Veiligheid op de werkvloer

Kenniscentrum Design & Technologie, lectoraten Ambient Intelligence en Product Design.

Veiligheid op de werkvloer. Literatuur onderzoek en experiment in de praktijk naar de mogelijkheden van zintuiglijke beïnvloeding om de veiligheid op de werkvloer te verbeteren.

Arjan Wanders 22-5-2013 Versie 4 Begeleiders: Ir. Margot Stilma, lectoraat Product Design Johannes de Boer, lectoraat Ambient Intelligence

1

Samenvatting In dit verslag ligt de focus op onbewuste beïnvloeding door het prikkelen van de zintuigen. Hiervoor is in hoofdstuk twee middels literatuuronderzoek een inventarisatie gemaakt van gevaarverhogende aspecten op de werkvloer en zintuiglijke beïnvloeding. Vervolgens zijn er een aantal interventies getest middels een experiment in een werkomgeving. Bij dit experiment zijn interventies getest die de mate van stress en vermoeidheid moeten verminderen. Dit moet als gevolg hebben dat de werknemers veiliger werken. Hiervoor is gebruikt gemaakt van verlichting met een kleurtemperatuur van 6500 Kelvin, lavendelgeur en muziek met een ritme van 60 tot 80 beats per minuut. Bij de lichtinterventie kwamen waren lichte positieve resultaten zichtbaar. De resultaten van de overige twee interventies brengen geen directe gevolgen aan het licht. Wel is er een goed beeld te krijgen van enkele praktische bezwaren en mogelijkheden. Dit heeft plaatsgevonden op de productie afdeling in een elektronica fabriek.

Voorwoord Voor mijn opleiding Industrieel Product Ontwerpen heb ik stage gelopen bij het kenniscentrum Design en Technologie. Hierbij heb ik mij met twee opdrachten bezig gehouden binnen het Raak project Veiligheid op de Werkvloer. Hiervan zijn twee afzonderlijke verslagen gemaakt. Het huidige verslag gaat over zintuiglijke beïnvloeding. Hierbij wordt gedrag beïnvloed door het prikkelen van de zintuigen. De tweede opdracht gaat over het verbeteren van de bouwhelm. Bij beide opdrachten heb ik erg veel geleerd over het doen van onderzoek en het opzetten van een onderzoeksverslag. Ook was het heel interessant om meer te weten te komen over gedragsbeïnvloeding en de rol die de zintuigen hierbij spelen. Hier ga als industrieel ontwerper ongetwijfeld mijn voordeel uit halen. Ik wil bij deze mijn begeleiders Margot Stilma en Johannes de Boer hartelijk bedanken voor hun intensieve begeleiding. Ik heb dit project dankzij hun als zeer leerzaam ervaren.

2

Inhoud Samenvatting ..................................................................................................................................................... 2 Voorwoord......................................................................................................................................................... 2 1. Introductie ..................................................................................................................................................... 5 2. Literatuur ....................................................................................................................................................... 6 2.1 Inleiding ................................................................................................................................................... 6 2.2 Zintuiglijke beïnvloeding.......................................................................................................................... 7 2.2.1 Psychologische processen ................................................................................................................ 7 2.2.2 Fysiologische processen ................................................................................................................... 9 2.2.3 Model zintuiglijke beïnvloeding...................................................................................................... 10 2.3 Ongevallen op de werkvloer.................................................................................................................. 14 2.3.1 Risicogroepen ................................................................................................................................. 14 2.3.2 Risicovol gedrag .............................................................................................................................. 16 2.4 Lijst met zintuiglijke beïnvloedingen ..................................................................................................... 18 2.4.1 Gekozen interventies ...................................................................................................................... 23 2.4.2 Meten van stress en vermoeidheid ................................................................................................ 23 2.5 Conclusie................................................................................................................................................ 27 3. Methode ...................................................................................................................................................... 28 3.1 Inleiding ................................................................................................................................................. 28 3.2 Participanten ......................................................................................................................................... 28 3.3 Meetinstrumenten ................................................................................................................................ 29 3.4 Interventie instrumenten ...................................................................................................................... 30 3.5 Opzet ..................................................................................................................................................... 31 3.5.1 Geluidsinterventie .......................................................................................................................... 32 3.5.2 Lichtinterventie............................................................................................................................... 33 3.5.3 Geurinterventie .............................................................................................................................. 34 3.5.4 Werkplek algemeen ........................................................................................................................ 34 3.6 Analyse methode/procedure ................................................................................................................ 35 4. Resultaten .................................................................................................................................................... 37 4.1 Inleiding ................................................................................................................................................. 37 4.1 vermoeidheid, geur ............................................................................................................................... 38 4.2 vermoeidheid, muziek ........................................................................................................................... 39 4.3 vermoeidheid, licht ................................................................................................................................ 40 4.4 stress, geur ............................................................................................................................................ 41 4.5 stress, muziek ........................................................................................................................................ 42 4.6 stress, licht ............................................................................................................................................. 43 3

5. Conclusie...................................................................................................................................................... 44 6. Discussie ...................................................................................................................................................... 46 Referenties ...................................................................................................................................................... 47 Bijlagen ............................................................................................................................................................ 51 B1, Trait-vragenlijst ..................................................................................................................................... 51 B2, Resultaten trait-vragenlijst .................................................................................................................... 59 B3, Resultaten korte vragenlijst .................................................................................................................. 65 B4, Resultaten hartslag................................................................................................................................ 70

4

1. Introductie Voor mijn stage heb ik een vervolg gemaakt op de reeds uitgevoerde literatuur studies binnen het Raak project “Veiligheid op de werkvloer”. Binnen dit project wordt onderzocht hoe het gedrag van werknemers kan worden beïnvloed, zodat er minder ongevallen plaatsvinden op de werkvloer. Hierbij is onderscheid te maken tussen bewuste- en onbewuste beïnvloeding, waarbij het bewuste deel zich focust op veiligheidsvoorzieningen in de fysieke zin en het onbewuste op gedragsbeïnvloeding. Het doel van het onderzoek is een vervolg geven aan de eerdere onderzoeken die gedaan zijn naar zintuiglijke beïnvloeding binnen het Raak project Veiligheid op de werkvloer. Hierbij is literatuur onderzoek gedaan door Renske Bondrager naar de mogelijkheden van zintuiglijke beïnvloeding (Bondrager, 2011), waarna Nienke Dijkink een aantal observaties heeft gedaan bij enkele bedrijven (Dijkink, 2012). Hierin kwam naar voren kwam dat beïnvloeding van de zintuigen mogelijkheden biedt om de veiligheid op de werkvloer te verbeteren. Het hoofddoel in deze fase van het project is te onderzoeken hoe zintuiglijke beïnvloeding kan worden ingezet om de veiligheid op de werkvloer te verbeteren. Om hier toe te komen is het van belang om duidelijk te krijgen hoe de zintuigen invloed uitoefenen op het gedrag en welke zintuiglijke beïnvloedingen er bekend zijn. Ook moet duidelijkheid worden welk gedrag verantwoordelijk is voor ongevallen. Hierna kan er worden gekeken of dit gedrag via de zintuigen beïnvloed kan worden. De hoofdvraag van het onderzoek is: Welke zintuiglijke beïnvloeding kan ingezet worden om de veiligheid op de werkvloer te verbeteren. Deelvragen: 1. Hoe kun je gedrag via de zintuigen beïnvloeden? 2. Waardoor ontstaan er onveilige situaties op de werkvloer? 3. Welke zintuiglijke beïnvloedingen worden in de literatuur beschreven die hierop toegepast kunnen worden? 4. Welk zintuig kan het meest efficiënt beïnvloed worden voor het verbeteren van de veiligheid op de werkvloer? We willen meer te weten komen over de toepasbaarheid van zintuiglijke beïnvloeding en de voor- en nadelen die hierbij komen kijken. Hiernaast verwachten we bruikbare resultaten uit een experiment in de praktijk.

5

2. Literatuur 2.1 Inleiding Om een idee te krijgen wat nu eigenlijk de grootste risicofactoren zijn op de werkvloer is literatuuronderzoek uitgevoerd naar de meest voorkomende ongevallen. Uit het literatuuronderzoek kwamen enkele risico verhogende factoren naar voren. Wellicht bieden deze factoren mogelijkheden om zintuiglijke beïnvloeding in te zetten om ongevallen op de werkvloer te reduceren. Hierbij lag de focus op werkzaamheden die binnen een fabriekshal plaats vinden. Dat wil zeggen: Niet in de buitenlucht. Dit is namelijk lastig te combineren met zintuiglijke beïnvloeding. Aangezien er in productiewerk verreweg de meeste ongevallen plaats vinden ligt hier in dit onderzoek de focus op (zie figuur 1).

0

5000

aantal werkzaam in sector (x1000) 10000 15000 20000

25000

. gezondheid, sociaal werk en service diensten . openbaar bestuur, defensie en onderwijs . financiele bemiddeling en handel . transport, opslag en communicatie . hotels en restaurants . groothandel en detailhandel . bouw . productie . landbouw, jacht en bosbouw 0

200

400

600

800

Aantal ongevallen per 100 werkenden 30000 m v m+v 2,5

1,4

1,7

1,5

0,9

1,2

1,9

0,9

1,4

4,4

1,8

3,7

3,3

2,6

2,9

2,8

1,4

2,1

6,5

1,1

6,1

4,2

1,8

3,5

5,2

3,1

4,5

1000

aantal ongevallen (x1000) mannen

vrouwen

mannen, werkzaam in sector

vrouwen, werkzaam in sector

Figuur 1, het aantal ongevallen in 2005 in West Europa waarbij minimaal 3 dagen verzuimd wordt per sector en geslacht. (European Commission, 2008)

6

Er wordt in dit hoofdstuk eerst ingegaan op zintuiglijke beïnvloeding. In de voorgaande onderzoeken van Bondrager (2011) en Dijkink (2012) binnen het Raak project Veiligheid op de werkvloer worden al tal van voorbeelden gegeven van zintuiglijke beïnvloedingen, maar het is niet nog niet altijd duidelijk waarom een bepaalde beïnvloeding een gedragsverandering veroorzaakt. Door hier inzicht in te krijgen is het in de verdere verloop van het project wellicht makkelijker om geschikte interventies te ontwerpen. Hiervoor is een model opgesteld, waarmee reeds bestaande zintuiglijke beïnvloedingen van elkaar zijn te onderscheiden. Ook kan dit als een tool gebruikt worden om tot nieuwe interventies te komen. Hierna zal worden gekeken naar groepen die een verhoogd risico op ongevallen lopen. Omdat de nadruk binnen het project op gedragsbeïnvloeding ligt komt ook het gedrag aan bod wat ten grondslag ligt aan de ongevallen. Van beide aspecten worden de meest opvallende belicht. Vervolgens is er een inventarisatie gemaakt van bestaande zintuiglijke beïnvloedingen.

2.2 Zintuiglijke beïnvloeding Gedrag wordt, ook al zou je dit niet snel willen toegeven, voor een groot deel bepaald buiten ons bewustzijn. Er worden door onze zintuigen heel veel waarnemingen gedaan die de mens zelf niet doorheeft, maar waardoor hij wel beïnvloed wordt. Ongeveer 94% van deze waarnemingen zijn onbewust. Al deze waarnemingen hebben in meer- of mindere mate invloed op het gedrag. Zo blijkt uit onderzoek bijvoorbeeld dat het ruiken van citroengeur, mensen onbewust doet aanzetten tot opruimen. Zo zijn er tal van voorbeelden te vinden waarbij de zintuigen invloed hebben op ons gedrag. Dit proces wordt onbewuste zintuiglijke beïnvloeding genoemd (Bondrager, 2011). Naast onbewuste beïnvloeding word de omgeving ook bewust waargenomen, waardoor wij ons gedrag (bewust) zullen aanpassen. Er kan dus ook sprake zijn van bewuste zintuiglijke beïnvloeding. Op deze bewuste- en onbewuste psychologische processen in de hersenen wordt ingegaan in paragraaf 2.2.1. Naast deze psychologische processen hebben omgevingsinvloeden echter ook directe invloed op het lichaam, wat vervolgens weer invloed kan hebben op het gedrag. Hierop wordt ingegaan in paragraaf 2.2.2. In § 2.2.2 komt een model aan bod wat opgezet is om inzicht te krijgen in alle afzonderlijke aspecten die een zintuiglijke beïnvloeding onderscheiden. Dit zal vervolgens middels enkele voorbeelden worden uitgelegd.

2.2.1 Psychologische processen Bij zintuiglijke beïnvloeding is vaak sprake van een onbewuste reactie op een bepaalde prikkel of stimulus. In gedragswetenschap wordt dit proces vaak ‘priming’ genoemd. Een prime kan gezien worden als een soort trigger voor het brein die associaties oproept, wat invloed heeft op het gedrag. In het geval van zintuigbeïnvloeding is de prime een bepaalde stimulus in de vorm van bijvoorbeeld geur, kleur, licht of geluid, maar kan ook een beeld of afbeelding zijn. Het geheugen kan gezien worden als een groot associatief netwerk. Wanneer één concept in dit netwerk wordt geactiveerd door een bepaalde stimulus, straalt die activering uit naar daarmee verbonden concepten (Tiemeijer, 2011).

7

Wanneer bij proefpersonen het concept ‘bejaarden’ wordt geactiveerd door een bepaalde stimulus, bleken zij langzamer te gaan lopen (Zaller, 1992). Het tegenovergestelde bleek te gelden voor het concept ‘zakenman’. Dit had juist tot gevolg dat men sneller ging lopen (Bargh, 2006). Een ander leuk voorbeeld van zintuiglijke beïnvloeding is een recent onderzoek van Marnix Naber (Nakayama & Naber, 2013) waaruit blijkt dat een foto of zelfs een cartoon van de zon al genoeg is om je pupillen samen te laten trekken zodat de ogen beschermd worden tegen het felle zonlicht. Zo zijn er tal van onderzoeken te noemen waaruit bleek dat een associatie met een bepaald onderwerp een conform gedrag tot gevolg had. Proefpersonen in dit soort experimenten hebben vrijwel nooit in de gaten hoe hun gedrag is gemanipuleerd (Nisbett & Wilson, 1977). Het proces in de hersenen gebeurd dus meestal onbewust. In de psychologie wordt vaak gesproken over twee mentale processen voor de verwerking van informatie tot keuzegedrag. Men spreekt van duale modellen voor informatieverwerking; bijvoorbeeld gecontroleerde versus automatische processen (Shiffrin & Schneider, 1977) of impulsieve versus beredeneerde processen (Strack & Deutsch, 2004). Automatische processen verlopen onbewust. Deze processen zijn niet erg nauwkeurig en weinig flexibel, maar hebben tot voordeel dat ze snel verlopen en weinig energie kosten. Alle waargenomen stimuli worden altijd op één of andere wijze door dit systeem verwerkt. Gecontroleerde processen verlopen bewust. Deze processen zijn nauwkeurig en flexibeler, maar verlopen ook traag en kosten relatief veel energie. Bij dit gecontroleerde proces worden per definitie alleen die stimuli waaraan bewuste aandacht wordt geschonken verwerkt (Tiemeijer, 2011). Het automatische proces van verloopt sneller dan het gecontroleerde proces en is ondermeer verantwoordelijk voor reflexen, die per definitie onbewust plaatsvinden. Bij elke stimulus die je waarneemt, wordt automatisch een affective tag geactiveerd die vervolgens de bewuste redenering kan beïnvloeden. Deze affective tag kun je zien als de positieve associatie bij een bepaalde stimulus en werkt als een soort signaal voor de aanstaande beloning. Je reageert dus onbewust op een bepaalde stimulus doordat je hersenen een ‘positieve beloning’ verwachten bij deze onbewuste reactie (Aarts, Custers, & Veltkamp, 2008). Er hoeft hierbij niet altijd sprake te zijn van een positieve prikkel. Waar een positieve prikkel leidt tot bijvoorbeeld toenadering, leidt een negatieve prikkel (zoals stank) tot vermijding (Mehrabian & Russell, 1974). Ook hoeven die prikkels niet bewust waargenomen te worden. Waar bij het automatische proces sprake is van een onbewuste snelle respons, worden in het gecontroleerde proces de prikkels bewust beoordeeld en hebben we invloed op het gedrag dat hierop volgt. Deze weg verloopt logischerwijs trager. Het feit dat we hier zelf invloed op hebben wil niet direct zeggen dat dit voor de persoon in kwestie ook gewenste gevolgen heeft. Wanneer je zo bedreven bent in een bepaalde handeling, dat je hier normaal gesproken niet bij na hoeft te denken en dus kunt vertrouwen op de automatische piloot, kan het nog wel eens verkeerd gaan wanneer je hier wel bij na gaat denken. Door opnieuw bewuste aandacht te richten op een automatische handeling verloopt deze minder goed. Een pianospeler die opeens moet gaan nadenken over zijn vingerzettingen, of een ervaren tennisser die gaat nadenken over zijn opslag presteert minder (Beilock & Carr, 2005).

8

Er kan ook sprake zijn van leren, waardoor een gecontroleerd proces verandert in een automatisch proces. Dit wordt automatisering genoemd. Als je bijvoorbeeld leert autorijden heb je in het begin alle bewuste aandacht nodig voor handelingen als schakelen. Wanneer je dat echter vaak genoeg hebt geoefend is bewuste aandacht niet meer nodig, en gaat het automatisch. Onderzoek laat zien dat naarmate men een taak vaker heeft herhaald en deze automatischer verloopt, er een verschuiving plaatsvindt in de verantwoordelijke hersengebieden (Kelly & Garavan, 2005). Het grote voordeel van automatisering is dat het energiebesparend is. Het onbewuste werkt veel sneller en efficiënter dan het bewuste. Alles dat men kan ‘delegeren’ naar het onbewuste is dus winst. Sommige wetenschappers werpen zelfs de vraag op wat eigenlijk nog de ‘nut en noodzaak’ zijn van het bewuste. Als het onbewuste alles kan wat het bewuste kan, en dan ook nog eens sneller en efficiënter, waarom heb je dan überhaupt nog een bewuste nodig? Volgens Bargh (Bargh, 2006) zou een van de belangrijkste functies van het bewuste wel eens kunnen zijn om zichzelf zoveel mogelijk overbodig te maken door zoveel mogelijk processen te automatiseren.

2.2.2 Fysiologische processen Een respons (in de vorm van gedrag) op een stimulus (zintuiglijke prikkel) niet perse het gevolg te zijn van een proces in de hersenen (psychologische weg). Er kan ook sprake zijn van een Farmacologische weg (Mehrabian & Russell, 1974). We kunnen spreken van twee processen (of organismes) waarbij een zintuiglijke prikkel invloed heeft op het gedrag. De psychologische werking en de fysiologische werking. De psychologische is onder te verdelen in een bewuste- en onbewuste werking. De fysiologische is onder te verdelen in de farmacologische- en de biologische werking, welke zich beide uiten in gedrag. Bij een farmacologische werking heeft een (geur)stof een direct effect op het menselijk lichaam tot gevolg op een wijze gelijk aan die van de werking van bijvoorbeeld medicijnen. (Het Griekse woord pharmacon betekent geneeskrachtige stof). De prikkel werkt dus direct in op het autonome zenuwstelsel en het endocriene systeem, wat vervolgens fysiologische reacties in werking zet. Omdat geur de enige zintuiglijke prikkel is, waarbij sprake is van een fysieke stof (die wordt opgenomen in het lichaam), is er bij een farmacologische werking alleen sprake van geur als zintuiglijke stimulus. Je zou kunnen stellen dat er bij een farmacologische werking niet perse sprake is van een zintuiglijke beïnvloeding, aangezien er geen zintuig aan te pas hoeft te komen. Een stofje kan bijvoorbeeld ook in de longen opgenomen worden. Ook andere zintuiglijke prikkels kunnen een fysiologische reactie veroorzaken. Licht wat in het menselijk oog valt heeft bijvoorbeeld allerlei biologische processen in ons lichaam tot gevolg. Deze biologische processen hebben weer een direct gevolg op het gedrag. Wanneer je bijvoorbeeld meer energie hebt als gevolg van een gezonde dosis zonlicht zal dat zijn invloed hebben op je gedrag. Een ander voorbeeld is de invloed van de omgevingstemperatuur op het lichaam. Koude of warmte kunnen beiden een directe biologische reactie tot gevolg hebben, wat uiteindelijk zijn invloed zal hebben op het gedrag.

9

2.2.3 Model zintuiglijke beïnvloeding Het volgende schema (zie figuur 2) geeft een beeld van de aspecten die komen kijken bij een zintuiglijke beïnvloeding. Hierin wordt onderscheidt gemaakt tussen het traject voor de daadwerkelijke beïnvloeding (in de tabel onder het kopje Waarom?), de beïnvloeding op zich (in de tabel onder het kopje Hoe?) en het moment na de beïnvloeding (in de tabel onder het kopje Effect). Het doel, de doelgroep en het te beïnvloeden gedrag omhelzen het traject voor de daadwerkelijke beïnvloeding. Het moment waarop de beïnvloeding plaats moet vinden, de werkwijze, het zintuig waarop de beïnvloeding werkt en de stimulus die gegeven wordt onderscheiden de daadwerkelijke beïnvloeding die gegeven wordt. Het organisme, de respons en het gevolg onderscheiden de manier waarop de zintuiglijke beïnvloeding werkt op de doelgroep. Door middel van dit model is er onderscheid te maken tussen verschillende zintuiglijke beïnvloedingen. Op deze manier wordt het duidelijk op welke manier de stimulus invloed heeft op het gedrag. Hierdoor is het mogelijk om zintuiglijke beïnvloedingen efficiënter of anders in te zetten. Het kan dus worden gezien als een soort van ontwerp tool voor zintuiglijke beïnvloeding.

10

Figuur 2, model zintuiglijke beïnvloeding.

11

Doel. Het doel is het hoofd doel van de gedragsbeïnvloeding. In ons geval het verhogen van de veiligheid door het stimuleren van veilig gedrag of het voorkomen van onveilig gedrag. Hiermee wordt niet een specifieke gedraging bedoeld. Bij veel zintuiglijke beïnvloedingen is het doel dan wel het gevolg van de beïnvloeding wel bekend, maar welke specifieke gedraging veranderd wordt is vaak niet bekend. Doelgroep. Je kunt je richten op iedereen die onder invloed staat van een bepaalde beïnvloeding, het individu, maar ook op een specifieke groep. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld het draaien van klassieke muziek in openbare ruimtes om hangjongeren weg te houden. Jongeren storen zich aan de muziek terwijl ouderen het juist waarderen. Een ander voorbeeld is een geluid verspreiden met een dermate hoge frequentie, dat het storend is voor jongeren, terwijl het door ouderen niet waarneembaar is (Rhine Consulting Group B.V, n.d.). Wanneer je je richt op een specifieke groep is het dus van belang om te weten wat deze groep onderscheidt van de rest. Associatie is bij veel zintuig beïnvloedingen van belang. Je moet er dus wel zeker van zijn dat een bepaalde beïnvloeding wel juist geassocieerd wordt door de doelgroep. Gedrag. Er zijn bij een zintuiglijke beïnvloeding twee mogelijkheden om tot een positief resultaat te komen; Een positief gedrag stimuleren en/of een negatief gedrag reduceren. Moment. Het moment waarop je over gaat tot beïnvloeding. Wanneer je preventief gaat beïnvloeden dan ga je ervan uit dat een bepaald gedrag gaat komen en speel je hier voortijdig op in. Wanneer je bijvoorbeeld weet dat iemand op het eind van de dag minder geconcentreerd is dan kun je hier op in spelen. Hierbij kunnen we onderscheid maken tussen statisch en dynamisch. Statisch wil zeggen dat de beïnvloeding niet veranderd. Bijvoorbeeld middels een bepaalde kleur of sterkte van licht. Dynamische verlichting zal zich gedurende de dag aanpassen. Bij een interventie detecteer je dat een bepaald gedrag zich voordoet en probeer je dit te beïnvloeden. Hierbij is het dus van belang dat je op een bepaalde manier een gedraging weet vast te stellen. Ook kun je een verandering van de omgevingsinvloeden detecteren waar na je over gaat tot een interventie. Wanneer je detecteert dat de omgevingstemperatuur stijgt en je weet dat dit een negatieve invloed heeft op het gedrag (F.N.V. Bondgenoten, 2011), dan kun je een interventie uitvoeren, door bijvoorbeeld de omgevingstemperatuur aan te passen. Een ander voorbeeld is een lamp waarbij de verlichtingssterkte zich aanpast aan de hoeveelheid daglicht, zodat er altijd een ideale hoeveelheid licht aanwezig is. Werkwijze. Een zintuiglijke beïnvloeding is in feite een reactie van een persoon op een bepaalde prikkel. Bewust dan wel onbewust. Dit kan een positieve prikkel zijn, maar ook een negatieve. Afhankelijk van het doel en het moment van de beïnvloeding kan een positieve of negatieve prikkel worden toegevoegd of weggenomen. Middels het wegnemen van een positieve prikkel, door bijvoorbeeld de muziek uit te schakelen, zou kunnen worden aangegeven dat er zich een gevaarlijke situatie voordoet (vogels stoppen met fluiten als er gevaar dreigt; Plotselinge stilte in de natuur wordt dan ook geassocieerd met gevaar). Ook zou dit als een motiverende factor kunnen worden ingezet. Door het toevoegen van een positieve prikkel kan bijvoorbeeld ingespeeld worden op de affectie. Door de arbeidsomstandigheden zo optimaal mogelijk te maken zal dit een positieve uitwerking hebben op het gedrag van de werknemer. Bij het merendeel van de bestaande zintuiglijke beïnvloedingen is dit het geval. Door het toevoegen van een negatieve prikkel kan een negatief gedrag gereduceerd worden. Door bijvoorbeeld een storende klank of geur te verspreiden kunnen personen gedemotiveerd worden om een bepaald gedrag te vertonen. Een bekend voorbeeld hiervan is de Mosquito, waarbij een geluid met een storende frequentie hangjongeren moet weghouden van bepaalde plekken (Rhine Consulting Group B.V, n.d.). Door het wegnemen van een negatieve prikkel kun je voorkomen dat iemand een negatief gedrag gaat vertonen. Wanneer iemand in een oncomfortabele omgeving moet werken zal dit een negatieve invloed hebben op het gedrag. Zintuig. De zintuigen waarmee de beïnvloeding wordt waargenomen. Hierbij richten we ons op de zintuigen zicht, gehoor, reuk en tast. Stimulus. De wijze waarop het zintuig wordt beïnvloed. Dit kan ook een combinatie zijn van meerdere stimuli, bijvoorbeeld licht met een bepaalde kleur en sterkte of een materiaal met een bepaalde textuur, kleur en temperatuur.

12

Organisme. De manier waarop de beïnvloeding uiteindelijk werkt. Reageren onze hersenen op de stimulus, dan kan dit onbewust dan wel bewust gebeuren. De reactie op de stimulus kan echter ook in werking worden gezet door ons lichaam. Hierbij is onderscheid te maken tussen een farmacologische werking, waarbij ons lichaam reageert op een fysiek stofje. Denk aan een geurstof. Maar dit kan ook op een biologische wijze gebeuren. Denk bijvoorbeeld aan de reactie van het lichaam op bijvoorbeeld koude of warmte. Respons. De respons is de gedraging die de beïnvloeding tot gevolg heeft. Dit kan zowel onbewust als bewust zijn.

13

2.3 Ongevallen op de werkvloer Om een beeld te krijgen van de risico’s zijn op de werkvloer is literatuuronderzoek gedaan naar ongevallen en de achterliggende oorzaken. In paragraaf 2.3.1 wordt ingegaan op de groepen in de beroepsbevolking die een verhoogd risico lopen op een ongeval. In paragraaf 2.3.2 komen de achterliggende gedragingen aan bod. Hierin worden stress en vermoeidheid uitgelicht. Hier zal de nadruk op liggen omdat deze op elke werksituatie van toepassing zijn en eventuele interventies dus zo breed mogelijk ingezet kunnen worden.

2.3.1 Risicogroepen Wat heel erg opvalt is het feit dat jonge werknemers (15-24 jaar) veel vaker betrokken zijn bij ongevallen dan oudere werknemers (Zie figuur 3). Hierbij komen vooral de metaalindustrie en de bouw naar voren. Hier worden overigens geen concrete oorzaken voor gegeven. Waarschijnlijk speelt hierbij het gebrek aan kennis en veiligheidsbesef een rol, maar waarschijnlijk is er ook een verschil in werkzaamheden van jongeren ten opzichte van oudere werknemers (Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2005). Wat wel opvalt is het percentage van oogletsel onder de ongevallen, namelijk 12% (Lanting, n.d.). Hieruit kan je opmaken dat de veiligheidsvoorschriften (het dragen van een veiligheidsbril) onder jongeren niet altijd goed worden nageleefd, wat weer een indicatie is voor een slecht veiligheidsbesef (Lanting, n.d.).

aantal eertse hulp behandelingen

3000 2500 2000 1500

mannen vrouwen

1000 500 0 15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65+

totaal

leeftijd

Figuur 3, Gemiddeld aantal eerste hulp behandelingen als gevolg van arbeidsongevallen per 100.000 werkenden per jaar naar leeftijd, 2001-2005 (Lanting, n.d.).

14

Een andere belangrijke risicogroep is onderhoudspersoneel, welke aanzienlijk meer risico lopen op een ongeval ten opzichte van andere werknemers binnen een organisatie (Siegert, Frijters, Velde, & Maas, 2010). Er zijn hiervoor meerdere oorzaken gegeven. De belangrijkste reden is dat men vaak onder een hoge tijdsdruk moet werken. Doordat onderhoud over het algemeen ten koste gaat van de productietijd, is de druk groot om een probleem zo snel mogelijk op te lossen. Hierdoor krijgt de werknemer last van stress waardoor de veiligheid niet altijd in acht wordt genomen. Door deze tijdsdruk komt onderhoudspersoneel vaak in aanraking met werkende machines aangezien deze met het oog op de productiesnelheid niet snel uitgezet worden. Ook het gebrek aan voldoende kennis wordt aangegeven als belangrijke oorzaak voor het verhoogd risico van onderhoudspersoneel (Koebrugge, 2009). Wanneer iemand niet voldoende kennis heeft van een bepaalde machine, dan zijn de risico’s als vanzelfsprekend niet goed bekend. Onderaannemers en “vreemd” personeel lopen ook beduidend meer risico op een ongeval (Koebrugge, 2009) (zie figuur 3). Deze groep loopt minstens 2 keer zo veel kans op een ongeval waarbij minimaal een dag verzuimd wordt, als de vast werknemers van een bedrijf. Het wordt steeds meer gebruikelijk dat bedrijven zich hoofdzakelijk gaan richten op hun primaire werkzaamheden (productie) en het onderhoud uitbesteden (Koebrugge, 2009). Hierdoor komen mensen in een vreemde omgeving te werken, waardoor ze vaak niet op de hoogte zijn van de gevaren en de veiligheidsvoorschriften. Ook moeten ze met vreemden samenwerken, wat tot extra spanningen kan leiden, zowel bij hen als het overige personeel (Siegert et al., 2010).

5

4

LITR

3 aannemers 2

eigen personeel

1

0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

jaartal Figuur 3, LITR (Lost Time Injury Rate, aantal LTI’s/miljoen gewerkte uren) bij VNCI-bedrijven, eigen personeel en aannemers van 2000 tot 2008. (Siegert et al., 2010)

15

2.3.2 Risicovol gedrag Het bleek tijdens het literatuuronderzoek erg lastig om specifieke gedragingen te achterhalen welke verantwoordelijk zijn voor ongevallen. Er kwamen echter twee zaken naar voren die in hoge mate verantwoordelijk blijken te zijn voor risicovol gedrag. Zowel stress als vermoeidheid worden vaak genoemd als (mede) oorzaak van ongevallen op de werkvloer. Uit Nederlands onderzoek van TNO (Smulders, Bossche, & Hupkens, 2007) blijkt dat werkstress kan leiden tot verzuim (en zelfs sterfte) als gevolg van ongevallen. Op basis van de Nederlandse Enquete Arbeidsomstandigheden in 2006 wordt geschat dat 11 % van de ongevallen (mede) te maken heeft met hoge werkdruk (Tweehuysen, 2012). Een deel van deze ongelukken wordt veroorzaakt door aspecten die te maken hebben met werkdruk. Werknemers die altijd of vaak in een hoog werktempo werken, hebben meer dan twee keer zo vaak een verwonding dan werknemers die nooit of soms in een hoog werktempo werken (Tweehuysen, 2012). In tabel 1 is een overzicht te zien van reacties ten gevolge van stress. Een andere manier waarop het woord werkdruk wordt gebruikt, is werkstress of psychisch zwaar belast zijn door geestelijk inspannend werk. Een (te) hoge werkdruk kan leiden tot stress. Dit kan weer leiden tot gedragsmatige, psychologische en/of lichamelijke klachten en daardoor tot verzuim en een verminderde alertheid op risico’s in de werkomgeving . Tabel 1, stress reacties (Tweehuysen, 2012)

Lichamelijk (soms niet zichtbaar voor anderen)

Emotioneel (meestal waarneembaar door anderen)

Hoofdpijn Nek- of rugpijn Zweten Slecht slapen Maag- of darmklachten Onrust Moe Aankomen of afvallen Hartkloppingen Duizeligheid

Ontevreden Prikkelbaar Onzeker Ongemotiveerd Agressief Desinteresse Snel huilen Wisselingen in stemmingen Opgejaagd Schuldgevoel

Gedragsmatig (meestal waarneembaar door anderen) Snel geïrriteerd Agressief Meer roken en drinken Meer medicijngebruik Geremd Slecht presteren Cynisme Vaker ziekmelden Isoleren van anderen Kleine ongelukjes

16

Cognitief (soms waarneembaar door anderen) Besluiteloos Piekeren Concentratieproblemen Verstrooid Vergeetachtig Ongeïnteresseerd Van de hak op de tak springen Niets afmaken Prioriteiten verwarren Afwezig

Wat in het literatuuronderzoek ook duidelijk naar voren komt is het gevaar van vermoeidheid. Hierbij zijn het vooral factoren als overwerk, ploegendienst en nachtwerk, die als risico worden aangemerkt. De definitie van vermoeidheid die wij hanteren is het toenemend onvermogen om aandachtig werk te verrichten en vol te houden (F.N.V. Bondgenoten, 2011). Vermoeidheid kan worden veroorzaakt door lange werkuren, fysieke of mentale inspanning, onvoldoende rust, te veel stress en/of een combinatie van deze factoren (Government of Albetra, 2010). Door vermoeidheid verslechterd de coördinatie en de snelheid waarmee we reageren. Er is sprake van een verminderd bewustzijn van onze omgeving en we zijn minder goed in staat logisch na te denken, complexe situaties in te schatten, beslissingen te nemen en te communiceren. Hiernaast verminderen de concentratie, alertheid, motivatie en het herinneringsvermogen (Government of Albetra, 2010). Uit een onderzoek naar het nemen van risico’s komt naar voren dat de mate van vermoeidheid een duidelijk effect heeft op de risico’s die iemand bereidt is te nemen (Hockey, Maule, Clough, & Bdzola, 2000). Hoe vermoeider iemand is,hoe meer risico’s diegene neemt in het dagelijks leven. De noodzaak om vermoeidheid als belangrijke oorzaak van ongevallen te erkennen komt duidelijk naar voren uit het feit dat de meeste auto ongelukken ’s ochtends vroeg plaatsvinden wanneer mensen nog slaperig zijn, terwijl er dan juist het minste verkeer op de weg is (Government of Albetra, 2010). Ook zijn de rampen in Chernobyl, Three Mile Island, Bhopal en de olie ramp van de Exxon Valdez waarschijnlijk veroorzaakt door een gebrek aan slaap (Buxton, 2003).

17

2.4 Lijst met zintuiglijke beïnvloedingen In de loop van het literatuur onderzoek is besloten om enkele interventies te testen in de praktijk. Hierbij willen we proberen stress en vermoeidheid te verminderen in een bedrijfsomgeving. Om inzicht te krijgen in mogelijk toepasbare toetsen is er een inventarisatie gemaakt van bestaande zintuiglijke beïnvloedingen die naar voren zijn gekomen in het literatuur onderzoek. Deze zijn naar het betreffende zintuig gerangschikt in tabel 2,3 en 4. De basis van deze tabellen is het model in paragraaf 2.2.2. Zo worden de zintuiglijke beïnvloedingen ontleed van doel tot en met gevolg. Tabel 2, Bestaande zintuiglijke beïnvloedingen; Zicht. Doel (of uitleg van proces)

Rood licht werkt stress verhogend.

De winterblues en jetlag wegnemen.

Het imiteren van daglicht heeft een positief effect op de vermoeidheid.

Doelgroep Gedrag Moment Detectie Werkwijze

/ vermoeidheid Preventief, statisch / Positieve prikkel toevoegen.

/ vermoeidheid / / Positieve prikkel toevoegen.

Zicht Licht kleur en sterkte Fysiologisch;

Onbewuste respons /

Onbewuste respons.

Bron

(Honig, 2007)

Zicht Blauw licht Psychologisch; het blauwe licht wordt door onze hersenen verward voor een blauwe hemel en reageert hierop positief. Onbewuste respons. De gebruiker zal zich minder vermoeid voelen. (“Philips Persoonlijke verzorging,” n.d.)

Zicht Daglicht Fysiologisch; (dag)licht stopt de aanmaak van melatonine (slaaphormoon).

Respons Gevolg

/ Stress, opwinding / / Positieve/negatieve prikkel toevoegen. Zicht Rood licht Psychologisch; de kleur rood wordt door het brein geassocieerd met gevaar, waardoor deze het lichaam voorbereidt op Aktie. / /

(Vandewalle et al., 2006)

(Bommel & Lighting, 2006)

Zintuig Stimulus Organisme

18

Door het licht aan te passen aan het menselijk ritme wordt vermoeidheid tegengegaan / vermoeidheid Preventief, dynamisch / Positieve prikkel toevoegen

Doel (of uitleg van proces)

Door parken ’s nachts te verlichten worden criminelen weggehouden.

Patiënten tot rust laten komen door planten.

Hangjongeren weren van bepaalde plekken doormiddel van roze licht.

Criminelen

Het veiligheidsgevoel verhogen op afgelegen plekken door het tonen van bewegende beelden op het moment dat iemand voorbij loopt. /

Doelgroep

Patiënten

Jongeren

Gedrag

Angst verminderen

Angst verminderen

Stress

Vandalisme

Moment

Preventief, statisch

Interventie, adaptief



Detectie

/

Beweging waarnemen

/

/

Werkwijze

Positieve prikkel toevoegen/ negatieve prikkel wegnemen. Zicht Verlichting

Positieve prikkel toevoegen


Negatieve prikkel toevoegen

Zicht Bewegend beeld

Zicht (het beeld van een) plant

Zicht Roze licht

Cognitief; criminelen blijven weg omdat ze zich bewust zijn van het feit dat ze meer opvallen. Psychologisch; mensen voelen zich veiliger.

Zintuig Stimulus Organisme

Respons

Onbewust/ bewust

Psychologisch, het veiligheidsgevoel wordt verhoogd door de aanwezigheid van bewegende beelden en het idee dat men niet alleen is. Onbewust

Gevolg

Het gevoel van veiligheid wordt verhoogd.


De patiënt wordt rustiger.

Bron

(“[Summer Night Lights],” n.d.)

(Cube-architecten, n.d.)

(Hoffman, n.d.)


Doelgroep

Het veiligheidsgevoel verhogen op het station door het tonen van afbeeldingen van mensen. /

Gedrag

Angst verminderen

Moment


Detectie

/

Werkwijze


Zintuig Stimulus

Zicht Afbeelding

Organisme

Psychologisch, de echte werking is niet bekend

Respons

Onbewust

Gevolg


Bron

(Ritzema & Meeting, 2008)

19

Psychologisch, het beeld van Psychologisch, het roze licht een plant roept positieve zorgt ervoor dat acne en emoties op. pukkels extra goed zichtbaar worden, waardoor jeugd zou worden afgeschrikt. Onbewuste respons

Onbewust en bewust

(“[Roze licht wapen tegen hangjeugd],” n.d.)

Tabel 3, Bestaande zintuiglijke beïnvloedingen; Gehoor. Doel (of uitleg van proces)

Hangjongeren weren van bepaalde plekken

Hangjongeren weren van bepaalde plekken

Auto bestuurders veiliger laten rijden.

Doelgroep

jongeren

Jongeren

Automobilist

Door geluiden van een storm of een drukke menigte af te spelen worden mensen alerter. /

Gedrag

/

/

Stress

Alertheid verhogen

Moment




/

Detectie

/

/

/

/

Werkwijze

Negatieve prikkel toevoegen.


Positieve prikkel toevoegen.


Zintuig

Gehoor

Gehoor

Gehoor

Gehoor

Stimulus

Frequentie (mosquito)

Klassieke muziek

Muziek met hetzelfde ritme als de menselijke hartslag.

Organisme

Cognitief; de jongeren raken geïrriteerd door de hoge toon en kiezen ervoor om weg te gaan. Bewuste respons.

Cognitief; hangjongeren willen niet geassocieerd worden met klassieke muziek. Bewuste respons.

Psychologische; de bestuurder wordt rustiger/minder gestrest.

Geluiden van een storm of druk park Psychologisch; het geluid wat wij associëren met potentieel gevaarlijk zorgt voor een hogere alertheid. Onbewust Alertheid verhogen

Bron

(Rhine Consulting Group B.V, n.d.)

(“[Bach moet hangjongeren verjagen],” n.d.)


Mensen die naar luide, snelle muziek luisteren tijdens het eten aten meer en sneller.

Winkel bezoekers bewegen zich sneller door een winkel wanneer het tempo van de muziek hoger is.

Doelgroep

/

Gedrag

Respons Gevolg

Onbewuste respons. Veiligheid wordt verbeterd doordat bestuurder rustiger/minder gestrest is. (“[Muziek Norah Jones het veiligst voor in de auto],” n.d.)

(Carles, López Barrio, & De Lucio, 1999)

Geluidsoverlast heeft grote invloed op emoties.

Winkel bezoekers

Patiënten in een wachtkamer van een huisarts hadden minder angst en beoordeelden de wachtkamer als positiever bij het horen van klassieke muziek Patiënten huisarts

Eetgedrag

Winkel tempo

Angst en stress verminderen

Stress (o.a.)

Moment




/

Detectie

/

/

/

/

Werkwijze

Negatieve/positieve prikkel toevoegen Gehoor Tempo van de muziek


Zintuig Stimulus

Negatieve/positieve prikkel toevoegen Gehoor Tempo van de muziek

Negatieve prikkel wegnemen Gehoor Geluidsoverlast

Organisme

Psychologisch;

Psychologisch

Psychologisch

Psychologisch; geluidsoverlast gaat gepaard met negatieve emoties als boosheid,

Respons

Onbewust

Onbewust

Onbewust

Onbewust

Gevolg

Tempo beïnvloeden

Bron

(Solomon, Bamossy, Askegaard, & Hogg, 2006)

Gehoor Klassieke muziek

/

Angst- en stressgevoelens verminderen (Turley & Milliman, 2000)

20

(Dijkstra, 2009)

(Berglund, Hassmén, & Preis, 2002)


Doelgroep

Geluidsoverlast kan verschillende sociale of gedragsmatige effecten hebben op burgers, zoals agressie, onvriendelijkheid, vermijdingsgedrag en onttrekking aan het sociale leven. /

In geval van openbare orde verstoringen kan een nauwkeurig te richten geluidskolom worden ‘afgevuurd’ op omstanders, met als doel ze weg te jagen voordat overgegaan wordt tot charges.

Negatieve prikkel wegnemen. Gehoor Geluidsoverlast

Negatieve prikkel toevoegen. Gehoor Geluidsoverlast

Psychologisch; doordat geluidsoverlast invloed heeft op onze emoties zal zich dit uiten in negatief gedrag. Onbewust

Psychologisch; doordat geluidsoverlast invloed heeft op onze emoties zal zich dit uiten in negatief gedrag. Onbewust

(Job, 2006)

(“[Geluidskanon nieuwste wapen van Amerika],” n.d.)

/

Gedrag Moment Detectie Werkwijze Zintuig Stimulus Organisme

Respons Gevolg

Bron

21

Tabel 4, Bestaande zintuiglijke beïnvloedingen; Reuk. Doel (of uitleg van proces)

Foto’s van neutrale gezichten worden positiever beoordeeld als de foto’s gepaard gaan met een onbewust waargenomen aangename geur.

Lavendel geur verminderd de stress.

/

Schoolkinderen presteren beters op een schriftelijke taak als deze gepaard gaat met een omgevingsgeur. Als deze omgevingsgeur in een later stadium weer werd aangeboden presteerden deze schoolkinderen ook beter. Schoolkinderen

Stress

Affectie

Schoolprestaties

Doelgroep Gedrag

Rozengeur zorgt ervoor dat mensen elkaar aardiger vinden.

Moment Detectie Werkwijze





Zintuig

Reuk

Reuk

Reuk

Reuk

Stimulus

Aangename geur

Lavendel geur

Rozen geur

Omgevingsgeur

Organisme

Psychologisch

Respons Gevolg Bron

Onbewust

Onbewust

Psychologisch; de rozengeur zorgt voor positieve emoties. Onbewust

Onbewust

(Li, Moallem, Paller, & Gottfried, 2007)

(Sakamoto, Minoura, Usui, Ishizuka, & Kanba, 2005)

(Köster, Degel, & Piper, 2002)


Gevangenen rustiger laten worden.

Doormiddel van bloemengeur positief gedrag oproepen.

Doelgroep

gedetineerden

/

Moment



Detectie

/

/

Werkwijze



Zintuig Stimulus

Reuk Sinaasappel geur

Reuk Bloemen geur

Organisme

Psychologisch; de positieve associatie zal onbewust een positief gedrag tot gevolg hebben.

Respons

Onbewuste respons.

De geur van bloemen zorgt ervoor dat negatieve gedachtes en gevoelens naar de achtergrond verdwijnen. Onbewuste respons

Gedrag

/

Gevolg

Bron

(“[Sinaasappelgeur kalmeert arrestanten],” n.d.)

Het verloop van bijvoorbeeld een vergadering zal beter zijn. (Hoffman, n.d.)

22

(Chu, 2008)

2.4.1 Gekozen interventies Op basis van de lijst met bestaande zintuiglijke beïnvloedingen is besloten drie interventies te testen. Hierbij ligt de focus op het verminderen van vermoeidheid en stress bij werknemers in een werksituatie. De drie interventies zijn voornamelijk gekozen op haalbaarheid en het aantal bronnen. Hierdoor is de keuze gevallen op de volgende interventie methodes: Hierbij maken we gebruik van verlichting met een kleurtemperatuur van 6500K. Dit is grofweg het zelfde lichtspectrum als daglicht. Dit zou een positief effect hebben op de alertheid en de vermoeidheid (Vandewalle et al., 2006). Lavendel geur zou een positief effect hebben op mentale stress (Veehof, n.d.)(Sakamoto et al., 2005). Muziek met een ritme van 60 tot 80 bpm (gelijk aan de menselijke hartslag in rust) heeft een positief effect op de mentale stress. In meerdere onderzoeken is het effect van rustige muziek getest op het stress niveau. Voorbeelden hiervan zijn; een experiment in een wachtkamer van de huisarts (Routhieaux, Tansik, 1999) en een experiment op automobilisten (“[Muziek Norah Jones het veiligst voor in de auto],” n.d.). Het stressniveau zou aanzienlijk verminderen en automobilisten tonen zelfs veiliger rijgedrag. De opties die over bleven waren: Het beïnvloeden doormiddel van blauw licht, beelden van planten, sinaasappelgeur en klassieke muziek. Blauw licht heeft als nadeel dat kleuren van de omgeving veranderen. Klassieke muziek kan een negatief effect hebben aangezien de participanten waarschijnlijk jongeren zijn en beelden van planten en sinaasappelgeur worden in de literatuur minder vaak beschreven.

2.4.2 Meten van stress en vermoeidheid Om de gekozen interventies te testen is het van belang dat we een zo objectief mogelijk beeld kunnen krijgen van de mate van stress en vermoeidheid. Hierbij gaat het om de persoonlijke beleving van de participanten (subjectief), maar dit stellen we als dit mogelijk is ook graag objectief vast. Om de subjectieve mate van vermoeidheid en stress vast te stellen dienen de participanten dit bij voorkeur een aantal keer per dag aan te geven, zodat er gedurende de dag veranderingen zichtbaar worden. Om hen hiermee zo weinig mogelijk te belasten is het dus van belang dat dit weinig tijd in beslag neemt. Dit is mogelijk door gebruik te maken van een Likert schaal waarbij de volgende vragen aan bod komen: “Op een schaal van 0-10, waarbij 0 het laagste niveau van stress is wat je kunt ervaren en 10 ondragelijke stress. Wat is je stress niveau op dit moment? Omcirkel het nummer dat het best weergeeft hoe je je op dit moment voelt.” “Op een schaal van 0-10, waarbij 0 het laagste niveau van vermoeidheid is wat je kunt ervaren en 10 het hoogste niveau van vermoeidheid dat je ooit het ervaren. Wat is het niveau van vermoeidheid op dit moment? Omcirkel het nummer dat het best weergeeft hoe je je op dit moment voelt.” Door metingen aan het hart is het mogelijk een objectief beeld te krijgen van stress en vermoeidheid. Hiermee is het kunnen de afzonderlijke invloed van de twee takken van het autonome zenuwstelsel, de sympathicus (versnellend) en de parasympathicus (remmend) in kaart worden gebracht. De balans tussen de twee, ook wel de autonome balans genoemd, is van belang voor de (cardiale) gezondheid. Sympathische activiteit is de kern van de lichamelijke stressreactie. Een verhoogde sympathische (re)activiteit wordt geacht de schakel te zijn tussen stress en het risico aan hart en vaten. Het hartritme varieert voortdurend, met andere woorden de tijds-intervallen tussen hartslagen wisselen constant. Dit wordt hartslagvariabiliteit (HRV) genoemd. Hartslagvariabiliteit is door de gevoeligheid voor stress- en doordat zij makkelijk te meten 23

is- een zeer geschikte methode om werkstress te meten (Wilmar Schaufeli & Rhenen, 2006). We richten ons op de volgende componenten van de hartslagmeting: (r)MSSD = (root) Mean square successive differences: Maat van hartslagvariabiliteit: de tijdsverschillen tussen achtereenvolgende hartslagintervallen in het kwadraat en daar de wortel uit (zie figuur 4). Maat voor de parasympathische sturing van het hart. Een lage MSSD duidt op hoge stress. In tegenstelling tot stress leidt vermoeidheid juist tot sympathische sturing van het hart. Bij vermoeidheid zal de hartslag dan ook afnemen en de SDNN (standard deviation of normal to normal R-R intervals) zal daarentegen juist stijgen (Heinze et al., 2009).

Figuur 4, R-R interval: de tijd tussen twee achtereenvolgende hartslagen.

Om na te gaan of de werkbeleving van de participanten gedurende het experiment invloed heeft gehad op de mate van stress en vermoeidheid kan gebruik worden gemaakt van de Trait-vragenlijst. Deze is gebruikt in een vergelijkend onderzoek waar de invloed van sinaasappelgeur op de werkbeleving centraal stond (Hermans, 2011). De onderdelen van deze vragenlijst zijn allemaal van invloed op de mate van stress, dan wel vermoeidheid. De trait-vragenlijst welke voor en na het experiment dient te worden afgenomen bestaat uit de volgende onderdelen:              

Demografische gegevens Controle variabelen; werkdruk. Vitaliteit Absorptie Toewijding Bevlogenheid Uitputting Cynisme Ontspanning Nervositeit Vermoeidheid Enthousiasme Inrole Extra role

24

Vitaliteit, absorptie, toewijding en bevlogenheid worden gemeten middels de UWES-9 (Utrecht Work Engagement Scale, ook wel de Utrechtse Bevlogenheidsschaal, (W Schaufeli & Bakker, 2003). Hiermee wordt een beeld gegeven van de bevlogenheid middels de subschalen vitaliteit, absorptie en toewijding. De omschrijving (welke wij hanteren) van bevlogenheid van Schaufeli en Bakker (2003) luidt: “Bevlogenheid is een positieve, affectief-cognitieve toestand van opperste voldoening die gekenmerkt wordt door vitaliteit, toewijding en absorptie. Vitaliteit wordt op zijn beurt gekenmerkt door bruisen van energie, zich sterk en fit voelen, lang en onvermoeibaar met werken door kunnen gaan en beschikken over grote mentale veerkracht en dito doorzettingsvermogen. Toewijding heeft betrekking op een sterke betrokkenheid bij het werk; het werk wordt als nuttig en zinvol ervaren, is inspirerend en uitdagend, en roept gevoelens van trots en enthousiasme op. Absorptie, tenslotte, heeft betrekking op het op een plezierige wijze helemaal opgaan in het werk, er als het ware mee versmelten waardoor de tijd stil lijkt te staan en het moeilijk is om er zich los van te maken”. De schaal die vitaliteit meet wordt gekenmerkt door het beschikken over veel energie en (geestelijke) veerkracht, zich sterk en fit voelen, niet snel vermoeid raken, en doorgaan en doorzetten als het tegenzit. Iemand die hoog scoort op vitaliteit geeft aan in de regel over veel energie, kracht en werklust te beschikken. Laagscoorders daarentegen hebben doorgaans weinig energie en kracht, en een geringe werklust. Iemand die hoog scoort op toewijding identificeert zich sterk met zijn of haar werk doordat dit als zinvol, nuttig, uitdagend en inspirerend wordt ervaren. Hoogscoorders zijn bovendien vaak enthousiast en trots op hun werk. Laagscoorders daarentegen identificeren zich meestal nauwelijks met hun werk, omdat ze het niet als zinvol, uitdagend, nuttig en inspirerend ervaren. Ze zijn ook weinig enthousiast en trots op hun werk. De schaal die absorptie meet wordt gekenmerkt door het op plezierige wijze helemaal opgaan in het werk, er door in vervoering raken en er niet meer van los kunnen komen, waarbij de tijd snel voorbij gaat en andere dingen worden vergeten. Iemand die hoog scoort op absorptie verliest zich vaak op een prettige wijze in zijn of haar werk. Hij (zij) gaat er helemaal in op en kan er zich niet meer van losmaken doordat het werk hem (haar) dusdanig in vervoering brengt dat al het andere, inclusief de tijd, wordt vergeten. Laagscoorders geven aan zich niet in hun werk te verliezen, ze worden niet dusdanig door hun werk in vervoering gebracht dat ze de tijd en alles om hen heen vergeten. Uitputting en cynisme worden gemeten middels de MBI-GS (Maslach Burnout Inventory- General Survey)(Maslach & Jackson, 1986). Deze twee worden gezien als de twee directe tegenhangers van vitaliteit en toewijding. Met de Job Affect Work Scale (JAWS)(Wilmar Schaufeli & Rhenen, 2006b) worden de onderdelen Ontspanning, Nervositeit, Vermoeidheid en Enthousiasme gemeten. Een veelgebruikt model om emoties te onderscheiden maakt gebruik van activatie (arousal) en welbehagen (pleasure)(zie figuur 5). Deze beide dimensies liggen ook ten grondslag aan de Job-related Affective Wellbeing Scale, een vragenlijst die gebruikt wordt om emoties op het werk te meten (Wilmar Schaufeli & Rhenen, 2006b).

25

Negatieve emoties hebben een belangrijke rol in een stressproces dat kan uitmonden in burnout en gezondheidsklachten, terwijl andersom, positieve emoties een sleutelrol hebben in een motivatieproces dat juist kan leiden tot bevlogenheid en een positieve houding ten opzichte van het bedrijf (Wilmar Schaufeli & Rhenen, 2006b).

Figuur 5, Het circumplexe model van emoties (Wilmar Schaufeli & Rhenen, 2006b).

Bij het onderdeel ontspanning is duidelijk sprake van een lage activatie en een positieve valentie. Bij nervositeit is er sprake van een hoge activatie en negatieve valentie, vermoeidheid kenmerkt zich door een lage activatie en een negatieve valentie en enthousiasme een hoge activatie en een positieve valentie. Inrole heeft betrekking op gedrag dat vereist is binnen een bepaalde functie en extra role juist gedrag wat niet direct noodzakelijk is binnen een bepaalde functie, maar een organisatie wel ten goede komt (Goodman & Svyantek, 1999).

26

2.5 Conclusie Wat betreft zintuiglijke beïnvloeding hebben we kunnen vaststellen dat er talloze voorbeelden zijn van bestaande zintuiglijke beïnvloedingen. Deze richten zich op het individu, een specifieke groep of op de massa. Het gedrag kan vervolgens preventief beïnvloed worden waarbij onderscheidt wordt gemaakt tussen een statische en dynamische beïnvloeding. Ook kan er sprake zijn van een interventie, waarbij er sprake moet zijn van een bepaalde detectie methode. Hierbij wordt een bepaald gedrag of een bepaalde omgevingsverandering gedetecteerd. De zintuigen zicht, gehoor, reuk en tast kunnen geprikkeld worden door een positieve prikkel toe te voegen, een positieve prikkel weg te nemen, een negatieve prikkel toe te voegen of een negatieve prikkel weg te nemen. De prikkel die gegeven wordt kenmerkt zich door een bepaald licht, kleur, beeld, muziek, geluid, akoestiek, geur, materiaal of klimaat. Hierbij zijn combinaties ook mogelijk. De wijze waarop de stimulus vervolgens op de persoon werkt is psychologisch of fysiologisch. Psychologisch wil zeggen dat de stimulus in de hersenen bewust dan wel onbewust verwerkt wordt. Fysiologisch wil zeggen dat er een lichamelijk proces in gang gezet wordt door de stimulus. De respons van de stimulus is uiteindelijk bewust of onbewust. Hierbij is bij het gros van de zintuiglijke beïnvloedingen sprake van een onbewuste respons. Door het proces van een zintuiglijke beïnvloeding inzichtelijk te maken wordt het makkelijker om in de toekomst een interventie te ontwerpen. Bestaande interventies kunnen bijvoorbeeld aangepast worden op een bepaald punt waardoor deze op een andere manier kunnen worden toegepast. Het model dient hierbij als handige tool. Ook was dit model handig om een inventarisatie van bestaande zintuiglijke beïnvloedingen te maken (zie paragraaf 2.4). Zoals in paragraaf 2.3 is te lezen zijn er een aantal groepen waarbij het risico op ongevallen aanzienlijk hoger ligt. Bij jongeren wordt vooral aangegeven dat het gebrek aan kennis en veiligheidsbesef een belangrijke oorzaak is. Dit lijkt op het eerste gezicht moeilijk beïnvloedbaar, maar wellicht is het mogelijk. Het feit dat onderhoudspersoneel een verhoogd risico loopt, wordt vooral toegeschreven aan een hoge werkdruk in combinatie met een gevaarlijke werksituatie, wat weer stress tot gevolg heeft. Hiernaast kwamen stress en vermoeidheid als belangrijke risico verhogende gedragingen naar voren. Aangezien er bij zintuiglijke beïnvloeding geprobeerd wordt om een bepaald gedrag te veranderen zal hier in het onderzoek de nadruk op liggen. Nu er een beeld is van zintuiglijke beïnvloeding en gevaarverhogende factoren op de werkvloer kan toegewerkt worden naar een interventie welke in de praktijk getest dient te worden. Aangezien stress en vermoeidheid een vrij universeel probleem zijn op de werkvloer zal de interventie hierop gericht zijn. De interventies kunnen daardoor uiteindelijk zo breed mogelijk ingezet worden. Bij dit experiment zal getest worden of de vermoeidheid zal verminderen door de invloed van licht met een kleurtemperatuur van 6500K en de mate van stress zal verminderen door de invloed van lavendelgeur en muziek met een tempo van 60 tot 80 beats per minuut. De subjectieve mate van vermoeidheid en stress kan hierbij gemeten worden door een kort vragenlijstje met een Likert schaal. Om een objectief beeld te krijgen van de stress en vermoeidheid is het mogelijk om de hartslag te meten. Hierbij zal nagegaan kunnen worden of de persoonlijke werkbeleving van de werknemers niet van invloed is op mate van stress en vermoeidheid door gebruik te maken van een Traitvragenlijst.

27

3. Methode 3.1 Inleiding Tijdens het literatuuronderzoek is besloten een aantal interventies te testen op de productie afdeling van een elektronica fabriek. De drie gekozen interventies zijn drie weken lang bij drie participanten getest. In dit hoofdstuk komen de participanten, de onderzoeksopzet, de meet- en interventie instrumenten en de analyse methode aan bod. Het doel van het experiment is om vast te kunnen stellen of de interventies uit de literatuur ook daadwerkelijk toepasbaar zijn op een productie vloer. We testen hierbij de invloed van licht met een kleurtemperatuur van 6500K op de vermoeidheid en de invloed van lavendelgeur en muziek met een ritme van 60 tot 80 beats per minuut op de stress. De verwachting is dat de licht interventie de vermoeidheid zal verminderen en dat zowel de geur- als de muziekinterventie de mate van stress zal verminderen.

3.2 Participanten De participanten zijn in samenspraak met de leidinggevende op de afdeling geselecteerd. Aangezien er binnen het bedrijf veel medewerkers met een arbeidsbeperking actief zijn, zijn er drie geschikte uitzendkrachten geselecteerd waarvan vermoed werd dat deelname aan het experiment op zich geen invloed heeft op de resultaten. De deelnemers hebben voor hun deelname achteraf een klein presentje gekregen. Hier waren ze voor en tijdens het experiment echter niet van op de hoogte. Aan het experiment deden drie participanten mee met een leeftijd van 24 en 25 jaar. De participanten (P1, P2 en P3) waren allen werkzaam op de zelfde afdeling. Twee bevonden zich gedurende hun werkzaamheden vrijwel altijd in zittende positie en voerden weinig fysiek belastende productiewerkzaamheden uit. Hoofdzakelijk werden er printplaten gesoldeerd. De mannelijke participant bevond zich op een vergelijkbare werkplek, alleen voerde hij een kwaliteit controle uit op de producten. Hierbij stond hij voornamelijk. Er was echter geen sprake van zware fysieke arbeid. De werktijd was voor alle participanten van 08:00 tot 16:00 uur. De werkplekken van P1 en P2, waren vrijwel identiek. Het enige verschil was de positie in de ruimte. Als gevolg van het verschil in werkzaamheden, was er tevens een afzuiginstallatie (t.b.v. de afzuiging van soldeergassen) aanwezig (en in bedrijf) bij P1, in tegenstelling tot P2. P3 zat op een werkplek waar geen afzonderlijke verlichting aanwezig was. Hier was het lichtniveau dan ook lager dan bij de twee andere participanten. P3 is tevens van werkplek gewisseld en werkte zodoende de laatste week op een andere plek.

28

3.3 Meetinstrumenten Er is besloten om twee methodes te gebruiken voor het vaststellen van de mate van vermoeidheid en stress. Hierbij maken we gebruik van een vragenlijstje welke de participanten drie keer per dag dienen in te vullen. (zie figuur 6)

Op een schaal van 0-10, waarbij 0 het laagste niveau van stress is wat je kunt ervaren en 10 ondragelijke stress. Wat is je stress niveau op dit moment? Omcirkel het nummer dat het best weergeeft hoe je je op dit moment voelt.

Op een schaal van 0-10, waarbij 0 het laagste niveau van vermoeidheid is wat je kunt ervaren en 10 het hoogste niveau van vermoeidheid dat je ooit het ervaren. Wat is het niveau van vermoeidheid op dit moment? Omcirkel het nummer dat het best weergeeft hoe je je op dit moment voelt.

Figuur 6, vragenlijst stress en vermoeidheid

Naast de vragenlijstjes (subjectief) proberen we objectief de mate van stress en vermoeidheid vast te stellen door middel van een Suunto Memory Belt hartslagmeter welke de R-R intervallen meet (zie figuur 7).

Figuur 7, Suunto Memory Belt.

29

Voor en na het experiment wordt de Trait-vragenlijst (zie paragraaf 2.4.2) afgenomen die bestaat uit de volgende onderdelen:            

Demografische gegevens Controle variabelen; werkdruk. Vitaliteit Absorptie Toewijding Bevlogenheid Uitputting Cynisme Ontspanning Nervositeit Vermoeidheid Enthousiasme

3.4 Interventie instrumenten Voor de lichtinterventie zijn drie Megaman daglicht lampen gebruikt met een kleurtemperatuur van 6500K en een totale lichtstroom van 4185 lm (zie figuur 10). Het meten van het lichtniveau is gedaan met een gekalibreerde Luxmeter van het merk Delta Ohm (type: DO 9847). De meting is bij elke werkplek loodrecht ter hoogte van het werkvlak gedaan. Voor de geurinterventie is gebruik gemaakt van een “Ambipur” geurdispenser met lavendel geur (zie figuur 8).

Figuur 8, Ambi Pur geurdispenser

Voor de geluidinterventie is gebruik gemaakt van een draagbare muziek installatie (zie figuur 9). Het volume is middels een decibelmeter afgesteld op 60 dB. Dit is conform de Arbo regels en dit was in overleg met de werknemers het ideale volume.

30

3.5 Opzet Gedurende drie weken worden de drie interventies getest bij drie participanten. De eerste dag van de werk week (elke maandag) dient als referentie. Hierbij wordt er geen interventie ingezet. De verdeling van de interventies ziet er als volgt uit:

Tabel 5, interventie indeling.

Participant P1 P2 P3

Week 1 Geluid Licht Geur

Week 2 Licht Geur Geluid

Week 3 Geur Geluid Licht

Gedurende het experiment dragen de participanten een hartslagmeter welke met een band om de borst zit bevestigd. Deze worden omgedaan voor de werkzaamheden beginnen en worden na de werkzaamheden weer afgedaan. De participanten hebben gedurende de dag geen inzicht in de gemeten waarden. Middels deze hartslag band hopen we extra inzicht te krijgen in het stress- en vermoeidheidsniveau van de participanten. De gebruikte hartslagmeter is een Suunto Memory belt, welke de R-R intervallen van de hartslag meet. Dit biedt de mogelijkheid om de hartslagvariabiliteit of de hartslagfrequentie te analyseren. Drie keer per dag dienen de participanten op een vragenlijstje de door hen ervaren mate van stress en vermoeidheid aan te geven. Dit gebeurde middels een schaal van 0 tot 10, waarbij de participanten de waarde moesten omcirkelen. Dit werd voor de werkzaamheden (08:00 uur), voor de lunch (12:20 uur) en tegen het einde van de werkzaamheden (15:50 uur) gedaan. Voor het experiment begint dienen de participanten een zogenaamde trait-vragenlijst in te vullen (Hermans, 2011). Het experiment begint op een maandag. Voor aanvang van de werkzaamheden ontvangen zij een instructie (zie bijlage) en vullen zij de trait-vragenlijst in. Hierna worden de hartslag meters omgedaan en wordt er begonnen met de werkdag. Twee a drie keer per week wordt de data aan het eind van de werkdag afgelezen en zullen de batterijen worden vervangen. ’s Maandags wordt op het eind van de dag de interventie voor de aankomende week klaargemaakt. Op de laatste dag van het experiment wordt na werktijd de trait-vragenlijst nogmaals afgenomen, zodat gekeken kan worden of zich hier nog veranderingen in hebben voorgedaan.

31

3.5.1 Geluidsinterventie Op de werkplek wordt een muziek installatie geplaatst (zie figuur 9). De muziek die gedraaid wordt heeft een tempo welke gelijk is aan de normale menselijke hartslag (60-80 bpm) in rust. De muziek zal afgestemd worden op de desbetreffende werknemer. Hiervoor zal gevraagd worden naar de favoriete radio zender zodat de muziek geen negatieve emoties oproept. Het geluidsniveau dient tijdens de test niet veranderd te worden aangezien dit invloed kan hebben op de resultaten. Het ideale volume van muziek op een werkvloer ligt volgens de Arbo tussen de 55 en 65 dB en is bij het experiment afgesteld op 60 dB. Dit is vergelijkbaar met een normaal gesprek. De hoogte van dit geluidsniveau is met medespraak van de proefpersoon ingesteld. Hierbij is rekening gehouden met de werknemer in kwestie en de overige werknemers. De muziek van de overige werknemers was hier helaas wel zacht doorheen te horen, maar een hoger geluidsniveau was onwenselijk geweest voor het comfort van de proefpersoon als ook de rest van de werkvloer. De participanten zijn geïnstrueerd tijdens het experiment het geluidsniveau niet aan te passen.

Figuur 9, muziek installatie

32

3.5.2 Lichtinterventie De lichtsterkte op de eerste 2 werkplekken heeft een niveau van 1457 lux. Dit is gemeten op het werkvlak en is vergelijkbaar met het lichtniveau van de normale werksituatie. De aanwezige verlichting heeft een lichttemperatuur van 4000K. Op de laatste werkplek is geen verlichting aanwezig en de lichtsterkte is hier zodoende iets lager met 1250 lux, waarbij de normale situatie een lichtsterkte heeft van 750 lux. (zie figuur 10 en 11)

Figuur 10, verlichting werkplek p1 en p2

figuur 11, verlichting werkplek p3

33

3.5.3 Geurinterventie Voor de geurinterventie wordt gebruik gemaakt van een geurdispenser met lavendel geur. Deze zit bevestigd in het stopcontact welke aanwezig is op elke werkplek (zie figuur 12). De afstand van dit stopcontact tot de werknemer is op elke werkplek ongeveer gelijk. De geurdispenser heeft vijf standen, maar zal continu op de hoogste stand staan. De participanten hebben de instructie gekregen hier niets aan te veranderen. Aangezien de werkplek van P2 niet continu een afzuiging aan had en de rest wel, kan het zijn dat de geur hier sterker was. Dit is echter lastig om objectief vast te stellen doordat hier geen meetapparatuur voor voorhandig was.

Figuur 12, geurdispencer

3.5.4 Werkplek algemeen

figuur 13, plattegrond van afdeling. (Een werkplek is ongeveer 2 meter breed)

De werkplek van P2 bevindt zich het dichtst bij de deur. P1 zat hier schuin tegenover. P3 begon linksboven (zie figuur 13), waarna ze verplaatste naar linksonder.

34

3.6 Analyse methode/procedure De lijstjes over stress en vermoeidheid zijn stuk voor stuk handmatig ingevoerd in Excel. Gegevens van de hartslagmeters zijn met behulp van Kubios HRV 2.0 software (Universiteit van Kuopio, Finland) geanalyseerd (zie bijlage B5 voor voorbeeld). De trait-vragenlijst is met behulp van de bijbehorende afzonderlijke handleidingen uitgewerkt in Excel. Zoals hierboven al is aangegeven duidt een lage (r)MSSD op een verhoogde mate van stress. Door de controle dagen te vergelijken met de interventie dagen hopen we een beeld te krijgen van de invloed van deze interventies op het stressniveau. Een verhoogde SDNN zou daarentegen een beeld geven van de mate van vermoeidheid. Hiernaast kunnen de afzonderlijke interventies met elkaar vergeleken worden, om zodoende een beeld te krijgen van eventuele verschillen in de effecten. Naast de objectieve waardes van de hartslagmeting worden de subjectieve waardes van de vragenlijstjes uitgewerkt. De trait-vragenlijst dient als controle middel om de invloed van bijvoorbeeld werkdruk op de resultaten uit te kunnen sluiten. Hiernaast biedt het de mogelijkheid om te kijken of gedurende de interventie weken zaken als vitaliteit, enthousiasme, ontspanning, etc. veranderd zijn. Tabel 6, Verwerking van gegevens.

Meetwaarde

Meetinstrument

Verwerking gegevens

Vermoeidheid

Vragenlijst (Likert schaal)

Controledag met interventie vergelijken. ↑SDNN duidt op vermoeidheid. Verschil tussen controle dag en interventie dagen. ↓(r)MSSD duidt op stress. / Verschil voor en na

Hartslag meting Stress

Vragenlijst (Likert schaal) Hartslag meting

Demografische gegevens Tevredenheid werkomgeving Vitaliteit Absorptie Toewijding Bevlogenheid

Trait-vragenlijst, deel 1 Trait-vragenlijst, deel 5

Uitputting

Trait-vragenlijst, deel 2

Cynisme


Ontspanning


Nervositeit Vermoeidheid Enthousiasme Inrole Extra role

Trait-vragenlijst, deel 3 Trait-vragenlijst, deel 3 Trait-vragenlijst, deel 3 Trait-vragenlijst, deel 4 Trait-vragenlijst, deel 4

Trait-vragenlijst, deel 2 Trait-vragenlijst, deel 2 Trait-vragenlijst, deel 2 Trait-vragenlijst, deel 2

Gemiddelde, vraag 1,2,5 Gemiddelde, vraag 6,8,9 Gemiddelde, vraag 3,4,7 Gemiddelde, vraag 1 t/m 9 Gemiddelde, vraag 10,12,13,16,17 Gemiddelde, vraag 11,14,15,18 Gemiddelde, vraag 1,11,12 Gemiddelde, vraag 2,3,4 Gemiddelde, vraag 5,8,9 Gemiddelde, vraag 6,7,10 Gemiddelde, vraag 2,3,5 Gemiddelde, vraag 1,4,6

35

Analyse software Excel Kubios HRV 2.0, Excel Excel Kubios HRV 2.0, Excel / Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel Excel

36

4. Resultaten 4.1 Inleiding Gedurende het experiment kwamen er enkele zaken naar voren die eventueel van invloed zouden kunnen zijn op de resultaten. Die zijn in tabel 7 zijn deze aantekeningen opgenomen. P1 wordt in de resultaten blauw weergegeven, P2 rood, P3 groen en het gemiddelde paars. Tabel 7, aantekeningen gedurende het experiment.

P1 Afzuiginstallatie aanwezig. Zit voornamelijk tijdens de werkzaamheden.

bijzonderheden

Lichtsterkte van 1457 lux.

P2 Staat gedurende de werkzaamheden veel. Is op de 4e dag ziek naar huis gegaan. De maandag erop was hij/zij weer aanwezig. Gaf aan dat de muziek na verloop van tijd tegen ging staan. Collega’s klaagden over de muziek.

P3 Is op de eerste controle dag afwezig. Is in week 2 en 3 afwezig op woensdag.

Lichtsterkte van 1457 lux.

Afzuiginstallatie aanwezig.

Gaf aan dat de muziek na verloop van tijd tegen ging staan. Lichtsterkte van 1250 lux.

Zit voornamelijk tijdens de werkzaamheden. Verplaatst gedurende de geluidsinterventie naar andere (vergelijkbare) werkplek.

37

4.1 vermoeidheid, geur De resultaten van de vragenlijst laten zoals in grafiek 1 te zien is een duidelijk stijgende lijn in de mate van vermoeidheid zien. Dit is bij elke interventie het geval. De piek van P2 op vrijdag is ook opvallend. Op de controle dag is de vermoeidheid hoger dan op de interventiedagen. De hartslagmeting laat een ander beeld zien (zie grafiek 2). Bij vermoeidheid stijgt de SDNN waarde (zie paragraaf 2.4.2). Dit correspondeert niet met de resultaten van de vragenlijst. De SDNN waarde stijgt in de meeste gevallen sterk tussen 08:00 en 12:20 uur, waarna de stijging sterk afneemt. De meetwaarden van alle interventies en participanten zijn terug te vinden in bijlage B3 (vragenlijst) en B4 (hartslag).

Grafiek 1, vermoeidheid over tijd bij geurinterventie.

Grafiek 2, SDNN waarde over tijd bij geurinterventie.

38

4.2 vermoeidheid, muziek Er is in de resultaten van de vragenlijst een licht stijgende lijn zichtbaar. Over het algemeen stijgt de vermoeidheid ook gedurende de dag. Bij P3 is de vermoeidheid op de controle dag hoger dan op de interventiedagen (zie grafiek 3). Wat betreft de hartslagmeting laat de SDNN waarde van P2 net als bij de geurinterventie een stijging zien tussen 08:00 en 12:20 uur wat duidt op een verhoging van de vermoeidheid (zie grafiek 4). Dit is veel minder het geval bij de twee andere participanten.

Grafiek 3, vermoeidheid over tijd bij muziekinterventie.

Grafiek 4, SDNN waarde over tijd bij muziekinterventie.

39

4.3 vermoeidheid, licht De vermoeidheid aangegeven in de vragenlijst van P1 en de gemiddelde waarde laat op de controle dag een stijging zien. Gedurende de interventie is dit minder het geval en daalt de vermoeidheid tussen 12:20 en 15:50 uur in de meeste gevallen (zie grafiek 5). Dit is bij de hartslagmeting alleen op de dinsdag en de vrijdag waarneembaar bij P2 en P3. In de SDNN waardes valt verder vooral de hoge waarde en de sterke stijging van P1 en de lage waarde van P2 op de controle dag op (zie grafiek 6). Dit duidt erop dat P1 vermoeid aan de week is begonnen, in tegenstelling tot P2.

Grafiek 5, vermoeidheid over tijd bij lichtinterventie.

Grafiek 6, SDNN waarde over tijd bij lichtinterventie.

40

4.4 stress, geur Wat erg opvalt is de sterke stijging van de aangegeven stress waarde bij P2 op donderdag en vrijdag (zie grafiek 7). De lage rMSSD waarde van P2 duidt op een hoge mate van stress. Zoals in grafiek 8 te zien is komt dit overeen met de stress waarde uit de vragenlijst. Dit is ook het geval bij P1. Er is zowel bij de hartslagmeting als de vragenlijst geen duidelijk verschil waarneembaar tussen de controle dag en de interventie dagen.

Grafiek 7, stress over tijd bij geurinterventie.

Grafiek 8, rMSSD waarde over tijd bij geurinterventie.

41

4.5 stress, muziek Opvallend is de sterke stijging van de rMSSD waarde van P2 tussen 08:00 en 12:20 uur, waarna de stijging minder wordt of zelfs daalt (zie grafiek 10). De sterke stijging in de aangegeven stress waarde van P2 op de controle dag is ook opvallend (zie grafiek 9). Verder zijn er geen opvallende verschillen zichtbaar tussen de controle dag en de interventiedagen.

Grafiek 9, stress over tijd bij muziekinterventie.

Grafiek 10, rMSSD waarde over tijd bij muziekinterventie.

42

4.6 stress, licht De sterke stijging van het aangegeven stress niveau van P2 op woensdag is zeer opvallend (zie grafiek 11). P2 is tevens donderdag ochtend ziek naar huis toe gegaan. Of dit verband met elkaar heeft is helaas niet na te gaan. De rMSSD waarde van P1 laat een lichte daling zien (zie grafiek 12). Dit zou duiden op een stijging van de mate van stress. Bij P3 is een lichte stijging te zien in de rMSSD waarde wat duidt op een vermindering van het stress niveau. Bij P1 gebeurd juist het tegenovergestelde.

Grafiek 11, stress over tijd bij lichtinterventie.

Grafiek 2, rMSSD waarde over tijd bij lichtinterventie.

43

5. Conclusie Gezien de hypotheses werd verwacht dat het stressniveau bij de geur- en muziekinterventies en de vermoeidheid bij de lichtinterventie zou dalen. Wat betreft de vermoeidheid zien we in de resultaten van de vragenlijstjes dat deze gedurende de week in de meeste gevallen langzaam oploopt. In het geval van de lichtinterventie vertoont de SDNN waarde ook een lichte stijging. Dit correspondeert met de uitkomsten van de vragenlijstjes, maar gezien de hypothese zou je dat niet verwachten. De vermoeidheid loopt bij alle interventies op gedurende de week. Het is lastig na te gaan of dit een resultaat is van de interventies, of dat dit een normaal gegeven is. Het klinkt aannemelijk dat iemand uitgerust aan zijn of haar werkweek begint en dat de vermoeidheid dan oploopt richting het weekend. Er is gedurende de dag wel een positief effect zichtbaar. Na een stijging van de vermoeidheid gedurende de ochtend, blijft deze in de middag nagenoeg gelijk. Dit in tegenstelling tot de vermoeidheid op de controledag. Wat betreft het stressniveau bij de muziekinterventie vertonen de uitkomsten van de vragenlijstjes een licht positief effect. Dit is in de hartslagmeting gemiddeld gezien heel licht waar te nemen. De hartslag daalt echter gedurende de dag wel, wat ook een indicatie kan zijn voor een reductie van de stress. Dit is bij alle interventies het geval. De geurinterventie laat geen duidelijk verschil zien in het stressniveau welke is aangegeven door de participanten. Wel laat de hartslagmeting een heel licht positief effect zien. De grote verschillen in uitkomsten tussen de participanten maken het moeilijk conclusies te trekken uit de beschikbare gegevens. Om hier een oorzaak voor te kunnen geven zijn meer gegevens nodig wat betreft bijvoorbeeld het leefpatroon van de participanten. Het is hierdoor niet mogelijk om betrouwbare gemiddelde waardes te analyseren. Hierdoor kunnen externe factoren niet uitgesloten worden. Het is lastig de resultaten van de vragenlijst wat betreft de mate van stress te vergelijken met de hartslagwaardes, aangezien er vaak geen fluctuaties zijn te zien in de resultaten van de vragenlijst. De resultaten van de Trait-vragenlijst (zie bijlage 2) laten geen noemenswaardige veranderingen zien. We kunnen dus aannemen dat gemeten onderdelen van de Trait-vragenlijst geen invloed hebben gehad op de resultaten van de stress en vermoeidheid metingen. Gezien de resultaten uit de gerefereerde onderzoeken bieden de drie interventies zeker mogelijkheden om toegepast te worden op de werkvloer. Hierbij is de lichtinterventie praktisch gezien het meest haalbaar en de resultaten lieten de meest positieve reacties zien. De reacties van de participanten op de lichtinterventie waren ook het meest positief. Persoonlijke voorkeur is bij licht blijkbaar minder van belang ten opzichte van muziek en geur. Zowel de muziek- als de geurinterventie riepen hevigere reacties op bij zowel de participanten als de naaste collega’s. De keuze voor een bepaalde muziek soort is sterk persoonsafhankelijk. Dit kwam ook duidelijk naar voren in de reacties, al gingen de klachten voornamelijk over het beperkte aanbod (1 Gb aan muziek) en het gegeven dat er andere muziek door heen was te horen. De reacties op de geurinterventie riepen bij zowel de participanten als de naast collega’s zeer gemengde reacties op. De één was zeer te spreken over de geur, de ander juist niet. Ook kreeg één naaste collega hoofdpijn. Het vermoeden bestond dat dit een gevolg was van de geur. 44

45

6. Discussie De grote verschillen tussen de proefpersonen maken het lastig om conclusies te verbinden aan de getoetste interventies. Het is aan te bevelen om bij een dergelijk onderzoek in de toekomst gedurende een langere tijd, dan wel bij meer proefpersonen te testen. Ook het feit dat de controle meting op de maandag plaats vond maakt het lastig om gegevens met elkaar te vergelijken. De omstandigheden op de maandag kunnen anders zijn ten opzichte van de rest van de week. Hierdoor zijn er geen conclusies te verbinden aan eventuele verschillen. Het is dan ook aan te raden om gedurende een gehele werkweek een controle meting te doen. Wat tevens nadelig is, is het feit dat er weinig bekend is over de omstandigheden waarin een proefpersoon de werkweek is begonnen of persoonlijk ingrijpende gebeurtenissen. Het kan zijn dat een proefpersoon weinig rust heeft gehad in het weekend, of dat de er stressvolle gebeurtenissen hebben plaatsgevonden in de thuissituatie. Wat betreft het vervolg van het onderzoek lijkt het mij raadzaam om specifiek op het gebied van verlichting verder te gaan aangezien geur- en geluidsinterventies zoals eerder al aangegeven beperkingen met zich mee brengen. Hier zou eventueel nog wel op in gespeeld kunnen worden door interventies te bedenken die specifiek op het individu ontworpen zijn. Doordat persoonlijke voorkeur en persoonskenmerken een belangrijk aandeel hebben in de uitwerking van een interventie is dit sowieso een richting waar denk ik veel resultaten te boeken zijn. Ook in het ontwikkelen van dynamische interventies ligt naar mijn mening een toekomst. Op het gebied van verlichting zijn hier al enkele voorbeelden van, maar door de kennis op het gebied van sensoren binnen het lectoraat Ambient Intelligence zijn hier denk ik nog inventieve interventies op te verzinnen. Ook kwam ik gedurende het onderzoek nog talloze voorbeelden van zintuiglijke beïnvloedingen tegen welke niet meer in dit onderzoek zijn meegenomen. Hier is wellicht nog wat mee te doen.

46

Referenties [Bach moet hangjongeren verjagen]. (n.d.). Retrieved June 26, 2013, from http://nos.nl/audio/186024bach-moet-hangjongeren-verjagen.html [Geluidskanon nieuwste wapen van Amerika]. (n.d.). Retrieved June 26, 2013, from http://www.nu.nl/algemeen/54732/geluidskanon-nieuwste-wapen-van-amerika-video.html [Muziek Norah Jones het veiligst voor in de auto]. (n.d.). Retrieved June 21, 2013, from http://www.nu.nl/muziek/2999578/muziek-norah-jones-veiligst-in-auto.html [Roze licht wapen tegen hangjeugd]. (n.d.). Retrieved June 27, 2013, from http://www.verlichting.nl/nieuws/roze-licht-wapen-tegen-hangjeugd.html?contentID=2346 [Sinaasappelgeur kalmeert arrestanten]. (n.d.). Retrieved June 26, 2013, from https://www.nieuws.nl/binnenland/20080219/Sinaasappelgeur-kalmeert-arrestanten [Summer Night Lights]. (n.d.). Retrieved June 26, 2013, from http://mayor.lacity.org/Issues/GangReduction/SummerNightLights/Index.htm Aarts, H., Custers, R., & Veltkamp, M. (2008). Goal Priming and the Affective-Motivational Route to Nonconscious Goal Pursuit. Social Cognition, 26(5), 555–577. doi:10.1521/soco.2008.26.5.555 Bargh, J. (2006). What have we been priming all these years? On the development, mechanisms, and ecology of nonconscious social behavior. European journal of social psychology, 36(2), 147–168. doi:10.1002/ejsp.336 Beilock, S. L., & Carr, T. H. (2005). When high-powered people fail: working memory and “choking under pressure” in math. Psychological science, 16(2), 101–5. doi:10.1111/j.0956-7976.2005.00789.x Berglund, B., Hassmén, P., & Preis, a. (2002). Annoyance and Spectral Contrast Are Cues for Similarity and Preference of Sounds. Journal of Sound and Vibration, 250(1), 53–64. doi:10.1006/jsvi.2001.3889 Bommel, W. Van, & Lighting, D. (2006). DYNAMIC LIGHTING AT WORK – BOTH IN LEVEL AND COLOUR, 1–7. Bondrager, R. (2011). Veiligheid op de werkvloer. Kenniscentrum Design & Technologie. Buxton, S. (2003). Shift Work : An Occupational Health and Safety Hazard. Carles, J. L., López Barrio, I., & De Lucio, J. V. (1999). Sound influence on landscape values, 43. Chu, S. (2008). Olfactory conditioning of positive performance in humans. Chemical senses, 33(1), 65–71. doi:10.1093/chemse/bjm063 Cube-architecten. (n.d.). moodwall. Retrieved June 26, 2013, from http://www.cubearchitecten.nl/portfolio/moodwall/ Dijkink, N. (2012). Veiligheid op de werkvloer. Kenniscentrum Design & Technologie. Dijkstra, K. (2009). Understanding healing environments : Effects of physical environmental stimuli in patients’ health and well-being. University of Twente. European Commission. (2008). Causes and circumstances of accidents at work in the EU. 47

Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk. (2005). Young workers — Facts and figures. F.N.V. Bondgenoten. (2011). Licht op de Nacht, nachtarbeid en gezondheidsbeleid. Goodman, S. a., & Svyantek, D. J. (1999). Person–Organization Fit and Contextual Performance: Do Shared Values Matter. Journal of Vocational Behavior, 55(2), 254–275. doi:10.1006/jvbe.1998.1682 Government of Albetra, E. and I. (2010). Fatigue , Extended Work Hours , and Safety in the Workplace, (June 2004), 1–10. Heinze, C., Trutschel, U., Schnupp, T., Sommer, D., Schenka, A., Krajewski, J., & Golz, M. (2009). Operator Fatigue Estimation Using Heart Rate Measures, 930–933. Hermans, M. (2011). Het Effect van Sinaasappelgeur op Bevlogenheid. Universiteit Utrecht. Hockey, G. R. J., Maule, A. J., Clough, P. J., & Bdzola, L. (2000). Effects of negative mood states on risk in everyday decision making, 14(414206), 823–855. Hoffman, A. (n.d.). Relaties tussen planteigenschappen en welbevinden van mensen. Honig, L. M. (2007). Physiological and psychological response to colored light. Job, R. F. S. (2006). The influence of subjective reactions to noise on health effects of the noise, 22(1), 93– 104. Kelly, C., & Garavan, H. (2005). Human functional neuroimaging of brain changes associated with practice. Cerebral cortex (New York, N.Y. : 1991), 15(8), 1089–102. doi:10.1093/cercor/bhi005 Koebrugge, E. (2009). Dossier Machineveiligheid in de Onderhoudsfase Inhoudsopgave. Köster, E. P., Degel, J., & Piper, D. (2002). Proactive and retroactive interference in implicit odor memory. Chemical senses, 27(3), 191–206. Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11923182 Lanting, L. (n.d.). Ongevalonderzoek: Bouwen op cijfers, preventie van arbeidsongevallen. Li, W., Moallem, I., Paller, K., & Gottfried, J. (2007). Subliminal smells can guide social preferences. Psychological science, 18(12), 1044–9. doi:10.1111/j.1467-9280.2007.02023.x Maslach, C., & Jackson, S. (1986). Le MBI : MASLACH, 3–5. Mehrabian, A., & Russell, J. A. (1974). An approach to environmental psychology. M.I.T. Press. Nakayama, K., & Naber, M. (2013). Pupil responses to high-level image content., 13, 1–8. doi:10.1167/13.6.7.doi Nisbett, R. E., & Wilson, T. D. (1977). The halo effect: Evidence for unconscious alteration of judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 35(4), 250–256. doi:10.1037//0022-3514.35.4.250 Philips Persoonlijke verzorging. (n.d.). Retrieved June 26, 2013, from http://www.philips.nl/c/lichttherapie/290667/cat/nl/#3

48

Rhine Consulting Group B.V. (n.d.). Mosquito, Rhine Consulting Group B.V. Retrieved June 26, 2013, from http://www.rhinegroup.nl/mosquito/main.php Ritzema, W., & Meeting, E. (2008). Through Passengers Eyes, (May). Sakamoto, R., Minoura, K., Usui, A., Ishizuka, Y., & Kanba, S. (2005). Effectiveness of aroma on work efficiency: lavender aroma during recesses prevents deterioration of work performance. Chemical senses, 30(8), 683–91. doi:10.1093/chemse/bji061 Schaufeli, W, & Bakker, A. (2003). UBES: Utrechtse Bevlogenheidschaal. Utrecht: University of Utrecht, 1(oktober), 1–38. Schaufeli, Wilmar, & Rhenen, W. van. (2006a). De psychologie van arbeid en gezondheid. Bohn Stafleu van Loghum. doi:10.1007/978-90-313-6556-2 Schaufeli, Wilmar, & Rhenen, W. van. (2006b). Over de rol van positieve en negatieve emoties bij het welbevinden van managers: Een studie met de Job-related Affective Well-being Scale (JAWS). Gedrag en Organisatie. Shiffrin, R., & Schneider, W. (1977). Psychological Review, (2). Siegert, H., Frijters, G., Velde, C. Van Der, & Maas, J. (2010). Dossier Onderhoud, 1–50. Smulders, P., Bossche, S. Van den, & Hupkens, C. (2007). Vinger aan de pols van werkend Nederland. TNO Kwaliteit van Leven, Hoofddorp. Solomon, M., Bamossy, G., Askegaard, S., & Hogg, M. K. (2006). Consumer Behaviour: A European Perspective. Retrieved from http://books.google.com/books?hl=nl&lr=&id=7qJ9OswteHAC&pgis=1 Strack, F., & Deutsch, R. (2004). Reflective and impulsive determinants of social behavior. Personality and social psychology review : an official journal of the Society for Personality and Social Psychology, Inc, 8(3), 220–47. doi:10.1207/s15327957pspr0803_1 Tiemeijer, W. (2011). Hoe mensen keuzes maken. Amsterdam University Press. Turley, L. W., & Milliman, R. E. (2000). Atmospheric Effects on Shopping Experimental Evidence, 211(2000), 193–211. Tweehuysen, H. (2012). Dossier Werkdruk (pp. 1–35). Arbo. Vandewalle, G., Balteau, E., Phillips, C., Degueldre, C., Moreau, V., Sterpenich, V., Albouy, G., et al. (2006). Daytime light exposure dynamically enhances brain responses. Current biology : CB, 16(16), 1616–21. doi:10.1016/j.cub.2006.06.031 Veehof, I. . J. (n.d.). Het effect van lavendel en klassieke muziek op het welbevinden van patiënten in een huisartsenpraktijk . Universiteit Twente. Zaller, J. (1992). The Nature and Origins of Mass Opinion. Cambridge University Press.

49

50

Bijlagen B1, Trait-vragenlijst Bron: (Hermans, 2011) Trait-vragenlijst ‘Experimenten op de werkvloer- Inventi 2013 1’ Voor het invullen van de vragenlijst willen wij u graag nog wijzen op een aantal aandachtspunten: Het invullen van deze vragenlijst zal ongeveer tien minuten van uw tijd in beslag nemen. De overige vragenlijsten slechts 1 minuut. De door u verstrekte informatie wordt strikt vertrouwelijk behandeld. Alleen de onderzoekers betrokken bij deze studie zullen de gegevens te zien krijgen, zij worden niet aan derden getoond, ook niet aan de leidinggevende. Instructie Op de volgende pagina start de vragenlijst. Eerst wordt van u gevraagd een aantal persoonlijke gegevens in te vullen. Daarna volgen een aantal stellingen. Elke stelling bevat een aantal antwoordmogelijkheden. De bedoeling is dat u de antwoordmogelijkheid omcirkelt die voor u het meest op de stelling van toepassing is. Voor het slagen van het onderzoek is het erg belangrijk dat u alle vragen invult. Als u twijfelt over het antwoord, dan vragen we u alsnog een keuze uit de gegeven antwoordmogelijkheden te maken. Er bestaan geen foute antwoorden, u dient het antwoord te geven dat het meest bij uw mening aansluit. Let op! De vragen in deze vragenlijst gaan over uw algemene situatie, niet over de afgelopen dag. Alvast hartelijk dank voor uw medewerking!

51

ACHTERGRONDGEGEVENS Hieronder volgt een aantal vragen over uw achtergrond.

1.

Wat is uw geslacht?

2. 3.

Wat is uw leeftijd? Wat is uw burgerlijke staat?

4.

5. 6. 7.

Wat is de hoogste opleiding die u heeft afgerond? (als uw opleiding er niet bijstaat, kruis dan de opleiding aan die het meest lijkt op de door u gevolgde opleiding)

Hoe lang werkt u in uw huidige functie? Wat is de omvang van uw aanstelling in uren per week volgens uw contract? Wat betreft uw werktijden, werkt u voornamelijk in….

o o ……. o

o

Samenwonend of gehuwd, wel thuiswonende kinderen.

o o

Anders, namelijk ……………………. Lagere school

o

VMBO, LBO

o

HAVO, MBO

o

VWO

o

HBO

o WO ……. Jaren ……………. o o

8.

Rookt u?

9.

Hoeveel koffie drinkt u per dag? (gemiddeld) Drinkt u koffie voordat u aan uw werkzaamheden begint? Drinkt u koffie tijdens de lunch?

10. 11.

Man Vrouw Jaar Samenwonend of gehuwd, geen thuiswonende kinderen.

o o ……. o o o o

52

……… Maanden (svp alleen uren invullen)

Regelmatige diensten (bijvoorbeeld van 07:00 tot 17:00 uur, of dagdienst) Onregelmatige diensten (vroege dienst,late dienst, nachtdienst) Ja Nee Kopjes koffie. Ja Nee Ja Nee

WERKSITUATIE

nooit

Af en toe

regelmatig

dikwijls

altijd

De onderstaande vragen gaan over uw werksituatie en uw beleving daarvan. Omcirkel het antwoord dat het meest op u van toepassing is.

1.

Heeft u vrijheid bij het uitvoeren van uw werkzaamheden?

0

1

2

3

4

2.

Kunt u zelf beslissen hoe u het werk uitvoert?

0

1

2

3

4

3.

Kunt u deelnemen aan besluiten die uw werk raken?

0

1

2

3

4

4.

Moet u erg snel werken?

0

1

2

3

4

5.

Heeft u te veel werk te doen?

0

1

2

3

4

6.

Hoe vaak komt het voor dat u extra hard moet werken om iets af te krijgen? Werkt u onder tijdsdruk?

0

1

2

3

4

0

1

2

3

4

7.

53

WERKPLEZIER

nooit

Bijna nooit

Af en toe

Regelmatig

Dikwijls

Zeer dikwijls

Altijd

Hieronder volgen een aantal vragen over de mate waarin u plezier ervaart in uw werk.

1.

Op mijn werk bruis ik van de energie

0

1

2

3

4

5

6

2.

Als ik werk voel ik me sterk en fit

0

1

2

3

4

5

6

3.

Ik ben enthousiast over mijn baan

0

1

2

3

4

5

6

4.

Mijn werk inspireert mij

0

1

2

3

4

5

6

5.

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

7.

Als ik ’s morgens opsta, heb ik zin om naar mijn werk te gaan Wanneer ik heel intensief aan het werk ben, voel ik mij gelukkig Ik ben trots op het werk dat ik doe

0

1

2

3

4

5

6

8.

Ik ga helemaal op in mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

9.

Mijn werk brengt mij in vervoering

0

1

2

3

4

5

6

10.

Ik voel me mentaal uitgeput door mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

11.

Ik twijfel aan het nut van mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

12.

Een hele dag werken vormt een zware belasting voor mij Ik voel me ‘opgebrand’ door mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

Ik merk dat ik teveel afstand heb gekregen van mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

6.

13.

14.

54

15.

16.

17.

18.

Ik ben niet meer zo enthousiast als vroeger over mijn werk Aan het einde van mijn werkdag voel ik me leeg Ik voel me vermoeid als ik ’s morgens opsta en er weer een werkdag voor me ligt Ik ben cynischer geworden over de effecten van mijn werk

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

55

Absoluut mee oneens

Absoluut mee eens

Geef voor elk van de volgende trefwoorden aan in hoeverre het karakteristiek is voor hoe u zich voelt op uw werk. Op mijn werk voel ik mij…

1.

…Op mijn gemak

0

1

2

3

4

5

6

2.

…Kwaad

0

1

2

3

4

5

6

3.

…Ongerust

0

1

2

3

4

5

6

4.

…Vol afkeer

0

1

2

3

4

5

6

5.

…Ontmoedigd

0

1

2

3

4

5

6

6.

…Energiek

0

1

2

3

4

5

6

7.

…Enthousiast

0

1

2

3

4

5

6

8.

…Somber

0

1

2

3

4

5

6

9.

…Vermoeid

0

1

2

3

4

5

6

10.

…Geïnspireerd

0

1

2

3

4

5

6

11.

…Voldaan

0

1

2

3

4

5

6

12.

…Ontspannen

0

1

2

3

4

5

6

56

PRESTATIE EN GEDRAG

Helemaal kenmerkend

6.

In sterke mate kenmerkend

5.

Behoorlijk kenmerkend

4.

Nogal kenmerkend

3.

Enigszins kenmerkend

2.

Nauwelijks kenmerkend

1.

Helemaal niet kenmerkend

Hieronder volgen een aantal stellingen over de mate van presteren in uw werk.

U helpt collega’s met hun werk als zij terugkeren van een periode van afwezigheid. U behaalt de doelen binnen uw functie.

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

Wat betreft uw prestaties voldoet u aan alle normen. U helpt collega’s die kampen met een hoge werkdruk of die andere problemen hebben. U voldoet aan alle eisen die uw functie aan u stelt. U bent bereid om dingen te doen die niet zo zeer bij uw functie behoren, maar die juist in het belang zijn van de organisatie als geheel.

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

57

Tevredenheid werkomgeving De volgende vragen gaan over tevredenheid met de werkomgeving. Tevredenheid kun u aangeven door te kiezen voor het gezichtje waarvan de uitdrukking het meest past bij uw tevredenheid. In hoeverre bent u tevreden met:

1.

De temperatuur op uw werkplek

1

2

3

4

5

2.

De hoeveelheid licht op uw werkplek

1

2

3

4

5

3.

De mate van geluid op uw werkplek

1

2

3

4

5

4.

De luchtkwaliteit op uw werkplek

1

2

3

4

5

5.

De luchtvochtigheid op uw werkplek

1

2

3

4

5

Middels deze vragen U bent hiermee aan het einde gekomen van de vragenlijst. Bedankt voor het invullen!

58

B2, Resultaten trait-vragenlijst

vitaliteit p1

vitaliteit p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor

na

vitaliteit p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

vitaliteit 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 12 t/m 15. Vitaliteit p1, p2, p3 en M. Tabel 2. M en (SD) voor vitaliteit.

Voor de interventie 3,0 (0,82)

vitaliteit

toewijding p1

toewijding p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor

Na de interventie 2,67 (1,05)

na

toewijding p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

toewijding 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 16 t/m 19. Toewijding p1, p2, p3 en M. Tabel 11. M en (SD) voor toewijding.

toewijding


59


absorptie p1

absorptie p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor

absorptie p3 6 5 4 3 2 1 0

na

voor

na

voor

na

absorptie 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 20 t/m 23. Absorptie p1, p2, p3 en M. Tabel 12. M en (SD) voor absorptie.


absorptie

bevlogenheid p1 6 5 4 3 2 1 0


voor



na

voor

na

voor

na

bevlogenheid 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 24 t/m 27. Bevlogenheid p1, p2, p3 en M. Tabel 13. M en (SD) voor bevlogenheid.

bevlogenheid


60


cynisme p1

cynisme p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor

na

cynisme p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

cynisme 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 28 t/m 31. Cynisme p1, p2, p3 en M. Tabel 14. M en (SD) voor cynisme.


cynisme

uitputting p1

uitputting p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor


na

uitputting p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

uitputting 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 32 t/m 35. Uitputting p1, p2, p3 en M. Tabel 15. M en (SD) voor uitputting.

uitputting


61


extra role p1

extra role p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor

na

extra role p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

extra role 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 36 t/m 39. Extra role p1, p2, p3 en M. Tabel 16. M en (SD) voor extra role.


Extra role

inrole p1

inrole p2

6 5 4 3 2 1 0

inrole p3

6 5 4 3 2 1 0 voor


na

6 5 4 3 2 1 0 voor

na

voor

na

inrole 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 40 t/m 43. Inrole p1, p2, p3 en M. Tabel 17. M en (SD) voor Inrole.

Inrole


62


ontspanning p1 6 5 4 3 2 1 0


voor

na


voor

na

voor

na

ontspanning 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 44 t/m 47. Ontspanning p1, p2, p3 en M. Tabel 18. M en (SD) voor ontspanning.


ontspanning

nervositeit p1

nervositeit p2

6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0 voor


na

nervositeit p3 6 5 4 3 2 1 0

voor

na

voor

na

nervositeit 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 48 t/m 51. Nervositeit p1, p2, p3 en M. Tabel 19. M en (SD) voor nervositeit.

nervositeit


63


vermoeidheid p1 6 5 4 3 2 1 0


voor


na

voor

na

voor

na

vermoeidheid 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 52 t/m 55. Vermoeidheid p1, p2, p3 en M. Tabel 20. M en (SD) voor vermoeidheid.

vermoeidheid

enthousiasme p1 6 5 4 3 2 1 0



enthousiasme p2

enthousiasme p3

6 5 4 3 2 1 0 voor

6 5 4 3 2 1 0

na

voor

na

voor

na

enthousiasme 6 5 4 3 2 1 0 voor

na

Figuur 56 t/m 59. Enthousiasme p1, p2, p3 en M. Tabel 21. M en (SD) voor enthousiasme.

enthousiasme


64


B3, Resultaten korte vragenlijst

Grafiek 3, resultaten korte vragenlijst persoon 1, week 1.


65



66



67



68


69

Participant 3 (geur)

Participant 2 (licht)

Participant 1 (muziek)

B4, Resultaten hartslag

Mean RR* STD RR (SDNN) Mean HR* STD HR RMSSD NN50 pNN50

ms ms 1/min 1/min ms count %

RR triangular index TINN VLF (0−0.04 Hz) LF (0.04−0.15 Hz) HF (0.15−0.4 Hz) LF/HF SD1 SD2 Mean RR* STD RR (SDNN) Mean HR* STD HR RMSSD NN50 pNN50

ms % % % ms² ms ms ms ms 1/min 1/min ms count %



RR triangular index TINN VLF (0−0.04 Hz) LF (0.04−0.15 Hz) HF (0.15−0.4 Hz) LF/HF SD1 SD2

ms % % % ms² ms ms

25 februari (controle)

26 februari

08:00

12:20

15:50

08:00

12:20

15:50

08:00

12:20

15:50

846.3 39.0 71.3 5.0 22.9 14.0 4.0 10606 .0 205 12.4 67.3 20.3 3.3 16.7 83.9 583.9 19.7 103.0 4.0 9.6 0.0 0.0 5330. 0 110.0 5.0 83.0 12.0 6.9 6.9 36.4

844.6 39.0 71.7 5.1 27.1 22.0 6.2 11452 .0 220 16.0 57.2 26.8 2.1 19.7 112.1 631.6 26.9 95.4 5.3 11.6 2.0 0.4 7883. 0 130.0 14.1 77.6 8.4 9.3 8.5 60.1

803.9 40.7 75.2 5.9 24.1 18.0 4.9 10194 .0 185 25.0 54.7 20.3 2.7 17.7 91.7 637.9 23.2 94.4 4.5 11.7 0.0 0.0 6458. 0 115.0 14.0 79.7 6.3 12.7 8.4 49.6

725.3 35.0 83.2 5.4 22.1 14.0 3.4 11444 .0 170 7.0 81.4 11.6 7.0 15.9 72.4 582.9 35.7 103.9 8.3 9.6 1.0 0.2 5966. 0 190.0 18.0 77.5 4.5 17.2 7.3 84.3 554.9 35.5 109.2 7.4 18.3 6.0 1.1 9241. 0 155.0 12.7 61.1 26.2 2.3 13.1 77.6

819.7 33.7 73.5 4.0 29.6 37.0 10.2 10676 .0 160 18.5 54.0 27.5 2.0 21.2 65.6 633.4 27.4 95.1 5.0 12.7 1.0 0.2 6556. 0 140.0 4.5 84.9 10.7 8.0 9.2 51.5 646.6 32.2 93.2 5.2 19.4 3.0 0.7 9429. 0 165.0 6.1 59.5 34.4 1.7 13.9 59.6

810.7 33.7 74.3 4.1 27.4 26.0 7.0 10571 .0 165 19.3 41.0 39.7 1.0 19.7 63.0 698.8 36.9 86.5 6.8 17.2 9.0 2.1 10415 .0 165.0 54.5 38.6 6.9 5.6 12.7 80.9 654.8 31.1 92.0 5.0 21.8 11.0 2.4 10133 .0 160.0 14.9 41.8 43.3 1.0 15.5 52.9

778.9 32.5 77.4 4.5 24.6 14.0 3.7 9143. 0 150 19.3 47.4 33.3 1.4 17.6 67.8

740.9 32.5 81.7 5.4 20.9 10.0 2.5 9395. 0 155 21.4 59.1 19.5 3.0 15.1 91.8 605.0 23.8 99.5 5.2 9.3 2.0 0.4 6368. 0 125.0 26.9 63.6 9.5 6.7 6.9 50.5 651.8 38.0 92.7 6.7 19.4 7.0 1.5 9542. 0 170.0 31.0 51.1 17.9 2.9 14.0 74.5

769.1 35.1 78.4 5.3 26.4 26.0 6.7 8435. 0 180 37.2 39.5 23.4 1.7 19.0 77.3 650.4 33.9 93.0 6.6 13.2 3.0 0.7 8340. 0 180.0 4.3 88.0 7.7 11.4 9.7 77.9 639.8 31.7 94.5 5.7 19.1 6.0 1.3 8811. 0 170.0 6.6 62.3 31.0 2.0 13.7 75.6

70

27 februari

636.2 35.8 95.1 6.8 22.0 14.0 3.0 10333 .0 185.0 10.0 52.4 37.6 1.4 15.8 78.5

28 februari




08:00 Mean RR* STD RR (SDNN) Mean HR* STD HR RMSSD NN50 pNN50







ms % % % ms² ms ms

809.0 35.8 74.6 5.0 27.2 26.0 7.2 10706 .0 180.0 20.0 52.5 27.4 1.9 19.6 80.2 679.4 32.2 88.9 6.6 11.9 0.0 0.0 7177. 0 165.0 24.9 72.2 2.9 24.7 8.8 72.5 537.3 32.9 112.6 7.3 14.5 1.0 0.2 9772. 0 160.0 6.8 73.2 20.0 3.7 10.5 68.5

12:20

01 maart 15:50

08:00

12:20

15:50

782.1 36.2 78.6 5.9 23.4 18.0 4.7 9048. 0 170.0 13.8 54.4 31.8 1.7 17.0 162.1

756.3 35.1 79.9 5.3 22.7 14.0 3.6 10944 .0 180.0 34.9 42.1 23.0 1.8 16.4 86.8

748.6 31.4 80.4 4.0 24.7 17.0 4.3 6797. 0 150.0 10.8 49.7 39.5 1.3 17.6 51.6

808.9 34.4 74.6 4.8 25.6 18.0 4.9 9462. 0 190.0 27.0 53.3 19.7 2.7 18.5 82.3

766.7 36.6 79.2 5.6 26.1 21.0 5.4 8319. 0 180.0 18.4 48.3 33.3 1.4 18.8 115.2

644.2 36.9 93.7 6.3 19.4 6.0 1.3 11000 .0 190.0 11.5 57.7 30.8 1.9 14.0 71.4

683.0 36.7 88.5 6.2 21.5 9.0 2.1 9909. 0 170.0 18.2 54.3 27.5 2.0 15.6 81.7

546.7 32.0 110.5 7.3 15.8 6.0 1.1 7928. 0 150.0 27.4 64.2 8.4 7.6 11.4 63.4

680.2 30.8 88.6 4.8 22.8 16.0 3.7 9932. 0 160.0 13.4 51.4 35.2 1.5 16.3 59.7

688.4 37.1 87.8 5.9 19.9 6.0 1.4 10585 .0 170.0 13.9 55.3 30.9 1.8 14.3 79.3

71

Participant 1 (licht) Participant 2 (geur) Participant 3 (muziek)








ms % % % ms² ms ms

04 maart (controle)

05 maart

08:00

12:20

15:50

08:00

870.4 35.2 69.3 4.7 23.5 17.0 4.9 9886. 0 155.0 35.2 40.5 24.3 1.7 17.3 88.2 566.0 20.5 106.3 4.0 8.7 0.0 0.0 4907. 0 110.0 9.5 81.2 9.2 8.8 6.3 42.7 590.3 48.2 102.7 9.5 19.6 9.0 1.8 14706 .0 240.0 15.4 77.1 7.5 10.2 14.1 85.5

839.5 36.1 71.8 4.5 29.0 36.0 10.1 8476. 0 165.0 30.2 37.0 32.8 1.1 20.8 74.2 726.5 37.2 83.1 5.2 19.0 5.0 1.2 11743 .0 180.0 9.7 82.8 7.4 11.1 13.8 76.5 683.4 38.5 88.5 6.7 20.8 11.0 2.5 10357 .0 205.0 27.3 63.1 9.6 6.5 15.1 86.5

846.5 43.7 71.7 6.2 24.1 19.0 5.4 11387 .0 240.0 37.1 53.2 9.7 5.5 17.8 118.7 762.0 37.3 79.2 5.1 22.8 14.0 3.6 11500 .0 180.0 13.3 76.9 9.8 7.8 16.4 75.9 648.5 39.4 93.3 7.1 19.8 7.0 1.5 11500 .0 190.0 11.0 70.9 18.2 3.9 14.3 82.7

72

788.4 31.2 76.4 4.3 30.1 39.0 10.3 8591. 0 145.0 16.9 39.7 43.4 0.9 21.5 69.2 677.3 23.2 88.9 3.7 13.8 0.0 0.0 5973. 0 115.0 7.1 84.3 8.5 9.9 9.9 54.9 614.3 32.4 98.1 6.1 17.3 3.0 0.6 9327. 0 145.0 12.1 59.0 28.9 2.0 12.4 57.4

06 maart 12:20

15:50

919.1 35.0 65.6 3.6 25.6 20.0 6.2 10188 .0 165.0 21.0 54.5 24.4 2.2 18.6 85.4 825.4 38.9 73.1 5.0 23.8 15.0 4.2 10314 .0 185.0 14.8 74.1 11.1 6.7 17.4 83.5 658.6 31.8 91.6 5.9 19.6 5.0 1.1 10067 .0 165.0 10.5 44.3 45.1 1.0 14.1 65.8

924.3 32.2 65.1 3.2 32.5 44.0 13.6 9818. 0 155.0 14.0 41.1 44.9 0.9 23.3 69.4 859.2 38.5 70.5 5.8 24.4 16.0 4.7 10455 .0 170.0 42.5 45.9 11.6 4.0 17.9 117.6 689.2 30.6 87.3 4.4 21.8 10.0 2.3 10093 .0 145.0 7.6 55.5 36.9 1.5 15.5 48.7

08:00 760.1 36.4 79.3 4.9 25.9 18.0 4.6 9561. 0 170.0 10.3 54.6 35.1 1.6 18.6 67.5 654.2 25.1 91.9 4.1 11.3 0.0 0.0 6721. 0 120.0 22.3 69.8 7.9 8.8 8.2 44.5

12:20 827.3 33.6 72.9 4.3 25.7 17.0 4.7 9784. 0 160.0 14.8 67.4 17.8 3.8 18.4 76.2 688.3 36.1 87.9 5.2 18.1 7.0 1.6 9170. 0 190.0 25.9 67.1 7.0 9.6 13.3 92.9

15:50 883.3 35.2 68.5 5.1 29.6 35.0 10.4 10242 .0 165.0 32.2 38.2 29.6 1.3 21.4 100.5 751.5 35.7 81.0 5.9 20.2 12.0 3.0 10757 .0 175.0 18.7 54.0 27.3 2.0 14.9 122.8

07 maart











ms % % % ms² ms ms

739.5 32.0 81.6 4.8 21.5 10.0 2.5 9643. 0 155.0 15.6 52.5 31.8 1.7 15.6 77.8 628.7 28.8 96.0 5.7 12.6 2.0 0.4 6971. 0 160.0 10.9 79.5 9.6 8.3 9.2 66.2 567.3 34.2 106.7 7.4 15.7 1.0 0.2 7806. 0 140.0 9.2 74.1 16.8 4.4 11.3 74.4

08 maart 12:20 839.7 32.7 71.8 4.1 22.5 15.0 4.2 9342. 0 165.0 36.4 42.6 21.0 2.0 16.3 79.1 688.5 32.3 88.1 5.1 16.6 2.0 0.5 8019. 0 145.0 17.9 76.9 5.2 14.9 12.1 103.1 641.4 33.5 94.2 5.8 20.9 11.0 2.4 9490. 0 150.0 14.7 60.4 24.9 2.4 15.0 74.3

15:50

08:00

12:20

15:50

884.3 38.5 68.4 5.2 24.4 17.0 5.0 11655 .0 185.0 24.6 54.3 21.1 2.6 17.9 103.0 709.2 31.2 85.0 4.3 17.3 4.0 0.9 8294. 0 160.0 5.9 82.6 11.6 7.1 12.4 68.4 630.5 26.6 95.5 4.9 18.4 5.0 1.1 8796. 0 135.0 11.0 50.1 38.9 1.3 13.1 51.6

709.3 36.2 85.0 5.3 18.9 4.0 1.0 10525 .0 165.0 16.0 74.6 9.4 7.9 13.7 69.9 587.3 25.3 102.6 5.3 10.7 0.0 0.0 6487. 0 135.0 8.1 81.1 10.8 7.5 7.7 52.2 570.4 40.7 106.3 9.4 13.6 0.0 0.0 8717. 0 200.0 28.7 61.5 9.9 6.2 10.1 85.2

873.8 39.0 69.2 4.7 25.6 19.0 5.6 10029 .0 175.0 26.0 64.6 9.4 6.9 18.7 108.6 704.8 38.0 85.6 5.4 20.0 9.0 2.1 11105 .0 175.0 3.1 85.8 11.2 7.7 14.3 73.8 673.1 33.8 89.5 5.3 23.9 11.0 2.5 9674. 0 160.0 7.2 47.9 44.9 1.1 17.1 61.0

849.6 32.0 71.3 5.1 24.8 22.0 6.3 8974. 0 155.0 31.1 38.8 30.2 1.3 18.1 108.8 690.7 44.0 87.8 6.6 16.7 4.0 0.9 7305. 0 205.0 22.1 73.7 4.2 17.6 12.5 99.8 677.7 33.1 89.1 6.0 22.4 13.0 2.9 10524 .0 165.0 16.0 41.2 42.8 1.0 16.1 71.1

73

Participant 1 (geur) Participant 2 (muziek) Participant 3 (licht)








ms % % % ms² ms ms

11 maart (controle)

12 maart

08:00

12:20

08:00

12:20

15:50

834.7 34.8 72.8 6.5 26.4 23.0 6.4 10588 .0 170.0 40.7 41.1 18.2 2.3 19.5 131.1 588.0 23.1 102.5 4.4 11.1 2.0 0.4 6268. 0 125.0 7.6 80.5 11.9 6.7 8.0 52.2 597.4 27.7 101.0 5.7 17.1 4.0 0.8 7591. 0 130.0 2.5 66.3 31.2 2.1 12.2 60.4

925.5 32.7 65.2 4.5 27.1 26.0 8.1 10094 .0 155.0 10.5 39.7 49.8 0.8 19.6 97.7 628.4 25.3 96.0 4.6 12.5 2.0 0.4 7422. 0 130.0 10.5 77.6 11.9 6.5 9.0 68.1 651.7 31.1 92.6 5.4 20.2 10.0 2.2 7046. 0 160.0 12.1 54.0 33.9 1.6 14.5 69.5

736.2 31.0 82.4 5.8 21.9 20.0 4.9 10150 .0 155.0 7.9 53.3 38.8 1.4 18.7 85.5 630.1 25.9 95.6 5.0 10.3 1.0 0.2 6704. 0 135.0 6.2 82.4 11.3 7.3 7.7 61.3 595.7 35.7 101.7 7.4 18.0 5.0 1.0 10224 .0 175.0 5.6 66.1 28.2 2.3 13.0 81.0

868.8 33.9 69.4 4.0 21.3 13.0 3.8 9857. 0 155.0 51.5 27.1 21.4 1.3 23.4 69.5 732.3 37.8 82.4 5.3 18.6 3.0 0.7 8702. 0 190.0 15.2 76.8 7.9 9.7 13.5 76.1 661.6 36.1 91.6 6.3 21.9 15.0 3.4 10667 .0 195.0 5.6 60.9 33.4 1.8 15.7 90.1

821.8 34.5 73.4 4.4 29.1 37.0 10.2 11344 .0 170.0 31.3 32.3 36.4 0.9 18.2 67.6 630.4 30.3 95.8 5.1 15.2 2.0 0.4 7060. 0 145.0 6.3 83.9 9.8 8.5 10.9 71.4 690.7 31.6 87.3 5.2 23.0 17.0 3.9 8000. 0 140.0 24.1 33.9 42.1 0.8 16.5 65.5

15:50 879.4 36.3 68.9 5.7 22.1 12.0 3.5 9216. 0 185.0 45.2 33.0 21.7 1.5 21.6 69.3 655.4 35.4 92.5 5.4 16.5 2.0 0.4 8788. 0 175.0 8.8 80.3 10.8 7.4 12.0 95.3 608.7 33.5 99.1 6.7 15.2 3.0 0.6 9667. 0 170.0 17.9 67.8 14.3 4.7 11.0 64.0

74

13 maart 08:00 816.7 30.0 73.6 3.3 30.9 31.0 8.5 9150. 0 155.0 5.8 43.5 50.6 0.9 18.0 76.3 564.8 28.4 107.4 9.1 9.3 0.0 0.0 7149. 0 140.0 22.4 69.1 8.5 8.1 6.8 75.4

12:20

15:50

899.0 30.8 66.9 2.8 27.1 25.0 7.5 9027. 0 150.0 9.8 51.6 38.6 1.3 21.5 100.6 653.9 42.2 93.1 8.9 18.1 10.0 2.2 11350 .0 215.0 26.8 65.7 7.4 8.9 13.4 112.2

894.5 35.0 67.4 3.8 29.0 37.0 11.1 10152 .0 170.0 20.5 52.5 27.1 1.9 15.7 77.9 714.6 34.7 84.8 5.5 18.6 6.0 1.4 10425 .0 170.0 14.4 75.4 10.2 7.4 13.4 96.6

28 februari











ms % % % ms² ms ms

766.6 28.9 78.5 4.1 25.4 20.0 5.1 9286. 0 140.0 25.8 42.4 31.8 1.3 16.4 79.2 636.4 30.9 94.7 5.6 15.4 3.0 0.6 8228. 0 170.0 35.9 53.2 10.8 4.9 11.2 63.1 654.8 36.2 92.2 6.7 20.5 10.0 2.2 9286. 0 160.0 23.2 51.1 25.7 2.0 14.8 71.2

01 maart

12:20

15:50

08:00

12:20

15:50

832.0 34.6 72.4 4.4 29.1 34.0 9.5 8975. 0 165.0 6.9 59.4 33.6 1.8 17.1 103.1 679.5 34.0 88.8 6.1 18.7 3.0 0.7 11579 .0 160.0 26.5 59.7 13.8 4.3 13.6 73.2 727.1 34.4 83.1 5.1 23.3 14.0 3.4 11444 .0 170.0 15.8 51.5 32.7 1.6 16.8 85.1

811.0 36.8 74.4 4.6 26.9 31.0 8.4 8976. 0 170.0 16.8 53.7 29.5 1.8 13.8 69.1 660.9 38.9 91.5 6.8 16.8 3.0 0.7 11250 .0 180.0 8.2 86.8 5.0 17.3 12.2 79.0 684.4 36.2 88.1 5.9 21.4 12.0 2.8 8680. 0 175.0 7.1 68.6 24.3 2.8 15.4 67.5

724.1 29.7 83.2 4.6 19.0 6.0 1.5 8766. 0 135.0 14.8 72.1 13.1 5.5 18.5 108.1 617.8 20.4 97.4 3.6 9.3 0.0 0.0 4585. 0 100.0 5.2 85.2 9.6 8.9 6.7 43.3 557.8 40.8 108.7 9.6 15.0 1.0 0.2 10796 .0 190.0 14.4 78.1 7.5 10.4 11.0 81.9

855.5 32.1 70.4 3.5 24.1 15.0 4.3 9667. 0 145.0 13.3 55.1 31.6 1.7 18.1 108.1 696.8 35.7 87.1 6.5 18.1 6.0 1.4 12229 .0 175.0 15.1 72.7 12.3 5.9 13.2 103.7 724.4 36.7 83.6 6.3 25.6 27.0 6.6 8957. 0 180.0 3.5 48.2 48.3 1.0 18.4 90.0

769.7 34.4 78.6 5.7 24.5 21.0 5.4 7321. 0 160.0 8.2 60.0 31.9 1.9 19.7 131.2 653.8 36.0 92.3 5.9 17.1 4.0 0.9 10341 .0 200.0 10.8 82.3 7.0 11.8 12.3 67.4 636.1 35.4 95.6 8.4 18.6 12.0 2.6 9380. 0 200.0 26.5 57.5 16.0 3.6 13.5 106.9

75

Figuur 60, Voorbeeld van hartslag resultaten.

76

77

Veiligheid op de werkvloer

Recommend Documents