VERSLAG confer en tie ‘K uns te ducatie 21 e eeu w Inter disciplinar iteit en technolo gie’ De grenzen tussen kunstdisciplines vervagen. Onder invloed van technologische ontwikkelingen zoeken kunstenaars bovendien steeds vaker inspiratie en samenwerking buiten het kunstdomein. De conferentie ‘Kunsteducatie 21 e eeuw Interdisciplinariteit en technologie’ op 10 mei in Tilburg richtte zich op de invloed van dergelijke grensoverschrijdingen op de buitenschoolse kunsteducatie. Waar in de professionele kunstpraktijk kunstenaars regelmatig uitstapjes maken naar andere kunstdisciplines of zelfs naar andere sectoren, hebben veel Centra voor de Kunsten nog moeite met interdisciplinariteit. Dat bleek al direct tijdens de korte inventariserende uitwisseling tussen dagvoorzitter Ruben Maes en de congresgangers. Een vertegenwoordiger van de SKVR legde meteen een dilemma op tafel. Hij stelde dat interdisciplinair werken lastig is omdat veel kunstencentra in disciplinegerichte afdelingen zijn verdeeld. Gelukkig waren veel CvK’s bij de conferentie aanwezig, want zij kregen tal van inspirerende voorbeelden en daarmee de uitnodiging om actief over interdisciplinariteit na te denken. En ermee aan de gang te gaan. Tek en van de tijd De conferentie was georganiseerd door Kunstfactor en de Vlaamse overheid. Ingrid Leys legde namens het Vlaamse departement Onderwijs en Vorming uit dat Vlaanderen bezig is met een hervorming van het buitenschoolse kunstonderwijs. ‘We willen het curriculum beter laten aansluiten op de actuele ontwikkelingen’, verklaarde zij.
PRESENTATIE 1 Hybr iditeit als concept in de k unste ducatie MarieTherèse van de Kamp vakdidacticus interfacultaire lerarenopleidingen en docent kunstvakken aan het Theresialyceum in Tilburg Hybride kunst is volgens MarieTherèse van de Kamp de transformatie van bestaande vormen tot iets nieuws. ‘Dat is inherent aan de kunst: kunstenaars zijn altijd vanuit het bekende tot iets nieuws gekomen.’ Niets nieuws onder de zon, maar desondanks zijn er redenen om juist nu stil te staan bij die hybriditeit, of interdisciplinariteit, in de kunst. Van de Kamp: ‘We leven in een postkolonialistisch tijdperk, waarbij culturen in elkaar zijn overgevloeid. Van veel mensen is niet meer nauwkeurig vast te stellen tot welke cultuur zij behoren.’ Dat wordt nog versterkt door de digitalisering en internet. Daardoor zijn mensen makkelijk in staat om zich met elkaar te verbinden en ideeën uit te wisselen. Bovendien leidt toegankelijke technologie tot crossovers tussen kunst, design en technologie. Er vinden volgens Van de Kamp dus op meerdere niveaus grensoverschrijdingen plaats: tussen culturen, tussen kunstdisciplines, maar ook tussen kunst en andere vakgebieden.
‘Ons’ kerndomein Voor kunstenaars biedt dat een enorme vrijheid. Zij kunnen zich net als voorheen in een enkele discipline specialiseren. Maar zij kunnen ook bewust naar verbinding zoeken met ofwel een andere kunstdiscipline ofwel een ander vakgebied. Daar zit wel een risico in. Omdat een grensvlak tussen twee disciplines niet helder is te benoemen, wordt het voor kunstenaars lastiger om te benoemen waarmee zij bezig zijn. Dat neemt niet weg dat het veel oplevert. Van de Kamp citeert Einstein: ‘Logica brengt je van a naar b, maar
verbeelding brengt je overal.’ Dat zie je volgens haar overal in de 21ste eeuw gebeuren. Die creativiteit is een belangrijk gegeven, maar begint volgens haar bij de kunsten. ‘In mijn visie horen kunstvakken en creativiteit bij elkaar. Het streven naar transformatie en vernieuwing is iets heel wezenlijks dat de legitimatie van de kunstvakken ondersteund. Maar’, waarschuwt Van de Kamp, ‘door de interdisciplinariteit lopen we het risico dat andere vakgebieden met ‘onze’ creativiteit op de loop gaan. Als we door hybride kunst geen grenzen meer kunnen duiden, geven we ons kerndomein, datgene wat kunst kenmerkt, uit handen aan disciplines die hun grenzen wel helder weten te definiëren.’ Het dilemma van het verlies van kernwaarden als de grenzen vervagen, speelt niet alleen in de kunst, maar ook in de kunsteducatie. Desondanks pleit Van de Kamp ervoor kinderen en jongeren de ruimte te geven om te brainstormen en zelf tot onderzoeksvragen te komen. Volgens haar zou de techniek van een bepaalde kunstdiscipline niet het uitgangspunt meer moeten zijn, maar juist parallelle werkwijze, afhankelijk van de vraagstelling en de interesse van de beoefenaar. ‘In de kunst is de interdisciplinariteit al veel verder dan in de kunsteducatie. We geven nog steeds apart muziek, dans, beeldend. Je kunt je afvragen hoever je moet zijn in één discipline om interdisciplinair te kunnen werken. Of we in de kunsteducatie meteen interdisciplinair moeten beginnen, is, denk ik, een actuele vraag.’
PRESENTATIE 2 K r uisbes tuivin gen tussen m e diak unst, ecologie en cr osscultur e el activism e Angelo Vermeulen beeldend kunstenaar, filmmaker, bioloog en ruimtevaartonderzoeker Hoever interdisciplinariteit kan gaan, bleek uit de presentatie van Angelo Vermeulen. Vermeulen is gepromoveerd als bioloog, maar volgde ook een fotografieopleiding. Na zijn wetenschappelijke studie dompelde hij zich een jaar onder in het Londense kunstleven. Daarna besloot hij bewust te gaan werken op het grensvlak van wetenschap en kunst. Dat heeft inmiddels tot een aantal spraakmakende projecten geleid.
Biomodd Een fraai voorbeeld daarvan is het project Biomodd. ‘Dat is voortgekomen uit de subcultuur van case modding, het pimpen van computerkasten. Daarbij gaat het niet alleen om het versieren van de computer, maar ook om het à la een brommer opvoeren van de snelheid ervan.’ Omdat daarbij al gauw oververhitting van de processor dreigt, is extra koeling nodig. Vermeulen richt zich met Biomodd op dat probleem, dat overigens ook in grote rekencentra een serieuze uitdaging is. Hij bedacht dat de overtollige warmte nuttig gebruikt kan worden, namelijk voor de plantengroei. Met een multidisciplinair team van biologen, technici en kunstenaars bouwde hij een sculptuur bestaande uit gewone computers, een netwerk en een ecosysteem van algen die de warmte van de computer gebruiken voor hun groei. Op het netwerk draait een multiplayercomputergame dat toeschouwers stimuleert om te spelen. ‘Activiteiten in die virtuele wereld worden omgezet in groei van de algen, maar andersom verandert het levende ecosysteem realtime de virtuele wereld van de game.’ Vermeulen heeft dit project inmiddels op verschillende plaatsen in de wereld met lokale teams uitgevoerd. Daardoor ontstaan steeds andere oplossingen en vormen. Met Biomodd combineert Vermeulen verschillende disciplines en pakt hij het maatschappelijke probleem van overtollige warmte van computers aan. Dat strookt met zijn visie op kunst. ‘Veel moderne kunst verwijst naar iets uit de kunstgeschiedenis en dat vind ik niet genoeg. Ik vind dat kunst aansluiting moet zoeken bij deze tijd. Zoeken naar wezenlijke vernieuwing vind ik de rol van kunstenaars.’
‘Terravorming’ Vermeulen voerde meer projecten uit op het grensvlak van kunst, technologie en samenleving. Zo creëerde hij in samenwerking met Indonesische kunstenaars en wetenschappers een onderzoeksplatform op de Merapivulkaan, waar na een uitbarsting door gebrek aan stikstof geen plantengroei mogelijk was. ‘We lieten ons inspireren door het gegeven van terravorming uit de sciencefiction literatuur, waarbij dode planeten tot levende werelden worden getransformeerd. Die werelden worden gecreëerd door levende organismen die het klimaat op de planeet stelselmatig aanpassen", zegt Vermeulen. In Indonesië gebruikte Vermeulens team daarvoor specifieke bacteriën. ‘Doordat die stikstof uit de lucht kunnen halen, zorgen ze ervoor dat planten toch kunnen gedijen op een problematische bodem.’
PRESENTATIE 3 Labor ator ium k unste ducatie 21ste eeu w : Digital Ar t Lab, Zo eter m ee r Dr. Anne Nigten, directeur The Patching Zone en lector Popular Culture Sustainability and Innovation, Hanzehogeschool Groningen CKC in Zoetermeer is het eerste CvK dat bewust streefde naar gebruik van moderne technologie in de kunsteducatie. Zij riep hiervoor de hulp in van The Patching Zone, een transdisciplinair laboratorium voor innovatie, dat het Digital Art Lab als onderdeel van CKC hielp vormgeven. Het CKC heeft ambitieuze doelen met het Digital Art Lab: nieuwe doelgroepen bereiken en door de inzet van technologie en nieuwe media betere aansluiting vinden bij de zogenaamde Netgeneratie. ‘Voor de inrichting van het Digital Art Lab heeft een team van jonge professionals met verschillende achtergronden en culturen samengewerkt met een groep geselecteerde docenten van CKC’, vertelt Anne Nigten, directeur van The Patching Zone. ‘Dus geen cursus Nieuwe Media, maar mogelijkheden scheppen voor kruisbestuivingen’, legt Nigten uit. Bijzonder aan de opdracht was dat The Patching Zone ook gevraagd werd om de aanzet te geven voor een ander businessmodel, want overheidsbezuinigingen dwingen tot nieuwe verdienmodellen.
De Design Cycle Bijzonder aan de opdracht was dat The Patching Zone ook gevraagd werd om de aanzet te geven voor een ander businessmodel, want overheidsbezuinigingen dwingen tot nieuwe verdienmodellen. Voor het CKC ontwikkelde The Patching Zone de Design Cycle, een proces dat begint met een ‘snelkookworkshop’ voor docenten onder leiding van externe experts. Uit deze ‘pressure cooker’ komen vormen van kunsteducatie die aansluiten bij bestaande leerlingen. Vervolgens worden die doorontwikkeld voor nieuwe doelgroepen. Dat proces leidt tot lesmodules die beproefd worden en afhankelijk van het resultaat aangepast of ingevoerd. Een belangrijk resultaat voor het CKC is dat door dit proces nieuwe les en leermodellen zijn ontstaan: communities of learning. Docenten zijn daarin vooral coach en veel minder docent. ‘Dat heeft consequenties voor de competenties van docenten’, beseft Nigten. ‘Die zullen meer dan voorheen antennes nodig hebben voor hun omgeving.’
De Productmachine Minstens zo belangrijk is de Productmachine, een on en offline serious game die medewerkers van CKC docenten, maar ook collega’s van marketing, communicatie en verkoop leert om samen te werken bij het positioneren en verkopen van nieuwe lesmodules.
De kracht van Digital Art Lab is dat het geen tijdelijk project is, maar het CKC definitief heeft veranderd. ‘Dit is geen proces dat eindigt, maar een continu R&Dproject, dat voortdurend ingaat op nieuwe trends en nieuwe doelgroepen.’
Discussie In de discussie na de drie presentaties benadrukte Anne Nigten hoe belangrijk het is dat docenten actief betrokken zijn bij vernieuwingen. ‘De docenten in Zoetermeer zagen ook dat het nodig was om over andere manier lesmodellen en inkomsten na te denken. Maar dat is eng en vraagt lef.’ Ton Sandfort, directeur van CKC Zoetermeer, bevestigt dit. ‘Je kunt een organisatie niet van bovenaf veranderen. Je moet vertrouwen op de vindingrijkheid van docenten.’ De grote winst van het Digital Art Lab vindt hij dat het een permanent innovatieproces is. Ook Angelo Vermeulen benadrukt de empowerment van betrokkenen. Dat speelt ook in zijn projecten een rol. ‘Dat is moeilijk als je zelf bepaalde verwachtingen hebt. Je moet vooropgezette ideeën durven loslaten!’
W OR K SHOPS ‘s Middags konden congresgangers twee van de zeven workshops kiezen. We geven een korte impressie van elke workshop. 1 in ter disciplin ariteit als ver tr ek pun t Shari Platteeuw en Annelies Vanoost, Academie van Poperinge. De Academie van Poperinge is verantwoordelijk voor het Deeltijd Kunstonderwijs in het landelijke gebied rond Poperinge, in het zuidwesten van België. Normaal gesproken kiezen 6 en 7jarigen voor een van de vijf mogelijke kunstdisciplines. Maar sinds een paar jaar voegt de Academie daar een uur Kunstinitiatie aan toe. Voor die les zijn verschillende docenten wisselend verantwoordelijk. Bovendien is daarvoor vaak een zogenaamde mediacoach beschikbaar, bijvoorbeeld om te helpen bij het maken van geluid of beeldopnamen. Shari en Annelies, docenten bij de Academie, lieten verschillende voorbeelden van lessen zien. In een daarvan krijgen kinderen eerst een korte animatiefilm over een ruimteschip te zien. Hierop schilderden zij dat verhaal in een stripverhaal met drie plaatjes. Vervolgens maakten zij met klei een ruimtewezen. Dat brachten zij zelf tot leven door te bedenken en uit te voeren hoe zo’n wezen zich voortbeweegt en welke geluid het maakt. Door deze aanpak proeven kinderen op jonge leeftijd van verschillende disciplines. Daardoor ontdekken ze andere talenten dan ze dachten te hebben (of dan hun ouders dachten!). Door de ruimte om te experimenteren zijn de lessen intensiever en de resultaten intenser. 2 H o e on tw ik kel en o r gan iseer je in ter disciplin air aan bo d? Loes Bogers, labmanager Digital Art Lab, Zoetermeer In deze workshop vertelt Loes Bogers over de mentaliteit die docenten nodig hebben om als nietexperts aan de slag te gaan met nieuwe media en materialen. Docenten zouden vooral hun angst voor het onbekende van zich af moeten werpen. Het is de kunst om te leren door actief te zijn met nieuwe media en technologie, onder meer door waar mogelijk te ‘jatten’ en ervaringen te delen met anderen. Belangrijke aansporing: ‘Technologie bijt niet.’ Aanbieders en docenten zouden bovendien moeten beseffen dat zij in dezelfde vijver vissen als aanbieders van games, films en sport. ‘Klanten zoeken belevingen, dus zorg ervoor dat
je aanbod een beleving is. Denk bovendien niet volgens het traditionele ‘aanbodmodel’, maar neem de vraag van deelnemers als uitgangspunt.’ 3 Co m peten tieon tw ik k elin g do cen ten Digital Ar t Lab Nicolet Sudibyo en Romke Schram Digital Art Lab Nicolet Sudibyo en Romke Schram zijn klassiek geschoolde docenten (respectievelijk klassieke dans en viool). In het Digital Art Lab ontwikkelden zij echter interdisciplinair lesmateriaal (zie bijvoorbeeld http://digitalartlab.patchingzone.net/2011/06/11/digitaal danstheater/. Uiteraard vragen dit soort projecten bijzondere (nieuwe) vaardigheden van docenten/begeleiders. In deze workshop vertellen Sudibyo en Schram daarover. 4 Van w o r ksho p to t totaalspek tak el Annemie Verbeek, Catherine Legaey en Bea
Albers, Stedelijke Academie voor Beeldende Kunst i.s.m. Stedelijk Conservatorium voor Muziek, Woord en Dans in Leuven. De Academie en het Conservatorium zetelen in hetzelfde gebouw in Leuven. Ter gelegenheid van het 225jarige bestaan van de Academie zijn de twee organisaties expliciet gaan samenwerken. Dat leidde onder andere tot WITH!, een multidisciplinair project met muziek, dans en digitale kunst. Tijdens het productieproces was er voortdurende wisselwerking tussen de afdeling dans en het atelier digitale kunst van de academie, en de verschillende orkesten en ensembles van het conservatorium. Dit proces werd aangestuurd door de componist Adriaan Swets en een werkgroep met docenten van verschillende disciplines. Sinds dit project zijn vaker hybride initiatieven genomen, ook bij het zoeken naar sponsors. Lastig blijft dat die hybriditeit nog geen vaste plaats in het curriculum kan krijgen, omdat voor het Vlaamse Deeltijd Kunstonderwijs eindtermen en doelstellingen zijn geformuleerd die nog wel gericht zijn op aparte disciplines. Wellicht gaat dat op termijn veranderen. De Vlaamse overheid wil voor het Deeltijd Kunstonderwijs binnen twee jaar nieuwe doelen formuleren die beter aansluiten bij de actualiteit. 5 De in ter disciplin aire ben aderin g Frank Veenstra, artistiek manager Muziekgebouw Eindhoven De nieuwe generatie muzikanten is zowel thuis in de gecomponeerde muziek als in de popmuziek. Veenstra noemt Nico Muhly als een voorbeeld. Die componeert, maar voelt zich ook een popmuzikant. ‘De Mozart van de 21 e eeuw.’ Muhly laat zich door veel verschillende interesses leiden. Dat past bij de 21 e eeuw, waarbij mensen vooral op zoek zijn naar ervaringen. Dat hoeft volgens Veenstra niet ten koste te gaan van de diepgang. De waarde van nieuwe muziek is volgens hem dat deze verschillende muziekgenres combineert. Zo is ‘Planetarium’ van Nico Muhly een combinatie van indiepop, singersongwriter en gecomponeerde muziek. Veenstra bestrijdt dat interdisciplinair werken tot vervlakking leidt. Het levert juist nieuwe muziek op die zowel recht doet aan het verleden, als optimaal past bij de 21e eeuw. 6 Sam en w erk ing o p lok aal n iveau : SETUP, cr eatieve inn o vatie en n ieu w e m edia Anke Asselman en Jelle van der Ster Setup pleit voor kritische, bewuste houding ten opzicht van media. Tegelijkertijd wil het graag de spontaniteit en creativiteit behouden. Daarom hanteert de organisatie de term ‘Mediaeigenwijsheid’. Onder die naam organiseert Setup workshops en deelt het actief kennis en ervaringen met andere educatieve instellingen zoals kunstencentra en scholen. Setup werkt niet met vaste formats die eenopeen overdraagbaar zijn, maar gebruikt nadrukkelijk de lokale omgeving. Bovendien is samenwerking met lokale partners een belangrijk element van de werkwijze.
Hoe dat kan werken, bleek uit het tweede deel van de workshop. Deelnemers bogen zich over de vraag hoe je interdisciplinaire initiatieven met inzet van nieuwe media zou kunnen opstarten. Aanvankelijk bleven deelnemers steken bij het klassieke model: eerst kennis vergaren, en op basis daarvan een opzet bedenken. Al discussierende drong echter het besef door dat er al veel bedacht is en dat leerlingen ook al veel bruikbare kennis en ervaring hebben. Kortom, zet iedere keer de kennis en digitale middelen in die al voor handen zijn. 7 Mediacu ltu u r m eets Easyw ar e Karlijn Muller, Mediacultuur.net Karlijn Muller vertelt hoe mediaeducatie zich aanvankelijk richtte op bescherming van de jeugd tegen beïnvloeding door de media. Die benadering is sinds de jaren negentig veranderd. Nu wil mediaeducatie de jeugd voorbereiden op die invloed. Volgens Muller kan dat het beste door actief bezig te zijn met media. Zij wijst er bovendien op dat jongeren nu al grote mediaproducenten zijn. ‘Er is heel veel dagelijkse kunst die voortdurend wordt aangevuld.’ De projectorganisatie Mediacultuur richt zich op het ontwikkelen van ‘mediawijze’ kunstlessen. Het Nederlands Instituut voor Mediakunst stelt daarvoor materiaal beschikbaar. Studenten van de docentenopleiding van Fontys maken op basis daarvan lessen met een dubbel doel: kunstinhoudelijk en gericht op mediawijsheid. De lessen die zij maken zijn beschikbaar op de website www.mediacultuur.net. Belangrijke ‘bijvangst’ van deze aanpak: de studenten, allen toekomstige kunstdocenten, denken actief na over kunst en media. Is mediaeducatie duur? Wel nee, betoogt Muller. Op www.easyware.nl staan tal van voorbeelden van goed bruikbare freeware.
Door Roel Mazure
