Veiligheid op de werkvloer Literatuuronderzoek naar beïnvloeden van zintuigen
Door: Renske Bondrager Studentnummer: 140109 Begeleider: Bert van der Aa Lectoraat Industrial Design Kenniscentrum Design & Technologie
1
Inleiding In het project ‘Veiligheid op de werkvloer’ wordt er onderzocht of en hoe het gedrag van mensen beïnvloedt kan worden, zodat zij veiliger gaan werken. Er zijn twee vormen van beïnvloeding van het gedrag te onderscheiden. De zogenaamde bewuste beïnvloeding door (A) fysieke aspecten (veiligheidsschoen / veiligheidsbril) en (B) procesfaciliteiten (werkdruk, verlichting etc.). Hiervoor zijn vele regels en (Arbo) richtlijnen ontwikkeld maar hier houden werknemers zich niet altijd aan. Ondanks dat deze veelvuldig worden gemonitored door instanties als de arbeidsinspectie en zijn vastgelegd in ARBO procedures. Derhalve zal dit geen onderwerp van onderzoek zijn in dit project. In dit project wordt gekeken naar de tweede vorm van beïnvloeding, de zogenaamde onbewuste beïnvloeding van werknemers. Uit onderzoek is gebleken dat 94% van de informatie onbewust wordt waargenomen. De mens kan derhalve behoorlijk beïnvloedt worden via deze weg. Daarnaast bestaat het vermoeden dat dit aspect een behoorlijk onontgonnen gebied is waar nog het nodige werk te verzetten is. De opbouw van het onderzoek: de volgende drie aspecten zullen bekeken worden: I.
Gedrag/emotie beïnvloeding via zintuigen; Hoe kan door beïnvloeding van zintuigen het gedrag en emotie beïnvloedt worden.
II.
Sociale beïnvloeding van emoties en gedrag; Hoe kan met behulp van de verleidings-theorieën van Cialdini de veiligheid op de werkvloer verbeterd worden.
III.
Model of freedom: Ellen Groeneveld / Geert Hofstee
In dit verslag wordt het eerste aspect belicht. Elk zintuig kan op verschillende manieren beïnvloedt worden. Voordat hier een onderzoek naar gedaan kan worden, is meer informatie nodig over het beïnvloeden van zintuigen Hier is een verkennend literatuuronderzoek naar gedaan. Vervolgens is hiermee een observatieschema gemaakt die ingevuld zal worden ten behoeve van diverse nulmetingen bij afdelingen van verschillende bedrijven. Veiligheid op de werkvloer is een initiatief van het Saxion Kenniscentrum Design en Technologie. Het project richt zich op de vraag hoe de veiligheid op de werkvloer te bevorderen met behulp van ambient technologie. Het gaat daarbij om persoonlijke veiligheid, een veilige omgeving en veilig gedrag. Het project is gestart op 1 januari
2
2011 en heeft een looptijd van vier jaar. De consortiumleden zijn Saxion, Universiteit Twente, Novay, Thales Nederland, Norma MPM, PANalytical, TenCate Protective Fabrics, Alten PTS en Noldus Information Technology. Daarnaast is er een wisselende groep van deelnemende bedrijven, die bij gelegenheid deelneemt in het programmateam. Het project ontvangt subsidie van de Stichting Kennisontwikkeling HBO onder registratienummer RAAK PRO-2-013.
3
Inhoudsopgave LITERATUURONDERZOEK NAAR BEÏNVLOEDEN VAN ZINTUIGEN
1
Inleiding
2
GEDRAGSBEÏNVLOEDING DOOR ZINTUIGEN
5
Zicht
6
Gehoor
8
Reuk
10
Proeven
11
Voelen
12
Thermoceptie
12
Nociceptie, propioceptie en kinestetisch
13
KLEUREN EN VEILIGHEID
14
Kleuren
14
Menselijke reacties op kleuren
15
Kleureffecten
18
VERWACHTING
19
BRONNEN
20
Publicaties
20
Websites
21
BIJLAGE: OBSERVATIEONDERZOEK
21
4
Gedragsbeïnvloeding door zintuigen Gedrag wordt voor een groot deel beïnvloed door factoren waar we weinig inzicht in hebben. In het onderbewustzijn worden heel veel waarnemingen gedaan die de mens zelf niet doorheeft, maar waardoor hij wel beïnvloed wordt. Ongeveer 94% van deze waarnemingen zijn onbewust. Deze waarnemingen worden gedaan door zintuigen. De 5 belangrijkste zintuigen, de klassieke zintuigen benoemd door Aristoteles, zijn: zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Maar we hebben meer zintuigen dan dat, zoals: temperatuur voelen (thermoceptie), pijn voelen (nociceptie), evenwicht, lichaamsbewustzijn (propioceptie) en snelheidsbewustzijn. Met onze zintuigen doen we waarnemingen. Niet alle waarnemingen zijn bewust. Dit is het duidelijkst bij het evenwichtszintuig en bij het lichaamsbewustzijn, spieren worden ‘automatisch’ aangespannen en mensen vallen niet zomaar om als ze er niet bij nadenken. Maar ook bij de klassieke zintuigen zijn er veel onbewuste reacties door waarnemingen. Een waarneming (een verandering in de omgeving) is een stimulus (prikkel) waarop een zintuig reageert. Als de stimulus er ineens niet is, reageert het zintuig daar ook anders op. De reactie wordt een respons genoemd. Een stimulus is bijvoorbeeld het kijken van een mooie film, en de respons is dat iemand emotioneel wordt. Een ander voorbeeld is een pijnprikkel, waarbij de respons is dat iemand agressief wordt. Waarnemingen door zintuigen bepalen dus een groot deel van onze emoties, en daarmee ons gedrag.
5
Zicht: Zicht wordt altijd bewust waargenomen, maar in een ander deel van de hersenen wordt er een betekenis aan gegeven. Dit kan bewust zijn, iemand ziet een mooie stoel, of onbewust, de omgeving ziet er kil uit, waardoor iemand zich minder op zijn gemak voelt. Het zien (en ruiken) van natuur heeft een positief effect op mensen. Negatieve gevoelens en gedachten verdwijnen meer naar de achtergrond als mensen in een ruimte zijn waar bloemen staan. Zien kan dus objectief en subjectief benoemd worden. Bij zicht gebeurt dit laatste vooral met licht en kleur.
Licht Licht heeft een visueel effect, namelijk dat mensen goed zicht hebben bij het werk dat ze doen, maar licht heeft ook een biologisch effect op mensen. Beide soorten zijn tot op zekere hoogte aan te passen voor een hogere veiligheid en om gedrag te beïnvloeden. De intensiteit van licht bepaalt voor een deel hoe mensen zich voelen. Veel licht zorgt voor een betere alertheid en beter zicht. Vooral ouderen hebben baat bij helder licht. Helder daglicht kan zelfs goed helpen tegen gevolgen van slaaptekort in tegenstelling tot gedimd licht. Voor actievere taken is koel licht nodig, en voor rustige taken is warm licht nodig. Bij erg inspannende taken is heel helder koel licht goed. Dit is beter voor de concentratie. Bij een licht en kleur experiment op een treinstation is gebleken dat mensen die voor zaken reizen een voorkeur hebben voor blauw licht, en dat dagjesmensen juist een voorkeur hebben voor warme kleuren. Dit omdat blauw als weinig prikkelend wordt ervaren, en rood juist heel prikkelend is. Zakenmensen hebben behoefte aan een rustige omgeving, waardoor ze het blauwe licht kiezen. Koud licht zorgt voor veel spanning, geel licht zorgt voor de minste spanning. Daarom is warm licht geschikter voor een woon- of werkomgeving dan koud wit licht. Uit een onderzoek over gebruik van gekleurd licht op een werkvloer bleek dat in een rood verlichte ruimte minder fouten werden gemaakt, en in een wit verlichte ruimte de meeste fouten. Uit onderzoek van Philips is gebleken dat blauw licht de winterblues kan wegnemen. Het blauwe licht van een zeer specifieke golflengte, zorgt ervoor dat hersenen verward worden met het licht van een blauwe zomerlucht, wat dus de winterblues en waarschijnlijk ook een jetlag kan wegnemen. Uit onderzoeken is gebleken dat mensen zich anders gaan gedragen en voelen door de sterkte en kleur van het licht. Het is dus belangrijk om hier naar te kijken.
6
Kleur Gekleurd licht heeft invloed op atmosferische waarneming. Dit is cultuurbepaald, waarbij we ons richten op de westerse cultuur. Door gekleurd licht en gekleurde ruimtes gaan mensen zich anders voelen en gedragen. Zo voelen mensen in een blauwe of groene ruimte zich kalmer en veiliger dan in een ander gekleurde ruimte. Oranje en rood zorgen juist voor stress en sterkere opwinding. Lichte kleuren worden geassocieerd met zwakte en goedheid, donkere kleuren als krachtig en slecht. Lichte kleuren roepen dus plezierige en niet dominante emoties op, en donkere kleuren roepen eerder emoties als boosheid, vijandigheid en agressie op. Kleur is dus ook een grote bepaler voor gedrag en emotie. Ruimtes die een bepaalde kleur hebben kunnen het gedrag van mensen dus beïnvloeden, en stimuleren tot bepaalde gedragingen, zoals dat een witte ruimte aanmoedigt tot opruimen. Tegenwoordig hoeven ruimtes niet meer geverfd te worden in bepaalde kleuren, maar kunnen ze ook gekleurd worden door gekleurd licht te gebruiken. Dit heeft ook als voordeel dat de kleuren veranderd kunnen worden, bijvoorbeeld in de loop van de dag. Ook zijn de lichten dimbaar, waardoor er dus minder kleur is. Ook kleurcombinaties zijn belangrijk, voor bijvoorbeeld waarschuwingsborden en pictogrammen. Andere waarnemingen van zicht in combinatie met veiligheid zijn dus de waarschuwingsborden en pictogrammen, maar ook alarmlichten en zwaailichten bijvoorbeeld. In lawaaiige ruimtes is het handiger om noodgevallen te communiceren door middel van zicht, omdat het gehoor dan al bezet is. Omdat kleuren zoveel verschillende emoties kunnen opwekken, volgt er later een apart hoofdstuk over kleuren.
7
Gehoor: Zoals hierboven staat, in een werkomgeving met veel lawaai is een geluidsalarm niet handig, omdat dit niet goed te horen is. Ook hebben mensen vaak gehoorbeschermers op, waardoor zij elkaar en waarschuwingstekens niet horen. Dit moet dus op een andere manier gecommuniceerd worden. Het gehoor heeft twee belangrijke functies. De eerste functie is het horen van ‘standaard’ geluiden, zoals vogels, water, auto’s, stemmen en wind. Deze geluiden helpen bij de oriëntatie en het ruimtelijk inzicht van mensen. De tweede functie is als waarschuwingssysteem, bij vaak harde en afwijkende geluiden. Onverwachte geluiden zorgen voor meer cortisol, het stresshormoon. Deze tweede functie werkt op een lawaaiige werkvloer dus minder goed, waardoor er een andere signalering voor gevaarlijke situaties nodig is. Verschillende soorten geluiden roepen verschillende reacties in mensen op, zowel bewust als onbewust. Mensen hebben een voorkeur voor natuurlijke geluiden tegenover geluid gemaakt door mensen. Van natuurgeluiden wordt men rustig en kalm, harde machinale geluiden zorgen juist voor stress. Geluid heeft op meerdere manieren een effect op onze emoties. Op een bewuste manier beïnvloed het emoties door bijvoorbeeld een verdrietig liedje te luisteren. Op een onbewuste manier voelt iemand zich bijvoorbeeld kalmer of veiliger doordat er veel natuurlijke geluiden in de omgeving te horen zijn. Van klassieke muziek zoals Mozart worden mensen rustig. Er is een onderzoek geweest waarbij bleek dat klassieke muziek angstgevoelens wegneemt, ook bij mensen die een voorkeur voor andere muzieksoorten hebben. Klassieke muziek leidt tot een positievere emotionele staat, waardoor de stress van de patiënt afneemt.
Tempo Er zijn ook testen geweest of het tempo van muziek mensen beïnvloed, en dat doet het inderdaad. Bij langzamere muziek gaan mensen langzamer lopen, bij een hoger tempo in de muziek lag ook een snellere doorstroming. Dit gebeurde onbewust, want de mensen die deelnamen aan het experiment wisten vaak niet zeker of ze muziek hadden gehoord. In een restaurant is een soortgelijk experiment geweest, waarbij langzame muziek ervoor zorgde dat mensen rustiger aten en langer bleven zitten. Het werktempo van mensen zou dus beïnvloed kunnen worden door bepaalde soorten muziek te draaien die mensen niet opjaagt, maar die ook niet te sloom is.
8
Concentratie en overlast Geluiden beïnvloeden ook onze concentratie. Bij een open kantooromgeving, zoals een kantoortuin, zijn werknemers minder productief dan op kleinere gesloten kantoren, omdat ze last hebben van concentratieproblemen door afleidende geluiden als telefoongesprekken, printers, gesprekken en andere geluiden. De productiviteit tegenover mensen in gesloten ruimtes daalt volgens Treasure wel met 66%! Als er in winkels teveel afleidend geluid is, kan dit zorgen voor 28% minder verkopen. Geluid kan behalve kalmerend dus ook erg storend zijn. Stilte is het meest rustgevend voor mensen, omdat hun hersenen dan het geluid niet hoeven te verwerken. Bij te veel en te hard geluid wordt gesproken van geluidsoverlast. Geluidsoverlast is slecht voor de gezondheid, want gevolgen ervan zijn bijvoorbeeld gehoorverlies, slaapverstoring en hartproblemen, maar het heeft ook gevolgen voor emoties en gedrag, waarbij de veiligheid in het gedrang komt. Geluidsoverlast kan negatieve emoties opwekken als boosheid, irritatie en uitputting, maar het kan ook sociale gedragsveranderingen opwekken, zoals onvriendelijkheid en agressie. Lawaai boven de 80 dB hangt samen met een afname in de bereidheid om mensen te helpen en een toename in agressief gedrag. Geluidsoverlast kan tegengegaan worden door akoestische maatregelen, zodat het geluid anders verdeeld wordt en makkelijker wegkomt, of door antigeluid om ongewenste geluiden te maskeren. Geluid wordt ook ingezet tegen overlast, zoals de Mosquito die een hoog geluid afgeeft dat alleen jongeren kunnen horen en daardoor zorgt dat ze niet meer rondhangen op die plekken. Klassieke muziek wordt ook ingezet op verschillende stations om overlast tegen te gaan. Criminelen en overlastgevers willen niet met deze muziek geassocieerd worden, en muziek geeft tegelijk een gevoel van aanwezigheid, zodat mensen zich minder alleen voelen en daardoor veiliger. Er kan dus geëxperimenteerd worden met het wegnemen van geluidsbronnen, het maskeren van geluiden (passieve akoestiek) en het toevoegen van geluiden (actieve akoestiek) om de veiligheid te bevorderen. Ook kan er geëxperimenteerd worden met verschillende soorten muziek, om emotie en gedrag van mensen te beïnvloeden.
9
Reuk: Geuren helpen ons ook met het herkennen en appreciëren van mensen, voorwerpen en ruimtes. 75% van de dagelijkse emoties worden veroorzaakt door geur. In de marketing wordt hier veel gebruik van gemaakt door producten en winkels een bepaalde herkenbare geur te geven, waar mensen graag naar terugkomen. Door geuren worden associaties, herinneringen en stemmingen opgeroepen. Door fijne geuren wordt het humeur gestimuleerd, mensen worden vrolijker als het ergens lekker ruikt en stappen sneller ergens op af. Mensen vinden over het algemeen de geuren van vanille, appel, sinaasappel en babyproducten lekker. Geur zorgt ook voor de menselijke aantrekkingskracht tot elkaar. Ook zorgt geur voor 95% van de smaak van voedsel. In het algemeen verkiezen mensen natuurlijke geuren boven synthetische geuren. Dit verwijst dus weer naar de bloemen bij het onderwerp zicht, mensen houden van natuurlijke geuren in hun omgeving. Geur en omgeving moeten wel congruent zijn, een chocoladegeur in een bloemenwinkel is verwarrend. Het reukzintuig wordt ook wel ‘de poortwachter’ van het brein genoemd. Geur zegt ons of iets gevaarlijk/onprettig is of veilig/prettig. Geuren waarschuwen ons dus voor gevaar of bewegen ons er toe om iets te benaderen. Vieze geuren zijn vaak gevaarlijke geuren. Dieren ruiken hun vijanden eerder voordat ze ze zien. Voor mensen geldt dit ook, de gevaarlijke geuren als gaslucht, brandlucht en rot voedsel waarschuwen ons meteen. Ook is angst en stress aan mensen te ruiken. De geur van angst roept bij andere mensen gevoelens van empathie op. Geur kan onbewust aanzetten tot gedragsverandering. Uit onderzoek22 is gebleken dat als mensen citroengeur ruiken, zij meer de neiging krijgen om schoon te maken. Ook is gebleken dat als er in een pauzeruimte lavendelgeur is, werknemers na de pauze geconcentreerder zijn en harder werken. Lavendelgeur neemt ook een deel van de vermoeidheid in de namiddag weg. Ook het herinneringen opwekken van geuren zou gebruikt kunnen worden om gedrag te veranderen. Omgevingsgeur stimuleert ook sociale interacties tussen mensen, wat overleg en samenwerking prettiger maakt. Geur kan ook gebruikt worden om stress te reduceren, zoals bijvoorbeeld sinaasappelgeur bij de tandarts. In een arrestantencomplex van de politie Rotterdam-Rijnmond is een experiment gedaan waarbij sinaasappellucht en de neutraliserende geur Fm verspreid werd. Het gevolg was dat arrestanten meer wilden douchen, de ruimte schoner ervaren en er was een afnemende vraag naar kalmerende medicijnen. Ook is belangrijk voor de veiligheid om vieze geuren juist weg te werken, bijvoorbeeld door een neutraliserende geur, omdat vieze geuren juist negatieve
10
emoties en gedragingen opwekken. Wel kan een vieze geur als waarschuwing dienen in plaats van of in combinatie met alarmlichten en sirenes. Als er een gevaarlijke situatie ontstaat kan een vieze geur worden afgegeven, waardoor werknemers weten dat er wat aan de hand is. Het effect van geur is beperkt houdbaar, omdat gewenning snel optreed. Voor een goed effect moet er dus geen overdaad aan geuren gebruikt worden.
Proeven: Proeven is iets wat in het lichaam gebeurt, dit is dus minder belangrijk voor dit onderzoek, omdat het niet in een keer in een ruimte toe te passen is.
11
Voelen: Over het tastzintuig is nog niet erg veel onderzocht. Wel zijn er testen geweest met haptic feedback, waarbij gekeken wordt hoe mensen reageren op bepaalde prikkels die zij voelen. Er is geëxperimenteerd met een vest die mensen een richting opstuurde door prikkels (tactiele stimuli) aan verschillende kanten te geven. Zo zou een navigatieapparaat niet meer afgelezen hoeven worden, maar krijg je de prikkels via een ander zintuig door. Ook hebben ze geëxperimenteerd met het opwekken van emoties door met kleine vibratoren (als in telefoons) tactiele stimuli af te geven en daardoor een emotie te recreëren. Het blijkt namelijk dat als mensen de lichamelijke uitwerking van emoties voelen, ze ook daadwerkelijk die emotie krijgen, zoals bijvoorbeeld vlinders in de buik en rillingen over de rug. Wat simpeler is bij tastzin, mensen voelen alles om hun heen, we voelen trillingen als iemand hard op de vloer stampt, we voelen de structuur van iets wat we aanraken. Bij blinden wordt hier al veel mee gedaan, zoals de speciale looppaden voor blinden, die ze met hun voeten aanvoelen. Hierdoor kunnen mensen misschien niet onbewust, maar wel bewust mee worden geholpen. Noodroutes kunnen bijvoorbeeld op zo’n manier in een drukke ruimte worden aangegeven, wat de veiligheid ook ten goede komt.
Thermoceptie: Thermoceptie is het voelen van de temperatuur. Temperatuur blijkt een directe relatie te hebben met agressief gedrag. Als temperaturen oncomfortabel worden ervaren, neemt agressiviteit toe, maar als temperatuur nog verder toeneemt of afneemt tot extreme vormen, wordt die agressie juist weer minder. Dit komt omdat in die laatste situatie men liever de situatie ontvlucht dan zich nog agressief te gedragen. Een hele hoge temperatuur is ook gevaarlijk voor de gezondheid, omdat het lichaam dit niet meer weet te reguleren. Hiervoor is voor werkplekken de wet bulb globe temperature (WBGT) index. 20 – 27 graden Celsius is een prettige werkomgeving, als de luchtvochtigheid goed is. Deze moet 35 tot 60% zijn. Ook moet er rekening gehouden worden met luchtstromen, zoals ventilatiestromen of apparaten waar warme of koude lucht uit geblazen worden. Natuurlijk moet er ook rekening gehouden worden met de dikte van de werkkleding, als die heel dik zijn is een lagere temperatuur comfortabeler. In een tochtige en winderige omgeving voelen mensen zich minder veilig. Dit kan te maken hebben met dat het onder andere omstandigheden ook een slechte verblijfsplaats zou zijn. 12
Nociceptie, propioceptie en kinestetisch: Nociceptie is een onderdeel van tastzin, net als thermoceptie en propioceptie. Nociceptie is het voelen van pijn, propioceptie is het lichaamsbewustzijn. Vooral met nociceptie kan (en mag) niet veel gedaan worden op de werkvloer, omdat een werkgever zijn werknemers geen pijn mag doen, anders zou het een soort strafcultuur worden. Bij dieren wordt het wel gebruikt als er stroomdraad om het weiland staat. Lopen ze daar tegenaan, dan krijgen ze een schokje. Hiermee wordt hun veiligheid verbeterd, omdat ze niet zomaar weglopen. Propioceptie is ook niet heel geschikt om toe te passen op de werkvloer. Dit houdt namelijk het vermogen om waar te nemen waar de ledematen zich ten opzichte van elkaar bevinden en ook het evenwicht in. Dit gebeurt automatisch, en het kan waarschijnlijk wel beïnvloed worden, maar dat zal niet ten goede van de veiligheid gaan, aangezien evenwicht gewoon nodig is. Door vreemde vormen op bijvoorbeeld de vloer kan het inzicht en het evenwicht kwijtraken, waarbij het lijkt er hobbels over de vloer lopen terwijl deze gewoon plat is. Dit kan ook voor misselijkheid zorgen. De hersenen worden voor de gek gehouden. Dit kan misschien ook op een beïnvloedbare manier door de grond te kleuren op bepaalde plekken, mensen gaan niet graag in een ‘zwart gat’, een zwarte vlek op de grond staan. Zo zou een veilige werkroute opgezet kunnen worden uit kleur. Het snelheidsbewustzijn wordt kinesthetisch genoemd. Dit valt ook onder tastzin, maar kan ook niet echt gebruikt worden om mensen te beïnvloeden.
13
Kleuren en veiligheid Kleuren Door gebruik van kleur gaan mensen zich anders voelen en gedragen. Dit is cultuurbepaald, waarbij we ons richten op de westerse cultuur. Verschillende kleuren roepen verschillende gevoelens en emoties op bij mensen, waarbij blijkt dat veel mensen dezelfde gevoelens krijgen door dezelfde kleuren. Mensen voelen zich in groene en blauwe ruimtes bijvoorbeeld kalmer en veiliger dan in rode ruimtes, deze kleur zorgt voor meer stress en opwinding. Sommige kleuren, die hele duidelijke reacties veroorzaken, zouden gebruikt kunnen worden om mensen te beïnvloeden, bijvoorbeeld door veilig gedrag te stimuleren. Ook de kleursterkte heeft al invloed. Lichte kleuren worden geassocieerd met goedheid en zwakte, niet dominante en wat plezierigere en positieve emoties. Donkere kleuren worden geassocieerd met kracht en slecht, vijandige, boze en agressieve emoties. In de natuur wordt kleur als grootste waarschuwingssysteem gebruikt, waarbij dit instinctief ook nog gedeeltelijk in de mens zit. Kleur is een universele non-verbale taal, die iedereen instinctief spreekt en begrijpt. Kleur en kleursterkte zijn dus grote bepalers voor gedrag en emotie.
14
Menselijke reacties op kleuren Rood Rood is een kleur die niet te negeren is. De kleur van bloed wordt vaak instinctief met gevaar verbonden. Daarom zijn belangrijke signalen vaak rood, denk aan het stoplicht, stopborden, remlichten en brandblussers. Rood is ook een snelle, sportieve kleur. Ook bestaan er rode lijsten met mensen of dieren die in gevaar zijn en is rood de kleur van het communisme. Ook wordt rood vaak geassocieerd met luxe, vandaar de rode loper. Rood is een kleur met veel passie, het symboleert leven en het staat voor irritatie, stress, opwinding, agressie en kwaadheid, maar ook voor warmte en romantiek. Ook al is rood een romantische kleur, het is geen geschikte kleur voor een slaapkamer. Mensen kunnen er erg slecht in slaap komen, en worden rusteloos van rode ruimtes. Oranje In Nederland staat oranje voor het koningshuis en nationalisme. Heel Nederland kleurt oranje met Koninginnedag en nationale voetbalwedstrijden. Oranje staat voor veiligheid, oranje pionnen, oranje hesjes en borden, het oranje stoplicht. De kleur wordt ook geassocieerd met spanning, stress, opwinding en vijandigheid. In Amerika zijn de pakken van gevangenen oranje, dit omdat ze zo beter gezien worden als ze ontsnappen. Oranje zet aan tot activiteit, moedigt socialisatie aan het stimuleert de eetlust. Het zou dus een goede kleur zijn voor een kantine. Ook zien mensen er in een oranje ruimte gezonder uit dan normaal, wat wordt gebruikt in een wachtkamer in een ziekenhuis. Als mensen er gezonder uit zien, gaan ze zich ook gezonder voelen en oranje is niet zo steriel als wit, wat het ook minder eng maakt. Geel Geel is een positieve kleur. Het staat voor warmte, vitaliteit en energie. Mensen worden er vrolijk van en het verhoogt het zelfvertrouwen. Wel kunnen mensen eerder hun geduld verliezen in een gele ruimte. Geel zorgt voor duidelijke besluiten, het scherpt het geheugen en zorgt voor betere concentratie. Kleurenblinde mensen kunnen meestal wél geel zien. Oudere mensen zien lichtgeel niet, omdat het bijna wit lijkt. Ook geel/witte borden kunnen oude mensen niet goed onderscheiden, omdat er een gebrek aan contrast is tussen de kleuren.
15
Groen Groen wordt vaak geassocieerd met het milieu, groei, de natuur behouden en onderwerpen als recycling en groene stroom. Groen is een kalmerende kleur. Het is de kleur van de natuur, en omdat we die kleur dus erg gewend zijn, worden we er instinctief rustiger van. Mensen voelen zich minder snel nerveus en bang in een groene ruimte. Stress vermindert, mensen kunnen zich beter mentaal en fysiek ontspannen, groen helpt tegen depressie en genereert een gevoel van vernieuwing, hoop, zelfbeheersing en evenwicht. Als er in een ruimte veel groen gebruikt wordt, dan heeft dit dus meestal een positief effect op mensen. Een uitzondering hierop is in bijvoorbeeld ziekenhuizen en bij de dokter, omdat de kleuren groen en geel hier geassocieerd worden met misselijkheid. Blauw De lucht en het water zijn grote vlakken blauw. Daarom wordt blauw geassocieerd met zuiverheid (door het water), stilte, kalmte, veiligheid, helderheid en sereenheid. Blauw wordt veel in bedrijven gebruikt, het is de meest favoriete kleur ter wereld en veel bedrijven gebruiken de kleur in hun huisstijl en logo. Dit omdat blauw loyaliteit, vertrouwen en conservatisme uitstraalt. Bovendien worden notities op blauw papier beter onthouden dan notities op wit papier. Blauw stimuleert een goede communicatie, is uitnodigend en zet aan tot interactie en creativiteit, dus dit zou een goede kleur voor bijvoorbeeld een vergaderruimte zijn. Ook is blauw een geschikte kleur voor de slaapkamer, het bevordert de nachtrust. Donkerblauw staat voor autoriteit, recht en orde, omdat dit wordt geassocieerd met de politie en marine. Ook is donkerblauw een kleur die somberheid opwekt. Paars Paars is een kleur die wordt geassocieerd met rijkdom, koninklijk en luxe, dit komt voort uit vroegere tijden. Paars is een combinatie van het stimulerende rood en het kalmerende blauw, waardoor paars met inspiratie en ontspanning wordt geassocieerd. Paars in een werkomgeving zorgt voor een toename van creativiteit, teveel paars zorgt overigens voor humeurigheid. Volgens Leonardo DaVinci vertienvoudigd de kracht van mediteren zich als men dit doet in paars licht. Roze Roze staat voor feesten. Warmroze is goed om in slaap te komen.
16
Wit Wit is een zuivere kleur. De kleur wit moedigt aan tot opruimen, tot kuisheid, een nieuw begin. Ziekenhuizen zijn ook vaak erg wit, omdat het een steriele kleur is. Veel mensen voelen zich daar ongemakkelijk bij, dus er wordt steeds meer getest met kleur in zorgomgevingen. In een witte of blauwe ruimte lijkt het vaak kouder dan in een warmer gekleurde ruimte. Zwart Zwart staat in onze cultuur voor de dood en voor rouw. Ook is het een mysterieuze kleur, omdat het geen kleur is maar de afwezigheid van alle kleuren. Het roept een gevoel van potentie en mogelijkheid op bij mensen, en ook een gevoel van geheimhouding. Zwart laat objecten zwaarder lijken. Zo lijkt een zwarte doos zwaarder dan een witte doos van dezelfde maat. Kleurcombinaties Zwart en geel moet niet samen gebruikt worden in ‘normale’ omstandigheden, maar vooral als waarschuwing, omdat mensen er onbewust angstig van worden. In de natuur is zwart met geel een teken van gevaar, door bijvoorbeeld wespen, tijgers en gifkikkers. Veel pictogrammen op de werkvloer zijn daarom zwart/geel, denk maar aan het bordje met gevaarlijke giftige of irriterende stoffen, hoogspanning, radioactieve stoffen, niet met water blussen enzovoort. De combinatie groen met rood komt ook uit de natuur. Omdat er vroeger nog heel veel natuur was, en er veel groen was met af en toe rode besjes, valt rood in groen goed op. In openbare gebouwen is de combinatie licht/donker voor een vloer niet erg verstandig. Oudere mensen zien niet zo goed, en bij de donkere delen kunnen ze denken dat er een gat in de vloer ligt, of juist struikelen als er iets op ligt wat ze door het gebrek aan contrast niet kunnen zien. Bij glimmende vloeren hebben ze het gevoel dat de vloer nat is en gaan ze heel voorzichtig lopen, wat juist zorgt voor meer risico op vallen.
17
Kleureffecten Kleur kan dus gevoelens en emoties opwekken en waarschuwen. Maar het wordt nog voor meer doelen gebruikt. Met kleur kan namelijk veel duidelijker iets weergegeven worden, zoals routes en pictogrammen, waarbij het universeel wordt begrepen. Kleur kan gebruikt worden om richting aan te geven. In een parkeergarage zijn de gevaarlijke plekken geel geschilderd, muren rondom nooduitgangen helemaal rood, en is de kleur blauw gebruikt om richting mee aan te geven, waarbij liften, bochten en trappenhuizen zijn gekleurd. Ook om alleen een route te laten volgen is kleur al geschikt. Als men wil dat mensen een bepaalde route lopen in een gebouw, wordt er vaak een gekleurde strook op de vloer gemaakt die mensen zullen volgen. Ook wordt er gebruik gemaakt van verschillende kleuren lijnen om routes aan te geven, of gekleurde voetstappen om deze te volgen. Kleurgebruik in zorginstellingen is goed voor het welzijn van zowel patiënt als werknemers. Meer kleur in plaats van alleen wit verlicht de stress en heeft een positieve invloed op mensen. Het kan dan gaan om kleur als visuele afleiding, maar ook om kleur die wordt gebruikt om richting aan te geven. Een ruimte wordt al als kleurrijk omschreven als maar 20% van de ruimte gekleurd is, en de rest alleen maar wit. Als een ruimte in lichte, koele kleurtonen wordt geschilderd, zoals wit, blauw en groen, dan voelt de ruimte kouder aan dan in ruimtes die in warme kleurtonen zijn geschilderd, zoals rood, oranje en donkergeel. In pictogrammen wordt ook veel gebruikgemaakt van kleur, zoals hierboven al met geel/zwart beschreven staat. Hetzelfde geldt voor verkeersborden, deze gebruiken kleur allemaal op een intuïtieve manier, zodat ze door iedereen snel begrepen kunnen worden. Architect Peter Kaschnig heeft een tijd geleden een psychologisch experiment met kleur gedaan. Hij heeft een oud huis dat gesloopt zou worden van binnen en van buiten helemaal ultramarijn geschilderd, waarbij ook de meubels, de ramen en zelf het wc-papier zijn meegenomen. Hij koos voor ultramarijn omdat daar bijna geen nuance in zit, ook niet bij verschillende lichtsterktes, materialen en oppervlaktes, zodat alles monochroom zou worden. Ook zorgt de kleur voor weinig verademing en geeft het je weinig rust. Dit maakte alle meubels in huis passief. De ruimtes leken veel kleiner dan ze waren, hij raakte erg gedesoriënteerd en het trappenhuis en de kelder waren benauwend. Omdat er maar één kleur is om op te focussen, wordt je daar heel onrustig van. Het 3D-effect van het huis verandert door de enkele kleur, en meneer Kaschnig zegt dat het een geweldige impact heeft op zijn zintuigen. Als hij naar buiten ging zag hij nog steeds overal blauwe vlekken.
18
Verwachting Uit al deze voorbeelden blijkt dat gedrag te beïnvloeden is door zintuigen. Met lichtsterkte en lichtkleur kan concentratie, ontspanning en alertheid beïnvloed worden, kleuren zorgen voor sterke emoties, natuurlijke geluiden en klassieke muziek zorgeven voor een prettige ontspannen sfeer, muziektempo kan werktempo beïnvloeden, geluidsoverlast zorgt voor heel negatieve emoties en geur zorgt onbewust voor 75% van menselijke emoties. Alleen het voelen en proeven is niet echt van toepassing in dit onderzoek, dit is lastig te beïnvloeden. Toch denk ik dat met al deze middelen er heel wat beïnvloed kan worden op de werkvloer. Nu is het de vraag of veilig gedrag ook echt te beïnvloeden is door de zintuigen. In de praktijk moet er dus gekeken worden welke zintuigen het meest beïnvloed kunnen worden, en hoe dat het beste kan worden toegepast op de werkvloer. Hiervoor gaan we een observatieonderzoek doen, waarbij gekeken wordt hoe die werkvloeren er uit zien, en wat daar te zien/horen/ruiken/voelen is. Ik verwacht dat er tijdens die observatie wel een aantal dingen naar voren komen die verder onderzocht kunnen worden, waarbij de zintuigen en dus veilig gedrag beïnvloed kunnen worden. Ik verwacht niet dat de resultaten van het observatieonderzoek heel opvallend zullen scoren op alle punten, maar als zintuigen in een vervolgonderzoek op een andere manier beïnvloed worden, denk ik dat er wel duidelijke resultaten naar voren zullen komen.
19
Bronnen Publicaties: Boek over onderzoek en observaties Doing Research – Nel Verhoeven Boek over geluid Sound Business – Julian Treasure Boek over ruiken en geur Geur en gedrag – Henk Hellema Saxion publicatie over gedragsbeïnvloeding Influencing behaviour for safe working environments – Wouter Teeuw, Johannes de Boer Publicatie van InHolland over zintuigbeïnvloeding in de veiligheidszorg Multisensory Safety – Marnix Eysink Smeets, Koen van ’t Hof, Anke van der Hooft Onderzoek citroengeur zet aan tot schoonmaken Smells Like Clean Spirit – Holland, Hendriks en Aarts Folder: gezonde mensen in een veilige omgeving zijn minder snel ziek en krijgen minder ongelukken Belangrijk: Veilig en gezond werken – 365 KeurCompany Boek over kleuren en hoe kleuren mensen kunnen beïnvloeden Colour Hunting – Hanneke Kamphuis, Hedwig van Onna en Jeanne Tan Onderzoek over het effect van gekleurd licht in de omgeving The effects of coloured light on atmosphere perception – X. J. Bronkcers Openbare verlichting en lichtkleuren. LED-lantaarns en groen licht Een andere benadering van openbare verlichting – Leo den Duik Communicatie met kleuren, pictogrammen en wayfinding Kusrood of brievenbusoranje? – Volkskrant van 5 februarie 2005 Onderzoek: Bij rode achtergrond zijn mensen beter in details, bij een blauwe achtergrond zijn mensen creatiever. Mehta, R., Zhu, R. (2009), Blue or red? Exploring the effect of color on cognitive task performances. Sciencexpress, 5 February 2009. Over bovenstaand onderzoek Reinvent wheel? Blue room. Disarming a bomb? Red room. – Pam Belluck NY Times
20
Websites: Napo, animatiefilmpjes over veiligheid op het werk. www.napofilm.net Alle proeven op NS station Leiden en een proef op het station in Deventer http://www.proefstation.nl http://forum.opeenshadikhet.nl/viewtopic.php?f=83&t=8278&start=18 http://www.treinreiziger.nl/tags/proefstation_leiden http://www.destentor.nl/regio/deventer/6678279/Proef-met-geluiden-opDeventer-station.ece http://www.treinreiziger.nl/actueel/muziek_station_moet_gevoel_wachttijd_v erkleinen-141987 http://buildingsenses.wordpress.com/2011/09/28/notes-on-environment2-0-5-regenboog-kleuren-in-ns-stations/ The effects of light on primary school learning – Philips and the University of Twente http://www.utwente.nl/organization/stories/effect-licht-in-leeromgevingschoolkinderen Het prikkelen van zintuigen in de werkomgeving http://www.prikkeljezintuigen.nl/bedrijf.htm#b1 Mensen beïnvloeden door zintuigen http://mijnminor.wordpress.com/2007/07/02/haal-ze-over-met-emoties/ Het huis van Peter Kaschnig http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=5S28UMS6 Seeing red, seeing blue http://www.nytimes.com/imagepages/2009/02/06/us/06color_grph.html Informatie over observatieonderzoek http://www.arbosupport.nl/NL/toolboxen/301/observatie_onbewust_gedrag Het kleurgebruik in het Martiniziekenhuis http://www.martiniziekenhuis.nl/Over-Martini/Zorgvisie-MartiniZiekenhuis/Healing-Environment/ http://www.vosinterieur.nl/ontwerpstudio/projecten-zakelijk_4/martiniziekenhuis.aspx http://www.nursing.nl/home/nieuw/2536/martini-ziekenhuis-zet-licht-enkleur-in Healing environment, natuur in het ziekenhuis http://buildingsenses.wordpress.com/2010/11/02/voorbeeld-healingenvironment-dagbehandeling-vu-medisch-centrum/ Over kleur: http://voices.yahoo.com/color-psychology-emotions-does-color-your174641.html?cat=5
21
http://www.artikeltjes.com/artikeltjes/333/1/Kleuren-en-hoe-zij-onsbeinvloeden/Page1.html http://www.kleurenpsychologie.be/home.html
22