Saxion Kenniscentrum Design en Technologie
Veiligheid op de werkvloer; risicoanalyse en pakket van eisen
Kom verder. Saxion.
saxion.nl/veiligheid
1
Samenvatting
Veiligheid op de werkvloer is een initiatief van het Saxion Kenniscentrum Design en Tech-
Op basis van literatuuronderzoek en ge-
Bij het onderwerp Persoonlijke veiligheid
nologie. Het project richt zich op de vraag hoe de veiligheid op de werkvloer te bevorde-
sprekken met bedrijven in het RAAK-PRO
en bij Personal Protective Equipment (PPE)
ren met behulp van ambient technologie. Het gaat daarbij om persoonlijke veiligheid, een
Veiligheid op de Werkvloer-consortium is
lijkt vooral de balans tussen sensoren,
veilige omgeving en veilig gedrag. Het project is gestart op 1 januari 2011 en heeft een
een risicoanalyse uitgevoerd met als doel
comfort, veiligheid, en onderhoud (slijta-
looptijd van vier jaar. De consortiumleden zijn Saxion, Universiteit Twente, Novay, Thales
het definiëren van relevante, bedrijfs-
ge/wassen) van belang. Dit ligt ook dicht
Nederland, Norma MPM, PANalytical, TenCate Protective Fabrics, Alten PTS en Noldus In-
specifieke casussen. Hiertoe wordt in dit
tegen gedrag (of detectie van afwijkend
formation Technology. Daarnaast is er een wisselende groep van deelnemende bedrijven,
document een eerste, voorlopige aanzet
gedrag) aan.
die bij gelegenheid deelneemt in het programmateam. Het project ontvangt subsidie van
gegeven. Meer onderzoek en/of observa-
de Stichting Kennisontwikkeling HBO onder registratienummer RAAK PRO-2-013.
tie bij de bedrijven zelf zal in de komende
Bij
periode tot verdere aanscherping van de
ligt het voor de hand de grote hoeveel-
casussen moeten leiden.
heid beschikbare kennis over ‘situatio-
Enschede, 14 november 2011
het
onderwerp
Veilige
omgeving
nal awareness’ (bijvoorbeeld bij Thales) Op basis van het onderzoek tot nu is een
te vertalen naar en toe te passen op de
aantal generieke onderzoekslijnen naar
werkomgeving. Een uitgangspunt dat de
voren gekomen:
omgeving inherent onveilig is, is wellicht
•H et zichtbaar maken van risico’s bij
interessant. Nieuwe ontwikkelingen, zo-
beschadiging van het product bij de
als augmented reality bieden wellicht per-
klant (hoe kom ik daar achter?) of van
spectief.
beschermende kleding die niet meer beschermt (hoe zie ik dat?)
Bij het onderwerp Veilig gedrag speelt,
•H et bewust maken van werknemers van
als gezegd, de bedrijfscultuur een be-
potentieel onveilige situaties. Hoe kun
langrijke rol. Maar ook een rol speelt het
je op een natuurlijke (wellicht ambient)
niet naleven van regelgeving/protocollen
en effectieve wijze communiceren over
(of juist het omzeilen uit gemakzucht),
gevaren en/of gedrag beïnvloeden?
het beïnvloeden van gedrag (gewoontes
•H et beïnvloeden van gedrag van me-
doorbreken), het effect van instructies,
dewerkers en van de bedrijfscultuur.
het gebruik van producten op een juiste
Het is niet voldoende om alleen naar
wijze door verschillende type gebruikers,
persoonlijke veiligheid, veilige omge-
en altijd de balans tussen veiligheid ver-
vingen of veilig gedrag te kijken. Ook
sus efficiëntie/productiviteit versus ge-
de organisatie speelt een rol, of, bij be-
mak/comfort en eventueel kosten.
schermende kleding, zelfs fashion.
2
3
Inhoudsopgave
De casussen passen binnen twee onderzoekslijnen die in het project zijn gede-
Samenvatting
3
finieerd:
1. Inleiding
7
1) Het beïnvloeden van gedrag op basis
2. Risicofactoren bij veiligheid op de werkvloer
9
Introductie
9
van omgevingsfactoren. 2) Het detecteren en zichtbaar maken van
risico’s.
Oorzaken van fouten
13
Kerncijfers
14
Waar de eerste onderzoekslijn meer ge-
Risicogroepen
16
dragsmatig is ingestoken, heeft de twee-
3. Gesprekken met consortiumbedrijven
23
de een meer technisch karakter.
23
Vraagarticulatie
25
30
De rol van ambient technologie
4. Conclusie: definitie van casussen
31
Scope
31
Bedrijfsspecifiek
32
Algemeen
33
4
Karakterisering van de werkvloer
Twee onderzoekslijnen
34
Aanpak
35
Bronnenlijst
36
5
1. Inleiding
Van de beroepsbevolking in Nederland
Met het innovatieprogramma Veiligheid
is per jaar circa 2% betrokken bij een be-
op de werkvloer speelt Saxion in op vra-
drijfsongeval. De meest voorkomende
gen vanuit (MKB-)bedrijven in de regio.
letsels zijn botbreuken, brandwonden,
De maakindustrie heeft diepe wortels
vergiftiging, amputaties, open wonden en
in Twente en de industrie aangeduid als
infecties. Hierbij spelen onder andere on-
High Tech Systems en Materialen is be-
veilige werksituaties in de industrie, zoals
langrijk voor Saxion. Daar richten we ons
bij plaatwerkers en machinebankwerkers
op. Om verdere focus aan te brengen in
een rol. Het gebruik van ICT voor obser-
het onderzoek en zinvolle casussen te de-
vatie, analyse of waarschuwen kan de vei-
finiëren, is een analyse noodzakelijk van
ligheid verbeteren. Deze technologie kan
de risicofactoren die een rol spelen bij vei-
in hoge mate ‘onzichtbaar’ zijn, verweven
ligheid op de werkvloer. Hiervoor zijn een
in de omgeving (ambient). Dit heeft ge-
aantal relevante bronnen geraadpleegd:
leid tot de volgende centrale onderzoeksvraagstelling
6
“Hoe
• De Monitor Arbeidsongevallen 2008
kunnen we de veiligheid op de werkvloer
(probleemstelling):
uitgevoerd door TNO (Venema et al,
met behulp van ambient technologie be-
2010) bevat gegevens over dodelijke
vorderen?” (zie projectvoorstel RAAK-PRO
en ernstige arbeidsongevallen en ar-
Veiligheid op de Werkvloer; van Leeuwen
beidsongevallen met letsel en verzuim
& Teeuw, 2009).
in Nederland.
7
2. Risicofactoren aangaande veiligheid op de werkvloer
Introductie
• Het onderzoek Arbo in bedrijf 2008 uit-
we starten en verder bouwen. In hoofd-
gevoerd door de Arbeidsinspectie (Sa-
stuk 3 geven we de conclusies weer uit
leh et al, 2009) geeft een representatief
de gesprekken met de consortiumbedrij-
Op zondagavond 25 juli 2010 rond half
beeld van de arbeidsomstandigheden
ven. Vooral de vraag vanuit de industriële
twaalf reed in Stavoren een onderhouds-
bij bedrijven in Nederland.
partners moet leidend zijn bij het formule-
trein met hoge snelheid door de stoot-
• Op basis van twee tekeningen van het
• Gesprekken met bedrijven in het con-
ren van onze onderzoeksvraagstelling. In
blokken aan het einde van het spoor. De
baanvak die hij geraadpleegd had, ver-
sortium met betrekking tot potentiële
hoofdstuk 4 ten slotte zal op basis hier-
trein is daarna via het perron in botsing
wachtte de machinist op deze plek een
casussen: waar doen zich problemen
van een invulling worden gegeven aan de
gekomen met een onbeladen tankauto en
snelheidsverminderingsbord. De teke-
voor rondom veiligheid binnen het be-
casussen die in dit project zullen worden
vervolgens dwars door een watersport-
ningen bevatten echter verouderde in-
drijf en waar zitten mogelijkheden tot
onderzocht. Ook definiëren we de belang-
winkel geschoven. Na ongeveer 70 meter
formatie: de specifieke borden die hij
het verbeteren van die veiligheid.
rijkste onderzoeksvragen.
kwam de trein op een plein tot stilstand.
verwachtte waren in 2006 verwijderd.
Van de vier bemanningsleden raakten
• De fout in de tekeningen is ontstaan
In het volgende hoofdstuk (2) definiëren
er twee lichtgewond. Omdat er op het
tijdens het digitaliseringsproces, waar
we, op basis van het bestaande onderzoek
moment van het ongeval niemand in de
bij abusievelijk een verouderde teke-
in de literatuur (retrospectief), belangrijke
buurt van het station was, vielen er ver-
ning is gescand. Deze fout is nooit aan
risicofactoren. Op deze wijze creëren we
der geen slachtoffers. De materiële scha-
het licht gekomen, omdat er geen sys-
ons uitgangspunt (‘baseline’) van waaruit
de is geschat op ruim 20 miljoen euro.
tematische controle van de tekeningen
baanvak. Deze zogenaamde ‘wegbekendheid’ had vooraf getoetst moeten worden door een vakinhoudelijk leidinggevende. Dat is niet gebeurd.
heeft plaatsgevonden. De tekeningen De Onderzoeksraad voor de Veiligheid
waren in de afgelopen jaren boven-
heeft een rapport gepubliceerd waarin
dien nauwelijks gebruikt, omdat er
het ongeluk is onderzocht (Onderzoeks-
geen ingrijpende werkzaamheden aan
raad voor Veiligheid, 2011). De directe
het baanvak zijn geweest.
oorzaak van het ongeluk was dat de ma-
• In het oorspronkelijke werkplan zou
chinist te laat remde. Omdat hij bijna aan
de trein niet aan het einde van het
het einde van het spoor was, negeerde hij het sein dat aangaf dat hij snelheid moest verminderen. De vraag is natuurlijk waarom dit is gebeurd. Hiervoor werden een aantal verklaringen gevonden: • De machinist was 14 maanden niet op het baanvak geweest, terwijl de norm minimaal één keer per twaalf maanden is. De machinist was dus niet heel erg bekend met de lay-out van het
8
9
spoor. In dit baanvak bleek echter een
tuur zijn aangebracht in de tijd dat nog
deel van die bordjes te ontbreken en
niet alle baanvakken van ATB-systemen
een deel verdraaid te zijn, waardoor
waren voorzien. Dit om te voorkomen
deze onleesbaar waren.
dat treinen op die baanvakken niet harder dan 40 km/u zouden kunnen rijden.
Het ongeluk had nog voorkomen kun-
Sinds 2005 zijn alle baanvakken voorzien
nen worden door het systeem van au-
van ATB, en de uitschakelsecties dus in
tomatische treinbeïnvloeding (ATB). Dit
principe overbodig geworden. De sec-
systeem geeft een attentiesignaal aan de
tie was op het bewuste baanvak echter
machinist bij te snel rijden of te laat rem-
nog aanwezig en zorgde ervoor dat bij
men. Als deze remopdracht niet wordt
onderhoudsmachines met een conven-
baanvak in Stavoren eindigen. Het
• De trein werd niet – zoals gebruike-
opgevolgd door de machinist, vindt er
tioneel,
werkplan werd echter op het laatste
lijk - bediend door de machinist, maar
een automatische remingreep plaats. Een
automatisch naar de buitendienstmodus
moment gewijzigd. De machinist heeft
door een voertuigbedienaar die in een
voorwaarde is wel dat het ATB-systeem
werd omgeschakeld. Dit had tot gevolg
zich hierdoor minder goed kunnen
dergelijk geval door de machinist ge-
op de baan correct communiceert met
dat de trein sneller dan 40 km/u kon rij-
voorbereiden.
ïnstrueerd wordt. Het blijft de taak
het ATB-systeem in de trein. Helaas ble-
den. De Spoorwegwet schrijft voor dat in
• Het type sein dat aanwezig was - een
van de machinist om de seinen in de
ken de twee systemen niet compatibel te
het geval dat de ATB-systemen van trein
zogenaamde ‘keperbaak’ - wordt zeer
gaten te houden. Op het moment dat
zijn en werd er geen attentiesignaal ver-
en spoor incompatibel zijn, er een zoge-
weinig toegepast: langs het Neder-
de machinist het sein passeerde was
stuurd bij het passeren van het sein. De
naamd ALARP-beoordeling moet worden
landse spoor staan tienduizend lichts-
hij in overleg met een tweede collega
regelgeving schrijft niet voor dat de ATB-
gemaakt op basis waarvan maatregelen
einen, die bij ervaren machinisten
die hem daarvoor een vraag had ge-
systemen van de baan en van de onder-
kunnen worden genomen. De betrokken
routinematig tot een remhandeling
steld. Voor het antwoord moest hij
houdsmachines compatibel moeten zijn.
bedrijven hebben deze beoordeling niet
leiden. Slechts op 20 plaatsen staan
ook documentatie raadplegen. Daarbij
keperbaken. Dat zijn ook nog eens de
sprak deze (Italiaanse) collega slechts
Als het ATB-systeem van de trein geen
baanvakken waar de meeste machi-
beperkt Engels en Duits. De machinist
signalen van het baanvak ontvangt (bij-
Dit treinongeluk in Stavoren illustreert
nisten zelden of nooit rijden. De ma-
moest hem regelmatig aankijken om
voorbeeld omdat de systemen niet com-
goed de diverse factoren die een rol
chinist had niet of nauwelijks ervaring
te controleren of hij wel goed begre-
patibel zijn), volgt er automatisch een re-
spelen bij de veiligheid. Het is een risico
pen werd.
met keperbaken.
niet-compatibel
ATB-systeem
gemaakt.
mingreep als de snelheid boven 40 km/u
als werknemers hun kennis niet onder-
• Het sein was niet van verlichting voor-
• De machinist had moeite de exacte
komt. Dit kan worden opgeheven door
houden (bijvoorbeeld op het gebied van
zien en dus alleen zichtbaar gedurende
treinpositie te bepalen, doordat het
de ATB-treinapparatuur om te schake-
het ontwerp van hun werkomgeving),
de relatief korte periode dat de koplam-
donker was en het baanvakgedeelte
len naar de buitendienstmodus. Dit kan
bepaalde procedures niet gevolgd wor-
pen van de trein op het sein schenen.
zich in landelijk gebied bevindt. Hij
onder andere gebeuren als de trein over
den (bijvoorbeeld het controleren of een
De trein reed bij het passeren van het
was daardoor volledig aangewezen op
een zogenaamde ‘ATB-uitschakelsectie’
machinist wel de juiste kennis bezit), de
sein 100 km/u en was voerde dimlicht.
de plaatsaanduidingsbordjes langs het
rijdt. Deze secties in de spoorinfrastruc-
benodigde documentatie niet in orde is
10
11
Oorzaken van fouten
(bijvoorbeeld omdat de actualiteit van
Wat opvalt, is dat er niet één directe oor-
kaarten niet gecontroleerd wordt), werk-
zaak van het ongeluk was, maar dat het
plannen gewijzigd worden (zodat de
een samenspel was van diverse oorzaken.
In de luchtvaart wordt een model ge-
componenten grillig zijn. Deze niet-
voorbereiding niet optimaal is), er afwij-
Het wegnemen van één van die oorzaken
hanteerd dat de relatie van de mens met
perfecte interfaces kunnen in potentie
kende situaties zijn (bijvoorbeeld weinig
zou er voor gezorgd kunnen hebben dat
diverse aspecten in zijn omgeving be-
leiden tot (menselijke) fouten. De inter-
voorkomende typen seinen), er verkeer-
het ongeluk toch niet was gebeurd. Ver-
schrijft: het SHEL-model (Hawkins, 1987).
face tussen Liveware en Hardware heeft
de verwachtingen zijn die de waarne-
der spelen menselijke fouten een belang-
Het model (Figuur 1) beschrijft de interac-
bijvoorbeeld te maken met het design
ming beïnvloeden (‘inattentional blind-
rijke rol, of dit nu een foutieve waarne-
tie tussen de mens (de Liveware) en vier
van apparaten/machines, waar vanuit er-
nes’, waardoor je bijvoorbeeld een sein
ming, het niet volgen van procedures, of
componenten:
gonomisch perspectief veel mee aan de
niet ziet, omdat je wacht op een ander
een slecht ontwerp maken betreft. Men-
• Software - regels, procedures, docu-
hand kan zijn. De interface tussen Live-
type sein), de werkplek slecht ontworpen
sen maken fouten, dat is een gegeven.
menten (toen het model werd opge-
ware en Software kan te maken hebben
is (bijvoorbeeld onverlichte seinen), rol-
Als een fout gemaakt kan worden, zal er
steld in de jaren ‘70 was software wat
met het fout interpreteren van instructies
len en verantwoordelijkheden verande-
ooit op een bepaald moment, onder be-
minder geassocieerd met computers).
(bijvoorbeeld door taalproblemen) of het
ren (bijvoorbeeld een machinist bedient
paalde omstandigheden, iemand zijn die
• Hardware - machines, hun configura-
negeren van procedures. De interface
niet zelf maar instrueert een ander), er
hem ook daadwerkelijk maakt. Norman
bijzondere
(1988) stelt daarom dat:
omgevingsomstandigheden
zijn (zoals donker, platteland), op een kritisch moment (bijvoorbeeld als een sein moet worden waargenomen) de aandacht wordt afgeleid (bijvoorbeeld doordat een
• het gemakkelijk moet zijn fouten op te merken • de consequenties van een fout minimaal moeten zijn, en • de gevolgen van een gemaakte fout –
moeizaam verloopt (in dit geval door
indien mogelijk – omkeerbaar moeten
gebrekkige
zijn.
taalbeheersing),
oriëntatie
dat de contactpunten tussen de diverse
tie, bediening, statusweergave etc.
tussen Liveware en Environment kan te
• Environment - de sociale, economi-
maken hebben met omstandigheden als
sche, natuurlijke situatie waarin het
werken onder tijdsdruk, onder extreme
systeem moet functioneren.
temperaturen, op onregelmatige werktij-
• Liveware - de andere mensen in het systeem.
collega een vraag stelt), communicatie
Wat opvalt aan de bovenstaande figuur is
den, met veel achtergrondlawaai etc. De interface tussen Liveware en Livewareheeft te maken met sociale druk, leiderschap, samenwerken etc.
moeilijk is (bijvoorbeeld door ontbreken-
Los hiervan is het natuurlijk van groot be-
Op al deze interfaces is er sprake van
de of onleesbare borden), beveiligings-
lang zoveel mogelijk te voorkomen dàt er
spanning, waarbij de veiligheid in geding
systemen niet werken (bijvoorbeeld door
fouten optreden en mensen zoveel moge-
kan zijn. En dan hebben we de interfa-
incompatibiliteit), de wet- en regelgeving
lijk te bewegen tot veilig gedrag. In het
ces tussen de niet-Livewarecomponenten
niet expliciet genoeg is (bijvoorbeeld
project Veiligheid op de werkvloer ligt de
nog buiten beschouwing gelaten, bij-
over beheersmaatregelen) en te veel vrij-
nadruk op de rol die ambient intelligence
voorbeeld die tussen Hardware-Hardware
heid toestaat (bijvoorbeeld incompabili-
kan spelen bij het veiliger maken van de
en Environment-Software. Fouten zullen
teit van systemen).
werkvloer.
er altijd zijn en in het ergste geval leiden Figuur 1: Het SHEL-model.
12
ze tot ongevallen.
13
We kijken nu eerst naar de kerncijfers over bedrijfsongevallen in Nederland.
Kerncijfers De Monitor Arbeidsongevallen 2008 (Ve-
1, 2 of 3 dagen 4, 5 of 6 dagen 1 tot 2 weken 2 weken tot 1 maand 1 maand tot 6 maanden Langer dan 6 maanden TOTAAL
Letsel en verzuim (werknemers) Aantal % 46.000 20 31.000 14 34.000 15 41.000 18 58.000 25 20.000 9 230.000 100
nema et al, 2010) bevat gegevens over dodelijke en ernstige arbeidsongevallen en arbeidsongevallen met letsel en ver-
Tabel 1: Arbeidsongevallen naar aantal verzuimdagen (bron: Monitor Arbeidsongevallen 2008)
zuim in Nederland. De cijfers betreffen schattingen op basis van gegevens uit
quête Arbeidsomstandigheden (NEA)
vingers slaan met een hamer. Een derde
verschillende bronnen:
van TNO en het CBS. De NEA bevat
van alle arbeidsongevallen met letsel en
• Voor het vaststellen van de aantallen
gegevens over de werkzame Neder-
verzuim leidt tot verzuim van meer dan
arbeidsongevallen met dodelijke af-
landse
een maand. Bijna tien procent leidt tot
loop wordt de Statistiek Niet-natuur-
zelfstandigen. Het gaat hier om alle
Een andere benadering richt zich op het
lijke Dood (NND) en de Doodsoorza-
personen van 15 tot en met 64 jaar,
verschijnsel dat er diverse variaties kun-
kenstatistiek (DOS) van het Centraal
die betaald werk verrichten in loon-
Ongeveer 4.600 arbeidsongevallen leid-
nen zijn in een (werk)proces (Deming,
Bureau voor de Statistiek gebruikt. De
dienst (werknemers). Arbeidsongeval-
den tot ziekenhuisopname na een bezoek
1975). Een deel van die variatie is voor-
gegevens over dodelijke arbeidsonge-
len met lichamelijke en/of geestelijke
aan de Spoedeisende Hulp. Botbreuken,
spelbaar en inherent aan het proces
vallen van de Arbeidsinspectie maken
schade èn met minimaal één dag ver-
oppervlakkige letsels en open wonden
deel uit van de NND.
zuim worden geselecteerd voor opna-
zijn de letseltypen die het vaakst tot zie-
me in de Monitor Arbeidsongevallen.
kenhuisopname leiden. De bovenste en
(‘common-cause variation’). Voorbeelden
beroepsbevolking,
exclusief
verzuim van meer dan een half jaar.
van ‘common causes’ zijn: slechte proce-
• Voor het vaststellen van de aantallen
dures, slecht ontwerp, slecht onderhoud,
ziekenhuisopnamen na een arbeids-
slechte werkomstandigheden (licht, ge-
ongeval is de belangrijkste bron het
In Nederland vonden in 2008 naar schat-
luid, trillingen, temperatuur, ventilatie,
Letsel Informatie Systeem (LIS) van
ting 230.000 arbeidsongevallen plaats
etc.), slijtage, etc. Een ander deel van de
Consument en Veiligheid. In LIS wor-
met letsel en verzuim. Er vonden naar
In Nederland overleden in 2008 in totaal
variatie is onvoorspelbaar, ener ligt een
den alle ongevallen geregistreerd die
schatting 90.000 bezoeken aan de Spoed-
98 werkende personen na een arbeids-
specifieke oorzaak aan ten grondslag
binnenkomen op een Spoedeisende
eisende Hulp (SEH) afdeling van een zie-
ongeval. Bij dodelijke arbeidsongevallen
(‘special-cause variation’). Voorbeelden
Hulpafdeling (SEH-afdeling) van een
kenhuis plaats na een arbeidsongeval. De
spelen naast botbreuken ook orgaan- en
steekproef van ziekenhuizen.
van ‘special causes’ zijn: een machine die
onderste extremiteiten (c.q. armen en benen) worden het vaakst getroffen.
meeste letsels waarvoor Spoedeisende
hersenletsels een grote rol. Hoofd en
kapot gaat, iemand die in slaap valt, een
• Voor het vaststellen van de aantallen
Hulp behandeling nodig is, worden ver-
hals zijn hierbij de lichaamsdelen die het
computer die crasht, stroom die uitvalt,
arbeidsongevallen met verzuim wordt
oorzaakt door contact met een object,
vaakst getroffen zijn.
etc.
gebruik gemaakt van de Nationale En-
zoals snijden aan een mes of en op de
14
15
Uitglijden, struikelen, vallen Val van hoogte Geraakt door voorwerp Snijden, stoten Beknelling Door iemand bedreigd, gebeten, geschopt Letsel ontstond op andere wijze Verkeersongeval Onbekend TOTAAL
Letsel en verzuim (werknemers) Aantal % 34.000 15 13.000 6 17.000 7 24.000 11 14.000 6 13.000 6 110.000 48 2.900 1 1.500 1 230.000 100
Letsel en verzuim (werknemers)
Landbouw en visserij Industrie en delfstofwinning Bouwnijverheid Handel Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overig Onbekend TOTAAL
Tabel 2: Arbeidsongevallen naar letselmechanisme (bron: Monitor Arbeidsongevallen 2008)
Een derde van alle arbeidsongevallen met
Risicogroepen
Ziekenhuisopname na SEH - behandeling (werkenden) Aantal Aantal % per 100.000 460 10 200 560 12 57
Aantal
%
3.100 44.000
1 19
Aantal per 100.000 3.300 5.400
25.000 31.000 9.700 24.000
11 13 4 11
6.500 3.100 4.400 5.700
960 240 70 450
21 5 2 10
190 20 22 88
4.400 18.000 9.600 30.000
2 8 4 13
1.400 3.500 2.000 2.600
20 180 40 80
<1 4 <1 2
7,7 33 6,8 6,2
30.000
13
2.200
230.000
100
3.400
170 1.400 4.600
4 30 100
Dodelijke afloop (werkenden) Aantal per 100.000 8,8
Aantal
%
20 7
20 7
39 5 16
40 5 16
7,7
2
2
0,4
11
9
9
54
98
100
3,1
1,2
Tabel 3: Arbeidsongevallen naar bedrijfstak (bron: Monitor Arbeidsongevallen 2008)
letsel en verzuim leidt tot verzuim van meer dan een maand (zie Tabel 1). Bijna
Jongere werknemers (20-24 jaar) hebben
tien procent leidt tot verzuim van meer
een grotere kans op een ongeval met let-
dan een half jaar.
sel en verzuim dan oudere werknemers.
Uitglijden, struikelen en vallen (op gelijk
Voor ziekenhuisopnamen en dodelijke
niveau, 15%) en snijden en stoten (11%)
ongevallen is het risico onder werken-
dat deze groepen vooral werkzaam zijn
communicatie en industrie (vooral bij de
zijn de meest voorkomende letselmecha-
den relatief hoog voor ouderen. Jongeren
in meer risicovolle sectoren.
vervaardiging van transportmiddelen en
nismen (zie tabel 2).
hebben relatief vaker snijongevallen en
producten van metaal en in de textiel-,
ouderen vaker valongevallen. Voor alle
Verder is de geschatte kans op een ar-
kleding- en lederindustrie). De sectoren
Van de ernstige arbeidsongevallen die
ongevaltypen geldt dat mannen een meer
beidsongeval met letsel en verzuim re-
landbouw en visserij en bouwnijverheid
hebben geleid tot Spoedeisende Hulp be-
risico lopen op een arbeidsongeval lopen
latief hoog voor werknemers met een
scoren relatief hoog op ziekenhuisopna-
handeling en/of ziekenhuisopname be-
dan vrouwen.
werkweek korter dan 25 uur (kans per
mes en dodelijke ongevallen scoren (ta-
gewerkt uur) en werknemers met aty-
bel 3)
droegen de geschatte totale directe medische kosten 88 miljoen euro, gemiddeld
De geschatte kans op een arbeidsongeval
pische werktijden (overwerk, avond-,
circa 950 euro per slachtoffer. De totale
met letsel en verzuim was in 2008 rela-
nacht- en weekendwerk).
verzuimkosten (tot één jaar) van deze ar-
tief hoog voor allochtone werknemers
beidsongevallen bedroegen in 2008 naar
(vooral niet-westerse allochtonen) en la-
Het risico op een ongeval met letsel en
om slachtoffer te worden van een ar-
schatting 220 miljoen euro, gemiddeld
ger opgeleide werknemers. Onduidelijk
verzuim is relatief hoog in de bedrijfstak-
beidsongeval. Schilders, loodgieters, fit-
ongeveer 4.500 euro per slachtoffer.
is in welke mate dit bepaald wordt door-
ken bouwnijverheid, vervoer, opslag en
ters, lassers en plaat- en constructiewer-
16
Werkenden in de ambachtelijke en industriële beroepen lopen het grootste risico
17
Letsel en verzuim (werknemers) Aantal % Aantal Per 100.000 4.400 2 12.000 13.600 4 11.700 15.000 7 9.100 14.200 1 8.500 4.000 6 7.800 9.600 1 7.800 2.000 7 7.700 7.000 6 6.500 7.600 2 6.100 7.800 3 6.100 4.000 3 5.400 15.500 3 5.200 7.600 1 5.000 1.300 0 4.500 1.000 5 4.200 3.300 1 3.900 4.000 1 3.700 6.800 2 3.500 11.400 0 3.400 90.000 45 2.000
Schilders Loodgieters, fitters, lassers, plaat- en constructiewerkers Metselaars, timmerlieden en andere bouwvakkers Machine-bank-monteurs, instrumentmakers, reparateurs Buschauffeurs, treinsbestuurders, zeelieden Vrachtwagenchauffeurs Kleermakers, kostuumnaaiers, stoffeerders Voedingsmiddelen- en drankenbereiders Elektromonteurs, reparateurs van elektrische apparaten Politiepersoneel, brandweer, bewakers Laders, lossers, inpakkers, grondwerk- en kraanmachinisten Ambachtelijke en industriële beroepen; niet nader gespecificeerd Koks, kelners, buffetbedienden Agrarische beroepen; niet nader gespecificeerd Postdistributiepersoneel Huisbewaarders, schoonmaakpersoneel (in gebouwen) Transportberoepen; niet nader gespecificeerd Bejaardenverzorger, kinderverzorger, gezinshulp, alfahulp; overig Verpleegkundigen, ziekenverzorgenden; overig Overige beroepen TOTAAL
230.000
100
3.400
Tabel 4: Arbeidsongevallen naar beroep (bron: Monitor Arbeidsongevallen 2008)
matig ondersteunen van een last, met of zonder verplaatsing van het lichaam en de last. Meer tillen of dragen dan gezondheidskundig verantwoord is, kan leiden tot klachten aan het bewegingsapparaat en daarmee tot ziekteverzuim, medische consumptie en zelfs arbeidsongeschiktheid. Bij de beoordeling van fysieke belasting door tillen of dragen is niet alleen het gewicht van de te tillen last van belang, maar ook de houding die wordt aangenomen bij het verrichten van de tilwerkzaamheden, de frequentie waarmee getild wordt en de mate waarin
• Repeterende bewegingen. Werknemers
een voorwerp vastgepakt kan worden.
die langdurige repeterende bewegingen
• Duwen en trekken. De activiteit duwen
moeten maken hebben een verhoogd
en trekken wordt gedefinieerd als het
risico op het ontwikkelen van klachten,
handmatig in beweging brengen en
aandoeningen en ziekte (arbeidsonge-
verplaatsen van een last over langere
schiktheid). Repeterende bewegingen
afstand, waarbij het lichaam zich in
zijn de belangrijkste oorzaak van klach-
dezelfde richting beweegt als de last,
ten aan arm, nek, schouders (KANS, ook
zonder dat de last gedragen wordt. Bij
wel aangeduid als RSI). Bij repeterend
kers, metselaars, timmerlieden en andere
De Arbeidsinspectie onderscheidt in haar
deze vorm van handmatig duwen en
werk worden geen zware gewichten
bouwvakkers vormen de top 3 van beroe-
rapport ‘Arbo in bedrijf 2008’ (Saleh et al,
trekken worden de afzetkracht en de
verplaatst (lichter dan 4 kg). Hoewel de
pen, waarbij de kans op een arbeidson-
2009) een aantal regelmatig voorkomen-
beweging door de benen en voeten
tijdsduur en de frequentie bepalen of er
geval met letsel en verzuim het hoogst
de arbeidsrisico’s:
geleverd. De beide armen en handen
sprake is van repeterende bewegingen,
is (zie tabel 4). Alle benoemde beroepen
• Tillen en dragen. Tillen is het met de
worden slechts gebruikt om de kracht
is het veelal de combinatie met een on-
en
over te dragen op de last, door de ar-
gunstige, ongevarieerde werkhouding
neerzetten van een last, zonder dat de
men min of meer in een vaste stand te
en het gebrek aan herstelmomenten, die
persoon die tilt zichzelf verplaatst. On-
houden. Bij duwen en trekken bestaat
ertoe leidt dat repeterend werk kan lei-
der dragen wordt verstaan het hand-
er een risico op overbelasting van de
den tot gezondheidsklachten. Een zeer
lage rug.
bekend voorbeeld van repeterend werk
in de tabel scoren dus bovengemiddeld.
handen
oppakken,
verplaatsen
18
19
• Machineveiligheid - Machines en productielijnen kunnen de veiligheid van toegestaan. Bij 51% van de bedrijven
werknemers direct in gevaar brengen.
waar werknemers op hoogte werken
De belangrijkste risico’s van machines
wordt er gewerkt op of aan gebouwen.
zijn knel-, plet- en snijgevaar en aan-
• Gevaarlijke stoffen. Gevaarlijke stof-
rijdgevaar (vooral heftrucks). Machi-
fen zijn stoffen die een mogelijk ge-
nes en productielijnen behoren te vol-
vaar opleveren voor de veiligheid en
doen aan de wettelijke veiligheids- en
gezondheid van werknemers die er
gezondheidseisen. De volgende ma-
tijdens hun werk aan worden bloot-
chines vormen vooral een arbeidsri-
gesteld. Soms hebben deze stoffen
sico: hijs- en hefwerktuigen, machines
directe en merkbare gevolgen voor de
voor intern transport (vast en mobiel),
is het zogenaamde lopende bandwerk.
gezondheid en soms is het effect niet
aangedreven
Maar ook werkzaamheden als het be-
direct zichtbaar of merkbaar. Bij ge-
productiemachines.
straten kunnen een sterk repeterend
vaarlijke stoffen kan men denken aan:
karakter hebben.
lasrook, vluchtige organische stoffen
• Ongunstige of statische lichaamshou-
handgereedschap
en
In tabel 5 is per arbeidsrisico het percentage bedrijven aangegeven waar het
(VOS), graan- en meelstof, gewasbe-
ding. Bij een ongunstige of statische
schermingsmiddel,
gevaar-
sche industrie (metallisch lood), land-
arbeidsrisico aanwezig is en het percen-
lichaamshouding gaat het bijvoor-
lijke schoonmaakmiddelen en corro-
bouw (landbouwgif Dinoseb) en kap-
tage werknemers dat wordt blootgesteld
beeld om het langdurig in een gebo-
sieve stoffen.
pers (haarverf en permanentvloeistof).
aan het arbeidsrisico.
gen houding zitten of het werken met
biocide,
• Reproductietoxische
stoffen.
Deze
gedraaide rug of nek. Er zijn geen of
stoffen kunnen voor mannen en vrou-
onvoldoende mogelijkheden om stati-
wen schadelijk zijn voor de voort-
sche lichaamsbelasting af te wisselen
Arbeidsrisico
Als % van alle bedrijven
planting. Door inademen, inslikken of
tillen en dragen
46%
30%
met dynamische lichaamsbelasting.
aanraken kunnen de stoffen in bloed
duwen of trekken
19%
13%
• Werken op hoogte. Bij het werken op
of moedermelk terecht komen. Ze
repeterende bewegingen
12%
6%
hoogte hebben werknemers te maken
kunnen leiden tot een vermindering
(excl. beeldschermwerk)
met valgevaar. De Europese Richtlijn
van de vruchtbaarheid of afwijkingen
ongunstige of statische
23%
12%
werken op hoogte schrijft voor dat
bij het ongeboren kind. Voorbeelden
lichaamshouding (excl.
werkzaamheden op hoogte uitgevoerd
van branches waar met reproductie-
moeten worden vanaf een veilige en
toxische stoffen wordt gewerkt zijn
werken op hoogte
15%
5%
ergonomisch verantwoorde steiger,
de gezondheidszorg (inhalatie-anes-
gevaarlijke stoffen
27%
12%
stelling, bordes of werkvloer. Het op
thetica, cytostatica (kankerremmende
reproductietoxische
2%
1%
hoogte werken vanaf ladders, lijnen
geneesmiddelen)
42%
onbekend
en vergelijkbare arbeidsmiddelen is
oxiraan), grafische industrie (inkt en
alleen onder specifieke voorwaarden
kleurstoffen, metallisch lood), chemi-
of
ethyleenoxide/
20
Als % van werknemers in alle bedrijven
beeldschermwerk)
stoffen machineveiligheid
Tabel 5: Regelmatig voorkomende arbeidsrisico’s (bron: Arbo in bedrijf 2008)
21
3. Gesprekken met consortiumbedrijven
Om de vraag naar veiligheid op de werk-
waarin het bedrijfsleven en kennisinstel-
vloer helder te krijgen hebben we in-
lingen verder zouden moeten excelleren
terviews gehouden met de industriële
(Agentschap NL, 2011). In aansluiting
consortiumleden. De belangrijkste con-
op het topsectorenbeleid kiest Saxion
clusies van deze gesprekken zijn in dit
voor het profiel High Tech Systemen en
hoofdstuk verwerkt. In dit hoofdstuk
Materialen en wil daar een voorname rol
gaan we achtereenvolgens in op de vraag
in spelen (Boomkamp, 2011). Er bestaat
welke werkvloer we voor ogen hebben,
geen enkele twijfel over het belang van
welke veiligheidsvraagstukken daar spe-
High Tech Systemen en Materialen voor
len vanuit het consortium (vraagarticu-
Oost-Nederland als regio met veel tech-
latie) en hoe ambient intelligence daarin
nische bedrijvigheid en maakindustrie.
een rol zou kunnen spelen.
De Twente Index geeft aan dat in deze regio 25% van de werkgelegenheid zich
Karakterisering van de werkvloer
bevindt in de industrie (zie figuur 2). Ook het project Veiligheid op de werk-
Het Kabinet heeft een aantal topsecto-
vloer sluit hierbij aan. Het project richt
ren geïdentificeerd waarin Nederland een sterke internationale positie heeft en
zich op de toepassing van High Tech SysSaxion Kenniscentrum Design en Technologie
temen en Materialen voor de veiligheid
119650 120000
100000
86628
80000
70040
60000
40000
20000
11972
0 Agrarische sector
Nijverheidssector
Commerciele dienstverlening
Niet-commerciele dienstverlening
Figuur 2: Aantal arbeidsplaatsen in Twente.
22
Veilig gedrag: effect van design
23
Vraagarticulatie Materialen & High Tech Systemen 2007 2008
1-9 arbeidsplaatsen 10-49 arbeidsplaatsen 50-99 arbeidsplaatsen > 100 arbeidsplaatsen Totaal MKB [<100] TOTAAL
Aantal werknemers 2.711 6.811 2.669 9.670 12.191 21.861
% 12 31 12 44
Aantal werknemers 2.774 6.685 2.502 9.288
56
11.961 21.249
% 13 31 12 44 56
2009
Aantal werknemers 2.508 6.730 2.416 8.930 11.654 20.584
Om de vraag naar veiligheid op de werk-
2010 % 12 33 12 43
Aantal werknemers 2.184 7.097 3.324 14.126
56
% 8 27 12 53
12.605 26.731
47
vloer helder te krijgen hebben we interviews gehouden met de industriële consortiumleden. Doel van deze interviews was om te komen tot een aantal goede casussen die passen binnen het project. In deze paragraaf is de uitkomst van deze gesprekken verwerkt. We hanteren daarbij het model als weergegeven in figuur
Tabel 6: Twentse cluster Materialen en High Tech systemen(bron: Twente Index 2010)
3. Bij de productontwikkeling kunnen we verschillende fases onderscheiden: het kiezen en vergaren van grondstoffen, het
Grondstoffen/materialen
ontwerp en de productie, de verpakking
Het productieproces begint met het kie-
en distributie, het gebruik en onderhoud
zen van de juiste grondstoffen. Bij een
op de werkvloer. Ook voor de werkvloer
In het consortium van het project Veilig-
van het product en ten slotte het herge-
weloverwogen aankoop van grondstof-
waarop de veiligheid verbeterd wordt kie-
heid op de werkvloer nemen een aantal
bruik en/of recycling van het product.
fen kan ernaar worden gestreefd om
zen we voor de sector van High Tech Sys-
grotere bedrijven deel (Thales, TenCate,
Tijdens al deze fases speelt het begrip
dit bijvoorbeeld duurzaam te doen. Hier
temen en Materialen. Deze sector is dus
PANalytical), die alle een onderzoekscul-
veiligheid een rol.
speelt veiligheid al een rol, in het bijzon-
ook ‘object’ van onderzoek. Tegelijkertijd
tuur kennen. Hun werkveld, waarbij we
der waar het gaat om CMR stoffen. De
is deze sector nog heel breed, variërend
rond Thales ook de machinefabriek Norma
high tech-systeemleverancier Norma MPM
van bedrijven in de mechatronica, waar-
MPM meerekenen, zien we als karakteris-
fabriceert bijvoorbeeld producten voor
onder robotica en smart sensornetwer-
tiek voor de primaire focus van bedrijven
klanten als Thales. Over het algemeen
ken, tot MESA+ spin-offs in de nanotech-
waar we de veiligheid op de werkvloer
specificeert de klant welke materialen en
nologie tot het bedrijfsleven rond slimme
willen onderzoeken en bevorderen. Om-
grondstoffen gebruikt worden. Hier kun-
en nieuwe materialen. In 2010 waren in
dat bij deze bedrijven – en in de sector in
nen toxische stoffen bij zitten. Zijn hier
deze sector in Twente 26.731 werkne-
het algemeen - veel hoog opgeleiden wer-
alternatieven voor? En als ze er vandaag
mers werkzaam, waarvan 47% in het MKB
ken, hebben we hier echter naast produc-
niet zijn, zijn deze er dan in de nabije
(minder dan 100 werknemers) en 53% bij
tieomgevingen (inclusief testomgevingen)
toekomst wellicht wel? Om redenen van
grotere bedrijven (meer dan 100 werkne-
ook weer te maken met kantooromgevin-
beheersbaarheid en veiligheid houdt men
mers), zoals weergegeven in tabel 6.
gen als werkvloer. Daarnaast zijn ook ex-
het aantal verschillende toxische stoffen
terne omgevingen relevant, zoals tijdens het vervoer of op locatie bij de klant.
dat binnen het bedrijf gebruikt moeten Figuur 3: Fases in het productieproces.
24
worden bij voorkeur zo laag mogelijk.
25
Hetzelfde geldt uiteraard voor de mate
meerdere keren aandacht geven (getal 13
mers, daar is acht maal meer risico.
waarin werknemers aan deze stoffen
wordt genoemd als uit onderzoek naar
Leeftijd speelt ook een rol. Ouderen heb-
worden blootgesteld. Effectmetingen zijn
voren komend) voordat er sprake is van
ben meer ervaring. Daardoor nemen zij
hier moeilijk, want sommige stoffen bou-
gedragsbeïnvloeding en/of -verandering.
echter mogelijk ook meer risico’s, of wor-
wen zich op. Pas na jaren is er een effect,
den zij wellicht ‘slordiger’. Ongelukken
maar ook weer niet bij iedereen.
De Arbeidsinspectie benadrukt hierbij het
schuilen soms ook in routine, even iets
belang van discipline op de werkvloer.
snel doen, in de haast. Bovendien speelt
In Nederland vallen bedrijven met grote
Het is de trend om ‘fout’ gedrag steeds
bij het verouderen van de mens een af-
hoeveelheden
on-
meer te beboeten, bijvoorbeeld als je je
nemende cognitie en spierkracht. Daar-
der het Besluit risico’s zware ongevallen
bescherming niet draagt. Maar na een
bij hebben ouderen ook meer last van
gevaarlijke
stoffen
(BRZO). Dat kunnen giftige, ontvlambare
der. Hoe kunnen de toepassing van nieu-
ongeval is dit niet alleen het individu aan
brandwonden. Het herstel bij jongeren
of explosieve stoffen zijn. De opgeslagen
we technologie en procesverbeteringen
te rekenen: de fout zit vaak in de orga-
ligt op dit punt hoger. Tegelijkertijd kun-
hoeveelheden gevaarlijke stoffen zijn bij
de veiligheid tijdens ontwerp en produc-
nisatie. Een individu kun je automatisch
nen jongeren ook weer leren van ervaren
BRZO-bedrijven groter dan bij andere be-
tie verbeteren?
gedrag of onkunde niet altijd aanreke-
ouderen. Dit heeft wel weer te maken met
drijven. Vanwege de risico’s van (de op-
nen. De bedrijfscultuur is heel bepalend
de bedrijfscultuur, en het respect voor de
slag van) deze hoeveelheden gelden voor
Uit de gesprekken met bedrijven komt
voor gedrag. Amerikaanse bedrijven zijn
meer ervaren medewerker. Het advies van
deze bedrijven strengere regels (zoals het
naar voren dat het gedrag van werkne-
bijvoorbeeld veel strakker. Daar is het je
de Arbeidsinspectie is: focus op ouderen.
opstellen en oefenen van rampenbestrij-
mers en vooral de bedrijfscultuur die
houden aan de regels geen issue. Ook de
Daarnaast noemen wij als risicogroep: ge-
dingsplannen). De BRZO voegt wet- en
heerst zeer belangrijke factoren zijn. Bij-
Koninklijke Metaalunie noemt deze dis-
handicapten en laagopgeleiden. Laagop-
regelgeving op het gebied van arbeids-
voorbeeld, of men elkaar aanspreekt op
cipline. Bij onzorgvuldigheid (even een
geleiden hebben een lagere kwaliteit van
veiligheid, externe veiligheid en ramp-
gedrag. Al speelt het niet bij het eigen be-
braam wegschuren, terwijl de machine
leven. Er zijn meer ongevallen op MBO-
bestrijding samen en heeft tot doel om
drijf, men kent de voorbeelden van laag
draait), de zaken die per definitie een keer
niveau of lager.
zware ongevallen met gevaarlijke stoffen
opgeleiden, bijvoorbeeld bij galvanische
fout gaan en waarvan men denkt dat het
te het voorkomen en te beheersen. In Ne-
bedrijven, die het niet zo nauw nemen
wel kan, werkt maar één ding. En dat is
Ten slotte wordt ook de concentratie ge-
derland gaat het om 416 bedrijven die op
met de veiligheid. Zij eten bijvoorbeeld
verbieden.
noemd. Langer doorwerken, na een dag
de BRZO-lijst staan. De bij het consortium
een boterham bij het werk. Koninklijke
betrokken bedrijven staan overigens niet
Metaalunie signaleert het ontbreken van
Risico’s zijn er ook bij nieuwkomers. Dit zijn
alle bedrijven wel voor (Norma). Hogerop-
op deze lijst.
en geeft daarmee aan dat er behoefte is
werknemers die net van school komen, of
geleiden werken ook in een kantoortuin,
aan een methode om gedrag optimaal te
intern van functie veranderen, of zij-instro-
waarbij de concentratie wordt beïnvloed
Ontwerp en productie
beïnvloeden, zodat je wenselijk gedrag
mers. Risico’s zijn er ook bij anderstaligen.
door het geluidsniveau van collega’s (PA-
De tweede fase betreft het proces van
krijgt. Gedrag is moeilijk beïnvloedbaar.
Degenen die nieuwkomers en/of anders-
Nalytical). Wat betekent dit voor producti-
ontwerp en productie van goederen. De
Bij elk mens is dit weer verschillend.
taligen inwerken vergeten vaak veiligheid.
viteit en concentratie (en daarmee indirect
feitelijke werkvloer dus. Ook testomge-
Bewustwording verhoogt de veiligheid,
Het advies van de Koninklijke Metaalunie
voor de veiligheid)?
vingen binnen het bedrijf vallen hieron-
maar er moet sprake zijn van cyclisch
is om als project in te zetten op nieuwko-
26
van 8 uur bijvoorbeeld nog 4 uur, komt bij
27
Verpakking en distributie
Veiligheid van product
Een derde fase betreft veilige manieren van verpakking, afhandeling en transport van de resulterende producten. PANalyti-
Mens •Conditie •Beïnvloeding gedrag •Perceptie •Intentie •Betrokkenheid
Bediening & Werking
cal geeft aan dat in dit kader wel eens sensoren zijn meegegaan in de verpakking
Product zelf
om tijdens het vervoer te kunnen zien hoe
•Afrondingen •Uitstekende delen •…
een product behandeld wordt. Denk aan
vinden, zeker in de toekomst, mogelijk plaats op afstand. In relatie tot de software kun je dan denken aan het uploaden van software van derden, misschien zelfs via Internet. Hoe kun je dan veiligheid ga-
•Wat kan er mis gaan
Omgeving
les en PANalytical). Gebruik en service
• Kritische gebruiksituaties • Afleiden
iemand die een apparaat vervoert en zo
randeren? Dat wil zeggen, de omgeving is onveilig, hoe creëer je een veilige omgeving als systemen steeds opener wor-
hard mogelijk rijdt of een doos die in India
Figuur 4: H et SHEL model vanuit productontwerp gezien.
liggend in een vrachtauto wordt vervoerd en dan op de kop wordt uitgepakt. Dit
den en een lange levensduur hebben? Dit is dus iets wat mogelijk speelt voor de toekomst, nu nog niet.
is niet direct veiligheid op de werkvloer,
• De omgeving waarin het product
maar indirect weer wel. Is het apparaat
wordt gebruikt. Is die bijvoorbeeld la-
PANalytical noemt ook de potentiële be-
nog wel volgens reguliere procedures te
waaierig of niet?
schadiging van producten bij de klant.
installeren en efficiënt en effectief opera-
De essentie is dat er over het algemeen
tioneel (inclusief veiligheidsfunctionalitei-
Gebruik en onderhoud
De producten zelf mogen over het al-
geen andere feedback over de impact
ten) te krijgen bij ongepast transport?
De vierde fase is het op een veilige manier
gemeen als veilig worden gezien, Daar
van genoemde productbeschadiging op
gebruiken van de producten door de klan-
kom je bijvoorbeeld met je vingers niet
veiligheid is dan die voortkomend uit
Er gebeuren volgens de Arbeidsinspectie
ten. Zoals weergegeven in figuur 4 - feite-
tussen, welke opleiding je ook hebt. De
voorgeschreven reguliere inspectie door
ook veel aanrijdingen en ongevallen met
lijk een andere blik op het SHEL-model uit
Arbeidsinspectie geeft aan dat je wel re-
service-engineers of operators. Er is een
heftrucks. Per jaar komen gemiddeld 200
figuur 1 - spelen hier factoren zoals we die
latief veel ongevallen ziet bij het ombou-
(logische) wens om hiervoor prijseffec-
meldingen van ernstige ongevallen bij de
kennen vanuit het industriële productont-
wen, onderhoud van, en/of storing aan
tieve en robuuste (0% false alarm) oplos-
Arbeidsinspectie binnen (cijfers 2008).
werp. Die factoren bepalen of iets meer of
machines. In de regio Twente was er bij
singen te krijgen die op continue basis
Het gemiddeld aantal dodelijke slachtof-
minder veilig is:
ETN bijvoorbeeld een dodelijk ongeval
monitoren. Dit zal een veilig continu
fers ligt al enige jaren op vijf per jaar en
• De eigenschappen van het product
door het koppelen van twee machines.
gebruik van het product door de gebrui-
elk jaar melden zich 1700 slachtoffers op
zelf: heeft het product bijvoorbeeld
Die waren elk op zich veilig, maar de
ker kunnen faciliteren. TenCate noemt
de spoedeisende hulp na een ongeval met
scherpe randen en hoeken of juist
koppeling van beide machines niet. Dit
een soortgelijk voorbeeld. TenCate geeft
een heftruck. Binnen een bedrijf zijn hef-
niet?
resulteerde in € 40.000 boete, zoals na
richtlijnen voor het wassen van zijn ma-
te lezen in de strafrecht jurisprudentie.
terialen. Maar gebeurt het in de praktijk
trucks dus een potentiële bron van ongelukken.
• De toestand van de gebruiker: is hij
ook zo? Bij ervaren bedrijven wel, maar
vermoeid of gestrest of niet, is het een ervaren gebruiker of niet etc?
Al is een apparaat veilig, het wordt wel
iemand kan een beschermend pak ook
• De interface tussen mens en machine
gebruikt gedurende lange termijn (in ie-
wel thuis wassen! Hetzelfde punt speelt
en hoe deze is ontworpen (bediening).
der geval bij onze partners, zoals Tha-
ook rond wel of niet professioneel repa-
28
29
4. Conclusie: definitie van casussen
reren. Hoe weet je of iets nog veilig is? Je kunt wellicht sensoren inweven in kleding
De rol van ambient technologie
(bijvoorbeeld zodat iets verkleurt als het niet meer veilig is), maar dan moeten die
Hoe kan ambient technologie helpen de
sensoren ook wasbaar zijn.
veiligheid op de werkvloer te verbeteren? In aparte documenten zullen we de
Bij beschermende kleding speelt ook het
‘state-of-the-art’ op het gebied van ‘Per-
comfort. Weliswaar komt eerst de veilig-
sonal Protective Equipment’, ‘situational
heid en dan het comfort, maar toch. Als
awareness’ en ‘persuasive technology’
kleding niet comfortabel is, dan trekt
in kaart brengen. In deze paragraaf be-
de gebruiker het wellicht niet aan. Een
perken we ons tot een enkele opmerking
brandweerman weet wel dat hij dat pak
die bij de interviews met de consortium-
een aantal uren aan moet. Maar bij indus-
partners naar voren is gekomen. Noldus
triële veiligheid kan het anders liggen.
ontwikkelt bijvoorbeeld producten voor
Comfort wordt ook steeds meer gevraagd
het volgen van mensen, zowel binnen
in tenders. De brandweer werkt al met
als buiten. Er is daarbij behoefte aan
twee soorten pakken: één voor gevaar en
kleinere (en goedkope) sensoren voor fy-
één voor het gewone werk. Zelfs Fashion
siologische metingen. Het idee leeft om
speelt een rol. Een brandweerpak moet
bijvoorbeeld de eigen medewerkers de
Op basis van literatuuronderzoek en ge-
rialen. In het consortium van het project
bijvoorbeeld blauw zijn, ook al is in ande-
hele dag van sensoren voorzien. Dit zou
sprekken met bedrijven in het RAAK-PRO
Veiligheid op de werkvloer participeert
re kleuren een beter alternatief voor hand.
ook als casus in het project kunnen. Het
Veiligheid op de Werkvloer-consortium is
een aantal grotere bedrijven uit deze sec-
verschaft informatie over wanneer men
een risicoanalyse uitgevoerd met als doel
tor: TenCate, PANalytical,Thales en Nor-
Noldus geeft ten slotte nog aan dat ‘fou-
dicht bij elkaar is of hoe te ontruimen,
het definiëren van relevante casussen
ma MPM. Omdat bij deze bedrijven – en
ten’ in user interfaces ook een indirect vei-
etc. Automatische gedragsherkenning bij
binnen het project.
in de sector in het algemeen - veel hoog-
ligheidseffect hebben. Een operator kan
mensen, dus het komen tot een hoger ni-
bijvoorbeeld een fout maken, waardoor
veau van herkennen van gebeurtenissen,
elders slachtoffers vallen. Dit valt ook on-
is een volgende stap. Noldus zou graag
der de scope van het project.
een casus doen rond de analyse van ge-
Het project richt zich op de toepassing
naast hebben we ook te maken met de
dragspatronen.
van High Tech Systemen en Materialen (in
veiligheid rond het productgebruik door
Hergebruik en recycling
het bijzonder ambient technology) voor
klanten.
In een laatste fase, ten slotte, kan worden ge-
de veiligheid op de werkvloer. Daarnaast
keken naar het hergebruik/recycling van (af-
kiest het project als werkvloer waarop
gedankte) producten. Dit is in de interviews
veiligheid wordt verbeterd ook voor de
niet to nauwelijks aan de orde gekomen.
sector van High Tech Systemen en Mate-
30
opgeleiden werken, hebben we hier naast
Scope
productieomgevingen ook te maken met kantooromgevingen als werkvloer. Daar-
31
Bij het definiëren van casussen kan reke-
TenCate Protective Fabrics
ning worden gehouden met:
• Hoe kun je het comfort van bescher-
• Specifieke
risicogroepen:
Algemeen
jongeren/
mende kleding verhogen bij gelijke of
De bedrijfsspecifieke casussen zijn voor-
ouderen, laagopgeleiden, anderstali-
grotere veiligheid? Het gaat hier ty-
lopig gedefinieerd. Dit betekent dat on-
gen/niet-westerse allochtonen, gehan-
pisch om de balans comfort/veiligheid
derzoek en/of verdere observatie en
dicapten, mensen met een korte werk-
die eventueel te combineren is met
verdieping tot nieuwe inzichten en/of
week/atypische werktijden en vooral
factoren als fashion, onderhoud en/of
uitdagingen kan leiden. Toch zien we een
nieuwkomers.
sensoren van kleding.
aantal generieke lijnen. Wat in het bijzon-
• Specifieke risicoactiviteiten: tillen en
• Hoe kun je risico’s zichtbaar maken,
dragen, duwen of trekken, repete-
in bijvoorbeeld industriële veiligheid,
rende bewegingen, ongunstige of sta-
van veel voorkomende situaties?
tische lichaamshouding, werken op
• De
der steeds naar boven komt is: • Het zichtbaar maken van de risico’s op beschadiging van het product bij de
werking van beschermende kle-
klant (maar hoe kom ik daar achter) of
hoogte, gevaarlijke stoffen, reproduc-
ding met sensoren wordt in het lab
van de beschermende kleding die niet
tietoxische stoffen, machineveiligheid.
getest. Maar hoe zit het met vieze kle-
meer beschermt (maar hoe zie ik dat)?
• De bedrijfscultuur: organisatie, disci-
ding en het effect van wassen, bescha-
• Het werknemers bewust maken van
digingen door gebruik, etc. Of hoe
potentieel onveilige situaties. Hoe kun
dit voor productiviteit en concentratie
maak je zichtbaar of constateer je dat
je op een natuurlijke (wellicht ambi-
(en indirect veiligheid)?
het materiaal minder beschermend is?
ent) en effectieve wijze communiceren
pline, communicatie.
Bedrijfsspecifiek
• De beschadiging van producten bij de
over gevaren en/of gedrag beïnvloe-
Uit de gesprekken met de consortium-
klant gedurende de volledige lifecycle
Norma MPM
den? Dit speelt vooral een rol in de
partners komen primair de volgende po-
(15-20 jaar is geen uitzondering).
• Personeel bewuster maken van welke
industrie, waar het vaak gaat om doe-
tentiële casussen naar voren:
Hoe constateer je op continue basis
stoffen zij gebruiken en welke geva-
dat een product bij de klant bescha-
ren daaraan verbonden zijn. Het gaat
• Het gedrag van medewerkers en de
ners in plaats van denkers.
PANalytical
digd is geraakt en potentieel niet veilig
om doeners, geen lezers. Men zoekt
bedrijfscultuur. Het is niet voldoende
• Hoe wordt het product vervoerd en
meer is?
de ‘bijsluiter’ echt niet op. Je kunt niet
om naar persoonlijke veiligheid, veilige
komt in ‘100% en veilige’ staat aan?
• Het ondersteunen van het eenvoudig
steeds ergens over nadenken. Maar
omgevingen of veilig gedrag alleen te
Het gaat hierbij om circa 1000 machi-
en veilig configureren van systemen
in routine zit een gevaar. Hoe kun je
kijken. Ook de organisatie speelt een
nes plus heel veel onderdelen/compo-
door gebruikers, bijvoorbeeld de mo-
automatisch en op een natuurlijke ma-
rol. Of bij beschermende kleding, zelfs
nentenverschepingen per jaar.
gelijkheden verkennen voor (automa-
nier bewustzijn creëren of gedrag ver-
fashion.
• Het werken (en eventueel lang door-
tische) componentherkenning en com-
anderen?
werken) in een kantoortuin, waarbij de
ponentpositieherkenning via moderne
concentratie wordt beïnvloed door het
technologisch mogelijkheden.
Bij het onderwerp Persoonlijke veiligheid
• Een casus rond gevaarlijke stoffen, bij-
en rond Personal Protective Equipment
voorbeeld minder lang blootstellen of
(PPE) lijkt vooral de balans tussen sen-
geluidsniveau. Open ruimtes hebben
vermindering van de hoeveelheid ver-
soren, comfort, veiligheid en onderhoud
voordelen en ongemak. Wat betekent
schillende gevaarlijke stoffen.
(slijtage/wassen) van belang. Dit ligt ook
32
33
langrijke rol. Maar ook het niet naleven
iemands gedrag waarvoor omgevingsbe-
gaat houden met sensornetwerken bij de
van regelgeving/protocollen (of juist het
wustzijn (‘situational awareness’) en/of
Universiteit Twente. Uitwisseling zal (een
omzeilen ervan uit gemakzucht), het beïn-
sensoren en actuatoren rond het lichaam
dag in de week) plaatsvinden. De promo-
vloeden gedrag (gewoontes doorbreken),
(wellicht verweven in ‘Personal Protective
vendi hebben een scope van vier jaar en
het effect van instructies, het gebruik van
Equipment’) nodig zijn.
zullen cyclisch elk semester (half jaar)
producten op een juiste wijze door ver-
De tweede gekozen onderzoekslijn is het
gebruik maken van studentenprojecten
schillende type gebruikers. Ook speelt
‘Detecteren en zichtbaar maken van risi-
rond specifieke casussen.
altijd de balans tussen veiligheid versus
co’s. Waar de eerste onderzoekslijn meer
efficiëntie/productiviteit versus gemak/
gedragsmatig is ingestoken, heeft deze
De eerste stap is nu dat rond elk van de
comfort en eventueel kosten een rol.
onderzoekslijn een meer technisch karak-
drie werkpakketten
ter. We denken in het bijzonder aan sen-
• Persoonlijke veiligheid/Personal Pro-
Twee onderzoeksstijlen
sornetwerken rond het lichaam, wellicht verweven in de (beschermende) kleding,
tective Equipment • Veilige omgeving/Situational aware-
Op basis van bovenstaande analyse heeft
om bijvoorbeeld stress of andere fysieke
het project Veiligheid op de werkvloer ge-
condities te meten. Bij het zichtbaar ma-
• Veilig gedrag/Persuasive technology
kozen voor twee onderzoekslijnen. Ten
ken van risico’s denken we ook aan actua-
de stand van zaken (state-of-the-art) in
eerste de onderzoekslijn ‘Beïnvloeden van
toren in de zin van functionele materialen.
kaart wordt gebracht. Ook wordt een
gedrag op basis van omgevingsfactoren’.
Hier ligt dus duidelijk een sterke relatie
discussie gevoerd over de vraag hoe de
dicht tegen gedrag (of detectie van afwij-
De focus ligt hierbij sterk op de mens en
met het werkpakket Persoonlijke veilig-
(ambient) technologie een bijdrage kan
kend gedrag) aan.
de bedrijfscultuur. Hoe kun je routinege-
heid, in het bijzonder Personal Protective
leveren aan de oplossing van de veilig-
drag doorbreken (het meeste gedrag is
Equipment (PPE). Er ligt echter ook een re-
heidsvraagstukken (en/of –uitdagingen)
Bij het onderwerp Veilige omgeving ligt
immers automatisch)? We denken dan in
latie met het werkpakket Veilig gedrag en
en hoe dat zich vertaalt naar geschikte
het voor de hand de grote hoeveelheid be-
het bijzonder aan het gebruik van stimuli
het werkpakket Veilige omgeving. Want
casussen (bijvoorbeeld experimenten) in
schikbare kennis over ‘situational aware-
die gedrag beïnvloeden, zonder dat we
het gaat uiteraard ook om het herkennen
de praktijk.
ness’ (bijvoorbeeld bij Thales) te vertalen
dat in de gaten hebben (ambient tech-
van activiteiten, waarbij ook omgevings-
naar en toe te passen op de werkomge-
nology). Voorbeelden zijn het gebruik
factoren weer een belangrijke rol spelen.
ving. Een uitgangspunt dat de omgeving
van zintuigen (licht, geur) of sociale ge-
inherent onveilig is, is wellicht een inte-
meenschappen. Dit ligt in de kern van
ressante. Nieuwe ontwikkelingen als ‘aug-
het werkpakket Veilig gedrag, maar heeft
mented reality’ bieden wellicht perspec-
ook relaties met Persoonlijke veiligheid
Op beide onderzoekslijnen wordt een
tief.
en Veilige omgeving. Immers, het bewust
promovendus aangesteld. De promoven-
maken van risico’s richting personen heeft
dus die onderzoek gaat doen naar ge-
Bij het onderwerp Veilig gedrag speelt,
bijvoorbeeld ook alles te maken met een
dragsbeïnvloeding wordt aangesteld bij
zoals gezegd, de bedrijfscultuur een be-
persoonlijke, gerichte terugkoppeling van
Saxion. De promovendus die zich bezig
34
ness
Aanpak
35
Bronnenlijst
• Agentschap NL, 2011. Topsectorenbeleid: verder versterken van Nederlandse sterktes. http://www.agentschapnl-nieuws.nl/nlinnovatie/?Z_EDITIE=13&art=95 • Boomkamp, J.W. (2011). Toespraak van drs. J.W. Boomkamp, voorzitter van het Col-
Foto’s
lege van Bestuur van Saxion, bij de opening van het hogeschooljaar 2011/2012 op 30
• Andy Matthews (http://www.flickr.com/photos/ginja_andy/2676868550)
augustus 2011 in Enschede. http://www.saxion.nl/files/storage/mnc/OpeningHoge-
• Mohammad Badi (http://www.flickr.com/photos/mhdbadi/5025149217)
schooljaar2011_toespraakWimBoomkamp.pdf
• Mahdi Abdulrazak(http://www.flickr.com/photos/lightmash/2293679151)
• Deming, W E (1975) On probability as a basis for action. The American Statistician,
• ER24 EMS (Pty) Ltd. (http://www.flickr.com/photos/er24ems/4976848162)
29(4), pp146–152
• Guy the light (http://www.flickr.com/photos/45367588@N00/2460834109)
• Hawkins, F.H. (1987). Human factors in flight. UK: Gower Technical Press.
• Alkainel (http://www.flickr.com/photos/mon-album/5248949185)
• Leeuwen, H. van & W.B. Teeuw (2009). Projectplan RAAK-PRO Veiligheid op de Werk-
• Tien Do (http://www.flickr.com/photos/tiendq/5750838746)
vloer.
• NatalieMaynor (http://www.flickr.com/photos/nataliemaynor/120843604)
• Norman, D.A. (1988). The Psychology of Everyday Things. New York, NY: Basic Books.
• Hey Paul(http://www.flickr.com/photos/heypaul/2288189)
• Onderzoeksraad voor Veiligheid (2011). Ongeval met een slijptrein in Stavoren,
• Sanofi Pasteur (http://www.flickr.com/photos/sanofi-pasteur/5283892252)
25 juli 2010. http://www.onderzoeksraad.nl/docs/rapporten/Rapport_Stavoren_NL_
• Nigel Goodman (http://www.flickr.com/photos/legin/485107887)
DEFINITIEF_web_12092011.pdf
• Michael Hanscom (http://www.flickr.com/photos/djwudi/4844385787)
• Saleh et al (2009). Arbo in bedrijf 2008. Een onderzoek naar de naleving van arbo-
• U.S. Army Corps of Engineers Europe District (http://www.flickr.com/photos/euro-
verplichtingen, blootstelling aan arbeidsrisico’s en genomen maatregelen in 2008.
pedistrict/5163883412)
http://www.arbeidsinspectie.nl/Images/Arbo_in_bedrijf_tcm290-276591.pdf
• LuísSequeira (http://www.flickr.com/photos/luismsequeira/3179491229)
• Venema et al (2010). Monitor Arbeidsongevallen in Nederland 2008.
• AplusA Trade Fair (http://www.flickr.com/photos/aplusa_tradefair/3725989991).
Hoofddorp: TNO Kwaliteit van Leven.
• Stichting Twente Index. Twente Index 2010. http://www.twente-index.nl/
36
37
38
39
ISBN/EAN:
978-90-818424-0-2
Titel:
Veiligheid op de werkvloer; risicoanalyse en pakket van eisen,
1e druk, november 2011
Auteurs:
Ynze van Houten (Novay) en
Wouter Teeuw (Saxion Kenniscentrum Design en Technologie)
Projectreferentie: D1.1.1. RAAK-Pro Veiligheid op de werkvloer Uitgever:
Saxion, Kenniscentrum Design en Technologie
40
