Verslavingszorg en meer...
Belonings Systeem
Ontwikkeling van de Hersenen
Frontale Cortex Schijnbare Controle “Verlichting” Pre verlavingsfase -----------------------------------------------------------------Tolerantie en Slechte Controle Prodromale fase Afhankelijkheid -----------------------------------------------------------------Controle verlies Kritieke fase Negatieve consequenties Verlies van Controle Ontkennings systemen -----------------------------------------------------------------Verlies van keuze Geen Controle Chronische fase Fragmentatie --------------------------------------------------------------------Verlies van betekenis Terminale fase ROCK BOTTOM Desintegratie
CANNABIS
F.C.
CROSS ADDICTION THEORIE
ALCOHOL VALIUM -----------------------------------------------------------------GOKKEN/SEX REHAB ------------------------------------------------------------------COCAINE
----------------------------------------------------------------------
DRUG OF CHOICE
--------------------------------------------------------------------ROCK BOTTOM
Afnemende Controle F.C. Verlies vrienden Verlies familie Verlies werk Verlies woning Verlies van partner / kinderen Verlies vrijheid Verlies gezondheid Verlies zelfrespect Verlies van betekenis Verlies van het leven
Tenslotte hoeft de verslaafde, op zoek naar herstel, slechts één vraag te beantwoorden “BEYOND YOUR WILDEST DREAMS”
F.C.
AKTIEF HERSTEL
AKTIEVE VERSLAVING
Pijn van Verslaving
Pijn van “LIFE ON LIFE’S TERMS”
R I P
…Met welke pijn wil je je verbinden?
NORMAAL FUNCTIONEREND BREIN
BREIN VAN EEN ALCOHOL VERSLAAFDE
BREIN VAN EEN DRUGS VERSLAAFDE
Na één jaar alcohol en drugs vrij http://www.amenclinics.com
American Society of Addiction Medicine 2011/2012 Verslaving is een primaire, chronische ziekte van het beloningssysteem, motivationeel centrum, geheugen en gerelateerde circuits in de hersenen. Disfuncties van deze circuits leiden tot karakteristieke, biologische, psychologische, sociale en spirituele manifestaties. Dit wordt gereflecteerd in individueel pathologisch najagen van beloning en/of verlichting door gebruik van middelen en ander gedrag (bijvoorbeeld: gamen, gokken, eetstoornissen en seksverslaving). Karakteristieken: • Onmogelijkheid van blijvende abstinentie • Beperkte gedragscontrole • Zucht of toegenomen ‘dorst’ naar beloningservaringen • Afgenomen herkenning van significante problemen met eigen gedag en interpersoonlijke relaties • Disfunctionele emotionele respons http://www.asam.org/advocacy/find-a-policy-statement/view-policy-statement/public-policystatements/2011/12/15/the-definition-of-addiction
1. Controleverlies over de inname
1 is teveel 100 is niet genoeg
De verslaafde... ...heeft geen controle over de inname... ...zelfs als de gevolgen NEGATIEF zijn...
De sociale gebruiker
2. Wilskracht en beloften alleen zijn NIET VOLDOENDE om te stoppen. Iemand die door wilskracht kan stoppen heeft NIET de ziekte verslaving; een ziekte is niet veroorzaakt of beinvloedbaar door de eigen wilskracht
3. Een verslaafde kan NIET alleen stoppen, maar met goede hulp en persoonlijke begeleiding die gefocussed is op de verslaving in al zijn facetten, kan iedereen geholpen worden 4. Gedrag wordt onvoorspelbaar
Het Belonings Centrum • Het beloningscentrum in de hersenen zorgt ervoor dat bepaalde gedragingen met een prettig gevoel beloond worden. Het zijn vooral gedragingen die voor het voortbestaan van de soort van belang zijn zoals eten en seksuele activiteit. Alcohol en drugs zijn ook in staat om het beloningscentrum op een zeer krachtige manier te prikkelen. Om die reden ga je je na gebruik van drugs lekker voelen.
• Het beloningscentrum wordt geprikkeld door een bepaald stofje in de hersenen. Dit stofje heet dopamine. De meeste drugs zorgen ervoor dat dopamine op een directe of op een indirecte afgegeven wordt. De afgegeven dopamine wordt opgevangen door zogenaamde dopamine receptoren. • Door frequent gebruik van drugs neemt het aantal dopamine receptoren af. Hierdoor zal meer gebruikt moeten worden om het oorspronkelijke effect nog te kunnen voelen. Zo kan langdurig gebruik blijvende veranderingen in het brein veroorzaken.
Ziektebeelden a.g.v. Alcohol-afhankelijkheid
FASEN ONTWIKKELING GOK VERLSAVING Aanloopfase Aan winnende fase gaat vaak nog een aanloopfase vooraf. In deze fase is het van belang wat het spelen in het begin oplevert. Als de speler bij het kennismaken met het kansspel alleen maar verliest, zal hij er in de regel van af zien om door te spelen. Het gevoel van eigenwaarde kan het herhaaldelijk incasseren van verlies niet verdragen. Als het spelen echter naar wens verloopt, komt de speler in de winnende fase terecht. Winnende fase Deze fase kent een bepaalde opbouw. In het begin zijn de bedragen waarmee de gokker speelt nog niet zo groot; ze worden echter snel groter. Geld krijgt een andere waarde voor de gokker: aan geld wordt een zekere status ontleend. Er ontstaat een drang naar steeds meer geld bij de gokker. Langzamerhand wordt het spelen hoe langer hoe meer geïntegreerd in het algemene gedragspatroon. Het spelen gaat echter nog niet ten koste van het persoonlijk welbevinden. Vaak verliest de gokker in deze fase zijn gevoel voor realiteit door een geslaagde (vaak zware) gok toe te schrijven aan zijn eigen spelinzicht ("Ik ben er goed in"). Op een bepaald moment komt er een omslagpunt; de volgende fase breekt aan. Verliezende fase In deze fase lijdt de gokker steeds vaker verlies. Hij krijgt meer en meer het gevoel dat hij niet onoverwinnelijk is; zijn gevoel van eigenwaarde dreigt te worden ondergraven. Hij ziet slechts één manier om hier weerstand aan te bieden: het intensiveren van zijn speelgedrag om op deze wijze zijn verloren geld zo snel mogelijk terug te winnen. Het wordt nu voor hem ook steeds pijnlijker om over het speelgedrag te praten. Het liegen, bedriegen en het bedenken van uitvluchten om het speelgedrag te camoufleren nemen toe. De grootste zorg van de gokker is om aan voldoende geld te komen om door te kunnen gaan met spelen. Veel gokkers gaan in deze fase leningen aan bij banken of andere instellingen en beschikken op deze manier weer over geld. Meestal gaat ook het geleende geld op den duur verloren en moet de gokker gaan lenen bij familie of vrienden om schulden elders in te lossen. Deze schuldverplaatsing markeert de overgang naar de volgende fase. Wanhopige fase Het verplaatsen van schulden geeft de gokker het (irreële) gevoel dat hij zich uit iedere situatie wel weet te redden. Gedeeltelijk 'verlost' van zijn schulden, speelt hij verder en verliest opnieuw. In deze fase is er op een gegeven moment sprake van een stadium waarin de gokker veelal te kampen heeft het alle tragische effecten van zijn speelgedrag: enorme schulden, verlies van sociale contacten en relaties, vaak verlies van werk of inkomsten, psychische en lichamelijke klachten. Het spelen biedt geen uitkomst meer. De gokker is de wanhoop nabij en de kans bestaat dat hij zijn toevlucht zoekt in vluchten.
Anorexia Nervosa • Weigering om het lichaamsgewicht op een voor de leeftijd en lengte normaal niveau of daarboven te houden (bijvoorbeeld een gewicht van 85% van het normale niveau of het uitblijven van gewichtstoename waardoor het gewicht 85 % van het normale niveau is). • Intense angst voor gewichtstoename of dik worden, zelfs bij ondergewicht. • Een stoornis in de wijze waarop het lichaam of het gewicht wordt ervaren, overdreven waarde hechten aan het lichaamsgewicht of de lichaamsvorm bij het vormen van een zelfbeeld of ontkenning van de ernst van het te lage lichaamsgewicht. • Amenorroe bij vruchtbare vrouwen, in dit geval het uitblijven van minimaal drie opeenvolgende menstruele cycli. (De diagnose amenorroe kan worden gesteld als de ongesteldheid alleen optreedt na hormoonbehandeling).
Mogelijke gevolgen • Constipatie • Hartfalen • Hormonale veranderingen, zoals menstruatiestoornissen
• Amenorroe • Verkleining van het slagvolume van het hart • Langzame en onregelmatige hartslag • Moeheid • Nierstenen • Osteoporose (afname sterkte van de botten) • Vertraagde bloedsomloop; koude handen en voeten
• Vertraagde maagleging, irritatie van de darm • Dood
Boulimia Nervosa • Herhaalde episoden van eetaanvallen. Een episode van 'vraatzucht' wordt gekenmerkt door beide volgende criteria:
• Het eten in een bepaalde tijd (bijvoorbeeld twee uur) van een hoeveelheid voedsel die beduidend groter is dan de meeste mensen in zo'n periode zouden eten onder gelijke omstandigheden. • Het gevoel tijdens de periode geen beheersing over het eten te hebben (bijvoorbeeld het gevoel niet te kunnen stoppen of geen beheer te hebben over wat en hoeveel men eet). • Herhaald ongepast compensatiegedrag om gewichtstoename te voorkomen, bijvoorbeeld het opwekken van braken, misbruik van laxeermiddelen of andere medicijnen, vasten of overmatige lichaamsbeweging. • De eetaanvallen en het compensatiegedrag treden gemiddeld minimaal twee keer per week op gedurende een periode van drie maanden. • Het zelfbeeld wordt overmatig beïnvloed door de lichaamsvorm en het gewicht. • De stoornis treedt niet uitsluitend op tijdens episoden van anorexia nervosa.
Mogelijke gevolgen • Afhankelijkheid van laxeermiddelen
• Andere dwanghandelingen • Concentratiestoornissen • Dood • Hartritmestoornissen • Irritatie en scheuren in de keel, de slokdarm en de maag (door het geforceerde braken) • Elektrolytenonbalans door frequent braken en/of laxeren. Door uitdroging ontstaat een gebrek aan kalium wat kan leiden tot hartritmestoornissen of hartfalen. • Gebitsproblemen • Hormonale veranderingen die o.a. kunnen leiden tot menstruatiestoornissen en onvruchtbaarheid
• Moeheid, malaise • Oedeem in gezicht, bijv. opgezwollen ogen • Opgezette klieren
Aanpassingen in 12 stappen • • • • • • • •
Lichamelijke toestand monitoren Maaltijden onder toezicht Half uur na de maaltijd niet naar het toilet Zo nodig rust Controle lichaamsgewicht Beweging onder toezicht Voldoende warm gekleed Individuele sessies i.v.m. o.a. lichaamsbeeld, cognities etc.
Maaltijdsessies Onderwerpen die besproken worden: • Gevoelens rondom eten voorafgaand, tijdens of na de maaltijd • Cognities over voeding en gewicht of uiterlijk; het leren bijstellen daarvan en inzicht krijgen van de uitwerking op het gedrag • Opmerkingen van groepsgenoten over: eten eetgewoonten van vroeger rituelen drooggebruik fabels over voeding
Aanbevolen hoeveelheden voor volwassenen 20-50 jaar • Brood
(5) 6-7 sneden
• Aardappelen, rijst, pasta
4-5 stuks of opscheplepels
• Groenten
4 groentelepels 200 gram
• Fruit
2 stuks
• Zuivel
3 glazen en 1,5 plak kaas
• Vlees(waren), kip, ei, vis
100-125 gram
• Halvarine, margarine
5 gram per snee
• Vet warme maaltijd
15 gram bereiding
• Vocht
1,5 -2 liter
Bron: Voedingscentrum (5) sneden brood bij gewichtsafname of ouder dan 50 jaar
Hoe ziet abstinentie eruit? ‘Abstinentie’ bij eetstoornissen • Structuur in het eetpatroon, cliënt krijgt richtlijn hiervoor in de kliniek: minstens 3 maal per dag eten • Geen laxeermiddelen, niet braken, geen eetbuien • Op termijn flexibel leren omgaan met ‘verboden voedsel’ • Meetings volgen van de Anonieme Overeters; hierbij zitten alle eetstoornissen samen
Bijkomend voordeel: het competitie gedrag, dat heel sterk aanwezig is bij Anorexia patiënten onderling (bv. pro-ana sites) wordt hierdoor effectief doorkruist
Voortschrijdend inzicht Onderzoekers zijn beginnen te begrijpen dat het seksueel verslaafde brein anders werkt dan het brein van niet seksverslaafde mensen. Ze hebben behoefte aan een hoger niveau van stimulatie, om te kunnen genieten van de seksuele ervaring. De intensiteit van de stimulatie is veel hoger dan wat niet verslaafde personen nodig hebben voor hetzelfde genot. Dit is de reden achter hun behoefte voor extreme gedrag in de seksuele arena.
Wanneer u te maken heeft met een verslaafde, wees dan niet verbaasd wanneer ze meerdere keren per dag sex willen, zelfs nadat u getrouwd bent voor meerdere jaren. Ze zijn dus niet in staat om van seksuele activiteit te genieten zonder de sterk verhoogde intensiteit.
Wat is seksverslaving? Het is normaal en gezond om seksuele verlangens te hebben. Bij de meeste mensen ontstaan deze verlangens in hun puberteit. Je voelt je aangetrokken tot de andere sekse en je bent nieuwsgierig naar hoe het lichaam van die ander eruit ziet. Hier is niets mis mee, dit hoort juist bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Het kijken naar pornografische beelden wekt vaak lustgevoelens op. Ongemerkt kunnen deze gevoelens een steeds grotere rol gaan spelen in je leven. Je gaat bijvoorbeeld steeds vaker naar pornografische beelden kijken of daarover fantaseren. De lustgevoelens die je daarmee opwekt, kunnen een voedingsbodem zijn voor het ontwikkelen van seksverslaving. Iemand is niet van de een op de andere dag seksverslaafd. Verslavend gedrag ontstaat geleidelijk, soms haast ongemerkt. Hieronder volgen enkele kenmerken en patronen van seksverslaving.
Kernbegrippen van seksverslaving • Herhalend Je spreekt pas over een verslaving als het gedrag zich ten minste twee jaar voordoet in een herhalend patroon. Om van herhaling te kunnen spreken hoef je niet perse elke dag met seksuele prikkels bezig te zijn. Een herhalend patroon kan ook ‘periodiek’ zijn. Bijvoorbeeld alleen in het weekend, of als je je eenzaam voelt. • Verslechtering Seksverslaving wordt intenser naarmate de tijd verstrijkt. Het gaat dus niet vanzelf over, maar het wordt juist erger. Je hebt steeds meer en heftigere seksuele stimuli nodig om hetzelfde effect te bereiken. • Onbeheersbaar Seksverslaving is onbeheersbaar. Je wil stoppen, maar je merkt dat je daar niet toe in staat bent. Je kunt je seksuele gedachten en gedrag niet in de hand houden. Steeds weer opnieuw doe je dingen die je niet had willen doen. • Medicatie Als je seksverslaafd bent, gebruik je seks als medicijn. Bijvoorbeeld als je je verdrietig, depressief, of eenzaam voelt. Door seks hoop je een goed gevoel te krijgen of je negatieve gevoelens te verminderen. Seks maakt chemicaliën in je hersenen aan die je hetzelfde goede gevoel geven als alcohol of cocaïne. • Vernietigend Zoals alle soorten van verslaving, beschadigt seksverslaving altijd. Echtscheiding, financiële problemen, eenzaamheid, SOA’s, laag zelfbeeld en depressie zijn mogelijke gevolgen van seksverslaving.
Verslavingscyclus van P. Carnes
• De cyclus begint met fantasie en obsessie: je gedachten worden volledig in beslag genomen door fantasieën en ideeën over seks. Hierop volgt vaak het ritueel: de gewoontes die horen bij het voorbereiden van seksueel gedrag. Elke gedachte of gedraging die je gebruikt om je fantasie in de praktijk te gaan brengen is hier onderdeel van. Dit resulteert in dwangmatig seksueel gedrag: je voelt je niet in staat om je gedrag te controleren of te stoppen. Tot slot is er sprake van wanhoop, schuld en schaamte: het hopeloze gevoel dat je hebt direct na een intense seksuele beleving. Je voelt je schuldig en schaamt je voor je gedrag. • Het onbevredigde gevoel aan het einde van de cyclus zorgt ervoor dat je opnieuw op zoek gaat naar seksuele spanningen. Van voor af aan beginnen met fantaseren lijkt de beste manier om verlichting te krijgen van dit vervelende gevoel. De cyclus herhaalt zich. Bij elke herhaling van de cyclus wordt de verslavingservaring groter en intenser.
Fysieke en geestelijke afhankelijkheid Fysieke zucht of wel craving in het engels: • Je hebt steeds meer nodig voor hetzelfde effect proces van gewenning • Onthouding leidt tot ontwenningsverschijnselen
Geestelijke afhankelijkeid: • Mentale obsessie – gedachte die iedere andere gedachte uitsluit • Onrust bij onthouding (rusteloos, snel geïrriteerd, ontevredenheid)
“Addiction is a fysical, mental en spiritual disease”
Samenvattend: iemand is afhankelijk als hij aan minstens 3 van de volgende criteria voldoet:
• tolerantie opgebouwd t.a.v. het middel of proces, hetgeen tot uiting komt in de behoefte steeds meer en vaker te gebruiken of in een afnemend effect van dezelfde hoeveelheid en/of frequentie • aanwezigheid van onthoudingsverschijnselen of dreiging daarvan • gebruiken in grotere hoeveelheden of langer dan vooraf de bedoeling was • aanhoudende wens of mislukte pogingen om met gebruiken of gedrag te stoppen • steken van veel tijd en energie in middelen en je gedrag (kopen, gebruiken, herstellen) • belangrijke activiteiten (onderhouden van sociale contacten, werk, hobbies) hebben onder het gebruik te lijden • doorgaan met gebruiken tegen beter weten in
15 minuten pauze
Vormen van afweer ontkenning • Simpele • Minimaliseren en beschuldigen • Projecteren • Rationaliseren gedrag • Vijandig Intellectualiseren • Afleiden • Vergelijken • Vergeten • Verheerlijken en drooggebruiken •
Beschuldigen en projecteren Ik drink want ik kan niet slapen...Ik ben depressief...ik haat mijn werk...mijn vrouw begrijpt mij niet...ik ben alleen...ik ben nooit eens alleen...ik ben eenzaam...ik heb een burn-out...mijn voetbalteam heeft verloren...mijn team heeft gewonnen...mij zit altijd alles tegen...ik heb een naaste verloren...ik heb nooit geluk...financieel zit het tegen...mijn vrienden doen het ook...etc. etc.
Simpele ontkenning
Minimaliseren
Wel toegeven, maar niet accepteren dat het serieus is
Vijandig gedrag
De AANVAL als beste vorm van verdediging
Consequenties voor patiënt en partner/familie • Emotionele consequenties: suicide pogingen, verlies realiteit, afname zelfwaardering, gebrek aan doelen, schuld en schaamte, ageren tegen eigen normen en waarden, eenzaamheid, angst, emotionele vermoeidheid, wanhoop, irritatie/rancune, depressief, achterdochtig • Fysieke consequenties: gewichtsverlies, bloeddruk, ongelukken, zelfverwonding, slaapstoornis, spontane abortus • Spirituele consequenties: leegheid, gebrek aan verbinding, verlaten, boosheid, verlies van vertrouwen in het groter geheel • Consequenties voor partner en familie: verlies respect, beperkt contact, verstoting • Consequenties voor werk en carrière: afname productiviteit, terug-plaatsing in niveau, verlies respect, verlies bewuste keuzes voor carriere, beperkte opleidingsmogelijkheden, zakelijke verliezen, fouten maken, verlies vriendschappen/contacten, financiele problemen • Contact met politie en/of jusititie
Confronteren of negeren • Confronteren, zonder verwijt of oordeel • Goed voorbeeld doet goed volgen: open, eerlijk en kwetsbaar • Wees duidelijk: • • • • • •
vertel wat je hebt gezien, gevoeld, gehoord, of wat je vermoedt geef je grenzen aan neem iemand mee in je denkproces, in detail zonder gedraai laat iemand naar zichzelf kijken en niet de schuld buiten zichzelf leggen vertel wat er nodig is om verder te gaan (hulp zoeken, eerlijkheid) dossiervorming, maar ga niet dreigen
• Wees eerlijk:
• vertel de gevoelens die je hebt, waar je je zorgen over maakt, wat pijn doet, waar je je boos over maakt (Vanuit ik-vorm zonder verwijten) • durf zelf ook kwetsbaar te zijn, stop angst of irritatie niet weg, laat gevolgen zien van zijn gedrag (ontkracht bagatelliseren) • vertel over wie je zelf in vertrouwen neemt en het belang daar van; deel je eigen behoefte aan een vertrouwenspersoon
Confronteren of negeren (2) • Geef de ander de ruimte • Gelegenheid om te praten (laat niet je eigen emoties prevaleren) • Ga niet schreeuwen of schelden en stel grenzen wanneer de ander dat doet. Gesprek op basis van openheid, eerlijkheid en vertrouwen. Vragen stellen en zelf kwetsbaar durven zijn bevorderen dit • Haal geen ‘oude koeien uit de sloot’. Blijf in het hier en nu. • Laat zijn reactie (verwijten noch excuses) je niet afleiden van je uiteindelijke doel; helder krijgen wat er precies aan de hand is en wat hij er denkt mee/aan te gaan doen • Lukt dit niet, spreek dan af om er later op terug te komen
• …en wees liefdevol
• Probeer persoon en (verslavings-)gedrag gescheiden te houden, laat duidelijk zijn dat je het gedrag niet accepteert, de mens wel
Tips voor partners van seksverslaafden Als je geen hard bewijs hebt, is het moeilijk vast te stellen of je partner seksverslaafd is. Probeer dan aan te geven dat je je zorgen maakt. Benoem de symptomen die je waarneemt. Twee vuistregels:
• Wees duidelijk: vertel wat je hebt gezien, gevoeld, gehoord, of wat je vermoedt geef je grenzen aan neem iemand mee in je denkproces, detail – geen gedraai laat iemand naar zichzelf kijken en niet de schuld buiten zichzelf leggen vertel wat er nodig is om verder te gaan (hulp zoeken, eerlijkheid)
• Wees eerlijk: vertel de gevoelens die je hebt, waar je je zorgen over maakt, wat pijn doet, waar je je boos over maakt. (Vanuit ik-vorm zonder verwijten) durf zelf ook kwetsbaar te zijn, stop angst of irritatie niet weg, laat gevolgen zien van zijn gedrag (ontkracht bagatelliseren) vertel over wie je zelf in vertrouwen neemt het het belang daar van; je eigen behoefte aan een vertrouwenspersoon
(terugval) Signalen • Concentratieverlies, bezorgdheid over gezondheid, ontkenning, overdreven wil tot matigheid, verdedigend gedrag, dwangmatig gedrag, bagatelliseren, impulsief gedrag, eenzaamheid, fysiek (ogen, gewicht, trillen, zweten), tunnelvisie, depressie, opbouwende spanning, plannen mislukken, dagdromen en wishful thinking, gevoel dat niets lukt, onvolwassen wens gelukkig te zijn, perioden van verwarring, prikkelbaarheid, snel boos, onregelmatige maaltijden, lusteloosheid, verlies dagelijkse structuur, afspraken missen, ongeinteresseerd houding, openlijk weigeren van hulp, ontevreden over het leven, hulpeloosheid, zelf-medelijden, liegen, verlies van zelfvertrouwen, onredelijke weerzin, verlies van controle, afwenden/isolement zoeken, verzuim
Co-dependence ofwel mede-afhankelijkheid Kenmerken: moeite om een gezonde eigenwaarde te ontwikkelen moeite om gezonde grenzen te hanteren en aan te houden moeite om op een goede manier om te gaan met leerprocessen, fouten maken, zich te kunnen ontwikkelen moeite om voor de eigen volwassen behoeften te zorgen moeite om op een gepaste wijze uiting te geven aan de eigen gevoe-lens en waarheid
Uit zich in gedachten, gevoelens en handelen: het gaat vanzelf weer over (wensgedachte) het valt wel mee ik ben bang (topje van de ijsberg) ik ben toch ook niet perfect confronteren is niet liefdevol zwijgen houdt verslaving in stand
Is mijn partner seks verslaafd? • kijkt je partner naar expliciet seksuele programma's of films?
• gaan de gesprekken vaak over seksuele onderwerpen? • gedraagt je partner zich afstandelijk of trekt hij zich terug? • kijkt je partner vaak naar andere vrouwen of vertoont hij flirterig gedrag? • heb je pornografisch materiaal gevonden, zoals bestanden op de computer, video’s, dvd’s of tijdschriften? • heeft je partner last van stemmingswisselingen of reageert hij boos als je een (voorzichtige) opmerking maakt over zijn gedrag? • vraagt je partner steeds meer van je op seksueel gebied? Ook dingen die je eigenlijk niet wil doen? • maakt je partner regelmatig seksueel getinte grappen of opmerkingen? • heb je signalen dat je partner zijn verplichtingen, werkzaamheden en sociale contacten veronachtzaamt? • dringt je partner aan op een eigen internet account en e-mailadres? • komen er rekeningen binnen die niet worden toegelicht of wil je partner een eigen betaalrekening? • is er sprake van onverklaarde patronen van afwezigheid of tot ’s avonds laat werken? • gaat je partner altijd als laatste naar bed, zodat hij ongemerkt op internet kan? • heb je het gevoel dat je partner tijdens het vrijen geestelijk en emotioneel afwezig is?
12 Steps • Stap 1-3: erkenning, overgave en aanvaarding • Stap 4-5: opmaken morele balans en delen van juiste aard van misstappen • Stap 6-7: Zelfonderzoek en begrip eigen tekortkomingen, onder ogen zien en ervan bevrijden • Stap 8-9: Opmaken lijst van beschadigde personen en waar mogelijk rechtzetten • Stap 10: Dagelijks zelfonderzoek en erkenning van misstappen • Stap 11: Ontwikkelen spiritueel bewustzijn, innerlijk evenwicht, contact met hogere macht • Stap 12: Bewust leven en ervaringen delen in al onze relaties
