatie uitgewisseld om meer begrip voor elkaars standpunt te krijgen. Daarna wordt gezocht naar (a) een compromis of (b) de school kan stellen dat bij een bepaald probleem de allochtone ouder of het kind zich aan de regels van de school moet houden (bijvoorbeeld op tijd terugkomen van vakantie). Als scholen dit uitgangspunt serieus nemen, zullen


tentie voor lerarenopleidingen Rosabeth Moss Kanter

Rosabeth Moss Kanter is hoogleraar Sociologie, Organisatie en Management. Ze heeft zich gespecialiseerd in strategie, innovatie en verandermanagement. Moss Kanter adviseert overheden en grote ondernemingen en heeft verschillende bestsellers geschreven, zoals: ‘Men & women of the corporation’, ‘The change masters’, ‘When giants learn to dance’ en recent: ‘Evolve!: succeeding in the digital culture of tomorrow’.

De macht van het getal

Rosabeth Moss Kanter onderzocht onder meer welke problemen zich kunnen voordoen wanneer de getalsverhoudingen tussen ‘meerderheid en minderheid’ in arbeidsorganisaties scheef zijn. Haar onderzoek had betrekking op de verhouding tussen mannen en vrouwen, maar de door haar ontdekte mechanismen blijken ook voor andere (minderheid)groepen te gelden. Ze ontwikkelde haar theorie in de jaren tachtig van de vorige eeuw en heeft die sindsdien verder verfijnd.

Moss Kanter meent dat de sociale categorie die binnen een organisatie of team getalsmatig overheerst de cultuur van de groep in veel opzichten bepaalt. Degenen die tot de meerderheid behoren, noemt ze ‘dominanten’. Degenen die tot de getalsmatige minderheid behoren, noemt ze ‘tokens’ (getekenden, eenlingen). Ze stelde vast dat zowel bij de meerderheid als bij de minderheid in een organisatie typisch gedrag ontstaat, wanneer er ‘anderen/minderheden’ bijkomen die zich onderscheiden (vanwege bijvoorbeeld leeftijd, huidskleur, seksuele voorkeur, etniciteit). Ook nieuwe medewerkers kunnen bij binnenkomst in arbeidsorganisaties ‘tokengedrag’ vertonen, hoewel ze vaak snel in de groepscultuur van de dominanten worden opgenomen. Haar theorie biedt goed inzicht in de mechanismen die een rol spelen wanneer een meerderheid een minderheid domineert. Drie principes spelen daarin een belangrijke rol: zichtbaarheid, contrast en symbool staan voor de groep.



6.5 De macht van het getal

83

Werven van Interculturele compeZichtbaarheid

verantwoordelijk voor de ander. Dat geldt niet voor de

Enkelingen vallen door hun uiterlijke en culturele kenmerken

minderheid. Een ‘token’ wordt niet als een individu gezien, maar

meer op. De meerderheid is zich sterk bewust van hun

als vertegenwoordiger van een groep; hij of zij staat symbool en

aanwezigheid en de enkelingen krijgen daardoor meer aandacht.

moet zich voor de groep verantwoorden.

Fouten, successen, misverstanden: alles wat ‘de token’ doet,

staat in de schijnwerpers. Er ontstaat voor de minderheid extra

prestatiedruk. De verwachtingen zijn hooggespannen (‘Jij bent

anders dan andere vrouwen’) of juist veel lager (‘Hij is alleen maar

‘Wat één christen doet moet hij zelf

dankzij positieve actie aangenomen’). Gaat het fout, dan wordt

de enkeling een ‘Alibi-Ali’ of een ‘Excuus-Truus’, met een functie

verantwoorden, wat één jood doet,

aan de zijlijn. Of, het bewijs van onvermogen van de hele groep is geleverd en er worden bijvoorbeeld ‘nooit meer Marokkanen

slaat op alle joden terug’.

aangenomen, want daar hebben we slechte ervaringen mee’. Wordt het functioneren van de eenling positief beoordeeld, dan is de

84

eerste reactie van collega’s vaak: ‘Jij bent niet zoals de anderen’, gevolgd door: ‘Als ze allemaal zo waren zoals jij, waren er geen

Anne Frank in haar dagboek


problemen’

Contrast

Door de aanwezigheid van ‘de ander’ wordt de meerderheid

Dit gebeurt bijvoorbeeld door vrouwelijke werknemers aan te

zich meer bewust van haar eigen onderlinge overeenkomsten

spreken waarom een vrouwelijke manager niet goed functioneert

en vanzelfsprekendheden. In eerste instantie leidt de komst

of islamitische collega’s aan te spreken op het gedrag van een

van een minderheid in een organisatie tot onzekerheid bij de

fundamentalistische imam.

meerderheid. ‘Kan ik nog steeds die mop vertellen?’, ‘Kan ik haar aanraken of juist niet?’ Die onzekerheid zorgt ervoor dat

Van ‘de tokens’ wordt verwacht dat zij voldoen aan het beeld van

de meerderheidsgroep de onderlinge verschillen vergeet en het

de sociale categorie die zij vertegenwoordigen. Daarbij hebben ze

contrast met de minderheid vergroot. De bestaande monocultuur

als individu weinig bewegingsvrijheid: vrouwen moeten zorgzaam

wordt bevestigd en versterkt. De groep benadrukt het ‘zo doen

gedrag vertonen, homo’s behoren een losbandig seksleven te

wij dat hier, zo zijn wij dat gewend’. Soms worden ook de tot dan

hebben. Van ‘tokens’ wordt loyaliteit verwacht en die loyaliteit

toe gebruikelijke omgangsvormen extra uitvergroot. Bijvoorbeeld:

wordt op verschillende manieren op de proef gesteld, bijvoorbeeld

zodra er vrouwen in een mannenorganisatie gaan werken, wordt

door middel van opmerkingen en grappen van seksistische en/of

er hypermacho gedrag tentoongespreid. De dominante groep

racistische aard. Ook kan het als bedreigend en disloyaal worden

houdt zich bezig met aantonen dat ze toch echt wel verschilt

ervaren als de minderheid contact zoekt met mensen van de eigen

van de minderheid, wat leidt tot stereotypering. De dominante

groep. Wat in andere gevallen netwerken of lobbyen heet, wordt

groep wil haar positie niet kwijt en is bang dat de status van de

bij een ‘token’ roddelen of zich isoleren genoemd.

organisatie of van het beroep lager wordt: ‘Wat stelt het nog voor als die ander ook jouw functie kan uitvoeren en soms beter zelfs?’.

Symbool staan voor de groep De meerderheid bestaat uit individuen; de een is niet


tentie voor lerarenopleidingen Verschillen binnen de minderheidsgroep worden genegeerd: faalt

Het onderzoek naar getalsverhoudingen van Moss Kanter laat zien

een individu uit de minderheid, dan is het zijn/haar eigen schuld.

dat:

Heeft hij of zij succes, dan is het geluk of toeval of betreft het

-

ongeveer vier procent (interessant, mascotte);

-

sprake is van een minderheid ten opzichte van een

mogen eigenlijk geen fouten maken; dit geldt voor de individuen

meerderheid als de minderheid tussen 15 procent en

en voor de hele groep. Als een vrouwelijke manager faalt, dan

ongeveer 35 procent van het totaal uitmaakt. Gaandeweg

kan geen enkele vrouw die functie aan en dat kan een ‘self-

groeit er onbehagen en dringt het besef door dat er

fulfilling prophecy’ worden. Feitelijk verblinden vooroordelen

wat gaat veranderen. Veelgebruikte strategieën om de

en stereotypen daarmee het zicht op de kwaliteiten van het

bestaande situatie te handhaven zijn dan: marginaliseren,

individu.

problematiseren en beheersen;

-

de weerstand bij de meerderheid toeneemt rond de vijftien à

Processen van uitsluiting

twintig procent. Pesten en ander intimiderend gedrag worden

Rosabeth Moss Kanter relativeert haar theorie enigszins door te

dan zichtbaar;

stellen dat natuurlijk niet alle ‘tokenreacties’ bij iedere enkeling

-

voorkomen. Ook is het mogelijk dat ervaren of oudere enkelingen een bepaalde ‘specialisatie’ weten in te nemen en daardoor

in een comfortabele en minder stereotiepe rol terechtkomen.

Desondanks dienen organisaties alert te zijn op eerdergenoemde mechanismen: -

wanneer de getalsmatige minderheid minder dan vijftien procent van het personeelsbestand vormt;

-

wanneer de medewerkers afkomstig zijn uit een minderheidsgroep met een lagere status;

-

wanneer de organisatiecultuur dit toelaat of de mogelijkheden ertoe schept.


voor daadwerkelijke invloed en medezeggenschap van minderheden de kritische grens bij 30 à 35 procent ligt;

-

85

er meer balans is vanaf ongeveer veertig procent (interactie, wij-cultuur).


een uitzondering op de regel (‘Jij bent een van ons’. ‘Je zou niet zeggen dat een vrouw dat gepresteerd heeft’). Minderheden

de minderheid bijzonder en boeiend gevonden wordt tot


86



tentie voor lerarenopleidingen Halleh Ghorashi is hoogleraar

Management van diversiteit aan de Vrije Universiteit

We zijn vaak geneigd te denken dat reizen of het lezen van vertaalde romans onze kennis van de wereld vergroot en ons rijker aan ervaringen maakt. Het is ook niet voor niets dat de Duitse filosoof Georg Gadamer elke vertaling van een boek een nieuwe schepping noemt. Een creatie waarbij het niet alleen om het vertalen van woorden gaat, maar om het verbinden van werelden. Juist in deze tekstuele ontmoeting van culturen wordt volgens Gadamer een nieuwe creatie geboren waarin horizonversmelting (verschmelzung) plaatsvindt. Deze versmelting, als gevolg van vertaling, verrijkt ons met iets nieuws waardoor onze horizon verbreed wordt. En dat is de kracht van een goede vertaling van boeken, Niet de letterlijke vertaling van woorden, maar de kunst om de werelden te verbinden. Door het lezen van een goed vertaalde roman worden we in staat gesteld om figuurlijk dichter bij andere werelden te komen. Maar de voorwaarde hiervoor is de combinatie van de vertaalkunst, kennis en het inlevingsvermogen van de vertaler in de cultuur waarin het originele boek is geschreven. Het is pas daarna mogelijk om iets nieuws te creëren, wat zelfs meer is dat het originele boek. Want bij het vertaalde boek is er nog iets extra aanwezig en dat is de horizonversmelting.



6.6 Het belang van ontmoeting

87

Werven van Interculturele compeInleven

Kwetsbaar

Ik wil nog een stap verder gaan en de kracht van het

Ik kan in ieder geval voor mijzelf spreken dat ik me soms

vertaalde boek als nieuwe creatie niet alleen beperken tot de

schaam als ik in contact met mensen uit andere culturen

bekwaamheden van de vertaler, maar ook die van de lezer er bij

erachter kom hoe weinig ik van die cultuur weet. Dan ben ik

betrekken. Een boek krijgt diverse betekenissen door de wijze

het meest kwetsbaar. Ik wil graag contact, maar ben bang dat

waarop het gelezen wordt. Als de lezer geen poging doet om

mijn gebrek aan kennis meteen tot gekke fouten leidt. Met een

met de nodige openheid en passie een roman te lezen, zal het

boek heb ik een zekerheid. Ik kan kiezen wanneer ik wel of niet

vertaalde boek niet echt leiden tot verbinding van werelden. De

uitgedaagd wil worden om mee te gaan. Met een mens bepaalt

voorwaarde hier is dat de lezer zich laat verrassen en verwonderen

de ander wanneer ik mee moet gaan. Dat maakt me angstig en

door deze nieuwe wereld, die hem of haar via het vertaalde boek

onzeker. Toch moest ik als vluchteling deze angst overwinnen.

nadert. De lezer zou moeten willen meereizen met de verhalen in

Ik moest opnieuw beginnen in een land als Nederland waarvan

het boek. Dan pas kan de lezer zich inleven in een andere wereld

ik nauwelijks iets wist. Behalve de tulpen en de dappere jongen

en dan pas gaat horizonversmelting plaatsvinden.

die zijn vinger in een dijk stopte en het hele dorp redde. Wat heb

ik me soms geschaamd voor de dingen die ik niet wist toen ik

88

Menselijke ontmoeting

naar Nederland kwam. Om niet te dramatisch te zijn, geef ik een

Hoe is het mogelijk dat velen van ons, die zoveel waarde hechten

simpel voorbeeld


aan vertaalde romans uit andere culturen, zo bang zijn van de

mensen uit andere culturen. Is de tekstuele ontmoeting minder

Afwas

bedreigend dan de menselijke ontmoeting? Misschien wel. Maar

Hoe was je af? Eerst met de zeep en daarna flink afspoelen

het kan ook zijn dat een boek geen onmiddellijke reactie van

met water, dacht ik. Kreeg ik te horen: ‘Geen wonder dat jullie

ons verwacht. Het boek geeft je, relatief gezien, ruimte en tijd

waterproblemen hebben in Iran. We doen het zo, met een bak

zodat het doorwerkt. Je hoeft niet meteen een antwoord klaar

zeep en water en dan hupsakee afdrogen’. Laatst gebruikte ik

te hebben. En niemand vraagt je meteen om actie. Bij het boek

dit voorbeeld in een van mijn colleges over cultuurverschillen.

kun je je een vrijblijvende verwondering en betrokkenheid

Ik stelde de vraag: ‘Hoe doen jullie de afwas?’. Een bijdehante

veroorloven. Een betrokkenheid die je niet meteen hoeft te

jongeman antwoordde: ‘In de afwasmachine’. Daar stond ik met

vertalen naar het handelen. Maar een mens staat voor je, vraagt

mijn mond vol tanden. Ik had nooit gedacht dat techniek zelfs

je iets, doet een appèl op jou en verwacht een reactie. Een

cultuurverschillen zou kunnen oplossen

menselijke ontmoeting geeft ons geen ruimte en tijd voor reactie. We moeten meteen antwoord geven, iemand staat te wachten. Zo moet je op je hoede zijn; je kunt fouten maken en dat maakt ons kwetsbaar. Zijn we daarom zo bang om op de ander af te stappen of door de ander aangesproken te worden? Zijn we bang voor onszelf of voor de ander?


tentie voor lerarenopleidingen Steeds rijker

Habitus

Mijn interculturele ontmoeting met Nederland maakte me

Dit aspect van vanzelfsprekendheid zit natuurlijk in ieder mens.

onzeker, kwetsbaar, maar mijn leven werd dag na dag rijker.

We worden als kind opgevoed en opgeleid binnen culturele

Door de ontmoeting met de Nederlandse cultuur werd ik me

grenzen en systemen. Je maakt je bepaalde waarden en normen

steeds bewuster van mijn culturele achtergrond en de wijze van

eigen en laat je vaak leiden door gewoontes. De pas overleden

handelen die zo bepaald was door mijn ervaring binnen de Iraanse

Franse socioloog en filosoof Pierre Bourdieu gebruikte de term

cultuur. Veel Nederlanders die ik in de eerste jaren van mijn

‘habitus’ voor het proces waarmee iemand bepaalde elementen

verblijf in Nederland ontmoette, vormden een spiegel voor me

van zijn cultuur internaliseert. Iedereen heeft elementen in

om mijzelf beter te leren kennen en om mij meer te verdiepen in

zijn habitus waarvan zij/hij zich bewust is. Je maakt duidelijke

de cultuur die ik de mijne noemde en de achtergrond die ik als

keuzen, verzet je tegen aspecten van de cultuur die je niet

vanzelfsprekend beschouwde. Deze Nederlandse spiegel deed een

aanstaan. Er zijn ook elementen die je niet altijd even bewust

appèl op mij om mijn beperkte horizon uit te breiden en daagde

ervaart, maar die wel sterk doorwerken in je doen en laten.

me uit om een nieuwe wereld toe te laten. Door de ontmoeting met de Nederlanders en de Nederlandse context heb ik geleerd

De ander ontmoeten

zekerheden te betwijfelen en te relativeren. Hierdoor ben ik me

Kennismaken met andere werelden via boeken is een manier om

steeds rijker gaan voelen. Dit begon met het durven twijfelen.

deze macht van vanzelfsprekendheid te beperken, maar dit blijft,

89

tempo en de welwillendheid van de lezer. Een ander persoonlijk

Twijfel stimuleert om verder te leren en twijfel helpt ons te

ontmoeten is een ander verhaal. De Joodse filosoof Emmanuel

bevrijden van wat we te gauw als vanzelfsprekend aannemen.

Levinas drukte dit zo uit: ‘Door de ontmoeting doet ‘het gelaat

Want vanzelfsprekendheid biedt zekerheid, maar het beperkt

van de ander’ een appèl op jou’. De ander vraagt je om reactie en

ook je horizon. Het verlamt je handelen. Je zoekt niet naar

om reflectie. En dat is de basis voor beweging en verandering.

verklaringen voor dingen die gewoon lijken. Wie creatief en

De ander helpt ons om uit onze beperkte en vastgeroeste

nieuwsgierig is, is bang van vanzelfsprekendheid omdat dit

culturele patronen te komen. De ander daagt ons uit om onze

je ervan weerhoudt nieuwe kennis op te doen. Als dingen

horizon te verbreden. Hierdoor wordt de ander een spiegel die

vanzelfsprekend zijn, denk je dat je voldoende weet. Je gaat niet

ons helpt om de beperktheid van onze wereld te verlaten en ons

op zoek.

enigszins te bevrijden uit de macht van vanzelfsprekendheid. Door mijn ontmoeting met Nederland, als vluchteling uit Iran, ben ik een horizon rijker geworden. Maar het was meer dan dat. Horizonversmelting betekent ook dat je keuzes maakt uit de culturen waar je deel van uitmaakt. In mijn geval zijn dat de Iraanse en de Nederlandse cultuur.



zoals ik eerder zei, enigszins vrijblijvend afhankelijk van het

Twijfel


90

Werven van Interculturele compeRijker door ontmoeting

Geen bedreiging

Een mooi voorbeeld hiervan is een treffende zin waarmee een

Mensen met andere culturele achtergronden zijn in staat om de

Nederlandse vriendin mij ooit confronteerde. Tijdens mijn eerste

vanzelfsprekendheden in de Nederlandse cultuur zichtbaar te

studiejaar antropologie had ik regelmatig contact met een

maken. Hun anders-zijn kan een spiegel zijn, die helpt om vragen

Nederlandse medestudente, maar in het tweede jaar werd ze door

te stellen bij vertrouwde gebruiken en gewoontes. De ander is

een ziekte getroffen. Ze stopte met haar studie en verhuisde naar

op die manier geen bedreiging maar een verrijking, die helpt om

een andere stad. Daarna hadden we een tijd lang geen contact.

je cultuur te doorgronden en die je culturele kennis stimuleert.

Na een jaar of zes ontmoetten we elkaar weer en werd het

Deze waardering voor ‘de ander’ is alleen mogelijk wanneer

contact hersteld. Een keer zei ze tegen mij: ‘Halleh: je bent in de

culturen niet als statisch en homogeen, maar in beweging worden

afgelopen tijd dat ik je niet gezien heb echt veranderd: je bent

beschouwd. Deze beweging stelt voor dat culturen veranderlijk

zowel Nederlandser als Iraanser geworden’. Ik stond even perplex

zijn en deze veranderingen zijn de voorwaarden voor de verrijking

van haar zin. Ik kon het niet plaatsen. Hoe was dat mogelijk?

van elke cultuur. Maar zoals ik eerder zei, deze persoonlijke

Deze zin heeft me jarenlang bezig gehouden. Later snapte ik pas

ontmoeting met de persoon van de ander is minder vrijblijvend

dat dit een perfecte vorm is om van een horizonversmelting te

dan het lezen van boeken. Je wordt als mens op de proef gesteld.

spreken. Je leven wordt rijker door een ontmoeting. Niet omdat

Er kunnen misverstanden optreden en conflicten voorkomen.

je je eigen cultuur verliest en daarvoor in de plaats een andere

cultuur komt. Nee, je wordt rijker omdat je meer van beide wordt.

Open staan

Je wordt niet alleen rijker door een nieuwe cultuur eigen te

Daarom is de voorwaarde voor een persoonlijke ontmoeting:

maken, maar ook omdat je door de bril van deze nieuwe cultuur

bereid zijn om je kwetsbaar op te stellen, durven twijfelen en

reflecteert op je oorspronkelijke gewoontes. En de wijze waarop

open staan voor de uitdaging. Hiervoor is meer dan durf alleen

je de nieuwe cultuur eigen maakt, hangt ook samen met het

nodig. Je moet enigszins vanuit een zekere basis vertrekken

referentiekader van je andere cultuur.

zodat je je kwetsbaar wilt of kunt opstellen. En helaas is het huidige klimaat in Nederland verre van een situatie die ons

Verplichting

allemaal zekerheid kan bieden. Een zekerheid waardoor we de

Daarom is dit voorbeeld essentieel als we naar het

ander toe kunnen laten. Er is zoveel angst en zoveel onzekerheid

integratievraagstuk in Nederland kijken. We zijn vaak geneigd

dat we eerder bang zijn voor de ander dan dat we de ander willen

om in zero-sum termen te denken. Integratie is eerder assimilatie

naderen. En dat is alleen maar jammer, want de ontmoeting der

waarin verwacht wordt dat je jouw oorspronkelijke cultuur loslaat

culturen verrijkt ons leven. En het zal jammer zijn als we onze

ten gunste van de Nederlandse cultuur. Er groeit ook steeds meer

horizonversmelting laten beperken tot ontmoetingen met andere

afkeer en afstand tussen culturen, angst heerst van beide kanten.

werelden en ervaringen via boeken en niet via mensen die ons

Hierdoor wordt de kans om elkaar te ontmoeten steeds kleiner. Je

uitdagen en laten reflecteren op wie we zijn geweest, maar

laat de ander niet toe en durft je steeds minder kwetsbaar op te

belangrijker nog: wie we willen worden.

stellen. Integratie is geen verrijking meer, maar een verplichting. Maar de rijkdom die mijn ontmoeting met de Nederlandse samenleving mij heeft gebracht, kan ook voor Nederland gelden.


tentie voor lerarenopleidingen W.F.G. Mastenbroek

Ontwikkelingen in emotiemanagement W.F.G. Mastenbroek is als adviseur werkzaam bij de Holland Consulting Group. Tevens is hij verbonden als hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Moderne handleidingen voor onderhandelaars geven handvatten als goed luisteren, naar gemeenschappelijke principes zoeken, doorvragen, openheid verschaffen over achterliggende belangen en alternatieven inventariseren. Op deze wijze komen we tot win-win uitkomsten. De praktijk is evenwel minder simpel. Daar waar meningen verschillen en ieder eigen belangen nastreeft, worden machtsspelletjes gespeeld. Fricties, oplopende spanningen, impasses en pressies van de achterban horen erbij. Al gauw beginnen emoties op te spelen en zijn de mooie handvatten vergeten. Juist op het gebied van emoties zijn we zeer onhandig. En dit is nu net het gebied waar moderne handleidingen weinig aandacht aan geven. Vroeger was dit heel anders. Emoties krijgen in handleidingen uit vorige eeuwen juist veel aandacht. De lessen uit die tijden zijn eenduidig: beteugelen, beheersen, controleren, verheimelijken en verbergen. Het is alsof we deze lessen zo goed hebben geleerd dat de emoties verdwenen zijn. Onzin natuurlijk. Als je er oog voor hebt, zie je tijdens elke vergadering weer talloze uitingen: mokken, prestigieus geklets, lichtgeraakt en defensief optreden, krampachtig in de plooi blijven, dichtklappen, cynische opmerkingen, nijdig in de rede vallen, zeuren over procedures, je niet laten kennen. Het zijn allemaal activiteiten waar vaak sterke emoties in het geding zijn. Hoe onhandig we hier ook mee omgaan, toch mogen we blij zijn dat de vroeger reëel bestaande risico’s van plotselinge aanvallen, wilde dreigementen en tirannieke vernederingen ons doorgaans bespaard blijven.



6.7 Handleidingen voor onderhandelaars in historisch perspectief

91

Werven van Interculturele compeWat ik bedoel, is dat onderhandelen kan worden gezien in het

Geweld, tirannie en vernedering

perspectief van een civilisatieproces met verschillende vormen

Tacitus verhaalt de onderhandeling van de Batavieren met de

van emotiemanagement. Handleidingen voor onze tijd om dit

Romeinen, ergens in de huidige Betuwe. Dit is het eerste verslag

emotiemanagement bij het onderhandelen en vergaderen te

van een onderhandeling op onze bodem, d.d. 71 na Christus.

regelen, bestaan nog niet. Ik denk ook niet dat dit mogelijk is.

Men onderhandelt op een brug en de brug is in het midden

Tegelijk zijn ontkennen, negeren en krampachtig gedoe wel zeer

opgebroken. Waarom denkt u? Om de kans op geweld uit te

beperkte manieren om met emoties om te gaan. Om beter te

bannen. Onderhandelen op bruggen, vanuit boten of vanaf de

begrijpen wat hier allemaal speelt, geeft een historisch perspectief

oevers van rivieren is in Europa normaal tot in de 17e eeuw. Tot

houvast. Ik zal dit als aanloop gebruiken voor een handleiding die

in het begin van de 19e eeuw blijft dit voorkomen.

het hanteren van emoties naast een serie andere handreikingen de nodige aandacht geeft.

Het is eigenlijk iets zeer bijzonders dat we zonder geweld of

vluchtgedrag conflicterende belangen kunnen bijleggen. Met dit vermogen worden we in ieder geval niet geboren. In de loop van onze geschiedenis hebben we hier en daar geleerd de normaal


92

fel oplaaiende emoties en driften te beteugelen. Zijn die emoties daarmee helemaal verdwenen?

De eerste in Europa geschreven handleiding over onderhandelen is van de hand van Rosier, bisschop van Toulouse. Ze verschijnt in 1436 (Rosergio, 1436-1905). Rosier pleit er voor dat men niet:


-

voortdurend de tegenpartij probeert te tiranniseren;

-

de spot drijft met iemands religie;

-

zichzelf continu op de borst klopt;

-

zijn woede de vrije loop laat.

tentie voor lerarenopleidingen Rosier is een voorloper. Een terugkerend thema is ‘equanimitas’.

Callières aanbevelingen zijn opmerkelijk. In onze tijd zijn het

Gelijkmatigheid van stemming en beteugeling van driften zijn de

eigenlijk open deuren. In Callières’ tijd was dit kennelijk nog

kenmerken bij uitstek voor een kundig onderhandelaar. Geweld,

lang niet het geval. Men moest dit nog echt leren! Het was

leugen en bedrog blijken telkens weer de onderlinge relaties

nieuw. Callières moest echt goed uitleggen en benadrukken dat

te beheersen. Toch is er in stedelijke centra, aan vorstenhoven

bovenvermelde gedragingen de prestaties niet ten goede zouden

en in het toenemende diplomatieke verkeer een tendens tot

komen.

emotiebeteugeling en beschaafder gedrag. Deze ontwikkeling op

Toenemende zelfbeheersing

van de Franse diplomaat François de Callières (1645-1717), die

In de tweede helft van de achttiende eeuw, twee generaties

in 1716 een handleiding voor onderhandelaars schreef (‘De la

na Callières, verschaft een andere Franse auteur (Félice,

manière de négocier avec les Souverains’). Deze handleiding wordt

1788) nog meer richtlijnen met betrekking tot de kunst van

tot op de dag van vandaag nog gebruikt. Tot in het begin van

het onderhandelen. Hij ziet onderhandelen als een ‘recente’

deze eeuw was het een standaardhandboek aan elke diplomatieke

vaardigheid die samenhangt met de ontwikkeling van sterkere

academie. De openingszin van zijn verhandeling spreekt voor

interdependenties.

zich.

‘‘Alleen in het hedendaags Europa, waar de inwoners sterk verenigd

‘De kunst van het onderhandelen is zo belangrijk dat het lot van

zijn door overeenkomstige gewoonten, een gedeelde godsdienstige

de grootste staten vaak afhangt van het goede of slechte gedrag en

basis, frequent handelsverkeer en voortdurende intellectuele

van de mate van bekwaamheid van de onderhandelaars die ingezet

communicatie, is het onderhandelen verheven tot een kunst en

worden.’ (De Callières, 1716:1).

heeft het zich gestabiliseerd.’ (Félice/Zartman, 1976:.60)

Hij beschrijft verschillende soorten gedrag die essentieel zijn voor

‘Hoe het ook mag zijn, de gewoonte om zonder onderbreking te

onderhandelaars. Kort samengevat:

onderhandelen, of in elk geval de mogelijkheid op elk willekeurig moment, heeft het onderhandelen op staatsniveau complexer

-

gokkers;

gemaakt. De vertragingen die dit gebruik oplegt aan staatszaken

-

dronkaards;

vereisen een grotere vasthoudendheid, meer geduld en een zekerder

-

opvliegende, hartstochtelijke figuren;

beheersing van de hartstochten dan noodzakelijk zou zijn bij een

-

mensen die zich grillig gedragen en onhandelbaar zijn;

vlottere onderhandeling. De gewoonte om zonder onderbreking

-

lieden die zich afgeven met duistere individuen en die zich

te onderhandelen maakt vertrouwd met alle listen die politici

te buiten gaan aan lichtzinnig amusement.

gebruiken om elkaar voor de gek te houden en de traagheid ervan verschaft alle tijd die nodig is om die listen te gebruiken om zowel elkaar af te matten als te verrassen. Er is voortdurend gelegenheid om de sentimenten van anderen te peilen, te onderzoeken en te misbruiken.’ (Félice/Zartman, 1976: 60)



het gebied van onderhandelen wordt goed zichtbaar in het werk

Werven van Interculturele compeVolgens Félice moet een onderhandelaar:

door emotie, maar dan wel een andere emotie dan die werkelijk

-

de driften en hartstochten van zijn tegenstanders leren

speelt. Een geëmotioneerd man geeft de hoop dat hij overgehaald

kennen;

kan worden, terwijl de gereserveerde man anderen op hun hoede

-

zijn emoties verbergen, andere emoties veinzen;

doet zijn. In feite leidt de man die emoties voorwendt degenen die

-

oprecht zijn;

proberen de overhand te krijgen, af. Zulke acties zijn toegestaan en

-

leren door de maskers van anderen heen te kijken;

op geen enkele wijze in strijd met correct gedrag (Félice/Zartman,

-

confrontaties uit de weg gaan, doen alsof hij instemt; hij

1976: 53).

moet niet overgaan tot openlijke overreding: ‘de kunst van het insinueren’;

Beteugeling van impulsen

-

onderhandelen niet verwarren met intrigeren;

Het werk van Rosier, Callières en Félice laat samenlevingen

-

zich bewust zijn van de rol van emoties zoals verontrusting,

zien waarin de primaire driften minder beheerst zijn.6 De

angst, moed, twijfel, hartstocht.

aanwezigheid van ongereguleerde impulsen is veel sterker dan tegenwoordig. Het gedragsrepertoire is ongeremder en minder

94

We signaleren een wat kronkelige combinatie van oprechtheid

complex. Tegelijk getuigen deze auteurs van veranderingen. De

en veinzerij. Net als bij Callières is de uitvoerige worsteling met

worsteling met de primaire affecten wordt sterker. Veranderingen

emoties opvallend:

in de interdependenties vereisen blijkbaar de onderdrukking van


primaire affecten en het veinzen van emoties. Weten dat anderen

‘Mensen worden uitsluitend door gevoelens gedreven. Zelfs aan

hetzelfde doen, maakt het onderscheid tussen onderhandelen

handelingen die op het eerste oog het verst verwijderd lijken van

en elkaar voor de gek houden soms klem, tenminste vanuit een

wat men gewoonlijk emotionele handelingen noemt, ligt een

eigentijds perspectief. Het kan een nogal slinkse en onhandige

verborgen emotioneel motief ten grondslag’ (Félice/Zartman,

manier lijken om met elkaar om te gaan. Maar het kan ook

1976: 49).

worden gezien als een stadium in het proces van het bedwingen van de eigen affecten en dus als zeer toepasselijk en beschaafd

‘Als we de emoties van anderen willen domineren, moeten we

gedrag in die specifieke periode. We hebben het immers over

onze eigen emoties de baas zijn. Anders zullen we altijd overijld

affecten, die van het ene moment op het andere bedrog, geweld

handelen; we zullen niet in staat zijn het juiste moment af

of een blinde vlucht teweeg kunnen brengen. Zolang er weinig

te wachten of de goede gelegenheid aan te grijpen, omdat we

zekerheid is, dat er wederzijds een voldoende niveau van

meegesleept worden. Wij zullen niet in staat zijn gebruik te maken

zelfbeheersing bestaat, is men eenvoudigweg fysiek niet in staat

van voorzichtige insinuaties en innemende woorden. Onze emoties

tot onderhandelen.

zullen anderen tot voorzichtigheid jegens ons manen en zullen denkbeeldige belangen creëren die we vaak niet echt hebben. Ze

De geciteerde verhandelingen over onderhandelen maken

zullen ons blind maken voor de middelen die we moeten gebruiken

deel uit van een bredere maatschappelijke ontwikkeling.

en de manieren waarop ze te gebruiken zijn. Jazeker, een man

Andere gedragsregels doen hun intrede. Wat zijn de krachten

die wenst te slagen bij onderhandelingen moet in staat zijn zijn

achter deze ontwikkeling? Elias (1939) wijst op de groeiende

emoties zover te verbergen dat hij koel lijkt terwijl hij overspoeld

interdependenties en de toenemende verdichting van de

wordt door verdriet en kalm terwijl hij overmand wordt door

netwerken die mensen samenbinden. Vanaf de middeleeuwen werd

hartstocht. Aangezien het onmogelijk is alle emotie te elimineren

dit proces in West-Europa versneld door de toenemende

- het zou zelfs gevaarlijk zijn om geheel vrij van emotie te zijn - moet men tenminste leren emotie in toom en uit het zicht te houden. Het kan vaak nuttig zijn om over te komen als overmand


6

Voor een uitgebreidere beschrijving van de historische

tentie voor lerarenopleidingen ontwikkeling van het onderhandelen zie: Mastenbroek, 1997.

wisselingen in gedrag en affectuitingen worden steeds vaker

monopolisering van twee beslissende machtsbronnen, te weten

automatisch getemperd. De noodzaak verder te denken dan het

de belastingen en het leger in handen van een paar belangrijke

moment noopt hiertoe. Onmiddellijke lusten worden geleidelijk

heersers. Elias geeft een precieze beschrijving van de meer

onderdrukt. Een toegeven eraan leidt tot te grote onlust in de

geremde en beheerste manieren die men nodig heeft om

periode erna. Nadenken op langere termijn over handelingen en

prestige op te bouwen en om machtsposities te verwerven in de

effecten ervan, constantere beheersing van spontane opwellingen,

opbloeiende commerciële en politieke centra.

het zijn aspecten van de veranderingen, die zich met de toename van de interdependenties tussen mensen verbreiden. Enkele implicaties van deze ontwikkeling voor het onderhandelen zijn

doorgaande beteugeling van affecten was de noodzaak voor

weergegeven in figuur 1 ‘Krachtenveld van primaire impulsen’.

mensen om machtsposities te consolideren door zich te

We zien een schematisch overzicht van het eenvoudiger

onderscheiden via beheerster gedrag en door zorgvuldig te

gedragsrepertoire dat prevaleerde in een vroeger stadium van de

vermijden om degenen met meer macht te provoceren. Plotselinge

ontwikkeling van onderhandelingsvaardigheden.

toevoegen

vechten

samenwerken

dominantie

inschikkelijk

arrogantie

vermijden onderdrukken

Figuur 1: Krachtenveld van primaire impulsen



Een andere stimulans tot grotere voorzichtigheid en een

Werven van Interculturele compeDeze drie fundamentele impulsen kunnen worden gezien als de

‘Controlled decontrolling’

meest eenvoudige reacties in interactie. Ze kunnen ook worden

Geen emoties tonen en een ‘pokerface’ opzetten zijn nog steeds

beschouwd als het repertoire van reacties die het meest direct

gangbare onderhandelingstactieken. Tegelijkertijd is er de

samenhangen met het biologisch overleven. Mensen hebben het

tendens zich bewuster te worden van de potentiële gevolgen van

unieke potentieel om deze primaire impulsen te onderdrukken en

dit soort gedrag. Het wekt wantrouwen op en het veroorzaakt

ze te verhullen, te maskeren en te transformeren in een eindeloze

formeel en berekenend gedrag aan de andere kant van de

hoeveelheid variaties. Zij zijn flexibel in hun gedragsreacties.

tafel. Stukje bij beetje worden geloofwaardigheid en acceptatie

Mensen zijn ook in staat ‘gecombineerd’ gedrag te ontwikkelen

aangetast. Een ander effect is zelfs nog negatiever. Men wordt

of zelfs gedrag dat buiten deze driehoek van basisimpulsen valt.

vlak en afstandelijk in optreden en uitdrukkingsvermogen.

Kortom gedrag kan geremder en beheerster worden. Het slaat niet

Creativiteit en flexibiliteit worden niet gestimuleerd. Verborgen

langer zo gemakkelijk door naar één van de drie uitersten, zoals

vijandigheid kan zich opkroppen. Sommige onderhandelaars zijn

geformuleerd in figuur 1. Er zijn ook minder abrupte en grillige

zich scherp bewust van deze gevaren. Voor hen is de uitdaging

wisselingen. Het is constanter. Dit is een grote verandering

geleidelijk meer openheid en directheid over hun belangen en

vergeleken met de situatie waarin spanningen veeleer door

gevoelens te ontwikkelen, maar voorzichtig en op gecontroleerde

openlijk geweld worden opgelost. Terugvallen in ‘vechtgedrag’

wijze. We zien een zich nog steeds doorzettende ontwikkeling

komt steeds minder voor. Een tijd lang zien we nog het duel en

naar een grotere vermenging van impulsen. Wij ontwikkelen

de sluipmoord in plaats van directe gewelddadige confrontatie.

vaardigheden om een hogere spanningsbalans tussen individuele

Geleidelijk aan worden de autoriteiten meer en meer succesvol,

belangen en wederzijdse afhankelijkheid te hanteren. Wij

ook in het onderdrukken van deze al meer verfijnde manieren

leren directer en meer uitgesproken te zijn én respectvoller

om met strijdige belangen om te gaan. Subtiele manipulaties

en flexibeler. Meer open en directe manieren van omgaan met

en slinkse intriges zijn dus eigenlijk nog weer verfijndere

elkaar worden mogelijk dankzij een patroon van stabielere en

manieren om met verschillende belangen om te gaan. Het is een

meer gedifferentieerde zelfbeheersing. Mensen zijn minder snel

volgende fase in het beschavingsproces naar andere vormen van

verontwaardigd als andere er andere meningen en belangen op

onderhandelen.

nahouden. Ze voelen zich ook minder bedreigd en aangevallen.

7

8


96

Ze zijn juist in staat openhartigheid en ongedwongen gedrag te waarderen. Zij ervaren dit niet langer als provocerend. Vooral wanneer deze meer directe en meer ontspannen houding 7

Deze primaire neigingen vinden we terug bij tal van andere

auteurs. Ik noem hier alleen het werk van Horney (1945), die onder de ‘schillen’ van geleerd gedrag telkens drie basistypen signaleert: ‘moving against’ (vechten), ‘moving toward’ (toegeven) en ‘moving away’ (vermijden). 8

Wij lijken van deze gedragingen gescheiden door een groot aantal

generaties. Dit lijkt want ieder kan deze ontwikkeling nog naspeuren in de eigen ontwikkeling. Voor zover vergeten kunnen we deze ontwikkeling bij elk opgroeiend kind weer zien.


gecombineerd wordt met de openlijke erkenning van verschillende belangen en met het creatief en flexibel zoeken naar een uitweg.

tentie voor lerarenopleidingen Informaliteit en directheid worden steeds belangrijker om

Ik heb deze activiteiten beschreven in de vorm van schalen. De

vertrouwen te ontwikkelen (Wouters, 1990). Formeel optreden

activiteiten zijn manieren om de spanning tussen eigen belang en

en strikte onderdrukking van emoties zijn botte manieren

wederzijdse afhankelijkheid zoals ervaren door onderhandelaars,

van beheersing. Wanneer beheersing van de emoties meer een

te hanteren. We zullen ze verduidelijken door een aantal

tweede natuur wordt, is er ook minder noodzaak voor formele

onderhandelingstechnieken volgens de vierdeling te ordenen.

onderhandelingstechnieken. Deze verworden tot hinderlijke

tradities, die een meer directe en flexibele aanpak in de weg

1.

Eigen belangen en inhoudelijk voordeel realiseren

staan. Deze ontwikkeling gaat steeds verder, waarbij grote

Overtuigende presentatie van feiten, ‘wisselgeld’ creëren,

verschillen tussen mensen bestaan. Wij zijn geleidelijk aangeland

kleine concessies opblazen, met tijdslimieten werken,

in een stadium waarin we in staat zijn het arsenaal aan effectieve

het op een impasse aan laten komen, met een voordelig

gedragingen, de mogelijke obstakels en valkuilen en effectieve

voorstel komen, vasthouden aan eigen belangen en

stappen en technieken te benoemen. De handleiding waar ik dan

uitgangspunten.

bij uitkom, wordt hierna samengevat.

Machtsbalans beïnvloeden

Onderhandelen als vier typen activiteiten

Vooral voordelige feiten belichten, laten merken dat men

Historische kennis verhoogt ons begrip. Maar beter begrip is

alternatieven voor de huidige relatie achter de hand heeft,

niet voldoende. Is het mogelijk moderne lessen en een historisch

manipulerende gesprekstechnieken, af en toe proberen te

perspectief samen te voegen in een bondig en integrerend

overbluffen en door te drukken, het initiatief nemen en

model; een model dat naast begrip óók hulp biedt in de praktijk?

houden.

Mijn eigen onderzoek leidde tot de ontwikkeling van een

model, gebaseerd op de differentiatie van verschillende soorten

3.

Constructief klimaat stimuleren Informele en ongedwongen contacten bevorderen, humor,

activiteiten bij het onderhandelen:

interesse tonen voor persoonlijke zaken, consistent 1.

eigen belangen en inhoudelijk voordeel realiseren;

optreden, iets laten merken van de wederzijdse

2.

de machtsbalans beïnvloeden;

afhankelijkheid. Uitkijken voor het berokkenen van

3.

een constructief klimaat stimuleren;

gezichtsverlies, rolgedrag van de persoon onderscheiden.

4.

procedurele flexibiliteit verkrijgen. 4.

Procedurele flexibiliteit verkrijgen Nieuwe informatie zoeken, alternatieve oplossingen doornemen, vragen stellen, ‘proefballon’ oplaten, schorsen en informeel polsen over ideeën, brainstormen, hardop denken over voorlopige voorstellen, ‘studieoverleg’ inlassen, ‘platform voorstel’ gebruiken



2.

Werven van Interculturele compeHier volgt nog een uitgebreidere beschrijving van de vier typen

Gemengd onderhandelen

activiteiten door ze weer te geven op een schaal met allerlei

Zowel in theorie als in de praktijk worstelen we met deze

alternatieven. U kunt uw eigen gedrag in bepaalde situaties, of

differentiatie. Sommige auteurs zien onderhandelen als behendig

het gedrag van uw onderhandelingspartners, toetsen aan de vier

vechten. De titels van hun boeken spreken voor zich: ‘De

schalen.

onderhandeling winnen’, ‘De onderhandelaar: een handboek voor winnaars’, ‘Winnen door intimidatie’. Een recente benadering prefereert het win-win perspectief, dat zich veel meer richt

op samenwerking. Deze benadering verwaarloost belangrijke

zaken als het gebruik van macht, de functie van impasses en de doorgaande pressie om voordeel te behalen.


98


tentie voor lerarenopleidingen 1. De eigen belangen realiseren: toegeeflijkheid versus bikkelhard

1

2

3

Toegeeflijk, concessiebereid

Standvastig, op de proef

4

5

Keihard, koppig

stellen

Feiten en argumenten worden

Ik breng mijn standpunten en

argumenten open voor

stevig gepresenteerd, maar

argumenten als onaantastbaar.

discussie en aanpassing.

marges zijn vanzelfsprekend.

Ik accepteer de belangen van

Ik voel de ander aan de tand om

Ik probeer de belangen van de

de ander zoals ze worden

zijn primaire belangen te leren

ander onderuit te halen of te

omschreven.

kennen.

bagatelliseren.

Ik bevorder een soepel

Concessies horen bij het spel,

Tendens tot het forceren van

uitwerken van een compromis

maar ik laat het rustig op een

crisissituaties door een definitieve

door genereuze concessies.

impasse aankomen.

positiekeuze.



Ik presenteer mijn

Werven van Interculturele compe2. Machtsbalans beïnvloeden: weinig verweer versus bazig


100

1

2

3

4

Weinig verweer

Een zeker evenwicht bewaren

Agressief, willen onderwerpen

‘Gunstige feiten’ worden

Ik probeer de balans te

Beïnvloeding van de balans door

nauwelijks gebruikt, voor

beïnvloeden door feiten en

dreigen, manipuleren, verwarren

pressie deins ik terug.

gedoseerde pressie.

en arrogant optreden.

Als ik uitgedaagd word, bijt ik

Als ik uitgedaagd word reageer

Als ik uitgedaagd word val ik aan.

gauw van me af.

ik in verhouding tot de zaak.

Nauwelijks belangstelling voor

Ik ben attent op alternatieven

Ik stel me op alsof ik bij de minste

alternatieven voor de relatie.

om de eigen positie binnen e

moeilijkheid de relatie verbreek en

huidige relatie te versterken.

talloze alternatieven bij de hand heb.


5

tentie voor lerarenopleidingen 3. Constructief klimaat opbouwen: persoonlijk versus vijandig

1

2

3

4

5

Persoonlijk, vertrouwelijk

Geloofwaardig, solide

Geïrriteerd, onberekenbaar

Ik vertrouw op persoonlijke

Ik streef naar een informele

Afstandelijk, formeel gedrag,

innemendheid en joviaal

relatie, ik ben geïnteresseerd in

snel geïrriteerd, verongelijkt en

gedrag.

persoonlijke achtergronden.

achterdochtig.

Ik neig tot grappen.

Neiging tot gebruik van enige

Neiging tot sarcasme.

humor.

Mijn houding drukt uit: ‘Hoe

Onafhankelijke houding: Wat kan

‘Uw belang is mijn belang’.

kunnen wij hier uitkomen?’

ik hier uithalen?



Mijn houding is er een van:

101

Werven van Interculturele compe4. Flexibiliteit verkrijgen: explorerend versus ontwijkend

1

2

Beweeglijk, actief, op zoek

Rustig, geduldig

3

naar achtergrondinformatie Ik creëer alternatieven.


102

4

5

Vermijdend, afwachtend, afstandelijk

Ik sta open voor

‘Meer van hetzelfde’ ik kan star

alternatieven.

overkomen.

Improviserend, benut

Ik neem enige tijd om nieuwe

Ik hou vast aan het vertrouwde.

nieuwe kansen, kan

kansen te analyseren.

Ik kijk graag de kat uit de

impulsief overkomen.


boom.

tentie voor lerarenopleidingen De scheiding in ‘win-lose’ versus ‘win-win’ is een terugkerend

Deze stijl leidt tot escalatie en stimuleert een continue strijd.

thema in de onderhandelingsliteratuur. Eigenlijk zien

Een alternatieve mogelijkheid is om meer te investeren in de

we nog steeds de verbondenheid met de meer primitieve

ontwikkeling van het klimaat en in persoonlijke en vriendelijke

onderhandelingsstijlen uit figuur 1 terugkomen. Gangbare

verhoudingen. Dit is gemakkelijk te combineren met explorerend

variaties zijn ‘competitief versus coöperatief’ en ‘distributief

gedrag. Macht wordt niet langer gezien als een belangrijk punt.

versus integratief’. Lax en Sebenius (1986) beginnen deze

Bij de meer naïeve onderhandelaar zien we wederom de neiging

scheiding te overstijgen. Keer op keer signaleren zij in de

tot een zekere mate van ‘besmetting’; hij neigt óók op het gebied

praktijk van het onderhandelen de vermenging en gelijktijdigheid

van de belangen tot een toegeeflijker en meer coöperatieve

van ‘claiming and creating value’. Het claimen van waarde

houding. Dit profiel wordt weergegeven in figuur 3.

kan het creëren van waarde overwoekeren. Maar het is nu net goed onderhandelen om dat niet te laten gebeuren! Intensief

Figuur 3: De coöperatieve benadering

worstelen Lax en Sebenius met het vraagstuk van de koppeling

en vermenging van ‘claiming and creating’. Het differentiëren van onderhandelen in vier activiteiten stelt ons in staat het gedrag

Een naïeve onderhandelaar heeft nog net geleerd zijn gedrag en emoties te differentiëren. Zijn activiteiten zijn meer geclusterd rond de basisimpulsen, zoals die beschreven zijn in figuur 1. Bijvoorbeeld: als hij vasthoudt aan zijn belangen, zal hij de

Belangen

toegeeflijk

Macht

weinig verweer

willen domineren

Klimaat

neiging hebben zich geïrriteerd en verongelijkt te gedragen. Hij wil scoren en heeft de neiging om steeds maar door te hameren

hard

joviaal persoonlijk

vijandig formeel

explorerend

receptief vermijdend

Flexibiliteit

op één spoor. Zijn harde houding zal nog harder overkomen dan strikt noodzakelijk is. Figuur 2 geeft dit profiel weer. Figuur 2: De competitieve benadering

Deze stijl lokt exploiterend gedrag uit. Het is te gemakkelijk voor de tegenpartij om concessies binnen te halen en het coöperatieve gedrag van de andere kant uit te leggen als onvermijdelijk, gezien Belangen toegeeflijk

hard

Macht weinig verweer

willen domineren

Klimaat joviaal persoonlijk

vijandig formeel

explorerend


Flexibiliteit

de goed onderbouwde, constructieve claims en voorstellen die men zelf doet. Een derde mogelijkheid is een nogal passieve beheerste en onderdanige stijl. Deze stijl benadert de coöperatieve variant, behalve dat gedrag op de flexibiliteitsschaal meer geremd en passief is. Elk van deze drie stijlen clustert rond één van de impulsen uit figuur 1. Deze stijlen kunnen gezien worden als stadia in de ontwikkeling van onderhandelingsvaardigheden. Zeer frequent worden wij geblokkeerd in deze ontwikkeling.



te specificeren, dat nodig is om met deze menging om te gaan.

Werven van Interculturele compeWe blijven vastzitten in een bepaald gedragspatroon. Ervaren

tussen agressie en coöperatie door te differentiëren tussen de

onderhandelaars kennen soms heel goed de overblijfselen en

belangen die op het spel staan, de balans tussen mensen in

fixaties uit een eerder stadium in hun eigen gedrag. Aldus hebben

termen van macht en afhankelijkheid en de persoonlijke relaties.

zij soms inzicht in hun eigen eenzijdigheden en handicaps.

We leren zelfs te ontsnappen aan de driehoek door exploratieve vaardigheden te ontwikkelen als alternatieven voor vermijding

Tot wat voor benadering leidt dit nu? Welnu, de onderhandelaar

en beheersing. Door dit gedragsrepertoire te ontwikkelen,

die in staat is te differentiëren tussen de vier soorten activiteiten,

worden mensen flexibeler. Men voelt zich minder gedwongen tot

richt zijn vasthoudendheid op zijn inhoudelijke belangen. Hij

rigide en eenzijdige actie. Gedrag wordt ook meer voorspelbaar,

realiseert zich dat een sfeer van irritatie zijn positie niet zal

omdat er minder noodzaak is plotseling over te schakelen

versterken, integendeel! Bovendien maakt de continuïteit van de

naar andere extremen. We hebben alternatief gedrag tot onze

relatie het in zijn eigen belang om de relatie positief te houden.

beschikking, meer gedifferentieerd en gemengd. Deze benadering

Hij realiseert zich ook dat punten scoren en anderen in een hoek

is gekenmerkt door een specifieke ontkoppeling van verschillende

drijven niets te maken hebben met onderhandelen. Tevens is hij

relatieaspecten. Zijn er vuistregels om deze ontkoppeling uit te

er zich van bewust dat wederzijdse afhankelijkheid misschien

drukken? Wat vindt u van de volgende?

voordelen kan betekenen voor alle betrokken partijen, dus weet

-

Combineer vasthoudendheid met tact.

geven. Figuur 4 geeft deze gemengde benadering weer.

-

Verwar het opkomen voor uzelf niet met drammen en


104 hij hoe hij opties en alternatieven kan exploreren zonder toe te

doordrukken.

Figuur 4: De gemengde benadering

-

Wees flexibel én hard.

-

Onderscheid de zaak van de persoon.

-

Een goede relatie ontwikkelen is iets anders dan vriendelijk en inschikkelijk optreden.

Belangen toegeeflijk

hard

-

Goed luisteren en mogelijke oplossingen inventariseren, heeft niets te maken met vriendelijk doen of inleveren.

Macht weinig verweer

willen domineren

Klimaat joviaal persoonlijk

vijandig formeel

explorerend


Flexibiliteit

Deze vuistregels drukken alle iets uit van de gemengdheid van effectief onderhandelen. Van de talloze vuistregels vind ik deze de psychologische kern van effectief onderhandelen het beste uitdrukken. Tegelijk krijgen ze pas hun echte betekenis als ze een bepaalde grondhouding stimuleren. Bedoeld is een grondhouding van soepele zelfbeheersing gekenmerkt door tolerantie voor een verscheidenheid van soms tegenstrijdige impulsen naast elkaar.

Deze gemengde en gedifferentieerde benadering bouwt voort

Dit betekent dat we in contact blijven met onze eigen gevoelens

op de driehoek ‘vechten’, ‘vermijden’ en ‘toegeven’, zoals

en dat we ze gebruiken als antennes om te weten wat er aan de

beschreven in figuur 1. Wij worden veelzijdiger in onze keuze

hand is.


tentie voor lerarenopleidingen De meest recente handvatten

Gaan we er dus met elkaar een ongedisciplineerd zootje van

De ontwikkeling van het onderhandelen zoals tot dusver

maken? Welnee, want ook de disciplinering en normering worden

behandeld, is samen te vatten in twee schijnbaar tegengestelde

nog steeds sterker. Dat valt wellicht minder in het oog. Maar let op!

bewegingen.

-

1. 2.

‘Kom nooit of te nimmer ergens hijgend binnen. Beter tien

Formalisering: toenemende disciplinering en beheersing van

minuten te laat “cool and collected” binnenlopen, dan op

driften; normering van gedrag en manieren.

tijd en buiten adem. Hijgen betekent: deze man heeft de

Informalisering: minder hoekig, meer variatie in optreden, de

zaak niet onder controle.

onderhandelingen aangenamer inkleden.

-

Maak vooral niet te veel notities. Veel schrijven betekent: deze man is bang dingen te vergeten. Of : deze man heeft

Op dit moment loopt de tendens tot informalisering het

meest in het oog. Het moet opener, spontaner en directer.

Niemand heeft zin in ‘kromme-tenen-gedoe’. Handleidingen in

geen mandaat, moet gedetailleerd rapporteren.

-

Let op de man die tijdens belangrijke besprekingen de ogen laat afdwalen naar een mooie secretaresse, die is kwetsbaar’.

managementbladen signaleren deze verschuiving. Ik geef een paar

Aldus een rubriek over de do’s en dont’s van het zakenleven

Door de wol geverfde zakenlieden geven tips over hoe men zich

(Intermagazine, november 1988). Gedetailleerde, eigenlijk vrij

het beste kan gedragen:

vinnige gedragsregels en tegelijk los en ongedwongen, kan dat samengaan? Kennelijk wel! We zien hier de dwang tot het

-

een zekere losheid van optreden;

ongedwongene, met op een andere manier dan vroeger allerlei

-

niet op de wijnkaart studeren, de ‘wijn-act’ is voorbij;

‘kleine’ krachtmetingen tussen mensen om te laten zien dat ze

-

geen ingewikkeld gedoe met creditcards;

het snappen, dat ze erbij horen.

-

neutraal gedrag is een houding voor beginners;

-

hoe meer persoonlijkheid, hoe sterker de machtspositie.

Wat betekent dit voor het onderhandelen? Het betekent dat we steeds soepeler, ogenschijnlijk strijdige elementen in onze relaties

Met dit laatste punt wordt gedoeld op onbevangen en direct

zullen leren hanteren: flexibel én vasthoudend, informele relaties

gedrag. Jezelf durven zijn, natuurlijk, ongekunsteld optreden.

én weerbaar, ruimte voor gevoelens én discipline, eigen belangen

Allerlei formele regels komen op de tocht: ‘Beter een regeltje

vasthouden én er gezamenlijk uit willen komen.

overschrijden, dan geheel onnatuurlijk en ongemakkelijk te zitten wezen. Want alleen als je jezelf op je gemak voelt, kun je de ander op z’n gemak stellen en daar draait het toch allemaal om’.



voorbeelden uit Intermagazine (mei 1991) over de zakenlunch.

106

Werven van Interculturele compeDit type gedrag sluit goed aan bij relatiepatronen van grote

Slot

wederzijdse afhankelijkheid. Het past ook bij dichte netwerken,

We hebben de ontwikkeling van onderhandelingsvaardigheden

waarin nieuwe combinaties en vlotte afspraken, gebaseerd

als een toenemende differentiatie in gedragsreacties en emoties

op vertrouwen, voordeel verschaffen. Vertrouwen kunnen

beschreven. We hebben deze differentiaties in kaart gebracht

creëren en op betrouwbaarheid kunnen testen zijn belangrijk.

door vier typen van activiteiten te onderscheiden. Hoekig gedrag,

Continuïteit in de relatie, het belang van een solide reputatie en

ongeremd verbonden met primaire impulsen, wordt minder. Een

van geloofwaardigheid dwingen in de richting van betrouwbaar

gelijkmatiger en striktere beteugeling van affecten gaat hand in

gedrag. De laatste lakmoesproef wordt dan: hoe steekt iemand

hand met een toenemende verscheidenheid aan gedragswijzen.

in zijn vel, flikt hij geen kunstjes, zijn er geen dubbele bodems,

In een bepaald stadium maakt deze strakkere beheersing een

worden er geen spelletjes gespeeld, voel ik me op mijn gemak.

ontspanning mogelijk in de richting van flexibeler en directer

Informeel, direct en ongedwongen gedrag geeft sneller uitsluitsel

onderhandelen: ‘controlled decontrolling’. Dit bevordert weer het

op deze vragen. Formeel, beheerst, correct, afstandelijk, dominant

vertrouwen en ook de creativiteit. Flexibel zoekgedrag kunnen

of alleen maar aardig optreden wordt dan steeds meer een

we vermengen met vasthoudendheid. We leren weerbaarheid te

handicap. Het geeft in ieder geval te denken.

combineren met een ontspannen gespreksklimaat. Dit proces is nauw verbonden met de historische ontwikkeling van dichtere netwerken waarin we op een meer continue basis participeren.


Dit is de structurele drijfkracht achter het proces van veranderend onderhandelingsgedrag.

Meer informatie

Het hier beschreven model is verder uitgewerkt in de vorm van tips, technieken en persoonlijk gerichte checklists, waarmee de lezer de eigen onderhandelingsstijl en die van anderen beter kan inschatten. Mastenbroek, W.F.G. (1995). Vaardiger onderhandelen. Holland Business Publication.


tentie voor lerarenopleidingen Literatuur

Callières, F. de (1963). De la manière de négocier avec les

Horney, K. (1945). Our inner conflicts - A constructive theory of

souverains. Brunet, M. Paris, Available in English: On the manner

neurosis. New York.

of Negotiating with Princes. Translated by Whyte, A.F. University

of Notre Dame Press, Parijs. Ook: Keens-Soper, H. en Schweizer, K.

Lax, D. en Sebenius, J. (1986). The manager as negotiator. New

(eds.) (1983). The art of diplomacy. Leicester.

York.

Elias, N. (1982). Het civilisatieproces - Sociogenetische en

Mastenbroek, W. (1995). Vaardiger onderhandelen. Heemstede.

psychologische onderzoekingen. Het spectrum Utrecht.

Mastenbroek, W. (1997). Negotiating as a civilizing process.

Elias, N. (1963). Die höfische Gesellschaft. Berlijn. Ook in het

Internet: http://www.hollandconsultinggroup.com/elias.

Engels: Elias, N. (1983). The court society. Oxford.

Rosergio, B. de (1905). Ambaxiator Brevilogus, in: V. Hrabar, De Legatis et Legationibus Tractatus Varii: Bernardi de Rosergio

in: Dictionnaire de justice naturelle et civile: code de l’Humanité,

Ambaxiatorum brevilogus, Hermolai Barbari De officio Legati,

ou la Législation universelle, naturelle, civile et politique

Martini Garrati Laudensis De Legatix maxime principum, Ex aliis

comprise par une société de gens de lettres et mise en ordre

excerpta qui eadem de re usque ad annum MDCXXV scripserunt (pp.

alphabétique par Félice (Yverdun). Universities of Naples and of

1-28). Juriev University Library Dorpati Livinorum.

Berne. Gedeeltelijk in het Engels vertaald: Zartman, W. (1976).

(Negotiations, or the art of negotiating). The 50% solution.

Vree, W. van (1994). Nederland als vergaderland - Opkomst en

New York.

verbreiding van een vergaderregime. Groningen.

Fisher, R. & Ury, W. (1981). Getting to yes. Houghton.

Wouters, C. (1990). Van minnen en sterven. Amsterdam.



Félice, F. de (1778). Des negotiations, ou de l’art de négocier,

Bijlage

108


Oefeningen en opdrachten


109 Bijlage

Bijlagen

1. De diversiteitster Doel Nadere kennismaking met elkaar en het onderwerp diversiteit. De oefening vergroot het inzicht in de wijze waarop verschillende facetten van identiteit en perspectief de onderlinge relaties en het gedrag beïnvloeden.

Diversiteit raakt ons allemaal De ‘gemiddelde medewerker’ bestaat eigenlijk niet. Ieder mens heeft een unieke manier van zich uitdrukken, gevormd door natuurlijke aanleg, de familiegeschiedenis, opleiding, de gemeenschap waarin hij of zij is opgegroeid, uiterlijke kenmerken, etcetera.

Materialen Op flap een ster of asterisk tekenen (eigen naam in het kruispunt) en op de lijnen/stralen aan de hand van de eigen geschiedenis een aantal elementen van identiteit benoemen en toelichten. Denk aan sekse, etniciteit, leeftijd, al dan niet kinderen, klasse-achtergrond, al dan niet gehandicapt, werk/functie, opleiding/leerweg, migratie, nationaliteit, etcetera.

Uitvoering Opdracht in subgroepjes. Maak een individuele ster en bespreek onderstaande vragen met je collega’s. - Welke gebeurtenissen hebben je gevormd tot wie je nu bent? - Was het van belang hoe anderen naar je keken?

Bijlage

110

- Van welke facetten ben je je het meest bewust in het werk? - Welke aspecten komen niet of nauwelijks aan bod in het werk?

Nabespreking collectief - Wat valt op? Zijn er verrassingen? - Waar word je wel/niet op aangesproken in de werksituatie? Maakt dat uit voor de mate van je thuis voelen, je welkom weten binnen de organisatie? - Zie je aspecten van identiteit die van invloed zijn op je opvattingen over werk, stijl van leidinggeven, manieren van communiceren, omgaan met conflicten, beslissingen nemen? - Welke verschillen doen er toe in de werksituatie?

Tijdsduur 50 min. Instructie

5 min.

Groepsindeling en gesprek in subgroepen

30 min.

Gezamenlijk napraten

15 min.


2. Incident (werkprobleem) Beschrijf een incident in je werksituatie dat in het verleden is gebeurd of dat er aankomt om in de groep te bespreken. Het gaat om een incident waar jij bij betrokken bent Voor de beschrijving van het incident kun je gebruik maken van de STAR-techniek.

Situatie Wanneer, wie, wat: schets de situatie. Beschrijf de context.

Taak Wat wordt er van je verwacht, welke rol heb je? Welke resultaten wil je bereiken, wat zijn je doelen? Wat is jouw verantwoordelijkheid binnen deze situatie?

Actie Wat doe je om jouw taak te realiseren, je doelen te bereiken?

Resultaat

111

Wat gebeurt er?

Bijlage

Wat is het gevolg van je actie?


3. Hallo wereld-wijd Schrijf de fonetische uitspraak van begroetingen in verschillende talen op afzonderlijke stukjes papier, zodat het aantal verschillende talen overeenkomt met het aantal benodigde groepen. - Spaans: ‘Boe-enos-dieas’ - Thais: ‘Sa-wat di’ - Duits: ‘Ghoeten-taak’ - Chinees: ‘Ni-hao’ - Italiaans: Bwondzjor-no’ - Engels: ‘Ghoed-dee’ - Frans: ‘Bon-zjoer’ - Japans: ‘Ohajoo Gozajmas’ - Russisch: ‘Dobrie-djeen’ - Swahili: ‘Djambo’ - Indiaas: ‘Namas-taai’ - Sranan: ‘Fa-wa-ka’

Bijlage

112


4. Verwachtingen Naam:

Functie:

-

Ik ben tevreden als

-

Om dat te bereiken zal ik

-

Ik heb van de groep nodig


Bijlage

113

5. Negen-punten-probleem

Bijlage

114

Deze negen punten moeten door vier rechte aaneensluitende lijnen met elkaar worden verbonden; het potlood mag bij het trekken van de lijnen niet van het papier worden gehaald. De lijn maakt dus drie hoeken. Elk punt mag slechts eenmaal aangestipt worden. Men mag op dezelfde lijn teruggaan.


6. Opvoedingsdoelen Wat zijn je eigen opvoedingsdoelen?

Kruis per doel aan hoe belangrijk je onderstaande opvoedingsdoelen vindt.

Doel

Niet zo belangrijk

Belangrijk

Heel belangrijk

Gehoorzaam zijn Zichzelf kunnen zijn Zelfde normen en waarden als ouders hebben Eerlijk zijn Respect voor ouders en ouderen hebben Trouw zijn aan de familie

115 Bijlage

Op het rechte pad blijven Beleefd zijn Gastvrij zijn Zelfstandigheid Zelfvertrouwen hebben Voor een ander opkomen De eigen taal goed spreken Bescheiden zijn Hulpvaardigheid Gelovig zijn Voor zichzelf op kunnen komen Zelf verantwoordelijk kunnen zijn Goede schoolopleiding


Wat zijn de opvoedingsdoelen van Turkse ouders? In plaats van Turkse kan je willekeurig een andere etnische groep nemen.

Kruis per doel aan hoe belangrijk onderstaande opvoedingsdoelen volgens jou zijn voor Turkse ouders..

Doel

Niet zo belangrijk

Gehoorzaam zijn Zichzelf kunnen zijn Zelfde normen en waarden als ouders hebben Eerlijk zijn

Bijlage

116

Respect voor ouders en ouderen hebben Trouw zijn aan de familie Op het rechte pad blijven Beleefd zijn Gastvrij zijn Zelfstandigheid Zelfvertrouwen hebben Voor een ander opkomen De eigen taal goed spreken Bescheiden zijn Hulpvaardigheid Gelovig zijn Voor zichzelf op kunnen komen Zelf verantwoordelijk kunnen zijn Goede schoolopleiding


Belangrijk

Heel belangrijk

Geef nu aan welke vier opvoedingsdoelen, volgens jou, voor Turkse ouders het belangrijkste zouden zijn.

1

2

Bijlage

117

2

4


7. Handout observatie Wat ik zie/hoor/merk:

Wat het effect daarvan is:

Bijlage

118


Mijn tip/suggestie:

8. Incidentmethode De incidentmethode is een zeer eenvoudige en strak gestructureerde methode die er op gericht is om moeilijke zaken die in het verleden gebeurd zijn of die er aankomen in een groep te bespreken. Kennis en ervaring van alle leden van de gespreksgroep kunnen worden benut, terwijl vrijblijvendheid en verkokering worden voorkomen. Van belang hierbij is natuurlijk, dat de inbrenger van een probleem geen stigma krijgt opgelegd van ‘niet-vakbekwame collega’. De methode wil een groep helpen om door een strakke vergaderorde doelmatig en effectief aan een moeilijk probleem te werken. De incidentmethode is een oefening in het zich verplaatsen in het denken vanuit de situatie van een ander. Belangrijk daarbij is het leren zien van de betekenis van een incident of kleine gebeurtenis en het leren bevragen van deze gebeurtenis.

De doelen van de incidentmethode zijn: - je verdiepen in en werkprobleem; - je verplaatsen in de mening van een ander; - verschillende oplossingen kunnen formuleren; - deskundigheidsbevordering;

De incidentmethode verloopt volgens de volgende stappen: 1. Introductie en keuze van het incident (20 min.). 2. Er kan een ronde worden gemaakt waarbij iedereen een incident in de groep inbrengt. Met een incident wordt een kleine gebeurtenis uit de beroepspraktijk bedoeld. 3. Schetsen van de gekozen probleemsituatie (2 min.). 4. De inbrenger vertelt voor de tweede maal de gebeurtenis. Dit kan eventueel uitvoeriger, maar nog wel kort en zakelijk. Er mag nog niet worden verteld hoe de incidentbrenger zelf handelde of hoe de situatie afliep. 5. Noteren van vragen voor extra informatie over de gekozen probleemstelling (5 min.). 6. De deelnemers noteren na of tijdens de probleempresentatie vragen die opkomen. Deze vragen moeten meer inzicht


119 Bijlage

- bevorderen samenwerking en teamvorming door de bijeenkomsten.

9. Tienstappenmethode voor intervisie Stap 1

Voorbereiding (5 min.)

Stap 2

Methode introduceren (2 min.)

Stap 3

Probleem inventariseren (5 min.)

Stap 4

Probleem kiezen (2 min.)

Stap 5

Probleem toelichten (5-10 min.) Probleembrenger licht het probleem toe met alle informatie die nodig is om een goed beeld te krijgen van de situatie. De groep maakt aantekeningen, maar mag niet onderbreken.

Stap 6

Vragenronde (15 min.) De deelnemers stellen een voor een verhelderende vragen aan de probleembrenger. Dit moeten open vragen zijn, geen gesloten of suggestieve vragen.

120

Stap 7

Probleeminterpretatie (min.)

Bijlage

Iedere deelnemer schrijft in één zin op hoe hij/zij het probleem ziet. De zinnen worden op de flap geschreven. De inbrenger mag de zinnen nog niet zien!

Stap 8

Herkenningsronde (5 min.) De deelnemers lezen elk hun zin voor. De vraag aan de probleeminbrenger is: wat herken je in de genoteerde omschrijvingen. Hij/zij onderstreept de woorden en zinnen die herkend worden.

Stap 9

Ervaringen uitwisselen (10-15 min.) Deelnemers inventariseren ervaringen, tips en suggesties, die de probleembrenger kunnen helpen (beter) om te gaan met de ingebrachte situatie.

Stap 10

Terug naar de probleeminbrenger (5 min.) Welke tips neemt de probleembrenger mee? Welke punten vinden de groepsleden waardevol?


10. Test onderhandelingsstijl Hieronder tref je zestien uitspraken aan. Iedere uitspraak bevat een mening over jouw wijze van onderhandelen en over jouw gedrag in onderhandelingssituaties. Met die uitspraak kun je het meer of minder eens zijn. Je kunt aangeven in hoeverre je het met de uitspraak eens bent door middel van een cijfer te omcirkelen. Ik doe mijn best spanningen te vermijden Beslist niet

2

7

Beslist wel

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

1

4

5

6

7

Beslist wel

2

3

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

1

3

4

5

6

7

Beslist wel

3

4

5

6

7

Beslist wel

4

5

6

7

Beslist wel

4

5

6

7

Beslist wel

4

5

6

7

Beslist wel

2

1

2

1

2

3

1

2

3

1

2

3

1

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

2

3

4

5

6

7

Beslist wel

3

4

5

6

7

Beslist wel

Ik bagatelliseer problemen Beslist niet

16

6

Ik stel me vasthoudend op tot ik mijn zin krijg Beslist niet

15

5

Een vervelend voorval bedek ik met de mantel der liefde Beslist niet

14

4

Ik verken alle ideeën tot we volledig uit de problemen zijn Beslist niet

13

3

Ik ga geschilpunten zo veel mogelijk uit de weg Beslist niet

12

2

Ik ga de zaak naar mijn hand zetten Beslist niet

11

1

Ik praat het uit tot we het samen eens zijn Beslist niet

10

Beslist wel

‘Een zacht woord stilt toorn’ Beslist niet

9

7

Ik erken mijn verlies Beslist niet

8

6

Ik tracht hoe dan ook mijn ideeën er door te drukken Beslist niet

7

5

Ik ga gezamenlijk een uitweg zoeken waar ieder mee ingenomen is Beslist niet

6

4

Ik stel me meegaand op Beslist niet

5

3

Ik probeer tegenstellingen tussen ons te vermijden Beslist niet

4

2

Ik neem met de ander(en) het geschil grondig door Beslist niet

3

1

1

Ik bewijs op allerlei manieren mijn gelijk Beslist niet

1

121 Bijlage

1

2


Diagnose De verwerking van de scores op de vragen lijst gebeurt als volgt. Vul de score 1, 2, 3, 4, 5, 6 of 7, die je aan iedere uitspraak hebt toegekend, in op de ruimte achter de onderstaande nummers. Deze nummers corresponderen met de nummers van de uitspraken. Tel daarna de scores verticaal op.

6.

1.

4.

2.

10.

3.

7.

5.

14.

11.

8.

9.

16.

15.

13.

12.

Score Vechterig

Vermijdend

Wat zijn je twee hoogste scores?

Bijlage

122

1 2 Herken je dit gedrag?


Coöperatief

Explorerend

Teken vervolgens deze twee scores in onderstaand figuur in en verbind deze met een lijn.

vermijdend 30 etisch-

analytisch-

25

overtuigende

agressieve

20

stijl

stijl

15 10 coöperatief 30

25

20

15

10

10

15

20

25

30 vechterig

10 joviaalcoöperatieve stijl

15 20

beweeglijkagressieve stijl

25 30 explorerend

In welk van de vier stijlen combineren de hoogste scores?

123 Bijlage

1 2 Hieronder vindt u een korte beschrijving van de vier stijlen.

De ethisch-overtuigende stijl Vertrouwen in anderen, beaseert zich op gemeenschappelijke belangen, principes en idealen, komt met doortimmerde voorstellen, laat zich niet beïnvloeden, blijft onafhankelijk denken.

De analytisch-agressieve stijl Goed gebruik van harde feiten, cijfers, logisch redeneren, gericht op kwaliteit van argumenten, schept heldere en logische procedures, brengt duidelijkheid beheerst uitgangspunten, bewaart overzicht, heeft alles op een rijtje.

De joviaal-coöperatieve stijl Ontwapenend, innemend, beïnvloedt de sfeer positief, sterk in het opbouwen van goede persoonlojke relaties, gevoelig voor argumenten van anderen, flexibel.

De beweeglijk-agressieve stijl Neemt initiatief en leiding, ook binnen het team, speelt in op onverwachte gebeurtenissen en nieuwe wendingen, blijft onderhandelen op gang houden, ook al treedt verharding op. Herken je de uitkomst?


11. Je biculturele collega Op de opleiding doet de eerste biculturele collega zijn/haar intrede. Bedenk tien manieren hoe je als docent/slb’er deze collega in drie maanden kunt laten mislukken op basis van de ‘Token’ theorie van Kanter

Houd rekening met drie mechanismen: - Zorg dat deze collega extra in de schijnwerpers staat; - Vergroot het contrast tussen deze collega en de overige medewerkers; - Zie deze collega als symbool voor alle allochtone medewerkers.

Tien manieren om te doen mislukken:

1

2

3

Bijlage

124

4

5

6

7

8

9

10


12. Evaluatieformulier Evaluatieformulier Training ‘Verwerven van Interculturele competentie’

Opleiding: Datum:

1.

Wat is je functie?

S.v.p. per onderwerp één cijfer omcirkelen:

1 (slecht)

2 (matig)

3 (voldoende) 4 (goed)

5 (zeer goed)

1

2

3

4

5

Presentatie

1

2

3

4

5

Werkmateriaal

1

2

3

4

5

Werksfeer

1

2

3

4

5

Kwaliteit van de informatie

1

2

3

4

5

Indeling programma

1

2

3

4

5

Organisatie van de training

1

2

3

4

5

2. Totaal indruk

3. Overdracht tijdens de training

4. Programmering

5. Wat is de betekenis van deze training voor jouw werk? (Je kunt meer dan één antwoord aankruisen) Nieuwe achtergrondinformatie

Aanzet tot nieuwe ideeën en impulsen

Theoretische verdieping

Het up-to-date blijven

Stimulerend voor mijn werk

Aanbrengen van structuur en overzicht

Bezinning en reflectie op de eigen (werk)situatie

Bruikbaar voor de praktijk

Uitwisselen van ervaringen

Netwerken

Anders, namelijk


Bijlage

125

De doelstelling van de training is: - vergroting van de interculturele competentie van docenten en schoolloopbaanbegeleiders De subdoelen zijn: -

zicht krijgen op cultuurverschillen kennisnemen van cultuurgebonden communicatiecodes en –patronen inzicht krijgen in de positie van dubbele culturele achtergronden op de werkvloer omgaan met biculturele studenten verbeteren van de sociale competenties van biculturele studenten bespreken van stageproblemen

6. Zijn deze doelstellingen bereikt? Ja, in hoge mate Ja, in zekere mate

Vrijwel niet Helemaal niet

7. In hoeverre heeft de training aan uw verwachtingen voldaan? In meer dan voldoende mate In voldoende mate In noch voldoende, noch onvoldoende mate

In onvoldoende mate In zeer onvoldoende mate

8. In hoeverre sloot de training aan op de praktijk? Ja, in hoge mate Ja, in zekere mate

Bijlage

126

Vrijwel niet Helemaal niet

9. Ga je de opgedane ervaringen tijdens de training toepassen in de praktijk? Ja Nee

Weet niet

10. Wat is jouw mening over de hoeveelheid verstrekte informatie? Te veel Te weinig

Precies goed

11. Vind je dat er meer trainingen nodig zijn om de interculturele competentie te bevorderen? Ja Zo ja, welke thema’s?

Nee

Voor eventuele opletpunten kun je onderstaande kader gebruiken. We zijn zeer geïnteresseerd in jouw opmerkingen en suggesties.


Aanbevolen literatuur Apacki, C. Energize! Groepsactiviteiten voor groot en klein. Amstelveen: Stichting Lions Quest Nederland. Autar, K. en Dumasy, E. Voorbeelden van communicatie met allochtone ouders. Utrecht: Echo. Autar, K. en Homan, H. Dan wil ik het graag horen. Een onderzoek naar stage ervaringen van allochtone pabo-studenten. Utrecht: Echo. Autar, K. en Moeniralam, H. De leerlingen zijn blij met mij. Ervaringen van allochtone groepsleerkrachten in het primair onderwijs. Utrecht: Echo. Bergmans, A. De diversiteit van intercutureel management. Een inventariserend onderzoek naar trainingen intercultureel management in Nederland. Universiteit van Tilburg/Faculteit der Letteren. Dumasy, E. Kleurrijk onderwijs. Amsterdam: SWP. Eldering, L. Cultuur en opvoeding. Rotterdam: Lemniscaat. Galan, K. van. Trainen. Pearson Education Benelux.

Hoek, J. van der. Cultuur in beweging. Een andere kijk op je klas. Utrecht: Lemma. Hofman, E. & Arts, W. Interculturele gespreksvoering. Bohn Stafleu van Loghum. Hofstede, G. Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam: Contact. Mars, J. Een onbetreden gebied. Allochtonen als pabo-student en als groepsleerkracht. Utrecht: Echo. Mastenbroek, W. Effectief onderhandelen. Utrecht: Teleac. Oudenhoven, J. Cross-culturele psychologie. Amsterdam: Couthino. Pels, T. (red). Opvoeding en integratie. Assen: Van Gorcum. Ruigrok, J. Een wereld van verschil, werken met jongeren uit verschillende culturen. Kampen: Kok. Schneider, S & Barsoux, J. Intercultureel management. Pearson Education Benelux. Shadid, W. Grondslagen van interculturele communicatie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Trompenaars, F. Zakendoen over de grens. Leren omgaan met andere culturen. Amsterdam: Contact.


127 Bijlage

Groothuis, R. Training Sociale Vaardigheden. Utrecht: lemma.

Websites www.echo-net.nl www.ocenw.nl www.dexter.nl www.autarconsultancy.nl www.discriminatie.nl www.e-quality.nl www.interculturelecommunicatie.com www.div-management.nl www.lerarenweb.nl

Bijlage

128 www.trainingabc.com www.eutonos.nl www.projectfullcolor.nl www.paboys.nl


Colofon ‘Verwerven van Interculturele competentie voor lerarenopleidingen’ Trainingsprogramma voor docenten van de lerarenopleidingen

Uitvoering:

Autar Consultancy

Samensteller: Krishna Autar Redactie:

Rubina Boasman en Lou Verhage

Eindredactie: Het Nederlands Tekstbureau Vormgeving:

CAOP

Druk:

Den Haag media groep

Illustratie:

Jiri Büller

Fotografie:

Jiri Büller De foto’s zijn gemaakt voor de SBO-uitgave ‘Zie jezelf voor de klas’ over kleurrijke onderwijsteams. ISBN 90-77864-17-2

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

© Den Haag, november 2006

gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Postbus 556

[email protected]

[email protected]

2501 CN Den Haag

www.sboinfo.nl

www.projectfullcolor.nl

Lange Voorhout 13

T 070 - 376 57 70

2512 EA Den Haag

F 070 - 345 75 28

Verwerven van Interculturele

competentie voor leraren-

opleidingen

Verwerven van. Interculturele. competentie voor

Recommend Documents