van Steunpunt Mantelzorg
naar
Expertisecentrum Familiezorg
Klaartje van Montfort directeur Expertisecentrum Familiezorg
s
Inhoud
1.1 ‘Weg’ van de mantelzorg,
1.2 Expertisecentrum
1.3 Leiderschap
op naar familiezorg
Familiezorg
nader bekeken
2000 - 2002
•
Familiecounseling
•
Leiding geven toen
•
Het begin
•
Hoe verder met het
•
Leiding geven nu
•
Eén Dag van de Mantelzorg,
Expertisecentrum Familiezorg?
•
Kwaliteit en regelgeving
één locatie
•
Diensten gemeenten
•
Procedures en protocollen
•
Structurele ondersteuning
•
Educatie
Midden-Brabant
•
Diensten
•
Innovatie
naar Expertisecentrum
•
2003-2005
•
Kansen en bedreigingen
Bijlage 1
Familiezorg
•
Voorbereiding naar
•
Gemeenten en
Hoogte- en dieptepunten
• Inleiding
zelfstandigheid
mantelzorgondersteuning
• Leeswijzer
•
2005-2008 Directeur
•
Gemeenten krijgen meer
St. Mantelzorg Midden-Brabant
nieuwe taken
Bijlage 2
•
Deirdre Beneken genaamd
•
Gemeenten moeten bezuinigen
Tien gouden tips
Kolmer
•
We hebben gezaaid, de bodem
•
Wat houdt de methode
is vruchtbaar
familiezorg in?
•
We blijven bij onze leest
•
De Familie Academie
•
Meerdere kapers op de kust
•
Op drie niveau’s werken voor
•
We zijn een kleine club van
zorgorganisaties
medewerkers
Voorwoord
1 van Steunpunt Mantelzorg
2
s
s
•
2.2 Welke stappen zet de
2.4 Familiezorg
nader bekeken
organisatie?
in breder perspectief
•
Inleiding
•
Werkgroep instellen
•
Inleiding
•
Definitie
•
Werkprocessen en
•
Waarom scholing in
•
Theoretisch onderzoek
hulpmiddelen aanpassen
de methode familiezorg?
•
De praktijk
•
Luisteren naar wensen van
•
Wat leren studenten over
•
Open communiceren
medewerkers
de methode?
•
Behoefte
•
Effect van de methode op de
•
Invoering van de methode in
•
Wat vinden mantelzorgers zelf?
organisatie
het curriculum van de opleiding
•
Voor wie is de methode?
•
Belemmerende factoren
•
Hulpmiddel voor de opleidingen
•
Geschikt voor alle gezinnen?
•
Condities
•
Welke organisaties hebben
•
Meer tevredenheid bij gezinnen
•
Draagvlak
familiezorg in de opleiding?
•
Voor welzijns- en zorgorganisaties
•
Geld en tijd
•
Ten slotte: hoe verder?
•
Versnippering en oplossing
2.1 Begeleiding
2.3 Directe kosten
•
Oproep aan bestuurders en
•
Families
managers
van organisaties
•
Inleiding
•
Organisaties
•
Onderwerpen
•
Vanuit mesoniveau bekeken
•
Thema’s in de methode
•
Evalueren
familiezorg, toegepast in
Zorgcentrum Den Herdgang
Nawoord Colofon
3
s
naar inhoudsopgave
2 De methode familiezorg
s
Inhoud
Iedere dag dat wij aan het werk
Van 2000 tot 2013 is veel gebeurd. Met deze brochure poog ik in grote
zijn ben ik blij dat ik dit werk mag
lijnen een inkijk te geven in de stappen die genomen zijn vanuit een visie
doen. Samenwerken in een klein
met een missie die consequent zichtbaar is. Belangrijk om te laten zien is
team dat bestaat uit enkel specia-
dat onze werkwijze afwijkt van de reguliere mantelzorgondersteuning in
listen met een geweldig vakman-
Nederland. Daarom deze brochure.
schap en een groot hart voor families in een langdurige intensieve
In deel 1 beschrijf ik chronologisch hoe wij van een Steunpunt Mantelzorg
zorgsituatie.
het Expertisecentrum Familiezorg [Exfam] zijn geworden; geen zakelijk maar een persoonlijk verhaal.
Het lijkt zo vanzelfsprekend, maar de praktijk leert anders. De juiste
In deel 2 leest u hoe wij onze zienswijze vertaald hebben naar de methode
persoon op de juiste plaats en
familiezorg om zodoende onze kennis over te dragen naar collega’s van
dan iedereen in de trein houden
zorgorganisaties en gemeentelijke instellingen. Zodat zij het goede
is geen simpele opdracht, maar
kunnen doen in de relatie met de zorgvrager en diens familie.
we zijn zover dat we een aantal jaar in dezelfde samenstelling een bereiken.
Klaartje van Montfort
4
s
naar inhoudsopgave
hoge graad van professionaliteit
s
Voorwoord
Ik wens u veel genoegen en inspiratie bij het lezen van deze brochure.
Deel 1 Inleiding
van Steunpunt Mantelzorg Midden-Brabant
Voor u ligt een brochure over een totaal andere zienswijze ten aanzien van mantelzorgondersteuning in Nederland. Wat ik wil laten zien is een ontwikkeling die leidt tot een andere werkelijkheid van de mantelzorgondersteuning. Zonder aarzeling zou ik die ondersteuning, sinds 20 jaar vormgegeven door steunpunten mantelzorg, een dwaling in het beleid van de overheid willen noemen.
naar
Ik beschrijf de wijze waarop wij van het bedienen van een nieuw uitgevonden doelgroep teruggaan naar de kern van het werk van de hulp-, dienst- en zorgverlening, waarin de sociale component weer de plek krijgt
Expertisecentrum
die het verdient. De zieke die centraal staat als klant en de familie die wij
Familiezorg
geven aan deze visie door het ontwikkelen van een hulpmiddel, bedoeld
als partner in de zorg recht van spreken geven. Wij hebben inhoud gevoor beroepskrachten, bestuurders en managers in bovenstaande sectoren: de methode familiezorg. Deze brochure is een persoonlijk manifest, geen theoretische verhandeling. Feiten, doorspekt met persoonlijke erva-
5
s
naar inhoudsopgave
s
ringen en visie op verandermanagement in de zorg.
Hiermee wil ik laten zien dat persoonlijke drijfveren de wijze van werken
Die kwaliteit verbeter je overigens niet alleen met een bepaald gedach-
van het Expertisecentrum Familiezorg gebracht heeft tot waar deze orga-
tegoed. Het gedachtegoed is een hulpmiddel. De manier waarop je het
nisatie nu staat. Met onmiddellijk daarbij vermeld dat zonder inspirerende
hulpmiddel introduceert bij je medewerkers is zo mogelijk van nog groter
voorbeelden, ondersteunende woorden, deskundig advies en medewer-
belang. Daarvoor is leiderschap nodig.
king van vele mensen om mij heen, het werken met de methode familiezorg er niet gekomen was.
Terug naar kwaliteitsverbetering. De sleutel daarvan ligt in openheid binnen menselijke relaties in alledaagse situaties. Door gerichte en intense
Met een terugblik, een pas op de plaats én een blik op de toekomst laat
aandacht te schenken, elkaar positief te waarderen krijg je openheid.
dit manifest zien hoe deze wijze van werken en het toepassen van de
Door vriendelijkheid in een winkel, op straat, thuis. Door je te houden aan
methode familiezorg tot stand kwam, wat bereikt is en welke beloftes er
afspraken. Het uitgangspunt is heel gewoon, de uitvoering allesbehalve.
liggen. Ik hoop dat diverse andere regio’s onze kennis gebruiken om hun
Het is de basis van ons gedachtegoed. We doen een appèl op algemeen
eigen expertisecentrum op te bouwen.
menselijk handelen. Daarom is ze toepasbaar in de zorg, en met hetzelfde gemak in onderwijs en arbeid.
Waar gaat het mij om? Het leven, ook het mijne, is één grote verbeterVerbeteringen aanbrengen in zorgsituaties, hoe doen wij dat? Niet door
groter wordende behoefte aan betrokkenheid, aan ontmoeting. Door het
méér regels en wetten te accepteren, niet door meer te administreren, te
steeds verder ontwikkelen van de methode familiezorg, lever ik samen
controleren, of door altijd als eerste geld- of tijdproblemen te benoemen.
met anderen een bijdrage aan het verbeteren van de kwaliteit van zorg
Wel door te investeren in mensen; door de zorgvrager te vertrouwen en in-
binnen relaties, zowel in gezinnen als in organisaties.
tensief te begeleiden. Door vakmensen in de zorg goed op te leiden.
6
s
naar inhoudsopgave
s
slag. Vooral in de zorg zie ik, door vergrijzing en verzakelijking, de steeds
Door te discussiëren over de betekenis van een dienstbare houding, door gebruik te maken van de ervaringsdeskundigheid van mensen in een lang-
Leeswijzer
durige en intensieve zorgsituatie. Door te scholen en te leren welke vaardigheden daarvoor nodig zijn.
In het eerste deel beschrijf ik in hoofdstuk 1 de chronologische weg van mantelzorg naar familiezorg; een reis vol hobbels en kuilen. Hoofdstuk 2
Deze brochure dient een breed publiek. Collega’s van steunpunten man-
beschrijft het ontstaan van Expertisecentrum Familiezorg en het beleid
telzorg kunnen op eenzelfde idee komen. Beleidsmedewerkers in zorgin-
naar de toekomst. In hoofdstuk 3 neem ik mezelf onder de loep; hoe
stellingen krijgen inzicht waar Exfam voor staat en locale en landelijke
zag en ziet mijn rol als leider eruit, met leerpunten en al, en welke stok-
overheden kunnen het relationeel werken meer handen en voeten geven.
paardjes berijd ik? In deel 2 ga ik dieper in op het gedachtegoed van de methode familiezorg.
Het gezegde in ons team is dat wij onszelf overbodig willen maken. Door in de nabije toekomst minder afhankelijk te zijn van subsidies zijn we on-
Ten slotte kraak ik een persoonlijke noot voor wat betreft mijn diepste
derweg naar een onderneming die zelf haar broek ophoudt en haar dien-
motivatie om de regie bij de klant en zijn familie te leggen. Te beginnen
sten aanbiedt aan gemeentelijke instellingen en zorgorganisaties, zonder
bij het goede voorbeeld in de zorgsector: honoreer het vakmanschap van
winstoogmerk maar met een groot hart voor de zorg.
de uitvoerende medewerkers en geef hen de verantwoordelijkheid terug om het zelfdenkend vermogen in te zetten in het directe contact met
7
s
naar inhoudsopgave
s
klant en familie.
1.1
‘Weg’ van de mantelzorg, op naar familiezorg
2000-2002 Begin jaren 90 voert Nederland op grote schaal het ‘methodisch registreren’ in; controle op handelingen van zorgmedewerkers bij Thuiszorgorganisaties, inclusief de definitie voor productieve en niet-productieve uren. Thuiszorgmedewerkers worden gedwongen zo min mogelijk nietproductieve uren te maken. Het sociale gesprek van de wijkverpleegkundige met families in een intensieve zorgsituatie wordt als niet-productief geoormerkt en dus niet meer uitgevoerd. De toenmalige Wethouder Zorg en Welzijn van de gemeente Tilburg signaleert hier een probleem. Mensen met een intensieve zorgvraag worden niet meer begeleid en ondersteund bij het zoeken naar de juiste zorg, vooral op sociaal en emotioneel gebied. Dat is onacceptabel. Er moet aandacht blijven voor de familieleden van de zieke. We schrijven 1994, het begin van het project ‘mantelzorgers centraal’ met mijn voorganger
8
s
naar inhoudsopgave
s
als projectleider.
Het begin
geen fatsoenlijke administratie, geen adequate bestanden en geen secre-
Op 4 september 2000 begint een nieuw hoofdstuk uit mijn werkende
tariële ondersteuning. Ik heb geen kaas gegeten van de werkzaamheden
leven. Ik maak kennis met mijn voorganger die binnen een maand zal
die me te wachten staan. Van mijn fysieke werkplek word ik ongelukkig.
vertrekken en krijg voor de eerstkomende maanden een afschrikwekkend scenario te horen. Op 10 november 2000 organiseer ik voor negen
Ik maak kennis met de manager van Thebe, toen mijn broodheer, en ver-
gemeenten in Midden-Brabant samen met veertig vrijwilligers de Dag van
tel dat dit zo niet gaat. Ik heb hulptroepen nodig. Die worden geregeld.
de Mantelzorg. Iedere gemeente organiseert namelijk zo’n eigen Dag. Per
Een oud-collega van Thebe wordt voor een half jaar aangesteld; ik krijg
gemeente is daar een aparte werkgroep een jaar mee bezig. Elke maand
een secretaresse die alles in een computersysteem zet en mijn voor-
komen plusminus zes vrijwilligers bij elkaar om gemiddeld veertig mantel-
ganger blijft een maand langer. In de race naar 10 november ontmoet ik
zorgers in hun gemeente een dagje uit te bezorgen. Ik ken niemand, er is
in korte tijd vrijwilligerswerkgroepen, verricht hand-en-spandiensten, bel me suf, vraag mijn collega waar ze goed in is (correspondentie versturen naar honderden adressen, hoera!) en zorg dat mijn voorganger al het werk afmaakt waar hij niet aan toe is gekomen. Moe maar voldaan bereiken we 10 november. Dan begint het echte werk, het afbouwen van diezelfde Dag van de Mantelzorg, met respect voor de vrijwilligers. ‘De Dag’ ervaar ik als een dag waarbij mensen iets leuks aangeboden krijgen, zonder te kijken naar de
9
s
naar inhoudsopgave
s
werkelijke behoeften van de mantelzorger. Mij staat iets anders voor ogen:
elke maand een bijeenkomst waarbij ze hun problemen kunnen bespre-
Zo’n inloopochtend heeft als doel:
ken, handvatten krijgen en daarmee toewerken naar meer kennis en
• kennisoverdracht, bijvoorbeeld over een bepaald ziektebeeld;
mondigheid. Die overtuiging levert me het eerste jaar veel stress op. Op
• vragen naar wensen en verwachtingen van de mantelzorgers;
de eerste plaats moet ik de vrijwilligers ervan overtuigen dat we beter op
• gesprekken met mantelzorgers over de eigen verantwoordelijkheid,
één locatie op één dag de Dag van de Mantelzorg in Midden-Brabant kun-
met name over de verhouding draagkracht versus draaglast;
nen organiseren. Op de tweede plaats wil ik structurele ondersteuning:
• ontmoeting van mantelzorgers met elkaar;
per gemeente een inloopochtend of -middag.
• emanciperen in de relatie met de arts, verpleegkundige en overige hulpverleners; • een huisbezoek bij een disbalans in de zorgsituatie. Eén Dag van de Mantelzorg, één locatie Het eerste probleem is enorme weerstand. Oisterwijkers en Goirlenaren moeten bij elkaar aanschuiven, Waalwijkers bij mensen uit Waspik en Drunen. Het lijkt onoverkomelijk. Door constant dezelfde boodschap uit te dragen, namelijk dat mensen gelijkwaardig zijn en dat ze voorbij hun angst moeten kijken, probeer ik dit probleem te doorbreken. Ik krijg steeds meer de handen op elkaar voor het standpunt dat de mantelzorgdag niet bijdraagt aan een vermindering van de last van de mantelzorger
10
s
naar inhoudsopgave
s
en een duurzame oplossing voor overbelasting van de mantelzorger.
De zorgvrager is voor mij de eerste klant, daar gaat het om. Welzijnsactiviteiten als een dagje uit kunnen overgedragen worden naar de plaatselijke Stichtingen Welzijn. Structurele ondersteuning De tweede opgave - structurele ondersteuning - houdt in dat ik alle wethouders Zorg en Welzijn van de negen Midden-Brabantse gemeenten moet benaderen. Hun medewerking is nodig om de vrijwilligerswerkgroepen onder te brengen bij de Stichting Welzijn in hun gemeente. Bij een paar gemeenten lukt dit, vooral omdat er een bloeiende Stichting Welzijn is. Bij andere gemeenten komen we tot de conclusie dat onderbrengen geen optie is omdat die welzijnsorganisaties geen belangstelling hebben. Ik ben alert op de manier waarop deze organisaties de mantelzorgondersteuning willen uitvoeren. Als zij alleen gezellige activiteiten willen organiseren, gaat de overdracht niet door. Daar waar de overdracht niet mogelijk is, voeren wij de activiteiten met de vrijwilligerswerkgroepen zelf uit. In een later stadium gaan we met alle geïnteresseerden op verschillende regio-
11
s
naar inhoudsopgave
s
nale bijeenkomsten het gesprek aan.
Inmiddels weet ik waar mantelzorgers behoefte aan hebben: aandacht, serieus genomen worden, goede zorg voor de zieke en aan één centrale beroepskracht die de afstemming regelt met de familie en die van de verschillende hulpverleners onderling. Eer het zover is hebben we nog een lange weg te gaan. Het PON (Kennisinstituut in het sociale domein in de Provincie NoordBrabant) wordt benaderd om onze diensten uit te schrijven, zodat we een jaar lang intensief tijd kunnen registreren. Zodra we de kostprijs hebben berekend maken we een dienstenboek. Zo wordt voor onze opdrachtgever, het Zorgkantoor, duidelijk hoe het geld wordt besteed en wat ze kunnen inkopen. Op het moment dat de Wet Maatschappelijke Ondersteuning in 2007 in zicht komt, en we onderhandelingen aangaan met de gemeenten in Midden-Brabant, zijn we goed voorbereid. In 2007 worden
12
s
naar inhoudsopgave
s
de gemeenten in Midden-Brabant onze financiers.
Diensten Onze taak is te professionaliseren, inzichtelijk te maken wat we doen. We ontwikkelen een dienstenboek. Een greep uit de 22 diensten: • systeembegeleiding bij families met een langdurige zorgvraag; • de maandelijkse inloop voor mantelzorgers; • individuele begeleiding van mantelzorgers met informatie en advies; • Dag van de Mantelzorg; • cursus ondersteuning van mantelzorgers; • website; • mantelzorggids; • cursussen voor familieleden van dementerenden; • cursussen voor naasten van een familielid met een borderlinestoornis en met een manische depressie; • voorlichtingsbijeenkomsten; • thema-avond voor familie van psychiatrische patiënten; • JFZ (jonge familiezorger) weekenden; • mantelzorgondersteuning bij de thuiszorg;
13
s
naar inhoudsopgave
s
• Alzheimer Café.
2003-2005 Maar we zitten pas in 2003. In eerste instantie verhuizen we naar een
We worden serieus genomen. Men krijgt sympathie voor en vertrouwen in
gebouw in de Lanciersstraat in Tilburg en ga ik op zoek naar geld bij het
onze werkzaamheden. Met alle netwerkpartners werken we vraaggericht.
Zorgkantoor. Om onze positie te versterken en onze organisatie op de
Dat doen we al met de families met een zorgvraag, maar nu verlegt ons
kaart te zetten is meer geld nodig. Ik schrijf een helder en compact plan,
werkgebied zich naar samenwerking met gemeenten en zorginstellingen.
dat resulteert in € 200.000 extra. Hiervan wordt eerst een secretaresse aangenomen en later drie consulenten.
Perikelen komen en gaan. In het vierde jaar van ons bestaan doet de formele opstelling van Thebe ons de das om. De thuiszorginstelling verzorgt
We blijven hard werken aan de volgende professionaliseringsslag. Er
onze financiële administratie. Ze bieden ons een dienstenpakket aan voor
komt een visie en een missie, een beleidsplan en een jaarverslag. Het
een buitensporig bedrag. Dat is niet in verhouding tot de diensten die we
dienstenboek is gereed. We maken een website en een sociale kaart
afnemen. Bovendien vinden we de boekhouding ondoorzichtig en zijn we
voor mantelzorgers en professionals. Bij het presenteren van die website
veel geld kwijt aan externe controles van de accountants. Het moment is
en sociale kaart in november 2002 verschijnen 150 gasten. Steunpunt
gekomen na te denken over het oprichten van een zelfstandige stichting.
Mantelzorg wordt een echte netwerkorganisatie. We investeren veel in de
Gelukkig heb ik de juiste mensen om me heen, onder andere de mensen
relatie met gemeentelijke instellingen en zorgorganisaties die zorgvragers
in de Adviescommissie. Tot op de dag van vandaag ben ik hen dankbaar
en mantelzorgers als eerste tegenkomen. Die organisaties helpen ons de
voor hun betrouwbare en deskundige ondersteuning. We verkeren in een
mantelzorgers te bereiken en te begeleiden. Mantelzorgers die wij met ons
onafhankelijke positie, hoeven geen knieval meer te maken. Dat brengt
kleine team nooit in beeld krijgen. We lopen voorop om het sociale netwerk
lucht, licht en liefde.
14
s
naar inhoudsopgave
s
van de zorgvrager te betrekken in de zorg voor een ziek familielid.
Voorbereiding naar zelfstandigheid: Stichting Mantelzorg Midden-Brabant In de aanloop naar de ondertekening van de statuten, krijg ik de tip te gaan praten met de directeur van het Zorgnetwerk Midden-Brabant (netwerkorganisatie voor transmurale gezondheidszorg in Midden-Brabant). Dat netwerk verhuist naar een zorgverzamelgebouw, daar is nog ruimte over. Samen met Transvorm (adviseert en ondersteunt werkgevers en werknemers uit de sector zorg en welzijn op het terrein van arbeidsmarkt en opleiden) en het Zorgnetwerk verhuizen we op 22 december 2004 naar de tweede verdieping van een spiksplinternieuw gebouw: de Hasseltveste aan de Dr. Deelenlaan 11. Een prachtige plek waar we nu nog steeds met veel plezier zitten. We werken succesvol samen, waarbij we effectief gebruik maken van elkaars deskundigheid. Van alles moet veranderen: een nieuwe ict-leverancier, accountant, logo en briefpapier. We krijgen een andere naam. Op 31 december 2004 is Stichting Mantelzorg Midden-Brabant een feit. Samen met de bestuurder
15
s
naar inhoudsopgave
s
van Thebe zet ik mijn handtekening bij de notaris.
Thebe en Stichting Mantelzorg Midden-Brabant blijven samenwerkingspartners om onze gezamenlijke klanten in goed overleg te bedienen. We benoemen een Raad van Toezicht en zoeken geschikte mensen, mensen zonder belang in de sectoren zorg en welzijn in Midden-Brabant: mensen uit de financiële wereld, een jurist, een econoom en kritische mensen met interesse voor de wereld van zorg en welzijn. Ik vind ze. Drie van hen zijn anno 2013 nog steeds een baken in woelige tijden. 2005-2008 Directeur Stichting Mantelzorg Midden-Brabant De volledige verantwoordelijkheid voor het slagen van onze inspanningen drukte indertijd zwaar op me. Ons team bestaat (nog steeds) uit zeven mensen: twee secretaresses, drie familiezorgconsulenten cq trainers, een bureaumanager en ikzelf. Ik mag mij directeur noemen. Blijf ik mezelf, ga ik niet naast mijn schoenen lopen? Zal ik nog gemakkelijk bereikbaar zijn? Zal ik nog wel huisbezoeken afleggen bij mantelzorgers? Zal ik mij anders kleden? Zal ik aanschuiven bij collega-directeuren van grote instellingen? Ik blijf doen wat ik deed: de zorgsituatie centraal stel-
16
s
naar inhoudsopgave
s
len in mijn dagelijkse werk.
Waar het gaat over langdurige, intensieve zorgsituaties met weinig uitzicht op een betere toekomst vinden we beiden dat de zorgvrager en zijn familie aan zet zijn. Wat is hun wens? Ons antwoord: weer een gezin, familie mogen zijn. Niet meer één hulpverlener voor elk gezinslid, maar samen aan één tafel. Praten. In gesprek over de ziekte die hun gezin ziek heeft gemaakt. Ik regel financiën om Deirdre in onze dagelijkse mantelzorgpraktijk onderzoek te laten doen. Ze kan gebruik maken van ons bestand van 1500 mantelzorgers. Alle 1500 worden benaderd om een vragenlijst in te vullen. Wat willen ze? Wat verlangen ze? Waarvoor voelen zij zich verantwoor-
Mijn ontmoeting met Deirdre Beneken genaamd Kolmer op een sympo-
delijk? Waarvoor niet? Hoe houden zij de zorg voor het zieke familielid
sium in het Provinciehuis in Den Bosch in 2003, geeft een extra impuls
vol, hoe zien zij de toekomst van de zorg in Nederland? De resultaten
aan mijn strijd voor die betere positie van de klant en zijn familie in
leiden tot het formuleren van praktische handvatten. Manieren om be-
intensieve langdurige zorgsituaties. Deirdre is net begonnen met een
roepskrachten te laten werken vanuit de vraag van de cliënt mét zijn
promotieonderzoek aan de Universiteit van Tilburg over zorgverant-
of haar familie: de methode familiezorg. Daarnaast nemen we de kans
woordelijkheid met als titel Care responsibility and the art of meeting
om beroepskrachten van Thebe (de dienst praktische thuisbegeleiding)
each other. We zijn het roerend eens: de zorg in Nederland verdient een
te gaan trainen. Die komen met hun thuisbegeleiding het cliëntsysteem
ander geluid.
het eerste tegen.
17
s
naar inhoudsopgave
s
Deirdre Beneken genaamd Kolmer
Tegelijkertijd met de promotie van Deirdre in november 2007, presen-
Deirdre komt in dienst van Stichting Mantelzorg Midden-Brabant. Zij kan
teren we het boek De kunst van het ontmoeten. Daarin wordt de in-
haar gedachtegoed het beste zelf overbrengen, dus traint zij in 2008 een
houd van de training methode familiezorg beschreven, het proces van
jaar lang 125 medewerkers van Den Herdgang, een woonzorgcentrum
implementatie van het geleerde in een zorginstelling en de zienswijze
van Stichting de Wever. Daarna volgt de Kievitshorst, ook onderdeel van
van Tranzo (Wetenschappelijk centrum voor zorg en welzijn, onderdeel van
Stichting de Wever. Er moeten nieuwe trainers bijkomen. We verzamelen
de Universiteit van Tilburg) en de Wetenschapswinkel (bemiddelt tussen
een groep van acht mensen, die samen met onze eigen medewerkers, al-
maatschappelijke vraagstukken en wetenschappelijke kennis). De promotie
lemaal tot trainer worden opgeleid. Het kernteam blijft bestaan uit zeven
is voor alle partijen een groot feest en een mooie netwerkbijeenkomst.
medewerkers, externe trainers krijgen flexcontracten. Wat houdt de methode familiezorg in? In het kort: uitgangspunt is dat gezondheidszorgbeleid, naast de zorg voor een ziek persoon, onlosmakelijk gericht dient te zijn op de mensen die voor hun naaste zorgen, op de familie, op het familiesysteem (relationeel werken). In zulk beleid is aandacht voor de wederkerige relatie tussen de gevers van zorg (de familiezorgers) en vragers van zorg (zorgvragers). Zo’n relatiegericht beleid helpt bovendien voorkomen dat een nieuwe groep zorgvragers ontstaat: de familiezorgers zélf. Uit zowel theorie als praktijk blijkt dat het ’t beste werkt als hulpverleners en de familiezorgers samen
18
s
naar inhoudsopgave
s
zoeken naar handvatten om grenzen te stellen aan die zorg.
kracht is, onze ervaringen en overtuigingen niet kunnen bundelen in een aparte Stichting of een BV? Een naam is snel gevonden: de Familie Academie. We leggen de naam vast en laten een website maken. Voortaan wordt de methode familiezorg aangeboden vanuit de Familie Academie. Maar het wordt geen aparte stichting, noch een BV. We geven het ‘t label ‘project’. Het is het begin van werken in opdracht van zorgorganisaties. Tegelijkertijd voeren we tal van werkzaamheden uit die in het kader van de WMO in het verlengde liggen van onze prestatie-afspraken met acht gemeenten. We blijven anticiperen op de vraag vanuit de samenleving. Een gedegen beschouwing van wat de methode familiezorg nu eigenlijk is
2006. De laatste door ons georganiseerde Dag van de Mantelzorg is in
en hoe het werkt verdient de juiste aandacht. Omdat het in het kader van
aantocht. Het wordt een groot en gezellig feest in de Postelse Hoeve.
dit eerste deel vooral gaat om de omgeving waarin het gedachtegoed tot
Hoera! Met de gemeente Tilburg maken we de afspraak dat de Twern
stand kwam, hoe de stand van zaken is en waar de beloftes liggen, wordt
onze welzijnsactiviteiten overneemt. Maar niet nadat voldoende ouderen-
het gedachtegoed separaat beschreven in deel 2.
adviseurs en maatschappelijk werkers in de buurten zijn geschoold in de methode familiezorg. Daarbij experimenteren we met het materiaal dat Deirdre heeft geschreven. In 2011 wordt de Familie Academie omgedoopt
We denken na over de gewenste koers van Stichting Mantelzorg. Zullen
tot Educatiecentrum Familiezorg als onderdeel van het Expertisecentrum
we, wetende dat de verbinding tussen beleid, praktijk en onderzoek onze
Familiezorg.
19
s
naar inhoudsopgave
s
De Familie Academie
Op drie niveau’s werken voor grote zorgorganisaties Met de training aan de medewerkers van de Twern en Den Herdgang krijgen we volop gelegenheid te experimenteren met de invoering van de methode familiezorg als hulpmiddel voor de participatie van de familie in de zorg. We gaan met elkaar mee om te leren. We worden experts. Op micro- en meso-niveau, met name in de samenwerking met andere zorgpartners. Zonder schroom nodigen we collega-organisaties uit om af te stemmen wie wat kan doen in complexe zorgsituaties. Op macro-niveau, met directeuren en bestuurders, voer ik gesprekken om beleidsmatig een antwoord te formuleren op de vraag van de klant en zijn familiesysteem. Het werken met het gedachtegoed krijgt hoe langer hoe meer vorm. In 2007 en in 2008 bekwamen we ons in het werken met de methode familiezorg, vooral door middel van supervisie, casuïstiekbesprekingen, training on the job en trainingsdagen. Wat we eerst intern leren (voorleven), leren we onze collega-beroepskrachten. Uitgangspunt blijft dat we families met een zorgvraag, samen met andere partners in het veld, op een
20
s
naar inhoudsopgave
s
zo breed mogelijk terrein willen bedienen.
1.2
Expertisecentrum Familiezorg
2009-2010 Naamgeving Studenten van de opleiding Bedrijfskunde doen al jaren in tweetallen onderzoek bij Stichting Mantelzorg voor hun eindscripties. In het kader van een eventuele nieuwe naamgeving krijgen twee van hen al in 2006 de opdracht onderzoek te doen naar de term mantelzorg en het effect van een mogelijke overgang naar de term familiezorg. Het resultaat is duidelijk: het grote publiek weet niet wat de term mantelzorg betekent. Mantelzorgers herkennen zich ook niet in de term. Zelf ervaar ik deze term als problematisch omdat het een imago heeft van een zielige, zwaarbelaste medeburger. Een mantelzorger is partner, kind, moeder of vader. Zoals een heer opmerkte tijdens een recente bijeenkomst in de gemeente Hilvarenbeek: “Ik zorg 24 uur per dag voor mijn vrouw. Zij heeft Parkinson, een beginnende dementie en zij is blind. Ze kan niet alleen zijn. Volgens u ben ik een mantelzorger, maar ik voel me geen mantelzorger. Ik voel mij prima,
21
s
naar inhoudsopgave
s
ik heb alles goed geregeld en ik ben zeker niet overbelast”.
Expertisecentrum Familiezorg [Exfam] Expertisecentrum, maar zijn we wel experts? Gedeeltelijk wel, maar niet over de hele breedte van de organisatie. We hebben net een nieuwe consulent ingewerkt, we krijgen uitbreiding van het secretariaat, er komt iemand bij ons werken in het kader van het Actieplan Familiezorg van de Provincie, zie bijlage op pagina 44. Het jaar 2009 gebruiken we om het team op volle sterkte te krijgen. Een van de vaste medewerkers wordt ingewerkt als beleidsmedewerker (later bureaumanager). Zij is verantwoordelijk voor de subsidies in Midden-Brabant en de financiële administratie. Zij neemt alle contacten met de beleidsambtenaren van de geDe term familiezorg wordt door het grote publiek beter begrepen. Het
meenten in Midden-Brabant over. Ik kan me toeleggen op het vermarkten
zegt wat het betekent. We zijn het snel eens dat we geleidelijk over gaan
van de methode familiezorg.
tot het gebruik van die term in de uitvoering van ons werk en later in de Advieswerk in Uden wissel ik af met het project Familiezorg op Curaçao
versterkt door het feit dat we internationaal niet meetellen met de term
en onderhandelingen met organisaties in Brabant en de rest van Neder-
mantelzorg. Familiezorg sluit veel beter aan bij de Engelse term Family
land die geïnteresseerd zijn in ons gedachtegoed. Ik maak kennis met
Care (Informal Care). Eind 2008 komt een ander logo en briefpapier, in
mogelijke nieuwe samenwerkingspartners, waarna we een overeenkomst
maart 2009 is het Expertisecentrum Familiezorg een feit.
sluiten met MEE Brabant Noord, MEE Tilburg en later met het ROC Tilburg.
22
s
naar inhoudsopgave
s
naam van onze Stichting Expertisecentrum Familiezorg. Dat alles wordt
jaren systeembegeleiding in de vorm van coaching. Het getroffen gezin
bantse regio’s organiseren we bijeenkomsten in het kader van het Actie-
wordt door een familiecoach begeleid in het delen van ieders wensen, mo-
plan van de Provincie voor beleidsambtenaren en wethouders, met als doel
gelijkheden en beperkingen ten aanzien van de zorgvraag van het totale
kennismaken met en interesse wekken voor het werken met de methode
gezin. Hierdoor wordt de zorgverantwoordelijkheid gedeeld en verdeeld
familiezorg. We willen alle scepsis wegnemen door eenieder te laten deel-
onder alle betrokkenen: zorgvrager(s), familiezorger(s) en zorgverlener(s),
nemen aan een workshop.
de zogenaamde zorgtriade.
Familiecounseling
In de coaching gaan we uit van het hier-en-nu en de toekomst. Ons doel
Naast de scholing voor de beroeps-
is draaglast en draagkracht naar vermogen te verdelen. Gezinnen worden
krachten ontwikkelen we ons als
middels het relationeel werken in staat gesteld om ervaringen, gedachten
specialist voor families in langdu-
en gevoelens rondom de zorgsituatie met elkaar te delen. Hierdoor worden
rige zorgsituaties. Regelmatig wor-
relaties van gezinsleden onderling hersteld of kan men de relatie een
den we gevraagd om huisartsen en/
andere invulling geven. Belangrijk gevolg is dat gezinsleden in hun kracht
of collega’s van andere organisaties
worden gezet door het maken en delen van bewuste keuzes rondom
te ondersteunen bij het voeren van
de zorg. Door open communicatie ontstaat minder stress. Er ontstaat
een familiegesprek. Zeker wanneer
ruimte voor erkenning, begrip, acceptatie en ontschuldiging. Tijdens het
de relaties onder grote spanning
begeleidingsproces is tevens aandacht voor de belemmeringen in het
staan en ouders en kinderen niet
gedrag. Het is mogelijk dat hun oorsprong te vinden is in de ontwikkeling
meer communiceren. Exfam biedt al
van de betrokken gezinsleden. De persoonlijke geschiedenis kan bepalend
23
s
naar inhoudsopgave
s
Ondertussen lopen de aanvragen voor trainingen binnen. In de vier Bra-
zijn hoe men omgaat met zorgverantwoordelijkheid. Om meer zicht te
MISSIE Exfam
krijgen op de zogenaamde ingesleten geulen, biedt counseling een reikende
Wij zijn van mening dat het versterken van relaties op elk niveau bij-
hand. Belangrijk is om het verworven inzicht om te zetten in cognitieve- en
draagt aan een meer efficiënte en effectieve bedrijfsvoering in zorg en
gedragsveranderingen ten behoeve van de zorgsituatie. Het inzicht kan
welzijn. Vanuit dat besef zal elke beroepskracht moeten leren samen te
ook dienen voor acceptatie en ontschuldiging. Alle counseling is gericht
werken met interne en externe collega’s om families in intensieve zorgsi-
op het vergroten van zorgverantwoordelijkheid binnen het eigen gezin/
tuaties te begeleiden naar herstel van de onderlinge relaties. Hierdoor is
systeem. Gezinnen worden steeds meer verantwoordelijk voor de eigen
het mogelijk tot een gelijkwaardige verdeling van zorgverantwoordelijk-
zorgsituatie. Zonder familiecounseling blijft structurele ondersteuning
heid te komen.
vanuit zorgprofessionals langduriger noodzakelijk; dreigt men van crisis naar crisis te werken doordat er geen inzicht is in de reële verwachtingen en
VISIE Exfam
mogelijkheden. De kans op het vergroten van eigen verantwoordelijkheid
We zijn een netwerkorganisatie en dragen bij aan vakkundige begeleiding
blijft onaangeroerd. Een gemiste kans vanuit de WMO gedachte1.
van mensen in intensieve zorgsituaties, door het inzetten van de methode familiezorg. We adviseren, begeleiden en trainen zorgorganisaties,
Hoe verder met Exfam?
gemeentelijke- en onderwijsinstellingen in het kader van de methode fa-
Natuurlijk vraagt onze werkwijze om voortdurende kwaliteitsverbetering.
miliezorg cq relationeel werken. Daarom blijven medewerkers van Exfam
Daartoe stellen we in het voorjaar 2011 een vertrekpunt vast. Met het
zich ontwikkelen en blijven we onze diensten en producten voortdurend
hele team formuleren we een missie en visie en naar aanleiding daarvan
vernieuwen.
1-2
Bron: Familiecounseling Exfam
24
s
naar inhoudsopgave
s
stellen we jaarlijks activiteitenplannen vast2.
Onze organisatie Exfam bestaat uit drie organisatieonderdelen die ieder voor zich én in samenhang met elkaar de visie van het Expertisecentrum tot leven brengen. Het werkgebied voor Diensten Gemeenten bestrijkt Midden-Brabant. Diensten Gemeenten We zijn een netwerkorganisatie en dragen bij aan professionele begeleiding van mensen in intensieve zorgsituaties door inzet van familiezorg. Educatie Ons motto luidt:
We adviseren, begeleiden en trainen zorgorganisaties, gemeentelijke- en onderwijsinstellingen in het kader van familiezorg.
Open communicatie tussen familieleden (zorgvrager en familiezorgers), tussen medewerkers en managers, tussen familieleden en medewerkers en managers én de verschillende
Innovatie In onze organisatie ontwikkelen de medewerkers zich: we vernieuwen onze diensten en producten.
zorginstellingen, hulp- en dienstverlenende organisaties, leidt tot minder stress, minder ziekteverzuim,
25
s
naar inhoudsopgave
s
meer zorgvreugde, en meer klanttevredenheid!
De volgende Diensten worden aan zorgvragers en professionals aangeboden: • informatieverstrekking aan familiezorgers en hun zorgvrager (direct); • begeleiding van familiezorgers en hun zorgvragers (direct); • systeembegeleiding of casemanagement (direct); • voorlichting en samenwerking met organisaties (intermediair) (indirect); • training, scholing en coaching-on-the-job van professionals en vrijwilligers, die met familieproblematiek in aanraking komen, als deze begeleiding valt binnen de opdrachten van de gemeenten in MiddenBrabant (indirect); • advisering van gemeenten met betrekking tot het ontwikkelen van nieuw beleid (indirect). Het werkgebied voor Educatiecentrum Familiezorg [Edufam] is heel Ne-
26
s
naar inhoudsopgave
s
derland.
De volgende producten worden in het kader van Edufam aan onze opdrachtgevers aangeboden: • workshop (1 dagdeel), programma op maat; • verkorte training (3 dagdelen), programma op maat; • volledige training (3 dagen), in-company of samengestelde groep. Vast programma en onderdelen op maat; • train-de-trainer (volledige training + 2 dagen), vast programma; • implementatie: het vertalen van het geleerde naar de eigen organisatie door middel van
- coaching on the job en/of
- casuïstiekbespreking en/of
- intervisie en/of supervisie.
• borging (6 dagdelen), tijdens en na de implementatie: familiezorg onderdeel maken van werkprocessen, zorgleefplannen, protocollen en procedures; • organisatieadvies; • proces- en projectbegeleiding; • detachering;
27
s
naar inhoudsopgave
s
• ondersteuning van de organisatie op casusniveau.
In het Innovatiecentrum [Innofam] worden op dit moment de volgende producten ontwikkeld: • levensbibliotheek; • uitvoering van opdrachten en best practices beschrijven; • handen en voeten geven aan Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF) waardoor ‘Diensten gemeenten’ gefinancierd gaat worden op basis van prestaties en beoogde effecten; • productontwikkeling: Intensieve integrale familiezorg. • samenwerking met STOC en Amarant Academie in de vorm van licentie-overeenkomst. Accenten liggen op duurzame zorg, advisering aan gemeenten, gebruik maken van elkaars landelijk netwerk, helpen bij het definiëren van missie en visie op bestuurlijk niveau. Uitgangspunten bij de dienstverlening zijn: • het begrip familiezorg bekend (blijven) maken bij familiezorgers, vrijwilligers, professionals en gemeentelijke instellingen; • het bevorderen van samenwerking van (vrijwilligers)organisaties op het gebied van welzijn, zorg, wonen en gemeentelijke instellingen om
28
s
naar inhoudsopgave
s
gezamenlijk adequate begeleiding te bieden aan familiezorgers;
• (h)erkennen van familiezorgers in wet- en regelgeving en in werkpro-
Kansen en bedreigingen
cessen van organisaties die in het primair proces in aanraking komen
Exfam ziet de volgende kansen:
met een zorgvraag;
• Gemeenten moeten de uitvoering van de Wmo kantelen
• maatschappelijke ontwikkelingen en het regeringsbeleid op de voet blijven volgen;
• De Wmo en Welzijn Nieuwe Stijl gaan uit van participatie. Iedereen moet mee kunnen doen. Indien dit problemen geeft, kent de gemeente
• ontwikkelen en uitvoeren van een nieuw vraaggericht aanbod;
de verplichting om beperkingen in het participeren te compenseren.
• gezondheidszorgbeleid dient onlosmakelijk van de zorgvrager gericht
Hierbij geldt dat eerst gekeken moet worden wat iemand nog kan en
te zijn op de mensen die voor de zorgvrager zorgen,
wat de sociale omgeving van de zorgvrager kan betekenen. Voor deze
• familiezorgers zijn geen doelgroep op zich;
manier van werken zijn kennis, vaardigheden en een vriendelijke hou-
• familiezorg vormt de schroef door de gehele gezondheidszorg;
ding nodig om op een prettige manier in gesprek te gaan met de zorg-
• open communicatie leidt tot minder stress;
vragers. Gemeenten vragen Exfam hierbij te ondersteunen. De exper-
• de Nederlandse gezondheidszorg verdient een ander geluid van zelf-
tise in het werken met familiezorg geeft namelijk antwoord.
reflectie, betrokkenheid, dienstbaarheid, respect voor ieder individu en betrouwbaarheid; • vraaggericht werken: het stellen van de vraag achter de vraag staat centraal met als doel het leveren van maatwerk.
Gemeenten en mantelzorgondersteuning Onder andere door inzet van Exfam raken gemeenten er steeds meer van doordrongen dat zij prestatieveld 4 anders willen gaan organiseren. Van een aanbod aan familiezorgers als aparte doelgroep naar integrale hulp-, dienst- en zorgverlening. Het Expertisecentrum kan hierin ondersteunen.
29
s
naar inhoudsopgave
s
Concreet betekent dit dat het gesprek met de klant en zijn systeem,
voordat er sprake is van een indicatie voor een individuele voorziening als
en de adequate oplossing van het feitelijke probleem. Dit bespaart erg
hulp in de huishouding, leidt tot een effectief resultaat: het juiste hulpver-
veel nutteloze en frustrerende inzet. We voeren een respectvolle dialoog,
leningstraject. Hierdoor wordt voorkomen dat zorgvragers van het kastje
die recht doet aan de mogelijkheden en onmogelijkheden van de zorg-
naar de muur worden gestuurd en de familie door kopzorgen overbelast
vrager en diens familie. Faciliteren in plaats van overnemen, zorgen dat
raakt en zelf een zorgvrager wordt.
in plaats van zorgen voor, meehelpen aan de emancipatie van de burger. Onze expertise in deze zorgtrajecten anticipeert op deze nieuwe gedachte
Gemeenten krijgen meer nieuwe taken
binnen de Wmo.
Gemeenten moeten steeds meer uitvoering gaan geven aan nieuwe We hebben gezaaid, de bodem is vruchtbaar
beperking (zoals de transitie van de AWBZ en de jeugdzorg). Samen met
De afgelopen jaren is, onder andere in samenwerking met de provincie Noord-
de burger met een ondersteuningsvraag zoeken naar een juist aanbod is
Brabant, gezaaid. Erg veel partijen in de zorg-, hulp- en dienstverlening zijn
een nieuwe taak: regie over eigen leven en zelfredzaamheid van de burger
geïnformeerd en geënthousiasmeerd over het werken met familiezorg. De
staan hierbij voorop; algemene voorzieningen boven een individuele
tijd is nu rijp om deze inzet om te zetten in oogst: het binnenhalen van
voorziening is de gedachte voor de toekomst: de participatiemaatschappij.
opdrachten.
Gemeenten moeten bezuinigen
We blijven bij onze leest
Een manier om te bezuinigen is een integrale aanpak vanaf het eerste con-
Ons aanbod lijkt beperkt, maar is breed. Dit betekent dat we over volle-
tact met een zorgvrager. Dat betekent dat de verantwoordelijke beroeps-
dige expertise en ervaring beschikken voor een effectieve werkwijze in de
kracht de familie en andere organisaties betrekt bij de vraagverheldering
begeleiding van de zorgvrager en diens familie.
30
s
naar inhoudsopgave
s
taken zoals de begeleiding en opvang van mensen met een verstandelijke
Het is van belang veranderingen in de maatschappij en de vragen uit de samenleving scherp in de gaten te houden en met onze diensten hierop te anticiperen. We blijven vakmensen. Exfam kent de volgende bedreigingen: er zijn meerdere kapers op de kust Dat is geen probleem indien zij dezelfde visie op zorg-, hulp- en dienstverlening hebben. Verschillende partijen bestormen het land met de term familiezorg en pretenderen volgens deze werkwijze te werken. Zij dragen echter een visie uit die haaks staat op het gedachtegoed van de methode familiezorg, zoals het voorop stellen van het organisatiebelang in plaats van de klantvraag te dienen. We richten ons op het continueren van onze eigen kwaliteit. We zijn een kleine club van medewerkers Inmiddels hebben we een brede eerste cirkel van trainers door het land en hebben we verschillende samenwerkingsrelaties met partijen die zich ook toeleggen op de methode familiezorg. Het is belangrijk deze samenwerkingsrelaties te formaliseren zodat we weten dat er kwaliteit wordt ge-
31
s
naar inhoudsopgave
s
leverd en dat we gezamenlijk aan de vraag in Nederland kunnen voldoen.
1.3
Leiderschap nader bekeken
Feitelijk is de methode familiezorg een hulpmiddel. En met een hulpmiddel alleen ben je er nog niet; een goede hamer betekent niet dat je vakwerk aflevert. Dat gebeurt door de vakvrouw/man die het hulpmiddel hanteert. De manier waarop een leidinggevende zo’n hulpmiddel overbrengt aan de medewerkers, de ervaring, betrokkenheid en passie waarmee dat wordt gedaan en de visie, de strategie en het geduld waarmee het wordt gelanceerd is bepalend voor het succes. In dit hoofdstuk vindt u, behalve een beschouwing over mijn manier van leidinggeven, enkele stokpaardjes die ik als leidinggevende hanteer. Leiding geven toen Hoe ben ik als leidinggevende? Met trots kijk ik terug op de periode dat ik leiding geef op de afdeling geriatrie in het TweeSteden Ziekenhuis. Ik heb een duidelijk doel voor ogen: het vakmanschap van verpleegkundigen etaleren. De eerste stap is het investeren in de eigenwaarde van de verpleegkundigen. Maak ze zelfbewust en kritisch. Ik betrek hen daarom
32
s
naar inhoudsopgave
s
vanaf het begin bij alle ontwikkelingen, laat ze meedenken en maak ze
medeverantwoordelijk. Het motto is: opleiden en reflecteren. Elke mana-
Intermezzo
ger met visie kan dit doen door te zeggen: “Ik ga met mijn medewerkers het verantwoordelijkheidsprincipe volgen. Ik laat hen meedenken in het
Moeder zijn van drie kinderen heeft absoluut geholpen om met
proces.”
meer gevoel en kennis mijn weg te kiezen. Kinderen dwingen mij als opvoeder grenzen te trekken, duidelijk te zijn en helder en
Staflid ouderenzorg bij Thebe Thuiszorg is de volgende stap. Vervolgens
transparant mijn bedoelingen uit te leggen. Vol liefde, met veel
word ik gevraagd voor de functie van coördinator Steunpunt Mantelzorg.
humor en in grote saamhorigheid hebben zij geholpen het even-
Zoals beschreven verloopt het begin van mijn werkzaamheden bij het
wicht te zoeken tussen werk en privé. Het is een grote speelplaats
Steunpunt Mantelzorg niet harmonieus. Verantwoordelijkheid geven en
geweest waarin we samen hebben leren spelen. Gelukkig hadden
nemen betekent dat ik mijn eigen problemen mee moet helpen oplossen.
mijn ouders en mijn drie zussen al gezorgd voor een goede basis.
Vanuit moeilijke situaties oplossingsgericht denken en handelen heeft mij
Ook in het ouderlijk huis werd niet geschuwd om moeilijke dingen
hierbij geholpen. Wishful thinking past niet bij mij.
ter sprake te brengen, samen te groeien naar volwassenheid en vooral veel te lachen. Allemaal ingrediënten die ik nodig heb ge-
33
s
naar inhoudsopgave
s
had om te kunnen doen wat ik gedaan heb.
Leiding geven nu
Kwaliteit en regelgeving
Ben ik nog steeds scherp als leidinggevende? Ik heb het idee dat leiding
Waaraan meet je kwaliteit af? Niet aan de gebruikelijke tevredenheids-
geven een sluitstuk is van mijn werkzaamheden. Per slot van rekening
onderzoeken. Wel aan vragen als: “Voelt u zich gerespecteerd in uw
begin ik in 2000 als kleine zelfstandige, die altijd onderweg is en alles
wens? Waar blijkt dat uit? Komt de verpleegkundige op een tijd dat u zelf
moet aanpakken. In 2008 volg ik daarom de cursus ‘de nieuwe leider’ bij
gewassen wilt worden? Als er een probleem is, heeft ze dan de tijd om
het GITP. Bij de 360 graden feedback (van eigen medewerkers, mezelf en
erbij stil te staan?” Zo concreet mogelijk. Dus niet in het algemeen: “komt
twee collega directeuren) spring ik er uit als vernieuwer en netwerker, in
de verpleegkundige op tijd?” Dan antwoordt de klant, loyaal als die is,
iets mindere mate als mentor en producent. Als analist en teambouwer
“nou, ze mag best een half uurtje later komen van mij.”
word ik nog iets lager beoordeeld en in de rol van coördinator als minste. Tot nu toe is het ons gelukt om zo min mogelijk tijd kwijt te zijn aan het Men vindt mij een relatiegerichte leidinggevende. Aan de mening van het
vastleggen van klantgegevens in dossiers. De gegevens die wij voor onze
team hecht ik veel waarde. Zij geven eerlijk feedback en vinden dat pret-
administratie en voor een overdracht nodig hebben, beperken zich vooral
tig om te doen. Ik ben blij dat ze zich als teamlid bewust zijn van hun
tot adresgegevens, leeftijd, geslacht en een hypothese van de hulpvraag.
eigen beleving en dat ze zonder aarzelen hun mening ventileren. Tijdens
Als wij adequaat families willen helpen hebben wij binnen een week contact.
een teamdag bespreken we alles. Punten als kritisch naar elkaar zijn, de
De tijdregistratie hebben we zo efficiënt mogelijk ingericht, waardoor
tijd nemen om informatie duidelijk uit te leggen en een beter gestructu-
ieder teamlid maandelijks korte tijd bezig is de uren weg te schrijven.
reerd werkoverleg organiseren zijn inmiddels aangescherpt.
Wél vragen de gemeenten inmiddels jaarlijks, naast de verantwoording in een financieel jaarverslag, dubbele accountantscontrôles. Duur en
34
s
naar inhoudsopgave
s
overbodig als je beseft dat er veel voor nodig is om aan te tonen dat
je in aanmerking komt voor structurele subsidie. Het zoeken naar een balans tussen overleg, uitvoering, reflecteren, scholing en de afstemming daarop van financiën, is een dagelijkse afweging. Ik kan die inmiddels maken. We doen tenslotte ieder jaar meer dan we hebben afgesproken. Dat voelt niet als een zware werklast, het geeft ons energie. Procedures en protocollen Door procedures en protocollen zijn in Nederland, onder het mom van het bieden van kwaliteit, teveel arbeidsplaatsen op de verkeerde plek gecreëerd. Uit angst fouten te maken en juridische procedures aan de broek te krijgen. Die procedures en protocollen zijn vooral bedoeld ter controle. De controlesystemen zijn echter duurder geworden dan de uitvoering. Individuele zorgvragers (en hun families) worden volgens hetzelfde protocol benaderd en vaak tref je aangeleerde beleefdheid aan. Zorg op maat
35
s
naar inhoudsopgave
s
vergt een andere mentaliteit.
Bijlage 1
Hoogte- en dieptepunten
Vijf hoogte- en dieptepunten en vooral leermomenten
36
s
naar inhoudsopgave
s
tussen 2001 en 2013
1. De gids, het signaleringsboekje en de checklist In 2001 mogen we, op uitnodiging van het stafbureau van Thebe, met plusminus 2.500 medewerkers in de thuiszorg een vierjarig project uitvoeren. Het resultaat is de ontwikkeling van drie instrumenten: ‘de gids’ (sociale kaart Midden-Brabant), ‘het signaleringsboekje’ (verpleegplan voor medewerkers van de thuiszorg met daarin een planmatige aanpak van hulpvragen van families in een zorgsituatie) en de ‘checklist’ voor mantelzorgers zelf. Die checklist komt in het zorgdossier. Door het ontwikkelen van deze instrumenten leren we samen te werken met een grote zorgorganisatie en onze ideeën over mantelzorgondersteuning handen en voeten te geven. Overpeinzing Dit project blijkt uiteindelijk niet succesvol. Een les voor alle latere projecten. Goede samenwerking in de totstandkoming van instrumenten die nog steeds bruikbaar zijn. Maar... implementatie en borging komen in gevaar door een verschil van visie op kwaliteit van zorg. Tijdens te korte instructiebijeenkomsten van nauwelijks een half uur moeten medewerkers leren werken met de instrumenten. Er is geen eenduidigheid in handelen,
37
s
naar inhoudsopgave
s
niet binnen de teams en al helemaal niet organisatiebreed.
Deze vrijblijvendheid heeft als effect dat in 2012 een medewerker van Thebe in een openbaar overleg vertelt dat de ondersteuning van familie geen vaste plek heeft in de uitvoering van de zorg. 2. It’s Your Life en Cirkels van zorg In 2003 vieren we in 013, het poppodium in Tilburg, uitbundig het project ‘It’s Your Life’ voor de jonge familiezorgers (JFZers, de familiezorgers van 12 tot 18 jaar). Frénk van der Linden is onze gastheer, samen zetten wij de jonge familiezorgers op de kaart. Die dag wordt duidelijk wat de vraag van jongeren is: “Geef onze familie weer recht op een goed bestaan!” Aandacht voor de hele familie! It’s Your Life dient als inspiratie voor het project Cirkels van zorg. Deirdre schrijft het projectplan. We organiseren drie grote bijeenkomsten. Voor de eerste cirkel, jonge gezinnen met een zieke, organiseren we een bijeenkomst in de Efteling. De tweede cirkel, de beroepskrachten in contact met de families, komt bij elkaar bij uitspanning Boerke Mutsaers. Tenslotte is daar de derde cirkel, de beleidsmakers van de sector zorg en
38
s
naar inhoudsopgave
s
welzijn en overheidsinstellingen.
Als afsluiting komen de drie cirkels samen in de Studiozaal van de Schouwburg in Tilburg. Ondertussen maken we een lesprogramma voor middelbare scholieren en geeft Bibian, collega familiezorgconsulent/trainer, samen met de leerkrachten, voorlichting op scholen voor middelbaar onderwijs in Midden-Brabant. Jonge familie-zorgers krijen eens per jaar een survival weekend. Een andere groep jongeren geeft een afsluitende voorstelling na een theatercyclus. Overpeinzing Van deze aanpak leren we veel. We krijgen de vraag goed in beeld om op basis daarvan te kunnen handelen. We raken steeds meer thuis in het voeren van een familiegesprek in de thuissituatie. Ondanks alle plezier moeten we echter concluderen dat er voor de jongeren niets verandert. Wij weten vaak niet uit wat voor gezin de jongeren komen. Terug van een verzorgd weekend, komen die jonge familiezorgers in dezelfde ellende terecht. We bespreken dat. Ze vertellen dat ze inderdaad liever hadden gehad dat we een familiegesprek hadden gevoerd. “Wij schieten er pas echt iets mee op als de onderlinge relaties thuis aandacht krijgen”. We stoppen
39
s
naar inhoudsopgave
s
direct met onze uitjes. Tot op de dag van vandaag zien wij gemeenten en
steunpunten mantelzorg nog steeds hetzelfde doen, onder het motto: er is geld, dus we organiseren snel iets gezelligs voor de jonge mantelzorger. De problemen zijn uit beeld, helaas voor korte duur. 3. Tienjarig bestaan In 2004 bestaat het steunpunt tien jaar. We willen dit groots vieren. We huren wederom 013 af, het gebouw van Attak (jongerencentrum) en de filmfoyer en ontvangen op 9 november 500 mensen die met ons een feestje vieren. Beleidsmakers, vertegenwoordigers van gemeentelijke instellingen en de mantelzorgers ontmoeten elkaar in een vrolijke, ongedwongen sfeer. Ook deze keer is Frénk van der Linden de gastheer. Overpeinzing Het is een mooie PR-kans, maar als het aan mij ligt ook de laatste. We lijken ons hier vooral te focussen op de presentatie, op de buitenkant van onze werkzaamheden. Hoe (on)geloofwaardig kunnen we zijn? Zoals een migrant zegt over ons arbeidsethos: “Zelfs de manier waarop de Nederlander een vol glas naar zijn mond brengt lijkt aanleiding om te vertellen hoe uniek dat is.”
40
s
naar inhoudsopgave
s
Hoeveel en hoe vaak wil je je organisatie aan de man brengen?
4. Curaçao In 2004 krijg ik de uitnodiging naar Curaçao te komen om een congres te organiseren ter gelegenheid van het 15-jarig bestaan van Thuiszorg Banda Bou. Titel: ‘van Mantelzorg naar Family Care’. Het wordt het begin van een jarenlange relatie met uiteindelijk zeven organisaties die met ons de methode familiezorg in hun dagelijks werk willen integreren. Drie medewerkers hebben daar een paar jaar op projectbasis gewerkt. In 2009 zijn we met zes teamleden naar Curaçao gegaan om kennis te maken met de werkwijze van thuis-, verpleeghuis- en gehandicaptenzorg op het eiland. Overpeinzing Momenteel zijn we wat die samenwerking betreft een illusie armer en een schat aan ervaring rijker. Curaçao heeft gezorgd voor een welkome relativering van onze dagelijkse werkzaamheden in het rijke Nederland. De illusie heeft te maken met resultaatgericht werken op Curaçao. De levensinstelling ‘nu is nu en morgen zien we wel verder’ is diep geworteld in de cultuur. Als overlevingsstrategie is dat begrijpelijk, maar het is
41
s
naar inhoudsopgave
s
onmogelijk om planmatig samen te werken; de kloof tussen Exfam en de
leiding van thuiszorg Banda Bou met betrekking tot hiërarchische verhoudingen, gelijkwaardigheid en een rechtvaardige financiële verdeling, is te groot. In tal van situaties raken we in conflict. Die spreken we niet uit, we blijven beschaafd en beleefd. Totdat het ten koste gaat van onze organisatie, zowel financieel als op het gebied van zogenaamde gedeelde verantwoordelijkheden. Eind 2010 zien we ons genoodzaakt onze samenwerking met Thuiszorg Banda Bou (TBB) te beëindigen. Einde van het werken op Curaçao... Wie onderneemt moet keuzes maken, wie keuzes maakt moet soms zijn verlies durven nemen. 5. Actieplan Provincie eind 2008-2011 September 2008: de Provincie Noord-Brabant nodigt ons uit om op basis van onze werkwijze een tienpuntenplan te schrijven. Men is onder de indruk van de methode familiezorg en wil dat dit antwoord op effectieve mantelzorgondersteuning in heel Brabant zal worden uitgerold. Wij werken tien punten uit in het Actieplan Familiezorg van de Provincie Noord-Brabant. Daarna gaat het snel; er komt een projectleider, een concreet plan, een taakverdeling en een dagelijks bestuur. We gaan een groot avontuur aan.
42
s
naar inhoudsopgave
s
Het symposium op 8 oktober 2009 in het Provinciehuis organiseren we
met een fantastisch team en met een uitstekend inhoudelijk programma. De positieve respons van 375 deelnemers zorgt in 2010-2011 voor een vol programma. Momenteel (2013) liggen er tal van opdrachten voor een tienkoppig trainersteam, met opdrachten door heel Nederland. Overpeinzing Het werken voor- en met organisaties in het kader van de methode familiezorg moet geregeld worden door middel van een samenwerkingsovereenkomst, vanwege de borging van de kwaliteit. Bij de opstelling van de samenwerkingsovereenkomst laten we ons bijstaan door een deskundig jurist. Exfam krijgt een conflict met Deirdre Beneken genaamd Kolmer over de eigendomsrechten. In 2011 gaan we uit elkaar. Deirdre gaat verder als lector Mantelzorg aan de Hogeschool Den Haag en als coördinator van de academische werkplaats bij de leerstoel Ouderenbeleid en Sociale
43
s
naar inhoudsopgave
s
Zorg bij Tranzo, onderdeel van de Universiteit van Tilburg.
Bijlage 2 1. Maak uitgebreid kennis met het fenomeen familiezorg. Laat zowel management en directie als uitvoerende medewerkers en klantenvertegenwoordiging zich uitvoerig oriënteren op wat familiezorg voor eenieder kan betekenen.
Tien gouden tips
2. Geef enkele medewerkers, liefst van verschillende disciplines, maar ook van de staf of een regioverantwoordelijke, een meerdaagse training familiezorg. Deze stellen vervolgens op basis van een gedegen
Met de methode familiezorg
evaluatie een advies op aan bestuur en/of directie. Daarna kan worden beslist over het al dan niet invoeren van familiezorg in de organisatie.
zijn veel positieve stappen gezet.
Wees daarbij duidelijk naar alle relaties; hoe draagt de familiezorg bij aan de missie en visie van de organisatie? Hoe sluit de methode aan bij lopende ontwikkelingen en procedures3?
Managers, beleidsmakers en coördinatoren van opleidingen
3. Werk met pilots: voer de methode familiezorg gedeeltelijk in, voor bepaalde klanten, voor bepaalde dienstverleningsvragen. Wijs één verantwoor-
geven ons tien gouden tips.
delijke aan om dit te begeleiden. Evalueer de ervaringen en resultaten.
3
44
s
naar inhoudsopgave
s
Informatie over het aanbod aan trainingen in de methode familiezorg bij Exfam in Tilburg www.expertisecentrumfamiliezorg.nl
4. Wees als bestuurder of directie helder over de te realiseren resultaten van
heeft gekregen. Daarom moet geïnvesteerd worden in tijd, lef, onder-
familiezorg: stel SMART geformuleerd vast wat de opbrengst moet zijn. Ben
handelingsvaardigheden en verantwoordelijkheid. Medewerkers van
duidelijk over de kaders waarbinnen gewerkt dient te worden. Laat het, na
organisaties moeten elkaar uitnodigen in dit proces.
voldoende training en toerusting, over aan uitvoerende professionals. 8. Loop voor de verankering van de methode alle beleidsterreinen en 5. Laat een multidisciplinaire werkgroep een invoeringsplan maken met daarin de invoeringsaspecten, afspraken over wie wanneer wat op zich neemt.
processen van de organisatie langs. Ga na op welke manier familiezorg daarbinnen een vaste plaats krijgt.
6. Maak in een vroeg stadium duidelijke afspraken met indicatieorganen
9. Blijf de ervaringen en resultaten volgen. Voer met een hogeschool
en financiers, zeker als de diensten en het hulpaanbod over de grenzen
of universiteit een (effect)onderzoek uit. Stel zo nodig het beleid bij.
van instellingen heengaan. Voer op politiek en beleidsmatig niveau een
Het werkt enorm stimulerend voor iedereen die te maken heeft met
constante lobby voor familiezorgbeleid in organisaties.
gezinnen met langdurige en intensieve zorgsituaties, als je positieve praktijkverhalen kunt vertellen. Zowel intern als extern!
7. Ga met (keten)partners in overleg over samenwerkingsmogelijkheden. Stel aan de hand van een sociale kaart een duidelijk actieplan op met
10. Bezint eer ge begint. Een samenvatting van de negen bovenstaande
afspraken: wie doet wat, wie is waar en wanneer bereikbaar. Zorg
punten. De organisatie gaat een cultuurverandering tegemoet. Ieder-
dat die afspraken actueel blijven. Beroepskrachten zetten een sociale
een zal mee moeten doen, daar is een sterke leiding voor nodig.
kaart in bij een vraag die ze zelf niet kunnen beantwoorden. De be-
45
s
naar inhoudsopgave
s
roepskracht zorgt ervoor dat de zorgvrager het gevraagde antwoord
Deel 2
Grondslagen in de familiezorg
De methode familiezorg nader bekeken
Open communicatie leidt tot minder stress - over emoties kun je niet onderhandelen - de grondslag van zorg is ontmoeting - een ideale ontmoeting begint met invoegen - integer contact is de bal spelen en niet de man - in een gesprek is het gemeenschappelijk doel altijd de leidraad - ontschuldigen is nodig om waardevrij met anderen om te gaan - het onderscheiden van feit en mening bevordert inzicht - wat de ander van mij vindt en ik van de ander is niet ter zake doende - ken jezelf als je de ander wil leren kennen - zorg speelt zich altijd af in de privésfeer
46
s
naar inhoudsopgave
s
- intuïtie bestaat niet wel
Inleiding In dit deel leggen we de methode familiezorg inhoudelijk onder het vergrootglas: wat is familiezorg en wat brengt het bij mensen teweeg? Wat betekent wetenschappelijk onderzoek voor familiezorg en wat gebeurt er in de alledaagse praktijk? Wat vinden familiezorgers van de rol van een expertisecentrum familiezorg? We laten zien wie er gebruik maken van familiezorg. Zoals het er nu naar uitziet zijn we aardig op weg om met de methode familiezorg honderden collega’s in Nederland mee te krijgen. Dankzij de steun van de provincie krijgt Exfam de kans om de methode in Brabant uit te rollen en zoveel mogelijk organisaties enthousiast te maken. Ons motto is: Open communicatie tussen familieleden (zorgvrager en familiezorgers), tussen medewerkers en managers, tussen familieleden en medewerkers én tussen de verschillende zorginstellingen en Exfam leidt tot • minder stress • meer zorgvreugde • minder ziekteverzuim
47
s
naar inhoudsopgave
s
• en meer klanttevredenheid!
Definitie
Theoretisch onderzoek
Familiezorg is trapsgewijze zorg, na-
De methode familiezorg is ontwikkeld door Exfam en Dr. Deirdre Beneken
melijk zorg voor mensen die voor hun
genaamd Kolmer met vele families, beroepskrachten en beleidsmakers. In
naaste zorgen. Het dient gericht te zijn
2007 promoveert Deirdre aan de Universiteit van Tilburg (Tranzo) op het
op de familie, op het familiesysteem.
proefschrift Family care and care responsibility: the art of meeting each
Het is terug te vinden in het algemene
other. Tegelijk komt het werkboek uit voor de praktijk: Familiezorg en zorg-
gezondheidszorgbeleid. Er dient aan-
verantwoordelijkheid: de kunst van het ontmoeten.
dacht te zijn voor de wederkerige relatie tussen de gevers (familiezorgers)
De methode familiezorg verschijnt in artikelen, publicaties, workshops,
en vragers (zorgvragers) van zorg.
meerdaagse trainingen en lezingen. Ze leidt tot de begeleiding van families met een intensieve zorgvraag4.
Relatiegericht beleid helpt voorkomen dat een nieuwe groep zorgvragers ont-
Om de methode Brabant-breed uit te dragen is in samenwerking met Tranzo,
staat: de familiezorgers zélf. Uit zowel
de gemeente Tilburg en de provincie Noord-Brabant het ‘Actieplan Familiezorg
theorie als praktijk blijkt dat het ’t bes-
op weg naar een familiezorgproof beleid en praktijk in de Provincie Noord-
te werkt als hulpverleners en familie-
Brabant’ ontwikkeld. Doel van dit plan is om in de familiezorg relationeel,
zorgers samen zoeken naar handvat Over de methode familiezorg: Interview met dr. D.M. Beneken genaamd Kolmer, de ontwikkelaar van het Methode Familiezorg in: J. van Hoof. (2010, januari). Palliatieve zorg (januari 2010, 5, 1, 1-3.) Het artikel geeft helder weer wat de methode familiezorg op praktisch niveau inhoudt en betekent.
48
s
naar inhoudsopgave
4
s
ten om grenzen te stellen aan die zorg.
efficiënt en resultaatgericht te werken en de kwaliteit van dit sociale kapitaal
de gezinsleden zijn tegen problemen aangelopen. Twee jaar geleden
te waarborgen. Brabant wordt op deze manier de eerste provincie met een
wordt de oudste dochter opgevangen door een mantelzorgconsulent,
familiezorgproof (evidence based) beleid én praktijk.
de jongste dochter voert gesprekken met een medewerker van Bureau Jeugdzorg, de vader wordt begeleid door een psycholoog en de
De praktijk
moeder wordt twee keer per week geholpen door een thuiszorgmede-
Uit de resultaten van genoemd onderzoek en ontwikkelingen blijkt zowel
werker. De mantelzorgconsulent besluit om het gezin relationeel te be-
het belang van een goede wederkerige relatie tussen familiezorgers en
naderen. Via Stichting Mantelzorg wordt gezorgd voor één familiebe-
zorgvragers, als de erkenning van het verantwoordelijkheidsgevoel van
geleider, die met het gezin aan de slag gaat, met uitzondering van de
familiezorgers. Beroepskrachten dienen dit gevoel te respecteren door
thuiszorgmedewerker. De methode familiezorg is toen uitgeprobeerd.
familiezorgers vrij te laten in hun zorgtaken en met de familiezorger de
Leidraad is het verwerken van de ziekte van moeder, rolomkeringen,
grenzen aan die zorgverantwoordelijkheid te stellen. Ter illustratie een
schuldgevoelens en onderlinge communicatiepatronen. Zo hebben zo-
voorbeeld met toestemming van Familie M.
wel de ouders als de kinderen geleerd om te gaan met een situatie van langdurige en intensieve zorg.
De familie M. bestaat uit vader, moeder en twee dochters. Zeven jaar geleden heeft moeder een CVA gehad. Zij is linkszijdig verlamd. De Open communiceren
en zorgt samen met haar jongere zus en haar vader voor haar zieke
Zoals gezegd in de inleiding leidt open communicatie tot minder stress.
moeder. De moeder voelt zich schuldig over haar ziekte en de vader
Open communicatie is het startpunt van de individuele zorgsituatie thuis.
en de dochters voelen zich verantwoordelijk voor moeder. Alle vier
We communiceren op veel niveaus; op micro-, meso-, en macroniveau.
49
s
naar inhoudsopgave
s
oudste dochter, nu 21 jaar, heeft het huishouden op zich genomen
Van individuele hulp tot het inschakelen van organisaties, al naar gelang
Familiezorg
de situatie. Daarnaast hebben al onze medewerkers een taal geleerd die nodig is om de ander te bereiken. Kernwoord in deze fase is ‘ontmoeten’. Families in een zorgsituaties ontmoeten elkaar, maar zo ook zorgverleners
• is langdurige zorg, • is intensieve zorg, • is niet georganiseerde zorg, • is niet in het kader van een hulpverlenend beroep, • wordt gegeven aan een zorgvrager door een of meer leden uit diens omgeving, • is zorgverlening die rechtstreeks voortvloeit uit de sociale relatie.
onderling, collega’s van andere organisaties, financiers en overheden. We houden ons gezamenlijk aan één gedeelde discipline, het begeleiden van de klant en zijn familie, in woord en daad. • Mensen nemen je in een intensieve zorgsituatie in vertrouwen. Ze geven zich bloot omdat ze beseffen dat je ze echt wilt helpen. Ook onze medewerkers geven zich bloot, iedere keer opnieuw gaan ze een relatie aan. Dat vraagt om vertrouwen en vertrouwen moet je eerst verdienen. We begeven ons tenslotte in iemands privésituatie. • Open communiceren doe je ook door samen met anderen te spelen met de gegevens van wet- en regelgeving. Weet precies wat mag en kan, dat is belangrijk. Samen met grote zorg-, en welzijnsorganisaties en gemeentelijke- en overheidsinstellingen gaan we de juiste weg.
50
s
naar inhoudsopgave
s
Daarbij zijn we niet bang voor concurrentie, niet bang om onze klanten,
die overigens nóóit van ‘ons’ zijn, te verliezen. Vanuit het besef dat we
Behoefte
elkaar nodig hebben om mensen te helpen die dringend ondersteuning
De methode familiezorg brengt de familieleden dus ‘rond de tafel’. Uit
nodig hebben en vanuit het geloof in de mogelijkheden en de kansen
interviews met families blijkt dat die behoefte er is, al wordt die in eerste
die een welvarend land als Nederland ons te bieden heeft.
instantie niet geuit.
Het doel is dat mensen met elkaar in gesprek raken. In families blijven
Onderzoeker Tim Choy zegt hierover: “Het is niet altijd leuk om over
kwesties vaak onuitgesproken. Daardoor ontstaan misverstanden waarin
moeilijke onderwerpen of over dingen die je dwars zitten te praten. Ver-
mensen elkaar niet willen of kunnen begrijpen. Onder die omstandighe-
zwijgen is makkelijker, maar dat haalt de kou niet uit de lucht. Doordat
den voor iemand zorgen is ondoenlijk. We vragen altijd aan de familiele-
de hulpverlener de dialoog tussen familieleden begeleidt, kunnen alle fa-
den of ze naar de ander willen luisteren zonder oordeel of vooroordeel.
milieleden hun zegje doen. Als dat op een open manier gebeurt, is er
Aánhoren. Meeluisteren. Zonder iets te zeggen. Het werkt altijd. Tenzij
meestal opluchting. De steen is uit de buik. Bovendien kunnen tijdens
iemand een psychiatrische aandoening heeft of niet in staat is voor zich-
zo’n gesprek tal van oplossingen naar voren komen, bijvoorbeeld hoe de
zelf te zorgen. Ze moeten er voor open staan.
zorg evenredig te verdelen over meerdere familieleden. Of je krijgt te horen dat je zieke partner het helemaal niet erg vindt als je als familiezorger
Om ze zover te krijgen is het aan de medewerkers van zorg- en welzijns-
meer tijd aan jezelf besteedt.”
5
instellingen om de voordelen van open staan voor de ander te schetsen. Pas als mensen zonder vooroordeel naar elkaar luisteren en praten kunnen ze compromissen sluiten en goede afspraken maken. Daarbij is het wel T. Choy, onderzoeker bij Kiwa Carity en promovendus bij de Radboud Universiteit in Nijmegen, persoonlijke mededeling, 28 april 2010.
51
s
naar inhoudsopgave
5
s
belangrijk om te beseffen hoe je iets zegt en welke woorden je gebruikt.
Wat vinden mantelzorgers zelf?
2. Het tweede type familiezorger wil zelf zorgen. Er is geen of nauwelijks
We vragen Nederlandse familiezorgers hun mening over de verdeling van
voorkeur voor de overheid als partner. Ze ervaren stress als het gaat om
zorgverantwoordelijkheid tussen overheid, mantelzorgers, cliënten en zorg-
samenwerken in de zorg. Het is de vraag waarom familiezorgers zich zo
verzekeraars. Uit de resultaten blijkt dat er drie typen familiezorgers zijn.
opstellen. Hebben ze negatieve ervaringen gehad met ondersteuning, hebben zij het vertrouwen in de overheid verloren of voelen ze zich ca-
1. Familiezorgers die vinden dat we samen moeten zorgen: ze hebben
pabel genoeg om de zorg zelf te regelen? Nader onderzoek zou hier op
zowel een grote voorkeur voor overheidsverantwoordelijkheid als voor
in kunnen gaan. Iets meer dan de helft van dit type familiezorgers geeft
individuele verantwoordelijkheid. De overheid moet familiezorgers de
aan de zorg zelf te willen regelen met cliënten en zorgverzekeraars.
kans geven hun familieleden te verzorgen. Er dienen randvoorwaarden
Ze lijken op een eiland te zitten zonder contact met overheidsinstellin-
gecreëerd te worden, bijvoorbeeld zorgverlof of familiezorgondersteu-
gen. Beroepskrachten zullen hen moeten opzoeken om ondersteuning
ning. Beroepszorg mag de familiezorg niet vervangen. Ze willen de zorg
te kunnen bieden. Alleen via deze benadering komen we er achter waar
zelf regelen met cliënten en zorgverzekeraars, maar willen niet verplicht
de stress van dit type familiezorger vandaan komt en wat we voor hen
worden om zorg te geven. Dit soort familiezorgers lijkt te passen bij het
kunnen betekenen (31%). 3. Het derde type familiezorger wil een hoge mate van zorgverant-
antwoordelijkheid behoren te dragen en ondersteund worden door de
woordelijkheid van de overheid. Ze wil voor de naaste zorgen en, net
overheid. Voor dit type actieve familiezorgers is een proactieve overheid
als beroepskrachten, betaald worden voor die diensten. Er is nauwelijks
nodig, zodat familiezorgers blijven zorgen voor hun naaste, omdat ze
voorkeur voor het regelen van de zorg buiten de overheid om. Dit
het fijn vinden om die zorg te geven, zodat stress uitblijft en ze de zorg
type familiezorger heeft meer risico op stress. Het type zorg waar het
kunnen regelen met de andere partijen (41%).
hier om gaat past bij het overheidsbeleid dat vroeger, in tijden van
52
s
naar inhoudsopgave
s
nieuwe beleid van de Nederlandse overheid waarin burgers zorgver-
de verzorgingsstaat, gevoerd werd. Daar was sprake van een hoge overheidsverantwoordelijkheid waarin een mantelzorger de kans kreeg om te zorgen, maar waar tegelijkertijd voldoende beroepszorg voorhanden was. De tijden zijn echter veranderd; er wordt een steeds groter beroep gedaan op de verantwoordelijkheid van de mantelzorger. Om te voorkomen dat deze familiezorgers teleurgesteld raken wanneer een groter beroep op hen wordt gedaan, is het belangrijk ze extra te begeleiden bij de veranderingen van de nieuwe zorgwet (28%). Voor wie is de methode? Voor gezinnen. In gezinnen met een zieke of hulpbehoevende staat centraal dat mensen moeten leren met elkaar te onderhandelen over hun voorkeur voor bepaalde zorgtaken. Wie wil en kan welke verantwoordelijkheid dragen? Welke taken laat de familie en/of de patiënt liever over aan een beroepskracht? Hoe verdelen ze de taken? Families willen zodanig betrokken worden bij de zorg dat ze niet overbelast raken. Relationeel begeleiden van families vraagt van beroepskrachten bepaalde vaardigheden, zodat ze de effecten van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning
53
s
naar inhoudsopgave
s
omzetten in professionele handelingen en bejegening.
Voorbeeld
moeder en daar veel eigenwaarde aan ontleent. Maar het kan tegelijkertijd
Aan de hand van kennis en vaardigheden leren we hoe je in een familiesi-
zo zijn dat ik dan juist degene die helemaal niks doet een compliment geef.
tuatie aan de slag gaat. Een medewerker van het Expertisecentrum ver-
“Da’s heel verstandig dat Frank niks doet, want daarmee geeft hij jou in
telt het volgende: Tijdens een familiegesprek heb ik een setje willekeurige
feite de kans om alles voor je moeder te doen. Hij zorgt ervoor dat jij je zo
ansichtkaarten bij me. Ik vraag elk gezinslid om er een kaart uit te halen
goed voelt bij die zorg die jij geeft. Da’s eigenlijk geweldig!”
die ze aanspreekt. Aan de hand van die geselecteerde kaart stellen ze zich voor, waarbij ze vertellen waarom ze juist die kaart eruit hebben gehaald.
Geschikt voor alle gezinnen?
Als ik met een gezin van twaalf kinderen aan tafel zit, zegt de jongste: “Aan
De grondlegger van de methode zegt over de toepasbaarheid: “De methode
die flauwekul doe ik niet mee. Ik ben van het praktische, niet van dit soort
is oorspronkelijk ontwikkeld voor alle gezinnen met een zorgvraag. De zorg-
dingen.” “Tja” zegt de rest, “dat is nou typisch Frank.” “Waarom is dat ty-
situatie staat centraal. In de begeleiding wordt daarbij gebruik gemaakt van
pisch Frank?” “Die gaat altijd zijn eigen weg” vertellen ze me. “Dat is dan
bestaande zorg- en welzijnsvoorzieningen. Er is tot nu toe geen gezinssitu-
een belangrijk statement van hem. Blijkbaar ziet hij dat zo.” Ik geef Frank
atie geweest waarbij de methode niet geschikt was. Dat komt vooral door
op dat moment een andere positie dan hij altijd in dat gezin heeft gehad.
het ingebouwde ‘invoegen’ (aansluiten bij de klanten), door de analyse van
Om de rest duidelijk te maken dat hij er ook mag zijn. Iedereen heeft het
de ‘vraag achter de vraag’, door het kijken naar het hele familiesysteem zon-
recht om op zijn manier te reageren. “Net zo goed als jij recht hebt om te
der een schuldige aan te wijzen, en door de analyse die de professional ach-
zeggen ‘ik wil dag en nacht voor mijn vader zorgen, want dat is de invulling
tergrondinformatie geeft over de situatie. Daardoor variëren onderwerpen
van mijn leven’ heeft hij het recht om dit te zeggen.” Het feit dat mensen
en opdrachten in gesprekken. Eigenlijk werkt de methode in elke situatie,
mogen zeggen wat ze vinden maakt dat ze anders naar elkaar gaan kijken.
omdat ook het op tijd doorverwijzen in de methode is ingebouwd.”6
Misschien is het zo dat in het gezelschap iemand zit die alles doet voor haar D. Beneken genaamd Kolmer, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010.
54
s
naar inhoudsopgave
s
6
Meer tevredenheid bij gezinnen
Begin bij het management en ga daarna zo snel mogelijk door naar de
De cliënttevredenheid van families is in de loop van de tijd groter ge-
werkvloer. Alle geledingen, van hoog tot laag, moeten betrokken worden
worden. Dat blijkt onder meer uit het onderzoek van Kiwa Carity onder
in intramurale situaties, inclusief de tuinman en het schoonmaakperso-
families en hulpverleners.
neel.
Onderzoeker Choy: “Families zijn te spreken over de inbreng van de hulp-
In zorgcentra gaan personeel en management vaak uit van de vooronder-
verleners. Niet alleen over het feit dat de hulpverlener de familie onder-
stelling dat de familie denkt dat ze lang genoeg gezorgd hebben. Dat is
steunt bij de verzorging, maar ook dat hij of zij de familie in dialoog met
een aanname. Veel families willen juist wél betrokken zijn, maar je moet
elkaar brengt. Daarnaast krijgen de hulpverleners zaken bij instanties
ze de kans geven. Nodig ze uit, vraag het ze. Neem ze mee. Dat betekent
voor elkaar die voor families onoplosbaar lijken. Ze benaderen instanties
dat verantwoordelijkheid gedeeld wordt met de partner van de patiënt.
gemakkelijker. Ze kunnen beter beredeneren waarom niet gegeven hulp
En dat je ze tegemoet komt, al was het maar met een kopje koffie als ze
door een collega-instantie schadelijk kan zijn voor een familie. Door de
binnen komen. Dat kost misschien tijd, maar die krijg je na verloop van
familie daarvan te overtuigen, wordt de zorg sneller en beter verstrekt.”
tijd dubbel en dwars terug. Die mensen zijn er namelijk altijd voor de
7
bewoner.
Voor welzijns- en zorgorganisaties Waar het de methode familiezorg betreft moeten welzijns- en zorgorganisaties de handen ineenslaan. Dat vraagt een investering van beroepskrachten én van managers. Samen moeten zij verantwoordelijk worden T. Choy, persoonlijke mededeling, 28 april 2010.
55
s
naar inhoudsopgave
7
s
voor familiezorg die leidt tot een netwerk aan kennisdragers in Brabant.
2.1
Begeleiding van organisaties
Inleiding Groepsgewijze training van uitvoerende medewerkers is essentieel. Het betreft een training ‘op maat’ van een groep van twaalf tot vijftien deelnemers. Groepen kunnen bestaan uit medewerkers met dezelfde functie, zoals medewerkers van Wmo-loketten in Amsterdam. Maar er zijn ook voorbeelden van groepen medewerkers met verschillende functies. Voordeel van een gemengde groep is dat deelnemers elkaar en de verschillende disciplines beter leren kennen en ze ‘al doende’ aan een netwerk bouwen voor toeleiding, doorverwijzing en onderlinge consultatie. Onderwerpen De onderwerpen zijn afhankelijk van de disciplines in de groep en van de aanwezige competenties, maar enkele basisonderwerpen komen altijd aan bod. De groep waarmee gewerkt wordt bepaalt bij welk onderwerp verdieping plaatsvindt. In een training van zorgloketmedewerkers staat
56
s
naar inhoudsopgave
s
bijvoorbeeld het dóórvragen centraal. In de training van maatschappelijk
werkers is veel aandacht voor het in kaart brengen van de thuissituatie
2.2
Welke stappen zet de organisatie?
en loyaliteitsvraagstukken. Werkgroep instellen Thema’s in de methode familiezorg, toegepast in Zorgcentrum Den
Werkgroepen hebben de opdracht om te bedenken wat de methode met zich
Herdgang
meebrengt: wat betekent het voor de visie, voor de reguliere werkproces-
8
• Communicatie: Hoe verloopt de communicatie in het gezin?
sen? Wie moet waarin getraind worden? Welke organisatorische zaken vra-
• Rolomkering: Heeft een kind de ouderrol op zich genomen?
gen aanpassing? Hoe is een en ander in te voeren? Hoe wordt de vernieuwde
• Hiërarchie: Wie heeft het in het gezin voor het zeggen?
manier van werken geborgd? Hoe evalueren we? Laten we een effectmeting
• Levensfase: In welke levensfase zit het gezin?
doen? Ook is een communicatieplan voor alle betrokkenen nodig: mede-
• Traumatische ervaringen: Heeft het gezin in het verleden een trauma-
werkers, vrijwilligers, netwerkrelaties, klanten, familiezorgers, financiers en
tische ervaring meegemaakt?
gemeenten. De werkgroepen laten zich voeden door de deelnemers aan de trainingen. In mondelinge en schriftelijke evaluaties zijn vragen opgenomen.
• Erkenning: In welke mate erkennen de gezinsleden elkaar?
Die vragen helpen de medewerkers om met de methode te werken.
Na het vaststellen en onderzoeken van elementaire begrippen volgt de
Werkprocessen en hulpmiddelen aanpassen
analyse: Waar liggen de problemen? Hoe is de verhouding tussen draag-
Bij één zorgcentrum is zes jaar geleden een proces op gang gebracht dat
kracht en draaglast? Wat is de invloed van de sociale context? Welke vraag
gaat over klantbejegening. Met de zorgcoördinatoren is nagedacht wat de
stelt dit gezin? Hoe kan de vraag die dit gezin stelt beantwoord worden?
basis is van verzorgen en wat dit voor de klant betekent. Alle medewer-
8
kers in het zorgcentrum volgden een training.
Uit: Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2007). De kunst van het ontmoeten: onderzoek, scholing en praktijk in de familiezorg. Delft: Eburon, p. 20
57
s
naar inhoudsopgave
s
• Loyaliteit: Zijn de gezinsleden loyaal ten opzichte van elkaar?
Ze ontwierpen functioneringsgesprek- en beoordelingsformulieren. De
Voorbeeld
opzet van sollicitatiegesprekken werd aangepast. Nu de medewerkers al-
Peter Westerhof, voormalig directeur Zorgcentrum Den Herdgang,
lemaal met de methode werken, wordt de hele familie uitgenodigd voor
nu Zorgcentrum Reyshoeve: “De familie is de schakel tussen verle-
de kennismaking. Daar worden afspraken gemaakt over de rol die de
den, heden en toekomst van een bewoner. Het respecteren van de
familieleden willen vervullen in het leven van de nieuwe bewoner. Dat
familie begint met de vraag: ‘Welke wens heeft u als familielid? Hoe
kan betekenen dat de familie helpt bij de verzorging, omdat ze dat in de
kunnen wij u helpen? En wilt u ons helpen?” Familieleden voeden
thuissituatie ook deden.
ons met ervaringen over hoe om te gaan met de bewoners. Daar
9
kunnen wij als zorgcentrum veel van leren. Luisteren naar wensen van medewerkers Tijdens de evaluatie van de trainingen geven deelnemers aan wat hen
Het gaat niet om ons als professionals, maar om het welbevinden
helpt om zelfstandig met de methode te (gaan) werken. De methode fa-
van de klanten. We zien door onze benadering een sterke vermin-
miliezorg zorgt voor implicaties op drie niveau’s; dat van de werkeenheid
dering van de formele klachten. Families en klanten stellen sneller
(microniveau), op het niveau van de organisatie en de relaties naar buiten
vragen en weten ons beter te vinden omdat er goede afspraken
(mesoniveau) en op het niveau van overheidsbeleid (macroniveau).
zijn gemaakt over het zorgplan en de bereikbaarheid van elkaar. De communicatie is veel positiever geworden.”10
Effect van de methode op de organisatie Medewerkers geven na de training aan, zich meer betrokken en verantwoordelijk te voelen. Bovendien is er minder personeelsverloop, is het
P. Westerhof. (2009, 8 oktober). Ongepubliceerde Lezing Symposium familiezorg. ‘s-Hertogenbosch.
58
s
naar inhoudsopgave
9-10
s
ziekteverzuim lager en is er meer werkplezier.
Patricia Bender, locatiemanager
Belemmerende factoren
BerneZorg: “We vinden het be-
Uitvoerend medewerkers en managers ervaren belemmeringen bij de
langrijk dat de cliënt na opname
implementatie van de methode. Je kunt onmogelijk iedereen van een
de eigen sociale context in stand
organisatie met dezelfde energie aan de slag krijgen. Op alle niveau’s
houdt. Dat betekent dat wij be-
hebben mensen moeite om kritisch naar zichzelf te kijken. De methode
trokken zijn en blijven bij het to-
familiezorg vraagt organisaties over schotten heen te kijken, daar waar
tale leven van de cliënt.”
het de invoering in de regio betreft. Afspraken over wie wat doet, finan-
11
ciën, warme overdracht, terugrapportage en een goede sociale kaart ontStefanie Boland, beleidsmedewer-
breken nogal eens. In samenwerking moet je investeren, te beginnen bij
ker gemeente Tilburg: “Je kunt de
de interne organisatie!13
familiezorger niet los zien van de zorgvrager. Hun behoeften zijn
Condities
met elkaar verbonden.”
Om de methode familiezorg met succes in te voeren zijn draagvlak, geld
12
en tijd nodig.
12
13
Draagvlak Een organisatie die naar een beter resultaat streeft moet vanaf de werkvloer een beweging tot stand brengen. Die beweging is een vuurtje dat van onderaf steeds moet worden aangewakkerd. Het is aan de managers
59
s
naar inhoudsopgave
P. Bender, persoonlijke mededeling, 8 juni 2010. S. Boland, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht.
s
11
om dat vuur te laten ontbranden. Licht ontvlambare kooltjes zijn in de
willen zetten. Accepteer dat de zorg alleen maar meer gaat kosten. Maar
hele organisatie te vinden. Geld, tijd en facilitering zijn de basisbenodigd-
hoe gaan we dat invullen? Zorginstellingen moeten bezuinigen. Het eerste
heden. Maar het echte werk begint op de werkvloer.
wat ik hoor is dat er geen geld is. Mijn antwoord is dan: wat is er nodig om effectief en efficiënt te werken, met een beter resultaat zowel voor
Geld en tijd
de klant als voor de medewerker? Neem in eerste instantie een principe-
Vóór een organisatie besluit de methode familiezorg in te voeren zal ze de
besluit: ik wil een verbetertraject in. Realiseer je dan dat dit traject geld
kosten afwegen. Zorgorganisatie Den Herdgang zag na invoering van de
kost.
methode het ziekteverzuim gestaag teruglopen, wat een enorme kostenbesparing opleverde. Deelnemers aan de training in Utrecht vatten hun advies aan de managers over het al dan niet invoeren van de methode samen: “Doen!!” De methode is passend binnen preventie (Wmo) en heel werkzaam (evidence based). De methode kost niet meer dan de bestaande plannen en is effectiever en daarom op termijn kostenbesparend.”14 Het boek Uitdagingen voor een gezonde zorg (Willem Vermeend, uitgeverij Lebowski, 2010), gaat over economische prikkels in de zorg. Vermeend geeft aan dat het een utopie is om een rem op de kosten van de zorg te Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht.
60
s
naar inhoudsopgave
s
14
2.3
Directe kosten
Families De ervaring leert dat een gemiddeld familiezorgtraject per familie zes gesprekken van twee uur omvat. Zo’n traject komt in de plaats van (en dus niet bovenop) de reguliere werkwijze. Organisaties De kosten voor organisaties zijn relatief gering. De grootste kostenpost vormt het vrijmaken van personeel van uitvoerende werkzaamheden. Een training van een groep tussen de 12 en 15 personen vraagt gemiddeld drie dagen. Daarnaast zijn er trainerskosten. Daarbij kunnen kosten komen van een presentatie of workshop voor het management, het begeleiden van intervisie- of supervisiebijeenkomsten of werkbesprekingen (casusbesprekingen). Te denken valt aan (twee)maandelijkse bijeenkomsten van maximaal twee uur gedurende een jaar. Daarna kunnen de staffunctionarissen en teamleiders de besprekingen zelf begeleiden. Medewerkers pleiten voor een opfrisbijeenkomst of vervolgtraining na
61
s
naar inhoudsopgave
s
ongeveer een jaar. Dit kan tot de reguliere bijscholing gerekend worden.
Naast de training is inzet nodig om zaken te ontwikkelen zoals een pro-
dat de kosten-batenanalyse van preventief handelen niet op korte termijn
tocol of richtlijn, de aanpassing van intake- en registratieformulieren.15
met feiten te onderbouwen is. Op mesoniveau zijn de kosten na invoering
Afhankelijk van de grootte van de organisatie en de soort ondersteuning,
van de methode familiezorg waarschijnlijk minder hoog dan in de oude situ-
heeft de invoering een looptijd nodig van twee tot drie jaar. Worden alleen
atie. Daarbij moeten we niet uit het oog verliezen dat het altijd de organi-
loketmedewerkers getraind, dan is dat een kortdurend en minder intensief
satie betreft die aan de voorkant van de dienst- en zorgverlening staat, die
traject. Supervisie van sleutelpersonen (interne kennisdragers of coaches
in preventie moet investeren. Het voorkomt dat er minder of minder zware
van de medewerkers) kan meerdere jaren duren.
behandeling plaatsvindt. Daar profiteert de samenleving als geheel van.16
Vanuit mesoniveau bekeken
Onderzoeker Tim Choy: “Uit interviews met families en hulpverleners
Waarom pakt de methode familiezorg vanuit kostenperspectief positief uit?
concludeer ik indirect dat de methode familiezorg preventief werkt. Denk
Deelnemers aan de training van de GG&GD Utrecht: “De eerste fase van
bijvoorbeeld aan minder psychische schade (beroep moeten doen op
de methode, de vraagverheldering en inventarisatie bij andere betrokken
GGZ-zorg) bij familiezorgers. Bovendien stopt de familiezorger door deze
hulpverleners, vraagt de nodige aandacht. Omdat de methode preventiege-
methode meer tijd en energie in andere economische- of sociale activi-
richt is, is de verwachting dat de methode goedkoper uitpakt dan methoden
teiten (werken, kinderen verzorgen, etc.). Daarnaast genereren bevlogen
waarbij achteraf wordt ingegrepen. Daarnaast is de zorg van dit moment
en betrokken medewerkers in organisaties extra inkomsten. Ze helpen
vaak versnipperd, lang niet altijd effectief en niet gericht op het structureel
méér mensen (doordat ze families makkelijker loslaten en ze hun eigen
oplossen van problemen. Dat lijkt mooi, maar het probleem is tegelijkertijd
boontjes laten doppen) of verlenen andere zorgactiviteiten.
15
16
62
s
naar inhoudsopgave
Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht.
s
Voor een training van in totaal drie dagen zijn de kosten anno 2013 voor een groep ongeveer € 3900 (geen BTW, wel reiskosten trainer). Zie voor actuele informatie over trainingen en kosten: www.expertisecentrumfamiliezorg.nl.
Open dialogen tussen medewerkers en verbeterde verhoudingen resulteren in een betere onderlinge afstemming (= efficiënter werken) en minder conflicten (= kosten besparen).”17 De familiezorg voorkomt de kosten van een tweede zorgvrager. Namelijk de zorgvrager die achter de oorspronkelijke cliënt of patiënt vandaan komt: de overbelaste familiezorger. De preventieve aanpak van de methode familiezorg houdt in dat we vanuit de indicatie (samenwerking van CIZ, gemeentes, andere indicatieorganen en zorgorganisaties) die basiszorg goed op de rails zetten. Dit betekent dat we altijd de familie bij de indicatie (intake) betrekken en we vervolgens in gezamenlijkheid komen tot een toekomstbestendig zorgplan. In de stem, de mondigheid en de regie van klanten ligt óók kostenbesparing. Het vraagt lef om vertrouwen te geven aan iedereen die bij de zorgsituatie betrokken is. Want daar waar de meest effectieve methode voor familiezorgondersteuning ingezet wordt, is minder professionele zorg nodig.”
63
s
naar inhoudsopgave
T. Choy, persoonlijke mededeling, 28 april 2010.
s
17
Evalueren
2.4
Familiezorg in breder perspectief
Na een training vindt zowel bij gezinnen als bij organisaties altijd een mondelinge en schriftelijke evaluatie plaats. Die gaat over de toepasbaar-
Inleiding
heid van de afspraken en, bij organisaties, de inhoud en opzet van de
Niet alleen gezinnen en zorg- en welzijnsorganisaties tonen interesse in de
training en de toepasbaarheid van de trainingen in de praktijk.
methode familiezorg. Ook opleidingen voor gezondheidszorgonderwijs vinden het belangrijk de methode een plaats te geven binnen het curriculum.
We evalueren ook met alle medewerkers van Exfam. Een medewerker vertelt dat een mevrouw uit Oosterhout heeft gebeld voor een familie-
Waarom scholing in de methode familiezorg?
gesprek. De medewerker zegt: “Wij werken niet in Oosterhout.” Op de
Studenten zijn potentiële hulpverleners. Zij komen nu en later in aanra-
vraag wat ze vervolgens gedaan heeft, zegt ze: “Ik heb geluisterd naar
king met familieleden die een relatie hebben met een patiënt, een zorg-
de vraag en gedacht: MEE is de organisatie die dat kan oppakken. Dus
vrager. De rol van zorgende familieleden bij die patiënt neemt toe door
die mevrouw heeft het nummer gekregen van MEE in Oosterhout.” We
vergrijzing, personeelstekorten en bezuinigingen. Daarom is het hard no-
analyseren wat ze anders had kunnen doen. We concluderen dat de me-
dig dat studenten goed worden voorbereid op denken over en omgaan
dewerker altijd verantwoordelijk blijft voor het antwoord op de vraag van
met zorgvragers en hun naasten.
de klant. Dus belt onze medewerker haar collega in Oosterhout en leidt de
vraag van mevrouw in. Je blijft als het ware de intermediair die de vraag,
Wat leren studenten over de methode?
samen met een collega-organisatie beantwoordt.
Afhankelijk van de discipline staan in het onderwijs vragen centraal als: • Wat betekent het voor de onderlinge relaties van familieleden als een
64
s
naar inhoudsopgave
s
van hen ernstig ziek is?
• Welke relatie wensen de zorgvragers en de familiezorgers met beroepskrachten? • Wat speelt zich af in de arena van de zorg waar praktijk, beleid en onderzoek elkaar tegenkomen?
Invoering van de methode in het curriculum van de opleiding Gezien het belang van goed gezondheidszorgonderwijs gaan stemmen op om de methode familiezorg structureel in alle eindtermen op te nemen. Daarmee krijgt het onderwerp een vaste plaats in het curriculum.18
Veel hulpverleners hebben geleerd zorgverantwoordelijkheid te nemen.
Hulpmiddel voor de opleidingen
Ze doen het graag want het ligt ze na aan het hart, ze zijn erin bevestigd.
Voor opleiders is een zogenoemde toolkit ontworpen. Ze bestaat uit het
Maar op het moment dat ze de zorg instappen - in de opleiding - moeten
behandelen van vijf inhoudelijke thema’s waarin het cliëntsysteem het
ze afleren dat het niet om hen draait. Vanaf dat moment gaat het om de
uitgangspunt is. De systeembenadering (het onlosmakelijk benaderen
ander. Het wordt hun taak de ander te faciliteren, zodat die het zo goed
van de familie achter de patiënt) staat centraal.
mogelijk kan doen. Doordat de student in opleiding kennis, informatie en techniek kent, heeft ze een voorsprong. Maar er is meer nodig, zoals weet hebben van het recht op autonomie van mensen; het recht van spreken van iedereen die ziek komt te liggen. In de opleiding wordt dieper ingegaan op alle vaardigheden die essentieel zijn binnen het gezondheidszorgonderwijs: wat iemands rol is in de zorgstelt en hoe je waardevrij denkt en handelt.
Beneken genaamd Kolmer, D.M., Buijs, C. op den, Bongers, I.M.B. & Garretsen, H.F.L. (2004). Het hart van de zorg laten kloppen: Mantelzorgers, beroepskrachten en zorgvragers in ontmoeting (Toolkit). Onderwijs en Gezondheidszorg, 28, 5, 1-4.
65
s
naar inhoudsopgave
18
s
triade, hoe je een familiegesprek voert, hoe je de zorgsituatie centraal
Welke organisaties hebben familiezorg in de opleiding? • UMC Radboud
• ROC Eindhoven
Vervolgopleiding Klinische Geriatrie Verpleegkundige, vervolgoplei-
Alle niveaus in de zorg
ding Neuroverpleegkundige, vervolgopleiding Longverpleegkundige
Train de trainer docenten zorg
• Hogeschool Amsterdam
• AJN Jeugdartsen
Minor mantelzorg
Workshops bijscholing jeugdartsen
• STOC opleidingen wonen, zorg en welzijn
• Hogeschool InHolland
Post HBO mantelzorgondersteuning
Jonge mantelzorgers
• Workshops i.s.m. Robuust
Curriculum Casemanagers dementie gemeente Amsterdam
• Fontys Hogeschool
• Brabant Medical School (in oprichting)
Nurse Practioners
• Hogeschool Rotterdam
Nurse Practioners
Voor huisartsen en praktijkondersteuners Binnen het deelprogramma Zorgcliënt 2.0 zal relationeel werken de schroef zijn door alle opleidingsniveaus van het beroepsonderwijs, de volwasseneneducatie en het Hoger Onderwijs, inclusief wetenschap-
Alle niveaus in de zorg, doktersassistenten en baliemedewerkers
pelijk onderwijs
Welzijnsopleiding
Train de trainer docenten zorg en welzijn
66
s
naar inhoudsopgave
s
• ROC Tilburg
Nawoord Ten slotte: hoe verder? Nederland als zorgland... Nederland heeft op dit moment de mond vol van samenwerken, van integrale vraagverheldering en wijkgericht werken, van menslievende zorg en de civil society. ‘Wees sociaal’ lijkt het motto. Vergadertafels worden opgetuigd om, op een geforceerde manier, naar een menselijker contact te werken. Dat wordt dan een ‘effectieve en efficiënte werkwijze’ genoemd om een antwoord te geven op complexe zorgvragen. Gewoon een bezuinigingsoperatie. Inwoners van Nederland krijgen te horen dat ze steeds meer zelf moeten doen en dat het pure luxe is als een beroepskracht voor hen in touw komt. Daarbij dienen zich twee problemen aan: 1. Als reactie op de extreem duur geworden zorg worden zorgprofessionals verondersteld samen te werken met de familie van een zorgvrager (micro-niveau), met andere organisaties (meso-niveau) en met beleidsmakers (macro-niveau). Echter, door gebrek aan ervaring bestaat er geen vakbekwaamheid meer, en de sociale kennis en brede kijk op de zorgvraag is op alle niveaus weg gesaneerd. Hoe is het een met het
67
s
naar inhoudsopgave
s
ander te rijmen?
2. Opdat organisaties zich konden ingraven in beheersbare systemen,
Waar is de generalist gebleven? Behalve de huisarts kennen we niemand
hebben zij op financieel-economisch terrein tal van contrôles ingebouwd.
meer die een vraag van de cliënt kan beantwoorden. Nieuwsgierig zijn, door-
Als de vraag iets complexer ligt dan bijvoorbeeld de behandeling van
vragen, een puzzel oplossen is er niet meer bij. Waar zijn de vakmensen
een oorontsteking hebben we zorgvragers gevangen in sluizen van
gebleven die kennis combineren met de juiste werkhouding en vaardighe-
ziektebeelden, somatische-, psychische- en sociale problemen. Het
den? Er zijn weer vakmensen nodig die met adequate kennis en voldoende
gevolg is dat de zorgvrager zich denkt te bevinden in een ondoorzichtig
tijd sociale relaties aangaan met cliënten en iedereen er omheen. Het is
woud van hulpverleners, regels en formulieren.
broodnodig dat iedere beroepskracht weer handelingsvrijheid krijgt. Dat ze haar eigen afwegingen mag maken en in elke individuele zorgsituatie me-
Versnippering en oplossing
deverantwoordelijk is voor het zorgproces. Pas als medewerkers in de zorg
Iedereen die met de zorg te maken heeft, weet dat er iets niet klopt.
weer massaal hun vakmanschap mogen etaleren zullen de resultaten beter
We hebben zoveel functies gecreëerd dat voor iedere handeling (wassen,
en goedkoper blijken te zijn dan wanneer we niveaus blijven verlagen, part-
kousen aantrekken, injecties geven, brood smeren, bed opmaken) een
timers alleen in de productie-uren laten werken, alles dichttimmeren met
andere verzorgende nodig is. De vraag dient zich aan hoe we vat krijgen
registratie en alle handelingen uitsluitend afrekenen op standaarden.
op deze versnippering. De oplossing dient zich niet aan bij vergadertafels en ook niet bij de registratiegekte. Ondanks toezeggingen van de overheid de bureaucratie terug te dringen, woekert deze nog steeds voort. Ook de coöperatieve houding van de klant biedt geen soelaas. We hebben vooral baat bij een investering in het vakmanschap van de medewerkers op de
68
s
naar inhoudsopgave
s
werkvloer.
Oproep aan bestuurders en managers Bestuurders! Heb het lef bij de overheid de belangen van uw betalende klant te verdedigen. Mensen die zorg nodig hebben schreeuwen om aandacht voor hun persoonlijke zorgsituatie. Managers! Durf vertrouwen te geven aan uw mensen op de werkvloer. Geef ze verantwoordelijkheid en regie in hun dagelijkse leven en werk. Laten we eendrachtig grote zorgthema’s bespreekbaar maken, zodat de overheid met kennis van zaken besluiten kan nemen, besluiten met duurzame effecten. Zoals: • Is het doelgroepenbeleid wel of niet van toegevoegde waarde? • Hoe om te gaan met ethische vraagstukken als privacy en levenseinde? • Financiering van de zorg: is het afschaffen van de PGB’s juist of niet? • Mega thuiszorgorganisaties versus Buurtzorg: wat betekent dat voor de klant? • Moet het Centraal Indicatiesysteem Zorg (CIZ) op de schop? • Diagnose Behandel Combinatie (DBC), werkbaar of niet? • Participatie in de zorg: willen we wel allemaal meedoen? • Verandermanagement begint bij ons zelf: een oproep solidair te zijn
69
s
naar inhoudsopgave
s
met deze gedachte.
Het is mijn ultieme wens om deze onderwerpen in de laatste tien jaar van mijn werkzame leven met anderen bespreekbaar te maken, om bij te dragen aan de verandering en verbetering van de sectoren zorg en welzijn. Door middel van dit manifest maak ik een begin. In de wetenschap dat werken met de gezamenlijk geformuleerde grondslagen ons een duidelijke en principiële richting geeft.
Klaartje van Montfort directeur Expertisecentrum Familiezorg
70
s
naar inhoudsopgave
s
© november 2013
Colofon
Tekst en redactie:
Klaartje van Montfort
Mede-auteur:
Annet Weterings, Cartouche tekst en project
Vormgeving:
Kees Kloks
Expertisecentrum Familiezorg Dr. Deelenlaan 11 5042 AD Tilburg T 013 - 544 33 43
[email protected]
naar inhoudsopgave
s
www.exfam.nl
71
