Verhalenbundel
De Maas De Baas - 1 -
Inhoud
TOEN De Maas de Baas
4
De oorlog aan de Maasoevers
10
Maasoverstroming 1993: de feiten en cijfers
16
Argeloos Arcen liep in 1993 volledig onder
18
Corrie Hermans uit Borgharen
22
De tragiek van de Maashoek in Steijl
24
Spontane inzamelingsacties in heel Nederland
26
Limburgse schaderegeling voorbeeld voor hele land
28
De Maas verdreef tientallen Limburgers voorgoed
30
‘We moesten zelf veel uitvinden’
32
Wat betekent één meter Maaswater in huis?
36
Minder schade bij overstroming 1995
38
Ramptoerisme
40
- 2 -
NU In Limburg ook risico op doden bij overstroming
44
Dijkgraaf Toine Gresel waarschuwt alert te blijven
50
‘Het geheugen is kort’
56
Extra maatregelen nodig voor Maastricht, Roermond en Venlo 62 Dankzij projecten Grens- en Zandmaas
66
Veiligheid voorop, maar niet ten koste van alles
70
Rijk is een slechte huisvader
76
De band van minister Schultz met Limburg
80
Wat betekent risico van één keer in de 250 jaar?
82
Twee Limburgen werken aan één gemeenschappelijke Maas 84 Kosten beveiliging Maas meer dan één miljard euro
- 3 -
86
De Maas de Baas
Gedeputeerde Patrick van der Broeck
- 4 -
Van een stiefmoederlijke bejegening naar een VIP behandeling. Die beeldspraak past wellicht het beste bij de soms turbulente ontwikkelingen rond de Limburgse Maas vanaf 1993. Nu 20 jaar geleden nam de Maas wraak. Voor verwaarlozing van de kades. Voor misplaatste zuinigheid van de overheid. De hoogmoed om nieuwbouwwijken op de oevers te bouwen. Zonder rekening te houden met de oerdriften van de rivier. Kerst 1993 komt de afrekening. De Maas neemt een veelvoud terug van wat Limburg haar heeft afgenomen. Een vijfde deel van de provincie staat blank. Nauwelijks bekomen van de schrik en een miljoenenschade komt de rivier in januari 1995 opnieuw verhaal halen. Deze keer samen met haar broer de Rijn. Nederland houdt z’n adem in. Een kwart miljoen mensen moet op de vlucht. In laaggelegen gebieden staan mensenlevens op het spel. De strafexpedities van de Maas zijn de afgelopen jaren begrepen door Limburg. De les is geleerd. De rivier krijgt volop aandacht. Aanvankelijk supersnel. Met een noodwet. Binnen een jaar liggen er dijkjes. Ze zijn goud waard. Vangen nieuwe plaagstootjes van de Maas op. Ook al is het soms met kunst- en vliegwerk. Dan valt het tempo stil. Rivierbeveiliging kost immers veel geld. Jaren van twisten en touwtrekken met Den Haag volgen. Maar Limburg laat niet meer los. Het resultaat? De projecten Zand- en Grensmaas zijn volop in uitvoering en op onderdelen al klaar. Verdieping, verbreding, nevengeulen, steviger dijken en samenwerking met de buren op de Belgische Maasoevers. Door die ingrepen lopen nu tienduizenden Limburgers vijf keer minder risico op een overstroming
- 5 -
dan in 1993. En het slimme project Ooijen-Wanssum staat nog op stapel. Maar op de lange termijn is dat niet genoeg. Het grillige karakter van de Maas wordt extremer. De boosdoener heet klimaatverandering. Veel meer regen, maar ook lange periodes van droogte. Heuse vloedgolven dreigen voor Limburg. Met waterstanden die geen natte voeten, maar doden kosten. Dus moeten opnieuw de handen uit de mouwen. Samen met alle waterpartners. Dat heeft geresulteerd in een eerste blauwdruk van een Deltaplan voor de Limburgse Maasvallei. Met maatregelen om het risico op echte catastrofes in de loop van deze eeuw in te dammen. Het Rijk reserveert de komende jaren miljarden om Nederland te vrijwaren van overstromingen. Limburg claimt een bijdrage uit die geldpot. Al die facetten komen aan bod in deze verhalenbundel bij gelegenheid van de Limburgse hoogwaterweek van 14 tot 21 december 2013: de Maas de baas. Met soms emotionele terugblikken op december 1993, de situatie nu en het toekomstperspectief. Omdat Limburg er nadrukkelijk van bewust moet blijven dat die Maas morgen alweer kan komen.
- 6 -
- 7 -
- 8 -
TOEN - 9 -
De oorlog aan de Maasoevers
‘Het blijft altijd een litteken’ Onheilspellend en ongewoon. Dat is het weer in de aanloop naar kerst 1993. Vanaf begin december regent het bijna onophoudelijk. Harde wind. Guur. Nog meer regen. België slaat alarm. Het BRT-journaal toont zondag 19 december beelden van woeste waterhoogten van de Maas en haar zijrivieren. Limburg slaapt. Is zich nog niet bewust van de ellende die duizenden bewoners in de Maasdorpen en –steden boven het hoofd hangt. In Borgharen en Itteren spelen zich de volgende dag de gebruikelijke taferelen af. Kijken naar de wassende Maas. Er worden wat zandzakken gevuld. Niemand maakt zich nog echt zorgen. De komst van de Maas maakt immers zo ongeveer deel uit van de jaarlijkse dorpsagenda. In de uren die volgen wordt duidelijk dat de Maas deze keer snode plannen heeft. Waterterreur in petto heeft. Loert op slecht onderhouden kades. En het begerige oog heeft laten vallen op al die nieuwbouwwijken dichtbij haar zomerbed. Langzaam maar zeker sijpelt door dat met forse waterstanden rekening moet worden gehouden. In de Aw Sjoal in Itteren en de uitspanning Im Weissen Rössl in Borgharen worden crisiscentra ingericht. Geluidswagens - 10 -
rijden door de dorpen. Het wordt menens. Het leger neemt z’n stellingen in. Angst sluipt de nog droge woningen binnen. De participatiesamenleving is twintig jaar geleden al de normaalste zaak van de wereld in beide Maasdorpen. In Itteren is Peter Schols voorzitter van de dorpsraad én coördinator hoogwater. Hij heeft een legertje van 40 vrijwilligers tot z’n beschikking. Daaronder ook blokhoofden: Itterenaren die verantwoordelijk zijn voor de veiligheid en de inboedel van zieken en senioren in enkele straten. ,,Er heerste echt angst in het dorp. We waren compleet verrast door die hoge waterstanden. En dan gaat er toch wel even door je heen van hadden ze maar geluisterd. De dorpsraad heeft in de jaren voor 1993 vaak gevraagd om maatregelen om de Maas te beteugelen. Nooit was er geld. Nooit was iets mogelijk. Als we in 1993 de huidige kades hadden gehad, waren we gered. De overheid heeft het laten liggen. En in Itteren vloeiden massaal tranen. De woede duurde maar kort. We moesten hulp verlenen.” Peter Schols zegt dat hij zich nog nooit zo nuttig heeft gevoeld als in die dagen voor kerst 1993. Evacuaties regelen, de bevoorrading voor de thuisblijvers, overleg met de gemeente en de Duitse hulptroepen uit Aken die inmiddels op het toneel zijn verschenen. Troost bieden en reageren op noodsituaties. In de straat Op de Mehr wilde een man aanvankelijk niet z’n huis uit. Het water bleef daar maar stijgen tot anderhalve meter in de woonkamer. ,,Hij is uiteindelijk toch met een boot gehaald. De situatie begon levensbedreigend te worden. In alle drukte vergeet Peter bijna een bejaarde, zieke buurvrouw. Ze ligt in bed. Het water al in het huis. Hij kan nog tijdig hulp voor haar regelen. ,,Het geeft zo’n fijn gevoel als je iets voor de mensen kunt doen en overal die saamhorigheid bespeurt”. - 11 -
Mocht zich opnieuw een overstroming aandienen, dan staat Peter Schols opnieuw klaar om te helpen. ,,Ik heb waardering voor de maatregelen die de overheid al heeft genomen, maar we moeten alert blijven. Godzijdank is de communicatie bij dit soort rampen nu echt professioneel. In 1993 was het in alle opzichten een extra ramp.”
Dinsdag 21 december zijn Itteren en Borgharen grotendeels veranderd in binnenzeeën. Plaatsen als Meers, Nattenhoven, Illkhoven, Visserweert en Roosteren wachten hetzelfde lot. In Borgharen ontpopt Berry Hermans zich als een van de vele lokale helden van de overstroming. Hij heeft zelf driekwart meter water in huis, maar waadt dagenlang door Borgharen om dorpsgenoten te helpen en trotseert de gevaarlijke stroming van het water in de straten. Berry: ,,De eerste levensbehoefte bij zo’n crisis is warmte”. Dus zorgt hij her en der voor noodkacheltjes, brengt koffie. Spreekt mensen moed in en als het water weer wat gezakt is, repareert hij - 12 -
verwarmingsketels en helpt met de meest uiteenlopende klussen. Ook in de kerk, waar bisschop Wiertz kerstavond voorgaat in de mis. Berry: ,,De hulpverlening was allemaal goedbedoeld, maar van echte coördinatie was geen sprake. Brandweer en gemeente wisten niet wat ze moesten doen. Vanzelfsprekend toch dat je dan zelf de handen uit de mouwen steekt? De blijdschap en de vreugde van de mensen is het mooiste loon. De omhelzing van die oude man, waar je de verwarming weer aan de praat hebt gekregen, is voor mij nog steeds van onschatbare waarde”. De watermassa van de Maas is met een aanvoer van bijna 3200 kuub Limburg binnen gedenderd. De golf nadert de regio Roermond. Ook in Herten is het oorlog. In de nieuwbouwwijk Den Ekkert wapenen de bewoners van de circa 250 woningen zich tegen het water. Denken ze. De Maas is veranderd in een woest roofdier, dat lonkt naar haar prooi. In de middaguren worden briefjes verspreid; de nooddijken houden het niet. Schoolkinderen worden naar huis gestuurd. Ramptoeristen lopen hulpverleners in de weg. De brandweer komt huis aan huis. Meubels 20 centimeter hoog zetten, is voldoende, heet het nog. Even na 21 uur bezwijken de dijken. Negentig procent van de bewoners is op de vlucht. Niemand kan de wijk meer in, of uit. Er is een pasjessysteem ingevoerd. Met bewaking. Angst voor plunderaars. Helikopters wentelwieken boven de wijk. Op het Weijerke worden bejaarden aan reddingslijnen hun slaapkamer uitgehesen. Een horrorfilm. Midden in de nacht arriveren de laatste bewoners in het bejaardenhuis dat als opvangcentrum dient. Als de nacht wijkt voor de dag, is de aanblik volgens buurtbewoner Pierre Lousberg verbijsterend. De hele nieuwbouwwijk, de school en de sporthal zijn - 13 -
opgeslokt door ongeveer een meter water. ,,Ik heb staan huilen bij die aanblik. Dat is zo emotioneel. Die machteloosheid. Het water heeft je alles afgenomen”, herinnert Lousberg zich. Hij woont inmiddels in Montfort. Ook bij slagersvrouw Roos Metsemakers uit Herten is iets geknakt. Ze woont op een steenworp afstand van de Maas. ,,Na twintig jaar komen nog steeds de zenuwen als het een paar dagen regent. Dan moet ik naar de Maas gaan om te kijken hoe hoog het water staat.” Kerstavond. In de avondmis in Herten komen de tranen bij pastoor. Hij moet z’n preek afbreken. In de kerkbanken wordt gehuild. ,,Veel inwoners vroegen zich af, hoe ze de klap van de Maas financieel te boven moeten komen. Maar er was ook een ander fenomeen. Warmte en een ongekende saamhorigheid”, aldus Lousberg. De schade die de Maas aanricht, vreet verder om zich heen. In Ohé en Laak stort de brug over de Oude Maas in. De miljoenenschade aan de wegen is nog onzichtbaar. Tientallen restaurants langs de Maas zien hun lucratieve kerstdiner in het water vallen en moeten honderden gasten afbellen. Weer tonnen schade. De buitenproportioneel opgezwollen Maas stroomt verder in noordelijke richting. En laat zich nergens temmen. De buurt Ouddorp in Beesel loopt onder. Nieuwbouwwoningen in het Tegelse Maasveld komen blank te staan. Baarlo houdt het niet droog. Roggel en Neer evenmin. Het Venlose ziekenhuis wordt omsingeld door de Maas en moet 150 patiënten die niet echt intensieve zorg nodig hebben, elders in veiligheid brengen. Daarvoor worden ambulances van het leger ingezet. Het hele centrum van Venlo verandert in een binnenzee. Bootjes - 14 -
varen af en aan om Venlonaren uit hun woning te halen. Lokale reddingsbrigades fungeren nu in ondergelopen straten als watertaxi. De Tegelseweg, de Gelderse Poort en de Parade; overal water en nog eens water. In Venlo valt een dode. Hij krijgt een beroerte als hij in het centrum door het water waadt. In het winkelcentrum van Blerick stort een winkel in onder de druk van het water. Restaurant Valuas, pal aan de Maas in Venlo, loopt onder. Een tonnenschade. Het personeel wordt ontslag aangezegd voor de eerstkomende maanden De rivier deelt een mokerslag uit in Arcen. Het hele dorp valt in de klauwen van de rivier. Toenmalig raadslid Ger Koopmans en voorman van de boeren: ,,We waren volledig onvoorbereid en de gemeente was onbereikbaar voor hulp of vragen.” In alle getroffen gemeenten zijn opvangcentra ingericht. Voor vele honderden Limburgers, die niet elders terecht kunnen, zijn die centra een tijdelijk thuis. Inclusief maaltijden en een bed. Ook de noordelijkste punt van Limburg wordt zwaar getroffen door de Maas. In Gennep moesten zo’n 3000 inwoners geëvacueerd worden. Het water kwam daar via de achterdeur. De dijk van de Niers, een zijtak van de Maas, begaf het. In plaats van de feestelijk opening van de nieuwe sporthal, die gepland stond, kan de gemeente beginnen met een tonnen kostende renovatie. De Maas had in december 1993 geen oog voor bewonersfeestjes.
- 15 -
Maasoverstroming 1993: de feiten en cijfers
De Maas kwam op 20 december 1993 en trok zich tien dagen later weer terug. Limburg was in shock en moest aan de gang met een ongekende schoonmaakoperatie. De rivier had enorm huisgehouden. Bijna 46.000 hectare land liep onder. Dat is twintig procent van de oppervlakte van de hele provincie, ofwel zo’n 60.000 voetbalvelden. Het water kolkte in ruim 6900 woningen. Het waterpeil varieerde daar van enkele centimeters tot ruim anderhalve meter. De hoogste waterstand in Borgharen was 45.86 meter boven NAP. In totaal moesten 12.300 Limburgers op de vlucht voor het water. In Gennep moesten de meeste inwoners geëvacueerd worden: bijna 3000. In Venlo verlieten 2500 inwoners huis en haard. Daarna volgden Roermond (1520), Arcen en Velden (1500), Bergen (1100), Borgharen en Itteren(1000). Ook financieel deelde de Maas een klap uit. De totale schade liep op tot ruim 250 miljoen gulden; ongeveer 120 miljoen euro.
- 16 -
De oorzaak van de overstroming? Na het hoogwater van 1984 hield de Maas zich jarenlang koest. Het Rijk reserveerde geen geld voor de aanleg van kades. Waarschuwingen van Rijkswaterstaat en oproepen van dorpsraden als in Itteren om wel de handen uit de mouwen te steken, werden niet serieus genomen. Provincie, gemeenten en projectontwikkelaars zagen goud op de Maasoevers. In een razendsnel tempo verrezen nieuwbouwwijken langs de Maas. Wijken die in 1993 een gemakkelijke prooi werden voor de Maas. Het specifieke karakter van de Maas speelt als regenrivier ook een rol; de waterloop is gestuwd, zonder doorlopende keringen en ligt in een vallei. Met de hoger gelegen Ardennen als aanvoergebied waar het water na periodes van regenval als het ware met grote snelheid naar beneden valt.
- 17 -
Argeloos Arcen liep in 1993 volledig onder ‘De wereld was nog nooit zo stil’
Arcen. Misschien wel het mooiste Maasdorp van Limburg. Toeristen zijn er nauwelijks op deze gure novemberdag. Net als in tal van andere dorpen heeft Arcen een monument dat herinnert aan 1993. Een kei aan een ketting, waarop het waterpeil van 20 jaar geleden staat aangegeven. Arcen werd overrompeld door het water. Gevolg van veel te late communicatie en het ontbreken van hulpverleners. Arcen kwam volledig blank te staan. In de straten stond gemiddeld een meter water. Op een enkele plek reikte het water tot twee meter hoog. Bijna 2000 inwoners moesten geëvacueerd worden. Het kostte de toenmalige burgemeester Engelbert Mooren z’n carrière. Hij moest vertrekken. Mooren wil er niet meer over praten. Piet en Mia Cup zijn daartoe wel bereid. Het gepensioneerd ondernemerspaar heeft die kerst 1993 nog helder op het netvlies staan. Dat bizarre beeld bijvoorbeeld dat veel Arcenaren nog over de Maasstraat flaneerden kort voordat het water het dorp in golfde. Mia en Piet haalden op dat moment hun huishoudwinkel en hun fietsenzaak leeg. ,,Ik had een voorgevoel dat het water zou komen”, legt Mia uit. Hulp was er niet. Piet was helemaal - 18 -
- 19 -
alleen in hun fietsenzaak. Hij zag daar het water komen: ,,Een emotioneel moment. Het water kwam door de stopcontacten. Binnen en buiten was alles alleen maar water. Nog nooit was de wereld zo stil.” Met een hoogwerker werden Mia en Piet uiteindelijk bevrijd uit het water. ,,Er zijn toen wel even tranen gevloeid, ja. En een jaar later hebben we geen kerstboom genomen. Dat leverde teveel emotie op”. Het water zorgde voor forse schade in hun winkels. ,,Maar we zijn tevreden over de afhandeling en de schadevergoeding.” Piet is trouwens een echte dorpsman. Heemkundevereniging, tennisclub en voorganger met vasteloavend. ,,Na 1993 zijn we tijdens carnaval met een nieuwe jaartelling in Arcen begonnen. Jaar een, twee, drie enzovoort na het water. Humoristisch, maar toch met een diepere impact. Je denkt nog vaak aan die kerst 1993, maar het is niet echt meer een onderwerp van gesprek in het dorp.”
- 20 -
Het stoort Piet dat Arcen feitelijk een retentiegebied is en door de aanwezigheid van bijvoorbeeld de Lingsforterbeek van meerdere kanten een prooi is van het water. ,,Arcen is één van de minst beveiligde dorpen van heel Limburg.” De tuin bij hun woning aan de Maasstraat illustreert de strijd tegen het hoogwater. De fundering voor de demontabele waterkering loopt midden door die tuin. Piet toont foto’s van hoogwaters in 2010 en 2011 waarbij de Maas tegen die waterkering beukt. ,,Dan zie je pas goed dat Arcen overduidelijk een badkuip is.” Mia: ,,Ik erger me als ik de deskundigen hoor prevelen over dat risico van één keer in de 250 jaar. Daar moeten ze gewoon mee stoppen. De Maas kan altijd komen.” Ondanks alle misère is de Maas geen vijand geworden. ,,Ze blijft een vriendin, die een fabelachtig uitzicht biedt. We genieten gewoon elke dag van haar.”
- 21 -
Corrie Hermans uit Borgharen:
‘Ik voelde me een beetje Anne Frank’ Corrie Hermans schreef 28 december 1993 een emotionele brief aan haar moeder over haar lotgevallen in haar woning aan de Schoolstraat tijdens de overstroming van Borgharen. Bijzondere zinsneden uit haar brief: ,,Maandagmiddag. Geluidswagens, zandzakken, hamsteren van levensmiddelen. Dezelfde taferelen als al die voorgaande keren dat de Maas buiten z’n oevers is getreden. De ernst dringt nog niet tot ons door. De volgende ochtend maak ik de deur open en tot mijn ontsteltenis is de straat veranderd in een kolkende rivier. Rond 15.30 uur begint het water in huis binnen te sijpelen. Een afschuwelijk iets. Je moet machteloos toekijken hoe je hele huis slachtoffer wordt van de natuur. We kunnen al snel niet meer het huis uit. De stroming van het water is te sterk. Het is gelukkig geen oorlog. Maar die avond, in de slaapkamer met onze twee jongste meisjes, heb ik een klein beetje het angstige gevoel gekend dat Anne Frank gehad moet hebben. We hadden geen licht meer en telefoon en tv zijn uitgevallen.
- 22 -
Alleen maar voor het raam zitten, kijken en wachten wat nog meer komt. Het enige geluid is het klotsen van het water en de angstige berichten op de radio die nog veel erger voorspellen. De volgende dag. Tranen. De kippen in onze tuin zijn verdronken. De meubels zijn hoog gezet, maar toch drijft de voorraadkast in het water. Bij diverse huizen hangen witte lakens uit het raam. Het teken dat ze zijn geëvacueerd. Onze buurvrouw van 87 wordt alsnog met een boot uit huis gehaald. Van haar zoon horen we dat ze alleen maar huilt. Ook zien we dat iemand op een b rancard in een helikopter wordt gehesen. Het is een nachtmerrie.”
- 23 -
De tragiek van de Maashoek in Steijl Steijl. Pareltje van de stad Venlo. Kloosterdorp. Moet de komende decennia bezinningstoeristen uit de hele wereld trekken. Op een steenworp afstand van die kloosters ligt de Maashoek. Een buurtschap met veel historie en Maastragiek. Fien Sprengers. is 90 en woont al 65 jaar aan de Maashoek. Pakweg vijftien woningen. Deels uit de negentiende eeuw. Ze werd verrast door het water in 1993. ,,Het was werkelijk verschrikkelijk. Vooral de modder die met het water meekwam ”, herinnert Fien zich. Ze moesten hun huis uit. Opgevangen door familie in Venlo. Haar man, die al met een zwakke gezondheid tobde, kreeg een klap door de overstroming. Fien: ,,Hij is enkele jaren later overleden. De overstroming heeft daarbij zeker een rol gespeeld.” Tegenwoordig gaat ze naar de Maas kijken als het een paar dagen heeft geregend. Omdat ze niet meer verrast wil worden. De Maashoek is nostalgie voor generaties inwoners van Tegelen. Daar streek in de zestiger jaren van de vorige eeuw het halve dorp neer. Om te zonnebaden en te zwemmen in de Maas. Op zomerse zondagen en tijdens vakanties was de wei van de Maashoek mudjevol. De wei heeft plaatsgemaakt voor kades en demontabele keringen. Maar de ondergrond deugt niet. Het water komt onder de keringen door. Na 1993 en 1995 flikte de Maas Steijl in 2003 opnieuw een kunstje.
- 24 -
De kering begaf het en voor de derde keer in tien jaar tijd kwam het gehucht blank te staan. De Maashoek in Steijl is zo’n plek die niet goed te beschermen valt tegen de Maas, beaamt het waterschap Peel en Maasvallei. De Maashoekers hebben te horen gekregen, dat ze bij een volgende hoogwatergolf eerder geëvacueerd worden dan de rest van Limburg. Vooralsnog de enige remedie tegen het water. Een koude douche voor Patrice Geerlings. ,,In ons huis heeft in 1993 anderhalve meter water gestaan. We zouden veilig zijn met die demontabele keringen, zo werd gezegd. Op basis daarvan hebben we de hele woning verbouwd. Nu is het wachten op de volgende overstroming. Maar we houden de moed er gewoon in. Het grootste deel van het jaar kunnen we wel genieten van de Maas.”
- 25 -
Spontane inzamelingsacties in heel Nederland Ook miljoenenschade voor bedrijven en boeren
Alsof de schade aan particuliere woningen nog niet genoeg was, trok de Maas in december 1993 ook een spoor van vernieling in bedrijven, tuinderskassen en bij boeren. De totale schade voor het bedrijfsleven wordt geschat op zo’n 50 miljoen euro. Ondernemersorganisaties spraken de verwachting uit dat enkele honderden bedrijven failliet- en minstens duizend banen verloren gaan. Het was toen nog onzeker of er ook voor ondernemers een schaderegeling zou komen. Uiteindelijk kregen ook de bedrijven een vergoeding waarmee het merendeel van de schade gedekt was. Honderden varkens en koeien verdronken in het kolkende water van de Maas. In Velden verdronken 350 biggen in een varkensmesterij. Jean Waelen in Urmond verloor 40 koeien. ,,We hebben onze boerderij in 1970 gebouwd. Jarenlang geen last gehad van de Maas. Pas in de tachtiger jaren waren er plaag stootjes. In 1993 kwam het over de dijk heen. Verschrikkelijk. Dat vergeet je nooit meer. Nog problemen met Justitie gehad. Omdat we de koeien niet op tijd zouden hebben weggehaald. - 26 -
Ik heb er veel leed van gehad. Ik ben een boer die eigenlijk niet zonder koeien kan. Uiteindelijk hebben we besloten ons toch maar helemaal op de akkerbouw te concentreren”, aldus Waelen. Met name veel varkenshouders besloten de strijd aan te gaan tegen het hoogwater door de aanleg van dijken rond hun boerderijen. Ze wilden hun veestapel niet evacueren uit angst voor besmettelijke ziektes in vreemde stallen. In het tuindersgebied in Noord-Limburg zijn tientallen kassen onder water komen te staan. Tomaten en andere planten zijn onbruikbaar. De LLTB spreekt van een rampzalige situatie. De boerensector krijgt kritiek dat ze zo laat maatregelen heeft genomen om dieren in veiligheid te brengen. De LLTB zegt net zo verrast te zijn door het water als de rest van Limburg. Overigens is heel Nederland begaan met het lot van Limburg in die kerstperiode van 1993. Tot in Friesland toe worden allerlei acties op touw gezet, waarvan de opbrengst in het rampenfonds wordt gestort. Bedrijven en gemeenten schenken spontaan geld en opbrengsten van concerten gaan ook naar het fonds. In Limburg produceert de Venlose troubadour Ben Verdellen een cd met onder meer het liedje Hoeïg Water. De opbrengst is eveneens bestemd voor het rampenfonds. Nog zo’n bijzonder initiatief: de Stichting 650 jaar Stad Venlo organiseert een inzamelingsavond in Theater de Maaspoort die zo’n 250.000 euro opbrengt. - 27 -
Limburgse schaderegeling voorbeeld voor hele land Hoe ging de verdeling van die geldpot uit het rampenfonds? Meteen nadat de Maas zich weer teruggetrokken had in haar gebruikelijke stroomgeul, gingen in Limburg tientallen taxateurs op pad om de schade in de woningen vast te stellen. Het idee om razendsnel een leger taxateurs op pad te sturen werd geboren in het crisiscentrum in het provinciehuis en later als ‘Limburgs’ model door het Rijk ook toegepast bij de overstroming van 1995. Die overstroming leverde in Noord-Brabant, Gelderland en Overijssel ook schade op. Die snelheid waarmee de taxateurs op pad moesten worden gestuurd, was vooral vereist om de slachtoffers de gelegenheid te geven hun schade ook aan te kunnen tonen. Aan de hand van de vernielde inboedel, maar ook bijvoorbeeld aan de hand van foto’s van keukens die in veel woningen meteen gesloopt werden toen het water verdwenen was. In de meeste gevallen verliepen die schadevaststellingen probleemloos. Maar er waren ook taxateurs die lang niet alle schade noteerden, of slechts een fractie van de claim accepteerden. Dan was weliswaar een second opinion mogelijk, maar oudere mensen, of inwoners die niet zo mondig waren, deden daar geen beroep op. In Itteren ging al snel de ronde dat de taxatie bij wat minder mondige inwoners teveel open einden had opgeleverd. Die bewoners kregen bijstand van een commissie uit het dorp. ,,De taxa- 28 -
ties verliepen daardoor probleemloos en niemand kwam tekort”, aldus toenmalig voorzitter Peter Schols van de dorpsraad. De regeling kreeg alom complimenten, maar leverde ook misbruik op, zo weet Nettie van Hoof, in 1993 lid van de buurtraad Borgharen. Zij was drie dagen lang actief in het crisiscentrum en moest toen halsoverkop naar haar woning die ook blank kwam te staan. ,,De ellende van 1993 heeft tot ongekende saamhorigheid, maar ook tot schaamteloze hebberigheid geleid. Ook in ons dorp hebben mensen zich verrijkt aan het water. Inwoners die nauwelijks of helemaal geen schade hadden en toch de hoofdprijs hebben weten los te praten bij taxateurs. Er zijn mensen die een auto hebben overgehouden aan de schaderegeling.”
- 29 -
De Maas verdreef tientallen Limburgers voorgoed ‘Het water heeft diepe wonden geslagen’ Van Borgharen tot Mook. In elk dorp zorgde het Maaswater er in december 1993 voor dat mensen voorgoed op de vlucht sloegen. Uit angst. Uit voorzorg niet nog een keer de complete huisraad te moeten verliezen. Voor Huub en Miep Driessen uit Herten bijvoorbeeld was de mokerslag die de Maas uitdeelde gewoon teveel. De benedenverdieping van hun woning in de wijk Den Ekkert werd volledig vernield door het water. Samen met hun twee dochters Sonja en Saskia verhuisden ze meteen in januari naar Eindhoven. Tot die decemberavond 1993 hadden ze het al ruim acht jaar prima naar hun zin in Herten. ,,Alles beter dan nog een keer overvallen worden door het water. Dus dan maar weg, zo dachten we toen”, blikt gepensioneerd beroepsmilitair Huub Driessen (60) terug. De vlucht voor de Maas was emotioneel. Miep moest haar baan opzeggen en de twee dochters moesten van de ene op de andere dag naar een andere school en hun vriendinnetjes vaarwel zeggen. Vooral Saskia had er nog lang last van. ,,Het heeft diepe wonden geslagen. We hebben toch iets voor onze dochters afgesneden. Maar we blijven achter onze beslissing van toen staan. In 1995 was het alweer erop of eronder voor Herten. Ze hebben - 30 -
het toen net droog gehouden. Maar dat hadden we niet meer aangekund”. Als militair ging Huub op diverse buitenlandse missies in landen met bloederige conflicten. ,,Conflicten zijn op te lossen. Tegen een natuurramp valt niets te doen. ” Twintig jaar na hun vlucht mijmeren ze nog steeds over Herten. Huub: ,,Het is gewoon een mooie plek. Dat gemijmer is een mengeling van nostalgie, heimwee en memories. En we hebben het er ook nog wel eens over om terug te keren. Naar een appartementje. Hoog en droog.” Lachend: ,,Maar oude bomen moet je niet meer verplaatsen.” Ook in Borgharen en Itteren kennen ze de vertrekkers die hun boeltje pakten na de kerst van 1993. ,,Itteren is een geweldig dorp. Maar als je hier komt wonen en bent op geen enkele manier voorbereid op- en geïnformeerd over het water, komt zo’n ramp dubbel hard aan. In Itteren en Borgharen zijn na december 1993 meerdere mensen vertrokken ja”, beamen oud-voorzitter Peter Schols van de Dorpsraad van Itteren en Joop van Sintfiet, voorzitter van de buurtraad Borgharen. De vrees dat ondergelopen woningen in de Limburgse Maasdorpen onverkoopbaar zouden zijn na de overstromingen van 1993 en 1995, bleek overigens nergens op gestoeld. Woningen aan het (Maas)water zijn altijd in trek gebleven in Limburg. - 31 -
‘We moesten zelf veel uitvinden’ Oud-gouverneur Van Voorst tot Voorst Gouverneur Berend-Jan van Voorst tot Voorst ontpopte zich tijdens de overstroming van december 1993 niet alleen als spil in de hulpverlening. Limburg dankt ook de snelle financiële afhandeling van de schade aan hem.
Ook oud-gouverneur Berend-Jan baron van Voorst tot Voorst is zich maandag 20 december 1993 nauwelijks nog bewust van de rampspoed die Limburg boven het hoofd hangt. Van Voorst, oud-staatssecretaris van Defensie, is pas enkele maanden aan de slag als gouverneur. ,,En Limburg had ik nooit geassocieerd met overstromingen.” Communicatie met de Belgische autoriteiten is er niet. De provincie moet het doen met niet erg nauwkeurige voorspellingen van Rijkswaterstaat. ,,Ook wij werden verrast door het water. En hulpverlening? We hadden geen reflectie. Geen ervaring. We moesten veel zelf uitvinden. Zo wisten we bijvoorbeeld niet eens wie het besluit moest nemen om de scheepvaart op de Maas stil te leggen.” De baron, later nogal eens bekritiseerd vanwege zijn afstandelijke, koele opstelling, ontpopt zich in die decemberweek als een vaderlijk bestuurder die erg begaan is met het lot van de Limbur- 32 -
gers. ,,Dat water had zo’n impact op de mensen. Dan kun je niet alleen bestuurlijk opereren, maar moet je vooral mens onder de mensen zijn. Acute nood lenigen.” Van Voorst is die dagen overal. Hij bezoekt alle getroffen gemeenten, praat met slachtoffers en probeert troost te bieden. Dinsdag aanschouwt hij de eerste rampspoed in Borgharen en Itteren. En heeft contact met burgemeesters van de overige Maasgemeenten. De berichten voor de rest van de provincie worden steeds alarmerender. Hij belt het ministerie van Defensie voor hulp. Ook voor de inzet van helikopters. In het provinciehuis is een crisiscentrum dag en nacht bemand. ,,Het zag er indrukwekkend uit. De communicatiemiddelen van toen, telefoons en lijsten met waterstanden, zijn nu echter middeleeuws.” In dat crisiscentrum vindt bijvoorbeeld ook discussie plaats over verplichte evacuatie, die er uiteindelijk niet kwam. En in dat crisiscentrum is ook het plan geboren om een legioen experts in te huren om zo snel mogelijk na het zakken van het Maaswater, de schade van afzonderlijke gezinnen te taxeren. ,,Ik kan het nu wel zeggen. Dat besluit heb ik snel en eigenhandig genomen, zonder Gedeputeerde Staten om toestemming te vragen. Ik heb wel een excuus: de gedeputeerden waren al met kerstreces.” Woensdag 22 december staan de meeste Maasdorpen in Zuid-Limburg blank. Het NOS-journaal opent het nieuws met de overstroming in Limburg. Van Voorst besluit een werkbezoek aan Grubbenvorst en Broekhuizen niet af te zeggen. Gemeenten zijn immers weken in de weer om een bezoek van de gouverneur te organiseren. Maar zijn lobby start onmiddellijk. Onderweg belt hij Henk Koning, voorzitter van het nationaal rampenfonds. De gouverneur maakt zich grote zorgen over de schade die voor - 33 -
duizenden gezinnen opdoemt. ,,De vergoeding van die schade moest snel geregeld worden.” Van Voorst dringt bij Koning aan op steun vanuit het rampenfonds. Koning houdt de boot vooralsnog af. Hij vindt de situatie niet ernstig genoeg. Koningin Beatrix meldt zich telefonisch in Broekhuizen. Ze doet het aanbod de volgende dag het ondergelopen Limburg te komen bezoeken. In de avond uren weer overleg met het rampenfonds en het Rode Kruis. Het Rode Kruis gaat overstag. Een dag later komt er via het rampenfonds ook de eerste vijf miljoen euro. De druk van de gouverneur heeft effect. Voordat hij Beatrix begeleidt, trommelt Van Voorst de volgende dag in alle vroegte verzekeraars op om te overleggen of er van die kant een schaderegeling te verwachten is. Verzekeraars willen, durven en kunnen niet. Samen met de koningin bezoekt hij onder meer Grevenbicht en Meers. ,,Beatrix was erg onder de indruk. Ze had emotionele confrontaties met inwoners. Met een moeder bijvoorbeeld waarvan de dochter pas enkele weken eerder gestorven was. Een foto van de dochter hing in de ondergelopen woonkamer. Bijzonder: in die kamer hingen ook foto’s van koning Boudewijn van België. De Oranjes ontbraken. Tragedie en humor in één oogopslag”, herinnert Van Voorst zich. Premier Lubbers is namens het kabinet trouwens de vaste contactpersoon met Van Voorst in die crisisdagen. Lubbers belt vrijwel dagelijks. Wil op de hoogte blijven van de situatie in Limburg. Volgens Van Voorst wisselde de kwaliteit en de professionaliteit van de hulpverlening per gemeente trouwens sterk. De oud-gouverneur noemt het ‘treurig’ dat 20 jaar na dato Limburg nog steeds niet het afgesproken veiligheidsniveau van één keer in - 34 -
de 250 jaar heeft. ,,De afgelopen jaren heb ik vaker gehoopt dat het water nog eens een keer net over het randje zou gaan. Om het Rijk wakker te schudden. De Maas is een rijksrivier, waarvoor het Rijk ook verantwoordelijkheid moet dragen. Zo simpel is het.” Dinsdag 29 december vertrekt Van Voorst na een werkbezoek aan Meerlo-Wanssum doodop naar een vakantiehuis in Twente waar zijn familie al verblijft. Zijn vuurdoop als gouverneur werd een dagenlang optreden in het water. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat. Hij is zo moe dat hij medewerking weigert aan het actualiteitenprogramma van Maartje van Wegen om terug te blikken op de watersnood. De programmamakers vinden zijn inbreng zo belangrijk dat ze het aanbod doen hem te interviewen in Twente. En zo rijdt een vrachtwagen vol opname- en zend apparatuur voor in Twente. Als het vraaggesprek begint, slaan de elektriciteitsknoppen in het vakantiehuis door. Van Voorst: ,,En zo valt er bij elke crisis gelukkig ook nog wat te lachen.”
- 35 -
Wat betekent één meter Maaswater in huis? Veel inwoners van de Limburgse Maasvallei zijn na de kerst van 1993 maanden in de weer geweest om hun huis weer op orde te krijgen. Een meter water in huis? Het lijkt mee te vallen. Als je voorbereid bent wel. Maar niet als rivierwater als een dief in de nacht komt en hulpverleners hebben verteld dat het water hooguit 20 centimeter de woning binnenkomt. Smerigste problemen zijn overlopende rioleringen en olie in het verontreinigde rivierwater. Ronduit emotioneel is de inboedel die in het water drijft, omdat het waterpeil toch tot een meter hoogte in huis is gestegen. Bankstel en kasten zijn onherstelbaar vernield. Aanbouwkeukens die als een spons uitzetten. Parket dat rechtop komt te staan en tegelvloeren die loslaten. De misère is niet voorbij als het water uit de woning is. Wat achterblijft is een laag drab en slib. Slib dat overal indringt. Jaren later kom je het nog tegen in de sponning bij de vervanging van een ruit. En dan is er ook nog het vocht waarmee de binnenmuren zich steeds verder volzuigen. Stucwerk dat loslaat en latex die zo smerig is, dat er speciale verf moet worden gebruikt waar wegen mee gemarkeerd worden. Soms manifesteert de echte schade zich trouwens pas na enkele jaren. In Roermond is de fundering van een woning gaan ‘zwemmen’.
- 36 -
De bewoners constateerden dat alle buitenmuren doorkliefd waren met scheuren. Het herstel van de constructieschade vergde tienduizenden euro’s. Die schade is alsnog vergoed.
- 37 -
Minder schade bij overstroming 1995 Dertien maanden na kerst 1993 liet de Maas opnieuw haar tanden zien. Deze keer samen met de Rijn en de Waal. Eind januari 1995 ging het weer mis in Limburg. Aanleiding was opnieuw zware regenval. Deze keer in combinatie met smeltende sneeuw. Limburg was beter voorbereid dan in 1993. De hulpverlening was sneller en professioneler. Kwetsbare dorpen als Itteren en Borgharen en het stadscentrum van Venlo liepen weer onder water. Veel andere dorpen hielden het droog. Met dank aan een nieuwe vinding; big bags. Met die zandzakken van megaformaat konden veel sneller nooddijken worden aangelegd. Arcen en Herten bijvoorbeeld, die een jaar eerder nog zwaar werden getroffen, wonnen nu de strijd tegen het water. De schade in Limburg was dan ook enkele tientallen miljoenen euro’s minder dan in 1993. De aandacht van de overstroming van 1995 ging nadrukkelijk uit naar de lager gelegen gebieden Bemmelerwaard, de Betuwe en Land van Maas en Waal. Een dijkdoorbraak daar zou betekenen dat het water vijf meter hoog in de rivierdorpen zou komen te staan. Zover kwam het niet. Wel besliste het Rijk tot verplichte evacuatie van 250.000 inwoners.
- 38 -
- 39 -
Ramptoerisme
De overstroming in de kerstweek van 1993 heeft tot een ongekend ramptoerisme in Limburg geleid. Duizenden nieuwsgierigen uit alle hoeken van Nederland gebruiken hun vrije dagen om het leed dat de Maasoverstroming heeft veroorzaakt te komen bekijken. Hun gedrag leidt tot grote wrevel in de provincie. De ramptoeristen lopen hulpverleners in de weg. En ze zorgen voor grote irritatie bij de slachtoffers. Met hun auto’s blokkeren ze de toegang naar ondergelopen wijken. Ze maken ommetjes door buurten waar bewoners druk in de weer zijn om vernielde huisraad naar buiten te brengen. En soms dringen ze gewoon huizen binnen. Henk en Etty Bansema uit het Weijerke in Herten worden bijvoorbeeld in hun keuken geconfronteerd met wildvreemden die de schade komen bekijken. ,,Je wordt boos. Die mensen komen niet om te helpen, maar puur uit nieuwsgierigheid. En we hadden wel wat anders aan ons hoofd. Het vernielde parket kwam ons tegemoet, toen we weer in ons huis konden”, aldus Etty Bansema.
- 40 -
Toenmalig burgemeester Dick Klaverdijk van Bergen krijgt landelijke publiciteit door een keiharde uithaal naar de militaire top van Nederland die met privé-helikopters het rampgebied bezoekt. ,,Met een zijden sjaaltje om de hals en een sigaar in het hoofd menen ze ook nog de lakens te moeten uitdelen”, foetert Klaverdijk. De burgemeester kondigt publiekelijk aan dat hij de eerstvolgende topmilitair ‘er persoonlijk uitschopt’. Overigens zijn er in die kerstweek ook elke dag wel een of meerdere ministers op bezoek in het ondergelopen Limburg. De overstroming zorgt trouwens voor nog een ander fenomeen; plunderingen. In plaatsen als Neer en Buggenum en Borgharen worden diefstallen gepleegd uit woningen die door de bewoners zijn verlaten. In Neer en Buggenum worden burgerwachten geformeerd. Andere wijken worden hermetisch afgesloten door de politie. Alleen bewoners krijgen toegang via speciale pasjes.
- 41 -
- 42 -
NU - 43 -
‘In Limburg ook risico op doden bij overstroming’ Gedeputeerde Patrick van der Broeck Hij mag aan zijn palmares toevoegen, dat hij de financiering van de hoogwaterbescherming in Limburg na jarenlang gesteggel eindelijk zeker stelde. Maasgedeputeerde Patrick van der Broeck stond ook aan de wieg van het Breed Bestuurlijk Overleg Maas (BBOM). Onder zijn leiding werken bestuurders van de gemeenten Maastricht, Roermond en Venlo , de twee Limburgse Waterschappen en Rijkswaterstaat eendrachtig samen om het risico van een nieuwe overstroming van de Maas zoveel mogelijk te beperken. Niet alleen nu maar ook in de verre toekomst.
- 44 -
Twintig jaar geleden was hij net afgestudeerd in fysische geografie aan de Universiteit van Utrecht. Op z’n fiets ging hij kijken hoe de Maas in die decemberdagen in 1993 huis had gehouden in Noord-Limburg. Hij was diep onder de indruk van de effecten van de overstroming. Patrick van der Broeck treedt in 2011 aan als gedeputeerde Ruimte en Infra. Hij vindt dat er vooral vaart gezet moet worden achter de hoogwaterbescherming. ,,Het is onbestaanbaar dat die rivierbeveiliging in Limburg al zo lang duurt. Zo’n 70 procent van Limburg heeft nu het afgesproken beschermingsniveau. We zijn goed op weg, maar het blijft te weinig. Dat kan beter en is na al die jaren reden om je te schamen. Dat is een van mijn drijfveren geweest er keihard voor te gaan om die kwestie eindelijk goed geregeld te krijgen.” De rivierbeveiliging wordt na zijn aantreden een van zijn prioriteiten. De financiering vertoont forse tekorten. Van der Broeck start een slimme en brede lobby. Daarbij is het vizier vooral gericht op toenmalig staatssecretaris Joop Atsma van Infrastructuur en Milieu. Een Fries, waarmee Van der Broeck telkens weer het gesprek aangaat bij alle mogelijke gelegenheden. ,,De parallel tussen Friesland en Limburg is het water. Dat schept een band. Als provincie en waterschappen hebben we aangeboden ook samen een financiële bijdrage te leveren. Naast de druk die natuurlijk is uitgeoefend, gaf dat de doorslag.” In november 2011 kon Van der Broeck zijn Maasakkoord wereldkundig maken. Het akkoord betekent dat er ruim 400 miljoen euro geïnvesteerd kan worden in de rivierbeveiliging en gebiedsontwikkeling langs de Maas. Het project Ooijen-Wanssum kan worden uitgevoerd en er is 170 miljoen euro beschikbaar om de kades in Limburg volgens de laatste inzichten te verstevigen. - 45 -
Ook kan het project Grensmaas efficiënter worden uitgevoerd. ‘’Elke dag opnieuw kan er in Limburg weer een nieuwe overstroming plaatsvinden. Als gedeputeerde weiger ik erop aangesproken te worden dat ik geen aandacht heb gehad voor de veiligheid van onze inwoners. Dat wilde ik niet laten gebeuren. Ook daarom moest het veiligheidsprogramma voor de Maas eindelijk afgerond worden. Het geeft nog steeds een goed gevoel dat we die lobby samen met andere Limburgse waterpartners met zo’n resultaat hebben kunnen afronden.” Van der Broeck wijst op het belang van een integrale aanpak voor de hele Maas, maar hij is vooral ingenomen met het project Ooijen-Wanssum. ,,Het draagvlak van de omgeving daar is zo groot dat de mensen blijven vragen wanneer we nu beginnen. Dat is dus 2015. Dat project levert een geweldige vorm van gebiedsontwikkeling op en ook nog eens zo’n 35 centimeter waterstandverlaging”. Het succes van 2011 is geen reden om achterover te leunen. De Maas blijft hoog op de agenda. De gedeputeerde oordeelt dat iedereen in Nederland recht heeft op dezelfde veiligheid. ,,We zijn er nog lang niet. Uit de meest recente berekeningen blijkt, dat we in Limburg nu ook al het risico lopen dat er bij een volgende grotere overstroming doden kunnen vallen. De veiligheid afkopen met een schadefonds van het Rijk is voor mij dan ook geen optie. Ik wil niet met de dreiging leven dat we op termijn twee meter water in de woningen van onze Maasdorpen hebben staan. Er wacht ons immers een klimaatverandering met veel meer regen en dus veel meer water.”
- 46 -
In de regio Maastricht en Venlo kunnen bij een dijkdoorbraak nu al enkele tientallen doden vallen. Dat heeft te maken met het opstuwende effect van de waterkeringen die na 1995 zijn aangelegd. Extra complicerende factor hierbij is dat complete dorpen daarbij volledig geïsoleerd raken bij het ontbreken van vluchtwegen. ,,Dijken leveren daardoor nu vaak een schijnveiligheid op. Dat betekent nieuwe uitdagingen. Dijken verplaatsen bijvoorbeeld. Verder weg van de Maas.” Patrick van der Broeck neemt daarmee al een voorschot op het Deltaplan voor de Limburgse Maasvallei dat in het voorjaar aan de nationale Deltacommissaris en in 2015 aan de Tweede Kamer wordt aangeboden. De komende decennia zijn er opnieuw miljarden nodig om Limburg afdoende te beschermen tegen - 47 -
alsmaar hogere vloedgolven van de Maas. Het BBOM werkt in overleg met alle waterpartners al zo’n twee jaar aan dat Limburgse Deltaplan. Past daarbij nog nieuwe woningbouw langs de Maas? ,,Nee, het woningoverschot in Limburg is groot genoeg. In het nieuwe Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL) komt er wel een ruimtelijke reservering langs de Maas voor recreatieve doeleinden. We moeten af van die volledige, economische stilstand langs de rivier. Campings en haventjes moeten kunnen. Dat sluit aan bij het grensoverschrijdend rivierpark Maasvallei dat het mooie project Grensmaas uiteindelijk mede vorm geeft en er samen met Vlaanderen een Gemeenschappelijke Maas van maakt. Mijn droom is dat je straks langs de Maas van Zuid- naar Noord-Limburg kunt wandelen en fietsen. En die route moet je ook kunnen maken op het water met een kano.” Van der Broeck bespeurt overigens veel dynamiek rond de rivierbeveiliging in Limburg. Hij wijst op de inspanningen die aan de Vlaamse Maasoever afgerond zijn en nog op stapel staan. Hij wijst ook op allerlei kleinere initiatieven, zoals De Lus van Linne en de gebiedsontwikkeling Maasoever Neer-Buggenum waar stukjes rivierbeveiliging in combinatie met natuurontwikkeling, recreatie of een nieuw havenfront gestalte krijgen. ,,Uiteindelijk helpen alle beetjes om die Maas beter de baas te worden.”
- 48 -
- 49 -
Dijkgraaf Toine Gresel waarschuwt alert te blijven ‘We mogen niet het New Orleans van Nederland blijven’
December 1993. Toine Gresel zit als burgemeester in het hoge en droge Noord-Brabant. Hij krijgt de misère in Limburg wel mee. Zijn zus woont in Grevenbicht. Dorp dat ook ondergedompeld is door de Maas. ,,Het werd me snel duidelijk dat Limburg in shock was.” Zestien jaar later gaat hij aan de slag als dijkgraaf van Waterschap Peel en Maasvallei. Hij wordt onder meer verantwoordelijk voor het aanleggen en onderhouden van de waterkeringen in Noord- en Midden-Limburg. Het schap moet momenteel ruim 100 kilometer dijken, kademuren en demontabele waterkeringen onderhouden. ,,Ik kwam in 2010 terecht in een kundige, goed geoutilleerde organisatie. Maar ik kreeg buikpijn toen ik ontdekte dat er landelijk geen cent gereserveerd was voor de Limburgse hoogwaterbescherming. En ik kreeg nog meer buikpijn toen ik te horen kreeg dat de nooddijken van 1995 op veel plekken zwakke delen - 50 -
bevatten. Lang niet overal bieden de dijken het toen afgesproken beschermingsniveau van één keer in de 50 jaar. Dat heeft onder meer te maken met de verplichte toepassing van gebiedseigen grond. Die grond was daar niet altijd geschikt voor. Op locaties met veel grind vlak onder de dijken word je nu geconfronteerd met het fenomeen van piping: het water sijpelt onder de dijk door en zorgt voor uitspoeling.” En dan ligt er bij zijn entree nog een hoofdpijndossier. De mooie droom van de gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum, die door geldgebrek dreigt uit te monden in een nachtmerrie. ,,Terwijl dat project een belangrijke bijdrage aan de hoogwaterbescherming levert.” Gresel merkt diplomatiek op dat Den Haag Limburg wat uit het oog verloren was als het gaat om de rivierbeveiliging. Dus werd er in 2011 een gezamenlijk offensief gestart onder aanvoering van gedeputeerde Patrick van der Broeck. Dat leverde in november van dat jaar een overeenkomst met staatssecretaris Joop Atsma én 435 miljoen euro op. Een fantastisch resultaat, beaamt Gresel. Maar daar staat wel een ontnuchterende realiteit tegenover, die de dijkgraaf niet wil verbloemen: ,,We blijven toch het New Orleans van Nederland. Limburg is een retentiegebied en moet bloeden voor de lager gelegen gebieden in de rest van Nederland. Onze dijken zijn bedoeld om te overstromen. In tegenstelling tot de rest van Nederland. Daar moeten we zo snel mogelijk vanaf. In Limburg moeten we dan ook momenteel absoluut niet spreken over veiligheid. Die is er niet. Hier moet je spreken over een niet al te hoog beschermingsniveau.”
- 51 -
Het pact van 2011 betekent voor het werkgebied van Peel en Maasvallei dat het waterschap aan de slag kan met dijkversterking over een traject van vele tientallen kilometers en dat het project Ooijen-Wanssum van start kan. ,,Die dijken in Limburg moeten in de komende tientallen jaren volop verbeterd worden. Sterker, in Nederland en dus ook in Limburg is de waterveiligheid nooit af. Nieuwe veiligheidseisen en voortschrijdende inzichten. Met de kennis van nu willen we een deel van onze dijken uit 1995 in de komende jaren ook meer landinwaarts verleggen, zodat we de rivier extra ruimte kunnen geven.” De Limburgse waterschappen doen er tot 2024 over om die
- 52 -
dijken te versterken. ,,Tot 2024 betekent dat: alle hens aan dek. De watergolf die in 1993 kwam met een afvoer van ruim 3000 kuub per seconde kunnen we dus pas over tien jaar daadwerkelijk keren. Maar op de lange termijn wordt door de klimaatverandering 4600 m3/sec (kuub) verwacht.” Gresel wijst op de innige band die Peel en Maasvallei heeft opgebouwd met de bevolking als het gaat om het beschermingsniveau zoveel mogelijk te garanderen. ,,We hebben een leger van 350 vrijwillige en uiterst betrokken dijkwachten die altijd klaar staan. Bij nacht en ontij. En we betrekken de inwoners bij ons werk. Dat leidt tot betere, gedragen oplossingen.”
- 53 -
Voorbeeld van die aanpak is de aanpassing en versterking van de dijk aan de Prof. Gelissensingel in het centrum van Venlo. Die is van een betonnen kademuur veranderd in een groene dijk met een fiets- en wandelpad. Gresel benadrukt dat de regio Noord- en Midden-limburg één voordeel heeft bij een volgende vloedgolf. ,,Wij zien het aankomen. We hebben twee dagen de tijd om maatregelen te nemen. Maar als het waterpeil boven het beschermingsniveau uitkomt, houden voor ons alle maatregelen op. Dan rest alleen een professionele evacuatie. Maar de risico’s daarbij nemen ook toe naarmate de waterafvoer door de klimaatverandering hoger worden. Denk maar eens aan patiënten in ziekenhuizen en ouderen in verpleeghuizen. Met hogere dijken wordt het veel veiliger, maar door de badkuipwerking van alsmaar hogere dijken, krijgen de mensen, bij een overstroming in de toekomst mogelijk meer dan twee meter water te verwerken. Daarom moeten we wél keihard vasthouden aan dijken die ook echt de veiligheidsnorm van één keer in de 250 jaar opleveren, daarboven alleen nog verdere dijkverhoging waar grote belangen spelen en geen ruimte in de rivier te vinden is. In mijn ogen wordt het slachtofferrisico, de economische schade en de ontwrichting bij een overstroming anders te groot. Wij weten dat er bij mensen soms een misverstand is dat een dijk maar een keer in de 250 jaar nodig is. Zeker niet! Bijna iedere winter komen er hogere waterstanden voor en zijn de dijken nodig om wateroverlast en schade te voorkomen.’’ De dijkgraaf oordeelt dat het vooral ook zaak is de Limburgse bevolking permanent te blijven informeren over de risico’s. Helder en eerlijk zijn. ,,De overheid kan geen absolute veiligheid bieden tegen overstromingen van de rivier. We moeten de mensen zien - 54 -
te overtuigen dat ze ook een stuk eigen verantwoordelijkheid nemen. Zowel om schade te beperken als tijdige evacuatie. En we mogen ook gerust verkondigen dat er na 1993 al heel wat gebeurd is. Kijk naar de projecten Zand- en Grensmaas en de dijkversterkingen in Roermond, Gennep en Venlo. Gresel concludeert trouwens dat de verdere aanpak van de Maas aan kracht heeft gewonnen door de goede samenwerking met provincie en Maasgemeenten. Hoe ziet de Maas er volgens Gresel in 2040 uit? ,,Plaatsen als Gennep, Venlo, Roermond en Maastricht hebben een hoger beschermingsniveau dan de rest van de provincie. Omdat de schade daar veel groter is dan bij een overstroming van een dun bevolkt buitengebied. Onze dijken zijn niet meer overstroombaar en we zoeken het nadrukkelijker in de ruimte. Tussen R oermond en Venlo kun je eigenlijk niets meer met de Maas. Er is geen ruimte, de bruggen zorgen voor opstuwing en je kunt niet verdiepen. De Maas loopt daar door een diepere ‘canyon’ over de zogenaamde Peelhorst; een keiharde plaat. Daarom is het nodig retentiegebieden aan te wijzen waar bewoners en grondgebruikers wel duidelijk moeten weten waar ze aan toe zijn, mocht het water komen.” Glimlachend bekent Gresel: ,,Als goede katholieke dijkgraaf bid ik natuurlijk elke dag dat alles goed blijft gaan aan het Maasfront.” Serieus: ,,Maar daarbij past dat je je veiligheid niet te gemakkelijk weggeeft. En het besef dat je de natuur niet kunt beteugelen.”
- 55 -
‘Het geheugen is kort’
Voorzitter Jan Schrijen van Waterschap Roer en Overmaas
Jan Schrijen werd in 1995 twee dagen na z’n aantreden als gedeputeerde onmiddellijk geconfronteerd met de naweeën van de Maasoverstromingen. Zijn voorganger Michel Lodewijks had in maart 1995 nog applaus geoogst. Het Rijk had 100 miljoen gulden gegeven voor de supersnelle aanleg van de dijken bij noodwet. Toen de beide Limburgse waterschappen vervolgens in april 1995 de eerste plannen hadden uitgewerkt bleek dat die bijdrage 100 miljoen te weinig was. Het moest bijna het dubbele zijn! De huidig voorzitter van Waterschap Roer en Overmaas blikt terug en kijkt vooruit. - 56 -
Een verstoorde relatie. Zo omschrijft Jan Schrijen de verhouding tussen Limburg en het Rijk na de overstromingen van 1993 en 1995. Als gedeputeerde merkt hij al snel dat er wrevel bij het Rijk heerst over de bouwdrift van Limburg op de oevers van de Maas. ,,Ik proefde frustraties in Den Haag op hoog ambtelijk niveau. Eerst alles volbouwen, ondanks herhaalde waarschuwingen over de risico’s, met als grote voorbeeld de locatie voor de bouw van het nieuwe ziekenhuis tussen Tegelen en Venlo. Alle bezwaren van Rijkswaterstaat wegwuiven, maar dan toch het handje komen ophouden en twee keer achter elkaar geld claimen uit het rampenfonds.” Achttien jaar later concludeert Schrijen als voorzitter van Waterschap Roer en Overmaas dat je absoluut niet mag concluderen dat het Rijk Limburg links heeft laten liggen. Hij wijst erop dat er natuurlijk altijd discussie is over het geld. “Eigenlijk stel je vast dat het oorspronkelijke tijdschema van Boertien voor het overgrote deel gehaald wordt. De aanleg van nooddijken in 1995 en 1996 op een beschermingsniveau van een keer in de 50 jaar. Tien jaar later in 2005 70% van de oorspronkelijk getroffen burgers beschermen op een niveau van een keer in de 250 jaar. Tegelijkertijd door rivierverruiming binnen Grensmaas en Zandmaas ervoor zorgen dat in 2017 het hele Limburgse Maasdal een beschermingsniveau van een keer in 250 jaar heeft. Daartoe zijn de waterschappen momenteel ook bezig met dijkversterkingen. In Zuid- en Midden-Limburg verwacht Waterschap Roer en Overmaas dit in 2017 voor elkaar te hebben. Er is al gigantisch veel werk verricht aan die Maas.”
- 57 -
Schrijen wijst ook nadrukkelijk op het belang van de Internationale Maascommissie. Nederland, Frankrijk, België, Duitsland en Luxemburg werken daarin samen. Dat heeft onder meer geleid tot afspraken over waarschuwing- en alarmsystemen bij dreigende overstromingen. ,,Er wordt wel eens gezegd dat er aan de andere kant van de grens niets gebeurt. Maar Frankrijk en België hebben ook hun verantwoordelijkheid genomen en maatregelen getroffen. Bij Verdun en Sedan is bijvoorbeeld extra ruimte gecreëerd voor de Maas. Het grote probleem waar Limburg mee zit, is dat er na extreme regenval in de Ardennen een muur van water omlaag valt richting Limburg. Tot een waterafvoer van zo’n 3000 kuub per seconde kunnen we het op vrijwel alle plekken momenteel managen, maar daarboven houdt het op en gaat het water over de dijken heen.” De veiligheid van de dijken en de strijd tegen het water wordt een steeds belangrijkere taak voor Roer en Overmaas. Met stedelijke gebieden als Maastricht en Roermond als werkterrein. Interne specialisten beschikken over kennis en kunde. Een legertje kadewachten is gerekruteerd uit het eigen kantoorpersoneel, aangevuld uit de gelederen van gemeenteambtenaren in het werkgebied. Megapompen staan ter beschikking om overlast door kwelwater te voorkomen. En er worden met regelmaat calamiteitenoefeningen gehouden om de kwaliteit van de organisatie te toetsen en verder te verbeteren. In november 2013 nog. Met het scenario dat er een vloedgolf van 4000 kuub per seconde in aantocht is. Zo’n extreem hoge afvoer is nog nooit gemeten. In de modellen komt deze voor met een kans van een keerl per 1250 jaar, maar de natuur kun je in zijn extreme uitingen niet voorspellen, laat staan - 58 -
beheersen. We hebben hier een uiterst bevlogen en deskundig team dat er alles aan doet om de bevolking te beschermen tegen het water. Maar wel tot een bepaalde hoogte, voorgeschreven door landelijke richtlijnen. Daarna gaat de verantwoordelijkheid over naar de twee veiligheidsregio’s in Limburg. Met de uitvoering van rampenplannen die ook voorzien in evacuaties”, knikt Schrijen. Waterschap Roer en Overmaas is inmiddels in Maastricht ook gestart met versteviging van bestaande dijken. Dat karwei vindt de komende jaren op een reeks locaties in Zuid-Limburg plaats. Die dijken, snel bij noodwet aangelegd in 1995, voldoen niet aan de eisen die anno 2013 worden gesteld. Met dat werk is - 59 -
een bedrag van zo’n 33 miljoen euro gemoeid. En daarmee is Roer en Overmaas er nog niet. Uit een periodieke toetsronde afgelopen november (een wettelijk voorgeschreven APK keuring voor dijken) bleek dat aanvullend hieraan nog 8 km dijk moet worden versterkt. Binnenkort brengt het waterschap in kaart welke maatregelen daar nodig zijn en hoe deze kunnen worden gerealiseerd. Deze projecten worden aangemeld voor financiering uit het landelijke hoogwaterbeschermingsprogramma. Daarnaast moet 20 km nog nader worden onderzocht voordat duidelijk is of daar aanvullende dijkversterkingen nodig zijn. ,,En met het oog op de klimaatverandering verwachten we hogere afvoeren van de Maas en op termijn komen er nog strengere eisen.” De voorzitter van Roer en Overmaas wijst er overigens nadrukkelijk op, dat de komende jaren veel meer ruimte gereserveerd moet worden om de waterafvoeren van de Maas te kunnen bergen. Zeker de afvoeren die worden verwacht door de klimaatverandering met langdurige regen. ,,We ontkomen er niet aan om dijken te verhogen waar het echt moet en niet anders kan. Maar ik moet er niet aan denken dat we overal hoge muren langs de Maas krijgen, zeker niet in stedelijke gebieden. En wat ook duidelijk is: er zal altijd een risico resteren voor de mensen die aan de oevers van de Maas wonen. Voor de lange termijn zouden we er trouwens goed aan doen om nu al af te spreken dat er geen gebouwen meer worden gebouwd langs de Maas. Door een goede planning in de ruimtelijke ordening kun je ervoor zorgen dat er op termijn ruimte blijft voor de rivier. Je zou kunnen zeggen dat de ruimtelijke inrichting mede bepalend is voor het veiligheidsniveau in het Limburgse Maasdal.” Schrijen denkt overigens niet dat Limburg meteen op miljoenen budgetten kan rekenen voor de verdere verhoging van het beschermingsniveau in relatie tot de klimaatverandering. Volgend - 60 -
jaar bekijkt de minister de prioritering van de projecten die in het kader van het nieuwe Deltaplan worden ingediend. Voor die projecten worden de komende decennia miljarden ter beschikking gesteld. Wat verwacht Schrijen van het Deltaplan voor de Limburgse Maasvallei? ,,Het Deltaplan van de Deltacommissaris richt zich op de lange termijn, het jaar 2100. Ik ga er vanuit dat de versteviging van de zeedijken en de dijken langs Maas en Rijn richting de zee, waar hogere beschermingsniveaus gelden, voorrang krijgen en Limburg pas weer na 2025 aan de beurt is. Overigens met de aantekening dat voor onveilige situaties altijd direct geld beschikbaar zal zijn. Wij moeten vanuit Limburg door gezamenlijk optrekken van provincie en waterschappen zorgen dat ook op de lange termijn burgers en bedrijven in het Maasdal de afgesproken bescherming houden. Ons werk is nooit af!” De voorzitter van Roer en Overmaas beaamt dat het gevoel van urgentie om waakzaam te blijven voor nieuwe nukken van de Maas is weggeëbd. ,,De overstromingen van 1993 en 1995 zijn historie. In de jaren daarna is het allemaal redelijk goed gegaan. Het geheugen bij de overheden is kort. Ambtelijke organisaties en nieuwe politieke bestuurders weten het niet meer uit eigen ervaring en dan worden weer snel foute beslissingen genomen. Het is de taak van Rijkswaterstaat en de waterschappen het geheugen continu op te frissen. Af en toe een hoogwater, zonder overstromingen, kan daarbij helpen.”
- 61 -
Extra maatregelen nodig voor Maastricht, Roermond en Venlo ‘We kunnen geen risicovrije samenleving garanderen’ Hoe bescherm je steden als Maastricht, Roermond en Venlo tegen nog hogere waterafvoeren? Het zijn belangrijke eco nomische centra met veel inwoners. Mooi, die stad aan het water, maar de kwetsbaarheid en het risico op megaschade stijgt evenredig aan het waterpeil. De mening van de drie verantwoordelijk wethouders over de aanpak van de Maas tot 2100.
Maastrichts wethouder Albert Nuss is blij met de dijken uit 1995 die dorpen als Borgharen en Itteren, maar ook een wijk als Heugem al diverse keren hebben behoed voor een overstroming. Zonder die dijken hadden de traditionele winterse uitstapjes van de Maas alweer voor overlast gezorgd. Nuss: ,,Maar met het oog op toekomstige waterafvoeren, tot 30 procent hoger dan in 1993, zijn die dijken absoluut onvoldoende. En is ook dat fantastische project Grensmaas niet meer toereikend. Maastricht vormt een trechter die razendsnel kan overlopen. Dat leidt tot een enorme schade voor de stad. Niet alleen voor de binnenstad. Maar ook voor Randwyck, de Health campus en het academisch ziekenhuis dat in de gevarenzone komt te liggen. - 62 -
Maastricht gaat er zonder meer vanuit dat er geld wordt vrijgemaakt uit het nationale Deltafonds om zo’n ramp te voorkomen. Het economisch belang is enorm.” Geen hogere dijken, maar aanwijzing van retentiegebieden. Waar het geaccepteerd wordt dat het water bij een bepaald niveau over de dijken heen loopt. In goed overleg ook met de Waalse autoriteiten. Daarvoor pleit Nuss als oplossingsrichting voor de toekomst. In combinatie met een innovatieve aanpak in het centrum van Maastricht. Waterkeringen die uit de grond omhoog komen als de nood aan de man is. Of doorzichtige kades. ,,Het moet natuurlijk wel esthetisch verantwoord zijn in een historische binnenstad als die van Maastricht”, benadrukt Nuss. Hij wijst erop dat er niet opnieuw jaren moet worden gewacht met keuzes maken en knopen doorhakken. ,,Natuurlijk hangt daar een prijskaartje aan. Maar afwachten is geen optie. Elk jaar dat je langer wacht, neemt het risico verder toe”. Nuss oordeelt dat Limburg in het Deltaplan voor de Maasvallei vooral ook de urgentie van aanvullende maatregelen moet aangeven. ,,De belangen in Limburg zijn niet minder dan die in de Randstad.” In Roermond en Venlo wordt de extra kwestbare positie van Maastricht, waar de Maas door de stad loopt, erkend. - 63 -
Maar de wethouders Jos Teeuwen en Gerard IJff kijken toch wat nadrukkelijker naar de balans tussen veiligheid en de economische potentie van het water. ,,Niet tot in het oneindige blijven vechten tegen de Maas, maar ook leven mét de Maas. We moeten niet doorschieten en de rivier onzichtbaar maken”, zegt wethouder Teeuwen van Venlo.
IJff: ,,Ook wij oordelen in Roermond dat onze inwoners veilig moeten kunnen wonen. En niet alleen in de binnenstad, maar ook bijvoorbeeld in De Weerd. Maar als overheid kunnen we geen risicovrije samenleving garanderen. Doorzichtige waterkeringen? Wij willen van ons centrum geen aquarium maken.”
- 64 -
Samen met zijn collega Jos Teeuwen van Venlo pleit hij voor heldere afspraken over een nieuw basisbeschermingsniveau. Met hooguit een beperkte verhoging van de huidige dijken. ,,De Maas zit nu al twintig jaar op slot, terwijl het water een enorme economische potentie heeft. Zorg voor een open band tussen de stad, de mensen en het water. Creëer nadrukkelijker een watercultuur, zoals in Friesland. Dat levert nieuwe kansen op. En stop met telkens weer nieuwe spelregels uit de kast te halen over wat er wel niet kan op de Maasoevers. Dan ben je geen betrouwbare overheid meer.” IJff en Teeuwen pleiten voor creatieve en innovatieve oplossingen. IJff: ,,Ik heb al eens geopperd om de toekomstige A2-tunnel bij Maastricht onder water te zetten als de nood aan de man is. En Teeuwen wijst op de mogelijkheid van paalwoningen. ,,En er is ook zoiets als de eigen verantwoordelijkheid van de inwoners. En waar we te weinig over praten is het probleem van laag water. De economische schade daarvan kan straks wel eens veel groter zijn. Voor de landbouw, de scheepvaart en het bedrijfsleven.” Venlo krijgt een pilot met innovatieve waterkeringen. De huidige demontabele kades kun je niet nog hoger stapelen. Teeuwen: ,,In Limburg mogen uiteraard geen levens in gevaar komen door de Maas. En we moeten de economische risico’s voor de stadscentra zo goed mogelijk afdekken. Maar daarvoor moeten we zoeken naar andere opties dan dijken die nog twee meter hoger worden. En we moeten vooral de dialoog met de bevolking aangaan. De mensen ervan bewust maken dat het onvermijdelijk blijft dat die Maas toch weer eens een keer komt. Daar zal alle begrip voor zijn als de overheid de garantie biedt dat niet te voorkomen schade dan ook wordt gecompenseerd.” - 65 -
Dankzij projecten Grens- en Zandmaas Maas al een stuk veiliger Er wordt druk gewerkt aan de Limburgse Maas. Van Maastricht tot Mook worden volop de handen uit de mouwen gestoken om de rivierbeveiliging gestalte te geven. De waterschappen zijn gestart met de dijkversterking. Maar meest in het oog springend zijn de projecten Grens- en Zandmaas en de gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum. Een overzicht van de situatie nu.
Vijf jaar lang is het project Grensmaas nu in uitvoering. Slimme combinatie van rivierbeveiliging, natuurontwikkeling en grindwinning op het traject tussen Maastricht en Roosteren. Een traject van 43 kilometer. Uiteindelijke effect? Een waterstandverlaging in de Grensmaas van zo’n meter. In de aanloop naar de uitvoering is het project Grensmaas fel bekritiseerd door de bevolking. Nu steunt het op breed draagvlak van de inwoners. Omdat ze serieus worden genomen. De verhouding met de omgeving is open en eerlijk. Zelfs als er fouten worden gemaakt. Maar ook omdat de gevreesde overlast in de praktijk minimaal is. Het werk aan de rivier in Zuid-Limburg wordt betaald met de opbrengst van de grindwinning. - 66 -
De eerste mooie resultaten zijn zichtbaar. In Meers en Borgharen bijvoorbeeld. Vooral de metamorfose van de Maas in Borgharen is indrukwekkend. Daar herinnert de rivier in niets meer aan die smalle waterstroom, opgesloten tussen hoge oevers. De Maas kan nu in de breedte uitwaaieren over honderden meters. Dat betekent dat Borgharen momenteel superveilig is. In deskundigenjargon: nog maar een te verwaarlozen risico heeft van een overstroming van één keer in de 500 jaar. Directeur Kees van der Veeken van Consortium Grensmaas en Eric Smulders, projectmanager Grens- en Zandmaas van het Programma Maaswerken van Rijkswaterstaat zijn tevreden over de voortgang van de rivierbeveiliging in Limburg. ,,Misschien dat we er wel voor moeten zorgen dat we meer zichtbaar zijn. Nadrukkelijker en vaker laten weten waar we staan en wat is gedaan”, opperen beiden. Smulders deelt complimenten uit aan het Consortium. ,,Er wordt goed met de omgeving omgegaan. Dat is belangrijk bij deze projecten.” En Kees van der Veeken: ,,Als uitvoerder hebben we een contract met de overheid met een looptijd van 20 jaar. Dat betekent dat je flexibel met elkaar moet omgaan. De wereld verandert elke dag. Zo merken we de crisis nadrukkelijk. Ons grind is vooral bestemd voor de woningbouw die nagenoeg stil ligt. Maar die samenwerking met de overheid loopt goed.” De werkzaamheden aan de Grensmaas concentreren zich nu op de rivierverbreding in combinatie met de grindwinning in Geulle aan de Maas. Dan zijn de Maasbeveiliging in Itteren en SittardGeleen aan de beurt. ,,We krijgen nu al reacties van mensen die merken dat het waterpeil bij de gebruikelijke, winterse aanwas van de rivier lager is,” aldus Kees van der Veeken. Bij het project Grensmaas wordt trouwens ook werk met werk gemaakt. De grindgaten worden niet alleen aangevuld met grond die vrijkomt - 67 -
bij de rivierverbreding, maar ook met grond van bijvoorbeeld de A2-tunnel bij Maastricht en het project Ligne in het centrum van Sittard. En de natuur? Die is razendsnel zichtbaar en leidt enerzijds tot enthousiasme, anderzijds tot vragen en scepsis. De omgeving vraagt om wandel- en fietspaden en andere recreatieve voorzieningen. Maar aan de Maasoevers komt struinnatuur, zo is afgesproken. Ook in Midden- en Noord-Limburg ligt de rivierbeveiliging, ingebed in het project Zandmaas, goed op koers, benadrukt Eric Smulders. De kades in Roermond, inclusief waterkeringen in de Roer, Venlo en Gennep zijn klaar. Een deel van het retentiegebied Lateraalkanaal is afgerond. Hoogwater- en nevengeulen zoals in Lomm en Well-Aijen zijn in uitvoering, of al afgerond zoals Stadsweide bij Roermond. En in Noord-Limburg is de Maas ook op diverse plekken al uitgediept. Smulders: ,,Met al die maatregelen dragen we in 2015 bij aan een beveiligingsniveau van een overstroming van één keer in de 250 jaar in het Zandmaasgebied. Bij het project Grensmaas halen we die doelstelling volgens afspraak in 2017.” Overigens kan dan de vlag nog niet uit. De waterschappen werken nog tot 2024 aan de versteviging van de dijken in heel Limburg. Consortium Grensmaas is volgens de huidige planning ook tot die tijd aan de slag. En dan is er natuurlijk nog het project Ooijen-Wanssum. Mooie vorm van gebiedsontwikkeling. Hoogwaterbescherming wordt gecombineerd met nieuwe economische impulsen, woningbouw, nieuwe infrastructuur, natuurontwikkeling en recreatie. De voorbereidingen zijn volop aan de gang en de uitvoering start in 2015. In 2020 moet de gedaantewisseling van het gebied een feit zijn. Ooijen-Wanssum zit al bijna twintig jaar op slot. Door de afsluiting van de oude Maasarm met dijken na de overstroming van 1995 - 68 -
maken de dorpen feitelijk deel uit van het winterbed van de Maas, waar geen enkele ontwikkeling is toegestaan. Die Maasarm wordt nu gereactiveerd. In combinatie met de aanleg van twee hoogwatergeulen krijgt de Maas veel meer ruimte en dat betekent een waterstandverlagend effect van zo’n 35 centimeter dat tot in Roermond merkbaar is. Rond de dorpen wordt ruim twintig kilometer nieuwe dijk aangelegd. Er komt een rondweg en er worden twee bruggen aangelegd. De haven in Wanssum, belangrijk voor het containervervoer, kan worden uitgebreid. Door de ingrepen krijgt ook de landbouw weer dynamiek. Alex Zonneveld is enkele weken geleden aan de slag gegaan als nieuwe projectdirecteur van Ooijen-Wanssum. Zijn eerste indrukken? ,,Je proeft de grote betrokkenheid van de omgeving en de hoop van de mensen dat het project snel en voortvarend wordt uitgevoerd. Een prima sfeer dus om van het project een gezamenlijk succes te maken.”
- 69 -
Veiligheid voorop, maar niet ten koste van alles Maasbewoners willen vooral zoveel mogelijk genieten van ‘Mooder Maas’.
Limburg heeft de afgelopen twee decennia veel gedaan om de Maas veiliger te maken. Het is niet genoeg. Klimaatveranderingen zorgen voor meer regen. Daardoor krijgt een typische regenrivier zoals de Maas in de toekomst naar verwachting 30 tot 40 procent meer water te verwerken. Wat nu? Nog hogere dijken, de Maas nog verder verbreden, nog verder uitdiepen? Of zijn er grenzen aan het vermijden van risico’s van een rivier? De mening van de Maasbewoners over de toekomst van de Maas. “Waar het kan en waar het mogelijk is moeten we de risico’s van de Maas zoveel mogelijk beperken. De veiligheid staat voorop”, zegt Henk Brauer (59), geboren en getogen in Belfeld. “Maar 100 procent veiligheid kan niet en moet je ook niet willen. De Maas moet bereikbaar, zichtbaar en open blijven voor mensen.” Brauer ziet niet louter nadelen van hogere waterstanden in de Maas. “Bouw waterkrachtcentrales. Meer water betekent: meer duurzame energie die te winnen valt.” En wat te denken van viskwekerijen in de Maas, zegt Brauer. “We kunnen veel meer met de Maas dan we denken.” - 70 -
Het stoort Brauer dat veel Maasoevers sinds 1993 gesloten zijn voor publiek. “De oever is vaak ofwel een afgesloten natuurgebied, of een afgerasterd landbouwgebied. Geef de Maas terug aan de mensen. Geef mensen plekken waar ze volop kunnen genieten van de Maas.” Scepsis Iets noordelijker bekijkt een groep dorpsbewoners van Lomm op een zonnige herfstdag de aanleg van een enorme hoogwatergeul tussen de Maas en hun dorp. Die geul gaat in de toekomst bij hoogwater werken als een opvangbuffer, zodat Venlo en het iets verderop gelegen Arcen het voortaan droog houden. Aanvankelijk was er enige scepsis in het dorp, zegt Wim Weijs (68). “Het hoger gelegen Lomm heeft in het verleden weinig last gehad van overstromingen. Waarom dan uitgerekend hier maatregelen nemen, vroeg het dorp zich af. “Inmiddels begrijpen we dat deze hoogwatergeul ten goede komt van Venlo en Arcen. Dat hebben we graag over voor onze vrienden daar”, zegt Weijs.
- 71 -
Bovendien heeft Lomm van de nood een deugd gemaakt. Het dorp en de dorpsraad van Lomm werden uitvoerig geïnformeerd en actief betrokken bij de werken aan de Maas. Dat resulteerde in een verrassend en gedurfd plan namens de dorpsraad: na de afronding van de eerste hoogwatergeul in 2015 pleit Lomm voor de aanleg van een tweede hoogwatergeul, iets noordelijker dan de eerste. “Die eerste geul wordt na de oplevering in 2015 door stichting Het Limburgs Landschap beheerd als natuurgebied. Die tweede hoogwatergeul zou wat ons betreft vooral ten goede moeten komen aan de gemeenschap van Lomm”, zegt Weijs. Het bestemmingsplan, dat binnenkort in de gemeenteraad van Venlo komt, voorziet in de aanleg van een dagstrand voor kleinschalige recreatie, een schiereilandje en een parkachtige omgeving tussen de hoogwatergeul, de Maas en het dorp. “Het toch al mooie Lomm wordt nog mooier dan het ooit is geweest”, zegt Weijs. Streefdatum: 2017. “Ik hoop dat ik dat nog mee mag maken.” De gepensioneerde tuinder Weijs voelt nu al dat het klimaat iets aan het veranderen is. “Het regent meer, de laatste tijd.” Hij denkt dat Limburg al veel gedaan heeft om overstromingen te voorkomen. “Misschien is er nog wat winst te behalen in België. België hoort net als Nederland tot de lage landen. Daar hoort ook een verantwoordelijkheid bij.” Droog In Roermond stroomt de Maas tot aan de binnenstad. De stad is letterlijk met de Maas vergroeid. De gemeente laat op haar website weten dat de stad na de laatste overstromingen in 1993 en 1995 gelukkig niet is verdwenen achter keermuren en dijken: “Het uitzicht over de Maas en de Maasplassen blijft geweldig!” - 72 -
Roermond is niet bang voor water. Sterker nog: sinds de laatste overstromingen liet de gemeente de compleet nieuwe woonwijk Oolderveste bouwen, nota bene in een winterbed van de Maas, tussen Ool, Merum en Herten. Weliswaar is de nieuwbouwwijk meters verhoogd met zand, maar de boodschap naar de toekomst is overduidelijk: wij wijken niet voor water, we zoeken het juist op. Al passen we ons natuurlijk wel aan. En we wijken vooral niet voor water, omdat we er zoveel mogelijk van willen genieten. Duidelijk? Natuur Als de Maas nukken kreeg, dan begon het altijd in Itteren en Borgharen. Zo is het eeuwenlang geweest. En de bewoners van die twee kerkdorpen, net boven Maastricht, hebben eeuwenlang geleefd met de lusten en de lasten van de Maas. Maar sinds de aanleg van dijken rondom de dorpen zal dat voortaan anders zijn, zegt Joop Verhulst (65) in Itteren: “Als de Maas nu nukken krijgt, begint het voortaan in Wyck, Maastricht.” Door alle Maaswerken van de afgelopen jaren zullen de hoogwaterpieken zich verplaatsen. Dat zal even wennen worden.
- 73 -
Voelt Itteren zich veiliger sinds de nieuwe dijken? “Ik kan niet namens iedereen in Itteren spreken. Verder vraag ik mij af of Itteren zich vroeger, voor de dijken, ooit echt onveilig heeft gevoeld. Itteren heeft zich altijd aangepast, en voorbereid op het water: stenen vloeren in de huizen en alle elektronica op veilige hoogte. Wat kan er dan helemaal gebeuren?” Voelt Joop Verhulst zich veiliger sinds de nieuwe dijken? “Veiligheid is een subjectief en relatief begrip. Relatief in de zin van: dijken kunnen doorbreken. Subjectief in de zin van: als het water zo hoog komt dat het over de dijken gaat, dan loopt Itteren juist dankzij die nieuwe dijken vol als een badkuip.” . Toch ziet Verhulst ook een voordeel van alle Maaswerken: “De natuur rond Itteren en Borgharen is erop vooruitgegaan.” Maar hij ziet ook een nadeel. “Sinds de dijken passen de nieuwe bewoners van Itteren zich niet langer aan het water aan. Ze leggen houten vloeren en plaatsen elektronica op de vloer. Ze vertrouwen blindelings op de dijken, en dat het water nooit meer komt.” En wat brengt de toekomst, als de Maas meer en meer water moet verwerken als gevolg van een klimaatverandering? “Je kunt wel aan de gang blijven met het bestrijden van gevolgen. Misschien is het beter om de oorzaken eens aan te pakken. Moeten we met zijn allen niet juist voorkomen dat het klimaat verandert?” Oud-journalist Wim Kuipers (74), geboren en getogen in Maasniel, woont tegenwoordig langs de Maas in Maastricht. Hij laat doorschemeren dat de wetenschap lang niet altijd gelijk heeft. “Als straks de zeespiegel dermate stijgt dat Koningsbosch aan zee komt te liggen, wat doet de waterstand van de Maas er dan nog langer toe? Bovendien: het weer en het klimaat in de toekomst zijn met 99,9 procent zekerheid niet te voorspellen.” En die klimaatverandering dan? Kuipers: “En wat dan nog?
- 74 -
Dan zal de Maas ook in de toekomst wel eens een keer overstromen. Is de ramp dan niet te overzien? Welnee. We weten dan dat het water komt en kunnen volk en vee tijdig evacueren.” Mooder Maas is volgens hem trouwens niet echt een troetelnaam. ,,Waarschijnlijk is dat een reactie op het feit dat de Duitsers ‘hun’ Rijn ‘Vater Rhein’ noemen.” Joop van Sintfiet is voorzitter van de buurtraad in Borgharen. ,,De Maas schept ook een band. En ze is altijd gekomen. Vorige generaties hielden er veel meer rekening mee. Ze zetten de voor- en de achterdeur open als het water kwam. Natuurlijk hebben we recht op bescherming. Door het project Grensmaas is die bescherming al veel beter. Maar als je hier komt wonen, loop je nu eenmaal wat meer risico. Dat betekent een stukje eigen verantwoordelijkheid nemen en zelfredzaam proberen te zijn En de Maas heeft ervoor gezorgd dat zowel Itteren als Borgharen veel van hun oorspronkelijke identiteit hebben behouden. Massale woningbouw zal hier nooit meer kunnen. Overigens beschouw ik het niet als een verlies dat we door de rivierverbreding van het project Grensmaas niet langer als hoogwaterdorp bestempeld worden. Borgharen als mooi recreatiedorp langs de Maas is veel leuker toch?”
- 75 -
Rijk is een slechte huisvader
Mat Vestjens, architect van de Grens- en Zandmaas IJzervreter en lastpak voor Den Haag. Maar door zijn onverzettelijkheid wist toenmalig gedeputeerde Mat Vestjens in 2005 wél de projecten Zand- en Grensmaas binnen te slepen, waarmee de rivierbeveiliging provinciebreed van start kon. Daarmee was zo’n miljard euro gemoeid. Terugblik in een monoloog. ,,Ik was tot op het bot getergd toen ik van de top van het toenmalige ministerie van Verkeer en Waterstaat te horen kreeg, dat ze niet begrepen waar Limburg zich eigenlijk druk over maakte. ,,Die wateroverlast bij jullie maken we hier elke dag op het strand mee. Dat is niet meer dan het verschil tussen eb en vloed”, kreeg ik voor mijn kiezen. Als het om de waterveiligheid gaat, gedraagt het Rijk zich nog steeds als een slechte huisvader. In een welvaartsstaat kun je toch niet met droge ogen accepteren dat Limburg maar gewoon het risico van grote overlast en megaschade moet blijven accepteren? Dat wij als overloopgebied dienen voor de rest van Nederland. Dat je die ellende zomaar afwentelt op de inwoners. Ik kan er met mijn hoofd ook niet bij dat we er in Limburg mee instemmen - 76 -
dat we hier een overstromingsrisico van één keer in de 250 jaar accepteren en de mensen in Noord-Brabant en Gelderland veel beter beveiligd zijn met een risico van één keer in de 1250 jaar. Dat is principieel onjuist. Er wordt wel op gewezen dat Limburg slechts natte voeten oploopt en het in de rest van het stroomgebied van de Maas om mensenlevens gaat. Maar we betalen toch ook allemaal dezelfde belastingen? En met die klimaatverandering in aantocht, wordt het er in Limburg trouwens net zo gevaarlijk op als elders. Welke bestuurder durft nog te verdedigen dat één op de 250 acceptabel is als er een overstroming komt met een equivalent van één keer in de 1250. Als je dat op de Limburgse landkaart uitwerkt, zie je de gigantische impact. Voor mij is de oplossing heel simpel. Wijs in Noord-Brabant en Gelderland gebieden aan die ter beschikking worden gesteld als retentiegebied. Gebieden waar we geen mensen of dieren hoeven te verplaatsen. - 77 -
Hak die knoop gewoon door en hou op met praten en studeren. Doen we dat niet, dan zijn we over twintig jaar nog bezig met gepraat en onderzoeken naar hoogwaterveiligheid. Al die onderzoeken zijn alleen maar camouflage om echte oplossingen op de lange baan te schuiven. In Limburg hebben we met de Maasplassen al voor gigantische buffers gezorgd. Dus ook op dat front hebben we onze bijdrage al geleverd. Het aantal mensen dat de Limburgse strijd tegen het Rijk voor meer veiligheid tegen Maasoverstromingen heeft meegemaakt, dunt uit. Daarmee vervaagt ook de kennis en geschiedenis. De aanleg van een deel van de nevengeulen, als onderdeel van de Zandmaas, is geschrapt. Niemand weet nog welke rekenmethoden Rijkswaterstaat hanteert om ons beschermingsniveau te bepalen. De transparantie is ver te zoeken. En ik erger me dood als ik in Tegelen en Venlo zie dat de Maasoevers zijn veranderd in complete bossen. Lang leve de natuur, maar jarenlang zijn boeren en tuinders wel gekleineerd en gefrustreerd door de overheid. Ze mochten geen paaltje in de grond slaan vanwege het waterstandverhogende effect. En juist het gebied bij Venlo vormt met z’n bruggen een van de grootste knelpunten in het stroomgebied van de Maas. Alweer; een huisvader die echt geeft om z’n familie had die bossen met dat onkruid al lang opgeruimd. Besturen betekent verantwoordelijkheid nemen. Dat hebben we als provincie gedaan door met een eigen plan voor de uitvoering van de Grensmaas te komen. De voorstellen van het Rijk waren onuitvoerbaar. Onder meer door de te grootschalige grindwinning. Het levert na al die jaren nog steeds een goed gevoel op, dat het ons is gelukt. Rivierverbreding en natuurontwikkeling in combinatie met grindwinning. We hebben het Rijk zelfs zo ver - 78 -
gekregen voor de Grensmaas nieuwe wetgeving te maken; actief bodembeheer. Dat maakte het mogelijk vervuilde grond die vrijkomt bij de rivierverbreding toe te passen voor de aanvulling van de grindgaten. Het project Grensmaas zal mogelijk wat langer duren door de slechte economische tijden. Maar de veiligheid is wel gegarandeerd. Een kwestie van gewoon slim zoeken naar oplossingen. Niet voor de gemakkelijkste weg kiezen, waarbij de belastingbetaler het gelag betaalt. Dat kan ook met die retentiegebieden in Noord-Brabant en Gelderland. Laat zandproducenten, of boeren er aan de slag gaan, zodat de aankoop zich op termijn weer terugverdient. En zet daar geen bataljon ambtenaren meer ter controle tegenover. Geef ondernemers op basis van heldere vergunningen de ruimte. Teveel overheidsbemoeienis werkt contraproductief. Ook bij de hoogwaterbescherming. Ik ga er trouwens vanuit dat de komende jaren alle aandacht uitgaat naar de versterking van de zeedijken. Maar dat zal een te beperkte aanpak zijn. Nederland wordt dan via de achterdeur geconfronteerd met een volgende ramp. Niet alleen met een gigantische wateraanvoer van de Maas, maar ook van de Rijn. En dus verdient de Maas hernieuwde aandacht. Ook van Den Haag.”
- 79 -
De band van minister Schultz met Limburg
Minister Melanie Schultz heeft iets met Limburg en het water. Als staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat kwam ze in 2003 in allerijl naar Limburg. De waterkering in Steijl had het begeven. Ze sprak troostende woorden. ,,Verschrikkelijk voor die bewoners,”’ zei ze toen. In 2005 ondertekende ze na jarenlange discussie in het provinciehuis namens de overheid het contract voor het project Grensmaas. ,,Op weg naar een mooie en veilige rivier voor toekomstige generaties door een bijzondere samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven”, zo omschreef ze het project Grensmaas. In 2012 keert ze terug als minister van Infrastructuur en Milieu. Ze maakt de waterveiligheid onderdeel van haar portefeuille. In september 2013 is ze opnieuw in Limburg. Om zich te laten informeren over het plan Ooijen-Wanssum en op de Vlaamse Maasoever de eerste gezamenlijke rivierverruiming met de Belgen feestelijk af te sluiten. ,,Die samenwerking biedt Limburg ook extra veiligheid”, zo is haar conclusie. Schultz verkondigde eerder als staatssecretaris al en nu ook als minister dat dijkverhogingen alleen geen echte remedie vormen tegen overstromingen. ,,Meer ruimte voor het water, de inrichting van het gebied bij het water met bijvoorbeeld goede vluchtwegen - 80 -
en degelijke rampenplannen horen daar ook bij.” Schultz pleit ook voor maatwerk. Extra bescherming van kwetsbare locaties aan het water zoals bijvoorbeeld zieken- en verpleeghuizen.”
- 81 -
Wat betekent risico van één keer in de 250 jaar? Als de lopende Maasprojecten in Limburg zijn afgerond, heeft Limburg een beschermingsniveau van één keer in de 250 jaar. Dat betekent niet dat de versterkte dijken maar één keer in de 250 jaar dienst hoeven te doen. In elke winterperiode doen zich hoogwaters voor en bewijzen de dijken hun waarde. Het risico van een overstroming van één keer per 250 jaar is gebaseerd op theoretische rekenmodellen. Die aanduiding betekent dat de veiligheid fors verbeterd is en de kans op een overstroming vijf keer zo klein is ten opzichte van de situatie na de aanleg van de nooddijken in 1995. Door de verbreding en verdieping van de Maas in combinatie met kades en dijkversteviging kan Limburg het droog houden bij identieke waterafvoeren als in 1993. Als de Maas het echt op haar heupen krijgt en met pieken komt, die veel hoger zijn dan in 1993, kan het ook zomaar zijn dat Limburg binnen drie jaar twee keer met een nieuwe overstroming wordt geconfronteerd.
- 82 -
- 83 -
Twee Limburgen werken aan één gemeenschappelijke Maas ‘Gezamenlijke zoektocht naar de beste oplossingen’ Een wereld van verschil. In 1993 was er geen structureel overleg tussen Vlaanderen en Limburg over de risico’s en de potenties van de Maas. Nu is de weg ingeslagen naar een Gemeenschappelijke Maas. Zonder grenzen en met een gezamenlijke aanpak op alle fronten. Koen Maeghe, manager waterwegbeheer bij nv De Scheepvaart in Hasselt, de Belgische equivalent van Rijkswaterstaat, over de innige samenwerking.
,,Eigenlijk is er geen aspect van de Maas dat we niet bespreken. De problematiek van hoog- en laag water, de veiligheid nu en in de toekomst, het beheer en de natuur. Eigenlijk komt alles aan bod. Die samenwerking is heel sterk gegroeid. Bijna wekelijks zitten we aan tafel met bijvoorbeeld Rijkswaterstaat en/of de provincie. Dat overleg is ingebed in de Vlaams Nederlandse bilaterale Maascommissie. De problematiek van laagwater in de Maas is minstens zo belangrijk als de maatregelen tegen een nieuwe overstroming. Te weinig wateraanvoer betekent verdroging van onze natuurgebieden en economische schade omdat de bevaarbaarheid van zowel het - 84 -
Juliana- als het Albertkanaal dan in het geding komt. Uiteraard is de bescherming van de bevolking aan beide Maas oevers veelvuldig onderwerp van gesprek. Bij het hele proces voor het regionale Deltaprogramma zijn wij ook partner. Louter hogere dijken aan de Maasoevers in Nederlands Limburg als bescherming voor extreme waterafvoeren in de toekomst zou extra gevaar voor Vlaanderen opleveren. Maar we zoeken nu ook al samen naar de beste mix van maatregelen. Daarbij kan het voorkomen dat werk aan de Nederlandse Maasoever zodanige hobbels oplevert, dat het slimmer en effectiever is om aan de Belgische kant van de Maas ingrepen te plegen. Die ruimte is er en gebruiken we ook. De rivierverruiming in Hochter Bamd, Herbricht en Kotem, de zogenaamde Boertien locaties, hebben we volgens oude afspraken samen opgepakt. Die zijn zeer succesvol verlopen. De beide ministers Hilde Crevitz en Melanie Schultz hebben in principe afgesproken dat we op meer locaties aan de slag gaan. Dat worden Boertien pluslocaties. Nederland draagt daar dan weer financieel aan bij in ruil voor extra effecten op de waterstand. Zo help je elkaar en vul je elkaar aan. Er is wel verschil in werkwijze op beide Maasoevers. Daarmee zeg ik beslist niet dat wij het beter doen. Wij werken veel minder met langlopende en allesomvattende plannen. Wij delen het werk op in kleinere projecten met globale kaders. Als er dan lokaal iets hapert, kunnen we op andere onderdelen gewoon door. Zo blijft de vaart erin. Onze samenwerking kun je het beste omschrijven als een gezamenlijk zoektocht naar de beste oplossingen voor alle partijen. Een aanpak waar iedereen alleen maar baat bij heeft.”
- 85 -
Kosten beveiliging Maas meer dan één miljard euro De kosten van de hoogwaterbescherming in Limburg zijn vanaf 1995 opgelopen tot meer dan één miljard euro. Na de overstroming van 1995 konden de Limburgse waterschappen via de zogenaamde Noodwet Deltaplan Grote Rivieren razendsnel aan de slag met de aanleg van 147 kilometer kades. Die noodwet maakte lange bezwaarprocedures van grondeigenaren onmogelijk. Met die aanleg was de eerste 100 miljoen euro gemoeid. De kades hebben effect gehad. Bij hoogwaters van bijvoorbeeld 2010 en 2011 hebben ze nieuwe overstromingen overkomen. De uitvoering van het project Grensmaas kost zo’n 600 miljoen euro. Dat bedrag wordt betaald uit de opbrengst van grindverkopen. Rijkswaterstaat Maaswerken heeft een totaal budget van 554 miljoen euro voor de rivierbeveiliging in Limburg. Daarvan is tot nu toe 311 miljoen euro uitgegeven. Voornamelijk aan de uitvoering van de Zandmaas. Overigens kost de Maasbeveiliging niet alleen geld, maar levert ze ook een flinke brok werkgelegenheid op. Met de projecten zijn ongeveer 400 arbeidsplaatsen gemoeid.
- 86 -
