Van dragonder tot korporaal

A.J.M. Beenakker

Van dragonder tot korporaal

De geschiedenis van het geslacht Beenakker (1865 – 1939)

opgedragen aan mijn oudste broer Jan, voor wie dit boek te laat kwam.

Inhoud DE HALFDUISTERE AFKOMST VAN JOANNES-CHRISTIAAN BEENAKKER .............................................................................................................. VI TER INLEIDING ....................................................................................................... VII HOOFDSTUK 1 BENJAMINA EN HET GESLACHT “BEENAKKER” ............. 1 DE GEBOORTE VAN JOHAN-CHRISTIAAN ....................................................................... 1 EEN VERDACHTE FAMILIE ............................................................................................. 1 OP VRIJERSVOETEN ....................................................................................................... 2 HET SLUITEN VAN HET HUWELIJK ................................................................................. 5 HET KERKELIJKE HUWELIJK IN REVISIE ......................................................................... 5 ZWERVEN DOOR DE STAD.............................................................................................. 6 HOOFDSTUK 2 DE RAADSELACHTIGE INCONSEQUENTIES ....................... 9 DE SCHOENTJES EN DE STERFGEVALLEN ....................................................................... 9 DE ERFELIJKE FACTOR ................................................................................................ 10 DE ONBEKENDE VADER ............................................................................................... 11 HOODSTUK 3 DE ONTSNAPPING UIT HET ARMENHUIS ............................. 13 IN EEN VREEMD PAKHUIS ............................................................................................ 13 EEN ONHOUDBARE TOESTAND .................................................................................... 14 HOOFDSTUK 4 ONZE GROOTOUDERS EN HUN GEZIN IN DE CONTEXT VAN HUN TIJD ........................................................................................................... 17 JOHAN-CHRISTIAAN ALS PATER FAMILIAS ................................................................. 17 HET LATE TROUWEN ................................................................................................... 17 DE NAAMGEVING VAN DE KINDEREN .......................................................................... 18 DE KINDEREN EN DE ZUSTERS VAN LIEFDE ................................................................. 19 EIGENTIJDSE VORMEN VAN VROOMHEID EN PAROCHIËLE ACTIVITEITEN..................... 20 HOOFDSTUK 5 HET RODE GEVAAR .................................................................. 25 DE GESLOTEN GEMEENSCHAP ..................................................................................... 25 DE MINZAME LIEFDADIGHEID ..................................................................................... 26 DE OUDE SAMENLEVING ONDER SCHOT ...................................................................... 28 DE STRIJD IN WILLEMS LEVEN .................................................................................... 30 HOOFDSTUK 6 TERUG NAAR HET OUDERLIJK HUIS .................................. 33 ZORGEN EN VERZORGEN ............................................................................................. 33 HOOFDSTUK 7 BENUTTE EN ONBENUTTE TALENTEN ............................... 37

iii

OP DE PIJNBANK ......................................................................................................... 37 GEEN STUDIEHOOFD ................................................................................................... 38 EEN ECHTE ALPHA ...................................................................................................... 39 DE OUDERS EN HUN KINDEREN ................................................................................... 40 HET WERD NOOIT STIL OM HEM HEEN ......................................................................... 41 TIMMERMANSLEERLING ............................................................................................. 42 NAAR DE AVOND-M.T.S. ............................................................................................ 43 LEERLING-NAAISTER .................................................................................................. 47 HOOFDSTUK 8 TUSSEN LEIDEN EN NOORD-KRAAYERT (1918-1928) .... 49 GEHUWD EN ONGEHUWD ............................................................................................ 49 VAN SOLDAAT TOT MILITAIR POLITIEMAN .................................................................. 50 HET SCHRIKBEELD ...................................................................................................... 59 DE BURGERMAATSCHAPPIJ GLOORT ........................................................................... 60 DE GOEDE AFLOOP ...................................................................................................... 62 VERFRISSENDE DOUCHE ............................................................................................. 63 DE ONHEILSPROFETIE. ................................................................................................ 65 VAN WIJDELING TOT PASTOOR (1921-1942) ............................................................... 66 WILLEMS LEERTIJD ..................................................................................................... 73 OP TWEE-UUR SPOREN ................................................................................................ 73 NAAR DE KRUISSTRAAT ............................................................................................. 75 IN DE KRUISSTRAAT ................................................................................................... 77 DE SPOORWEGEN OP KOUSEVOETEN .......................................................................... 80 AAN DE STUDIE........................................................................................................... 82 HOOFDSTUK 9 DE ZEEUWSE JAREN (16 MAART 1927 - 13 MEI 1938) ....... 87 HET DORP ................................................................................................................... 87 ONS HUIS AAN DE SPOORLIJN ...................................................................................... 88 BESCHRIJVING VAN HUIS EN TUIN ............................................................................... 92 KAMPEREN IN ONS HUIS.............................................................................................. 97 BURENPLICHT EN GOEDE NABUURSCHAP .................................................................... 97 ZEELAND, LAND VAN WIND EN REGEN ........................................................................ 98 VAN “BOTS TOT BOOS” ............................................................................................ 100 PERIKELEN ROND HET DORP ..................................................................................... 101 BOOS, VAN STADSKAPELAAN TOT DORPSPASTOOR (1932-1940) .............................. 102 AAN DE SLAG............................................................................................................ 104 HET MIMISCHE DUEL ................................................................................................ 106 DE PASTOOR ALS ZANGPEDAGOOG ........................................................................... 106 NAAR SCHOOL .......................................................................................................... 108 NOG ÉÉN KEER DE DORPSSCHOOL ............................................................................. 112 DE SCHOOLFOTO’S EN HUN VERHALEN ..................................................................... 112 “EEN VROUW IS DUIZEND MANNEN T’ERG” (216) ..................................................... 115 NAAR HET GYMNASIUM ............................................................................................ 118 WILLEM EN HET GEÜNIFORMEERDE GEZAG .............................................................. 121 WIJ VOELDEN ONS RIJK............................................................................................. 127

iv

DE STILTE DOORBROKEN .......................................................................................... 139 IN EN OM HET HUIS .................................................................................................... 146 HOOFDSTUK 10 DE FAMILIE ............................................................................. 162 OP VACANTIE ............................................................................................................ 165 HOOFDSTUK 11 TROUWEN EN ROUWEN ...................................................... 172 TANTE MIEN EN DE SCHOOL ..................................................................................... 176 HOOFDSTUK 12 AFSCHEID VAN ZEELAND ................................................... 192 WILLEM EN ZIJN COLLEGA’S ..................................................................................... 192 WILLEM EN DE MILITAIRE DIENST ............................................................................. 196 BERICHT VAN PASTOOR BOOS................................................................................... 197 HET DOEK VALT ........................................................................................................ 198 NOTEN ....................................................................................................................... 202 BIJLAGEN ................................................................................................................. 260 VOORGESLACHT VAN W.F.G.L. BEENAKKER (19/10/1834 – 4/3/1898) .................... 260 NAKOMELINGEN VAN W.J.P. BEENAKKER EN C.M.M. PRINS ................................... 261 DE KINDEREN VAN ALBERT P. VREEBURG EN ANNA M.A. BEENAKKER .................. 262 DE KINDEREN VAN JOHAN CHR. P. BEENAKKER EN ANTOINETTE D.J.W. STROTMANN ................................................................................................................................. 262 BRUILOFTSLIED VOOR HET ZILVEREN PAAR .............................................................. 263 BRIEVEN VAN W.J.P.BEENAKKER ............................................................................ 265 TOOS BESCHRIJFT ONS HUIS IN ZEELAND (26 MAART 1927) ...................................... 273 PROCES-VERBAAL TEGEN J. VAN DER DRIES, OP 26 JUNI 1934 OPGEMAAKT. ............ 276 BERICHT OVER PASTOOR BOOS DOOR J.J.M.BEENAKKER, 26 JANUARI 1939. ........... 280 HET SLOPEN VAN HET STATIONNETJE LEWEDORP JULI/AUGUSTUS 1964. .................. 281 BESCHRIJVING VAN “BEAURAING”, 31 JULI 1933 DOOR J.BEENAKKER, PRIESTER. ... 283 SCHOOLREGLEMENT VAN DE SINT-THERESIASCHOOL (VÓÓR 1934) TE LEIDEN ........ 285 IN MEMORIAM PROF. DR. J.J.M.BEENAKKER ............................................................ 287 IN MEMORIAM PROF. DR. J.J.M.BEENAKKER ............................................................ 288

v

DE HALFDUISTERE AFKOMST VAN JOANNES-CHRISTIAAN BEENAKKER (17/4/1865 – 28/12/1936) JOANNES CHRISTIAAN VAN WENT (NEEF) (NICHT) ELISABETH VAN WENT GEB. 1795 R.K. GEB. 1799 R.K. X X BENJAMINA VAN DEN BERG W.F.G.L.BEENAKKER PROT. DOCHTER: BENJAMINA (ACHTERNICHT)

(6/8/1835 – 19/2/1916)

(ACHTERNEEF) (19/10/1834 – 4/3/1898)

ZOON: W.F.G.L. R.K.

ZIJ WORDT MOEDER VAN: JOANNES CHRISTIAAN (VAN WENT) GEB. 17-4-1865 HUWELIJK (5-6-1867) KINDEREN: JOANNES CHRISTIAAN W.F.G.L. (GEËCHT) (1868/’71)  3,5 JR. X (15-8-1894)  W.F.G.L. (1873/’73) JACOBA MARIA SMIT (KOOSJE) (25/7/1864 – 30/3/1951) MARIA CATH. KINDEREN:  (1876/’77) 3 MND.

HENDRIK (1870/’72) 1,5 JR.

BENJAMINA (1871/’72) 2 MND.

W.F.G.L. (1874/’74) 9 MND.

BENJAMINA (1875/’75) 17 DG.

2 MND.

MARIA CATH. (1878/’79) 6,5 MND.

WILHELMINA MARIA (MIEN) JOZEF NICOLAAS (JOOP) (8/8/1895 – 13/2/1977) (5/10/1897 – 26/3/1951) HOOFD VAN SCHOOL

PRIESTER

WILHELMUS JOHANNES PETRUS (WIM) X CATH. MARG. MARIA PRINS (3/3/1899 – 11/8/1986) ADJUNCT-COMMIES N.S. (14/9/1902 – 4/10/1996) ELISABETH JOANNA MARIA (BEP) X NICOLAAS H. PEETERS (21/8/1901 – 14/2/1991) (23/2/1903 – 19/7/82) VERTEGENWOORDIGER ANNA MARIA AGNES (ANNIE) X ALBERTUS PETRUS VREEBURG (18/11/1903 – 12/3/1983) (27/11/1904 – 31/7/1995) TUINDER JOHANNES CHRISTIAAN PETRUS (JAN) X ANTOINETTE D.J.W. STROTMANN (NETTY) (3/5/1906 – 22/12/1974) (19/3/1915 – 20/2/1979) HANDELSREIZIGER

ONDERWIJZERES

MARIA BERNARDINA WILHELMINA (RIE) (17/3/1908 – 23/4/1989) HET VOORGESLACHT VAN W.F.G.L. BEENAKKER EN DE KLEINKINDEREN VAN JOHAN-CHRISTIAAN ZIJN IN DE BIJLAGEN TE VINDEN

vi

TER INLEIDING Het zou voor een buitenstaander een gedenkwaardige sensatie geweest zijn, als hij op 3 mei 1974 in Nieuw-Vennep het verjaardagsfeest van oom Jan had bijgewoond. De kinderen, broers en zussen, allen waren zij aanwezig, omdat de feesteling niet lang meer, om precies te zijn 7,5 maand, te leven had. Er heerste op het feest een geanimeerde stemming. Af en toe klonk er gelach op. Dan hadden familieleden het vast over het pas onthulde geheim, dat hun vader (resp. grootvader) Johan-Christiaan een onwettig kind was geweest. Dit viel op te maken uit een summier genealogisch overzicht dat een verre verwant vanuit Den Haag aan de Leidse tak had toegestuurd. Er waren, zoals uit het document bleek, tussen de geboorte van Johan-Christiaan Beenakker en het huwelijk van zijn wettige ouders meer dan twee jaar verlopen. Niet alle aanwezigen konden het in gelijke mate waarderen, dat hun voorouders, als resultaat van een aftreksom, en négligé in de geschiedenis van de familie verschenen. Mijn vader had het er in ieder geval moeilijk mee. Het is toch veelzeggend, dat hij weinig later zijn eigen genealogisch exemplaar heeft verdonkeremaand. En dan te bedenken, dat de petite histoire van de familie nog een pikanter geheim in petto hield! Onze grootouders hebben met succes het discutabele verleden voor hun kinderen verborgen weten te houden. Was het aanvankelijk uit schaamte, dat zij hun mond erover hielden, met het verstrijken der jaren diende zich een ander, gewichtiger motief voor hun stilzwijgen aan: het beschermen van hun zoon Joop die priester werd of was. De in zichzelf gekeerde katholieke gemeenschap, waarin onze grootouders en hun kinderen leefden, hanteerde strenge normen ter zake van sexualiteit en huwelijk. De Maria-Magdalena-achtige levensstijl van Johans moeder was daarmee duidelijk in strijd. Haar afwijkend gedrag is stellig niet aan de sociale controle van de buurt, waar zij woonde, ontsnapt. Daarom was het voor onze grootouders zaak om aan het roerige leven van deze moeder geen verdere ruchtbaarheid te geven om het (toekomstig) functioneren van hun zoon als parochiegeestelijke niet te bemoeilijken. Zou hun zoon het slachtoffer van een roddelcampagne worden, die de zielzorg zou schaden, dan liep hij het risico, dat de bisschop hem naar een uithoek van het bisdom of in het uiterste geval, na overleg met zijn collega, naar een ander diocees zou overplaatsen. Onze grootouders zijn er goed in geslaagd het verleden tegen de buitenwereld af te schermen. Het familiegeheim bleef tot hun dood slechts aan een kleine kring bekend. Alwat verborgen is, zal door archieven aan het licht komen. Deze wereldse wijsheid is een variant op de schriftuurlijke waarschuwing: “niets blijft verborgen, wat niet bekend zal worden”(Luk. 12,2). De pikante oogst zal hen

vii

echter niet meer deren. Zij hebben door te zwijgen hun doel bereikt en het aan het nageslacht overgelaten om zijn lege uren te vullen met het achterhalen van anecdotische bijzonderheden en het bijeenbrengen van allerlei feiten. Daarvoor heb ik wel heel wat moeten afreizen. Mijn onderzoek bracht mij naar Koog a/d Zaan, Leiden, Den Haag, Middelburg, Goes, Roosendaal, Helmond, Arnhem, Delft (het legermuseum) en Utrecht (N.S.). De archivalische vondsten en de overgeleverde verhalen functioneren, in een historisch kader geplaatst, als een gids naar de eerste helft van de twintigste eeuw, waarin de kerk het leven en denken van onze grootouders en hun kinderen beheerste. Zij hebben echter niet onder de geest van hun tijd geleden. Geïnspireerd door hun geloof, speelden zij een actieve rol in het kerkelijke en maatschappelijke leven van hun tijd. Het is de taak van de geschiedschrijving, zo zegt men, het verleden te herscheppen, opdat wij zouden weten, wat de mensen van vroeger dachten, voelden, deden … maar het verleden komt ons het meest nabij in foto’s, verhalen, brieven en andere documents humains. Aan het slot van de inleiding wil ik een drietal personen bedanken, die een belangrijke bijdrage aan het tot stand komen van dit boek hebben geleverd: op de eerste plaats mijn broer Joop die de tekstverwerker hanteerde en zonder morren latere correcties en aanvullingen verwerkte, mijn oud-collega J.Claessens die het manuscript nauwkeurig en critisch heeft doorgelezen en van commentaar voorzien en ten slotte mijn reisgenoot C. de Vries die een deel van het fotowerk voor zijn rekening heeft genomen. Rotterdam, 1 februari 1999 A.Beenakker

viii

HOOFDSTUK 1

Benjamina en het geslacht “Beenakker” De geboorte van Johan-Christiaan In het hart van het oude Leiden, in één van de slopjes, de Sliksteeg geheten, nabij de Groenhazen-gracht, werd op Paasmaandag 17 April 1865 om vijf uur ‘s middags in het ouderlijk huis van de moeder een zoon, Johan-Christiaan, geboren. Hij werd de grootvader van de generatie kleinkinderen die onder de naam “Beenakker” of “Vreeburg” tussen 1926 en 1956 geboren is. Zijn moeder heette Benjamina van Went (1). Zij was ongehuwd. Ten overstaan van de ambtenaar van de burgerlijke stand verklaarden haar vader Johan van Went, zonder beroep en analfabeet en de “professionele” getuige Andries Piket, sjouwer en ook analfabeet, dat de bijna dertigjarige Benjamina de moeder was. Het kind kreeg de voornamen van de vader van Benjamina. Het werd in het bevolkingsregister en in het doopboek van de Hartebrugkerk als Johan-Christiaan ingeschreven, overigens met dit kleine verschil, dat zijn voornaam in het doopboek naar traditie een Latijnse uitgang had gekregen. De ouders van Benjamina traden bij de doop als peter en meter op. De combinatie van Johan en Christiaan zou in de volgende generatie nog één keer in de persoon van zijn zoon Jan terugkomen. De eerste levensjaren bracht hij samen met zijn moeder bij zijn grootouders door. Johan-Christiaans moeder kwam uit een gezin van vier personen. Zij had geen broers, slechts één zuster, Maria-Catharina, wier beide kinderen op jeugdige leeftijd zouden overlijden. Haar vader Johan-Christiaan had als smidsknecht in de Nonnensteeg, aan de Academie grenzend, gewerkt. Een verdachte familie Tijdgenoten hebben de familie in al haar vertakkingen niet met achting verwend, zo dikwijls zij hun voorhoofd fronsten over uitingen van een, op sexueel gebied, elastische moraal. In het bevolkingsregister van 1861 figureerde een zekere Elisabeth van Went als bordeelhoudster na voordien als publieke vrouw te zijn gesignaleerd. In Amsterdam zou zij later haar carrière van dienstbaarheid voortzetten. Nog onlangs wist iemand mij te vertellen, dat zij, op de avonden van het parochiële Agnes-patronaat van de Mon Père-kerk (2) geregeld een zekere Van Went ontmoet had, die ook een bijverdienste in deze schemerachtige bedrijvigheid had gezocht. Benjamina heeft zeer waarschijnlijk, zoals haar vader en haar zus, geen onderwijs gehad. Naar tante Bep mij vertelde, was zij intellectueel de

1

mindere van haar andere grootmoeder. De gebrekkige kennis van Benjamina van Went viel tante Annie ook als kind op, toen zij met haar beide grootmoeders eens “schooltje” speelde. Als “werkvrouw” probeerde Benjamina voor zich en haar zoon de kost te verdienen. Als dit niet lukte -in het “vergeten hoofdstuk van Nederland” (3) éér regel dan uitzondering- was zij van de bedeling afhankelijk. Verleenden de wenbrauwfronsende bestuurders van de armenvereniging haar deze onderstand, het betrof immers een ongehuwde moeder, dan ging deze voornamelijk in natura. Sinds de wet van 1818 waren de religies verplicht, bij gebrek aan een goed ontwikkelde stedelijke armenzorg, een armbestuur te formeren. Zo had ook katholiek Leiden zijn armbestuur gekregen, waarvan de schriftelijke nalatenschap in het gemeentelijke archief is terug te vinden. De verleende onderstand moest armelijk zijn in een stad die een verpauperd erfgoed van de zeventiende en achttiende eeuw met zich droeg. Tijdgenoten herinneren zich nog die oude vrouw, in het zwart gestoken, schuddend met haar hoofd, die bij de armenbanken achter in de Mon Père-kerk haar bedelzakje ophield. Wie haar foto bekijkt, op 29 maart 1907 genomen, ziet het gezicht van een zwaar beproefde vrouw die van het leed ruim haar deel heeft gekregen. Het drukte geen blijmoedige kijk op het leven uit maar eerder verbittering. Wie zal het haar kwalijk nemen? Zolang mensen niet als engelen of heiligen worden geboren, om met geschiedschrijver Rogier te spreken, is heldhaftige beoefening van de deugd voor menigeen een te zware opgave. Op vrijersvoeten Na de geboorte van haar eerste kind leken zonnige jaren voor haar aan te breken. Zij kreeg verkering met een vroegere buurtgenoot en achterneef die ongeveer van haar leeftijd was. Zijn naam luidde Beenakker, naar de luimen van een toevallig dienstdoende ambtenaar van de burgerlijke stand ook als Beenacker(s) gespeld, met de indrukwekkende voornamen Willem Frederik George Louis (4). Deze overdaad ontlokte zijn jongste “kleindochter” Rie, nooit om een fantastische uitspraak verlegen, de opmerking, dat hij wel een onecht kind van een of andere Willem moest zijn geweest. Er is inderdaad een Willem met deze voornamen, de in 1792 geboren erfprins die later als koning Willem II zou regeren. De Oranje-voornamen behoorden tot de schat van de familie, waaruit door deze of gene ouder werd geput. De verbondenheid aan het huis van Oranje verraadt een protestantse afkomst. Door de eeuwen heen zagen protestanten en katholieken, ieder van hen natuurlijk met een wezenlijk andere waardering, in de Oranjes de grondleggers van het calvinisme in Nederland.

2

De achttiende eeuw voegde aan dit Oranje-gevoel een nieuwe dimensie toe: Oranje als beschermer van de burgerij tegen corrupte regenten. De vlucht van de latere koning Willem II met zijn vader in 1794 voor de Fransen versterkte in een stad zoals Leiden, dat altijd bijzonder prinsgezind is geweest, de band met de Oranjes. De vader van W.F.G.L. Beenakker, die dezelfde voornamen droeg, was protestant en zijn moeder katholiek. Volgens de traditionele terminologie was hier van een gemengd huwelijk sprake. De uit dit huwelijk geboren W.F.G.L. volgde krachtens een vrij algemeen toegepast gewoonterecht de godsdienst van zijn moeder. Hij werd in de Hartebrugkerk door een franciscaan gedoopt. Met imponerende voornamen gedecoreerd maar zonder de daarbij behorende toelage, zou de naamgever van ons geslacht in een tijd dat ambacht, nering en landbouw onvoldoende werkgelegenheid boden, in het leger een carrière zoeken. Hij werd in 1854 dienstplichtig soldaat. In de vorige eeuw kenden wij in Nederland een algemene dienstplicht maar deze was in de practijk door de overheid uit zuinigheid en traditionele minachting voor de landmacht tot een bijna loze verplichting uitgekleed. Op de 3,5 miljoen inwoners telde het parate leger, de “folkloristische” schutterijen niet meegeteld, ongeveer 20.000 man. Het ministerie van Oorlog, zo heette het departement toen, kon slechts een deel van de dienstplichtigen gebruiken. Als middel tot selectie hanteerde het de loting met revisie, d.w.z., dat wie zo ongelukkig was geweest in te loten, zich door een ongehuwde remplaçant mocht laten vervangen. Het sluiten van een huwelijk betekende voor deze remplaçant met zijn armelijke soldij in de practijk de ontbinding van het contract, daar hij zich had verplicht af te zien van elk beroep op de “sociale dienst”. De revisie gaf de armen onder de lotelingen de kans wat geld te verdienen, waarvan ook W.F.G.L. dankbaar gebruik zou maken. Het afkopen vond altijd ten overstaan van een notaris plaats (5). De afkoopsom kreeg de remplaçant overigens niet direct in handen. De militaire overheid was veel te bang, dat hij met dit geld de benen zou nemen. Degene die zich vrijkocht, moest de som in de militaire kas storten, waarna de remplaçant ieder jaar een evenredig deel zou ontvangen (6). Met dit systeem werd het leger een wijkplaats voor analfabeten en berooiden. Schamel naar geest en bewapening toegerust, kon een dergelijk leger onder de bevolking geen achting verwerven. Zongen onze voorouders niet:

“Wie zijn vader heeft vermoord, zijn moeder heeft vergeven, is nog veel te goed voor het soldaten-leven”.

3

Met wat schoolse kennis, hij kon per slot van rekening zijn naam schrijven (7) en met enige ervaring als snijder van tabak meldde W.F.G.L. zich in 1854 als loteling, waarschijnlijk in Den Haag (8), bij het eerste regiment infanterie. Hij heeft bijna dertien jaar in verschillende onderdelen gediend, eerst bij het eerste regiment infanterie en korte tijd later bij het vijfde regiment, toen hij een zesjarig dienstverband was aangegaan. In december 1860 verliet hij met een certificaat van goed gedrag het leger en ontving als laatste termijn van de afkoopsom van 120 gulden, nog 20 gulden. In de slechtste periode van het jaar probeerde hij in de burgermaatschappij aan de slag te komen.Het lukte hem niet. Daarom ging hij wat graag op het verzoek van Arie uit Katwijk in (9) om tegen betaling voor hem in dienst te gaan. In februari 1861 meldde hij zich bij de Alexander-kazerne in Den Haag, waar het derde regiment Huzaren (dragonders) was gelegerd (10). W.F.G.L. heeft geen carrière in het leger gemaakt. De Napoleontische tijd, waarin elke soldaat een maarschalkstaf in zijn ransel had, was voorbij. “Ongestreept” ging hij het leger in, “ongestreept” verliet hij het. Zijn “kleinzoon” Willem zou het decennia later veel beter doen door bij de bereden artillerie, naar het voorbeeld van beroemde voorgangers als Napoleon, de kleine korporaal, uit zijn ransel de korporaalstaf te toveren (11). Op vrijersvoeten heeft W.F.G.L. in het uniform van dragonder zijn achternicht Benjamina het hof gemaakt. Op zijn steigerend ros, met getrokken sabel en de verenpluim gepriemd in de lucht, galoppeerde deze helmboswuivende held, zo stel ik het mij in mijn fantasie voor, naar het huis van Benjamina van Went, dat stormenderhand werd genomen want de omstandigheden waren, om het cynisch uit te drukken, gunstig. Benjamina was “boven de leeftijd” en een ongehuwde moeder die in een sociaal isolement was geraakt. De verlovingstijd zal wel niet lang geduurd hebben want beiden begrepen, dat de reguliere huwelijksmarkt voor hen gesloten was. Al zal eerder berekening dan liefde op het eerste gezicht hen bij elkaar gebracht hebben, viel er in hun contacten toch enige romantiek te bespeuren, wanneer wij het verhaal mogen geloven, dat de gestrafte W.F.G.L. ooit zwemmend het terrein van de kazerne verlaten heeft om zijn geliefde te gaan bezoeken. Voorwaar een krachttoer! Wie de uitrusting van een dragonder in het legermuseum van Delft heeft bekeken, zal het beamen. Hij bleek niet alleen een krachtpatser maar ook een snelheidsduivel te zijn geweest: eerst in de avond, om niet op te vallen, overzwemmen, dan de trein nemen -er gingen in die jaren slechts vier treinen vanuit en naar Den Haag- vervolgens zijn vrouw het hof maken en ten slotte nog vóór het ochtendappèl terugzijn. Ons verstand staat bij dit Münchhausen-karakter van deze reis stil. Wij zullen maar denken, dat in de liefde alles mogelijk is.

4

Het sluiten van het huwelijk Op 6 maart 1867 zat zijn diensttijd er op. Met een tweede certificaat van goed gedrag en de laatste termijn van dertig gulden op zak vertrok hij naar Leiden, waar hij in de straat van zijn aanstaande vrouw een huurhuis betrok. Hij had op korte termijn heel wat te regelen, zoals formaliteiten voor het burgerlijke en kerkelijke huwelijk (12), de legalisatie van het voorkind Johan-Christiaan en bovendien had hij ook nog werk te zoeken, dat meer moest opleveren dan zijn schamel soldij bedroeg. Er was haast bij dit alles geboden want Benjamina was in april in verwachting van het tweede kind geraakt en zou dit kind zeven maanden na de huwelijksvoltrekking ter wereld brengen. De conceptie moet twee maanden vóór het huwelijk hebben plaatsgehad, omdat met de primitieve staat van de medische voorzieningen en het nog lage niveau van de geneeskunde een veel te vroeg geboren kind weinig kans op overleven zou hebben gehad. Brengen wij nog in rekening het aantal keren, dat de “Van Wents” in de overlevering en négligé zijn verschenen, dan kunnen wij wel als vaststaand aannemen, dat het tweede kind niet op het echte(lijke) maar geïmproviseerde bed is verwekt. Het huwelijk werd op 5 juni 1867 eerst op het stadhuis en vervolgens in de Hartebrugkerk gesloten. Op het stadhuis krabbelde de ambtenaar van de burgerlijke stand in de kantlijn van Johan-Christiaans geboorte-acte (nr.488), dat deze door het huwelijk geëcht was. Vanaf die datum ging hij als Johan-Christiaan Beenakker door het leven. De verklaring die in het doopboek bij de naam JohanChristiaan werd genoteerd, was minder verhullend: “qui fassus est se patrem esse” (13). In de kerk traden Piet en Jan Vlasveld als getuigen op. Het kerkelijke huwelijk in revisie Sommige mensen worden, zo lijkt het, voor het ongeluk geboren. Tot deze categorie van beproefden behoorde stellig het pas getrouwde echtpaar. Wij lezen namelijk in het kladhuwelijksboek boven de acte de unieke notitie “revalidatum est 30 januarii 1868” (14), d.w.z., dat tussen de dag van het huwelijk en de datering van deze notitie er van een geldig kerkelijk huwelijk geen sprake is geweest. Bijgelovigen onder ons zouden dit voorval als een onheilsteken duiden. Wat was er aan de hand? Volgens canon 1076 van het oude kerkelijke wetboek mogen achterneef en achternicht niet met elkaar trouwen (15). Zo’n huwelijk is niet slechts ongeoorloofd maar ipso facto (door de daad zelf) ongeldig. In de toelichting wordt als één van de argumenten van het verbod genoemd de vergrote kans op ziekten en afwijkingen die met inteelt te maken hebben. Hoe reëel dit gevaar was, zouden Willem en Benjamina, volgens onze hypothese, in

5

hun gezin op tragische wijze ervaren. Zoals voor de wereld geldt, dat de soep niet altijd zo heet wordt gegeten als deze wordt opgediend, zo geldt ook voor de kerk, dat de wijn niet altijd zo straf wordt gedronken, als hij wordt ingeschonken. Wie met het kerkelijke wetboek de weerbarstige pastorale practijk te lijf moet gaan, zal ervaren, dat ijzeren artikelen van gebod en verbod nog al eens door dispenserende artikelen worden ontkracht. Er waren goede redenen om voor het huwelijk van W.F.G.L. en Benjamina dispensatie te verlenen. Van de tien gebruikelijke gronden van dispensatie waren er wel vier van toepassing, zoals de aanwezigheid van een voorkind, de zwangerschap van Benjamina, de leeftijd van de huwelijkscandidaten en de ergernis die hun samenwonen zou wekken of al had gewekt. De normale gang van zaken zou zijn geweest, als de officiant (16) geruime tijd van tevoren de bisschop van Haarlem (17) -het bisdom Rotterdam dateert pas van de jaren vijftig- om dispensatie had gevraagd. “Geruime tijd” betekende maanden van uitstel. Een dergelijk uitstel zou de familie en het echtpaar, in deze volgorde, in verlegenheid hebben kunnen brengen want ik houd het er op, dat Benjamina’s zwangerschap een versnelde gang naar het altaar heeft geforceerd (18). Door te verzuimen naar bloedverwantschap te vragen heeft de officiant een afgang van de betrokkenen voor de buitenwereld voorkomen. De vromen onder ons zullen in deze gelukkige fout de hand van de Voorzienigheid zien maar kwaaddenkenden eerder opzet vermoeden. Wat de laatste veronderstelling betreft, acht ik een bewust gezochte reparatie van het huwelijk achteraf een te ingewikkelde constructie en het om de aard van het beletsel ook onwaarschijnlijk, hoezeer het ook een tweederangs impedimentum (beletsel) betreft, als dit de vertaling van “ gradus minoris” (van de mindere graad) mag zijn. Overigens zij opgemerkt, dat de notitie “revalidatum ...” slechts één keer in dit deel van het huwelijkskladboek voorkomt, terwijl het verschijnsel van voorhuwelijkse zwangerschap op zich niet uniek is en was, m.a.w., als er om reden van menselijkheid met de datum van aanvrage van dispensatie was “gesjoemeld”, dan was het heus niet bij deze einmalige notitie gebleven. Laten wij het maar op een menselijke fout van de dienstdoende pater houden, die tijdens de huwelijksinstructie was vergeten naar impedimenta te vragen. Achteraf heeft hij tot zijn schrik dit beletsel ontdekt. Als hij verstandig is geweest, heeft hij, om heissa te voorkomen,de reparatie buiten het echtpaar om geregeld. Is dit het geval geweest, dan weten wij meer dan de betrokkenen zelf. Dit zou inderdaad een unieke flits van een betrapt verleden zijn. Zwerven door de stad Wij zullen tot het leven van alle dag terugkeren (19). Na het huwelijk trok Ben-

6

jamina met haar zoon officieel bij W.F.G.L. in (20). Deze woonde toen in Sliksteeg 132. Vóór october verhuisden zij naar Groensteeg 62, een zijstraat van de Hooiegracht. De eerder genoemde familie Vlasveld ging hun oude huis bewonen. In de Groensteeg bleven zij drie jaar. In de donkere periode van hun bestaan, toen leven en dood synoniem werden, woonden zij in de Singelstraat, sinds 1900 Weverstraat geheten, één van de slopjes tussen Herengracht en Zijlsingel gelegen. In deze straat op nr. 16 woonde toen ook de beruchte gifmengster Goeie Mie die zevenentwintig mensen met rattenkruit het graf had ingewerkt (21). Op welk nummer het echtpaar woonde, was niet meer te achterhalen, daar dit gedeelte van het administratieve bestand bij de brand in 1929 verloren is gegaan. In het geval van Goeie Mie kon de biograaf over de rechterlijke archieven beschikken. In 1890 woonde het gezin Beenakker op Uiterste gracht nr. 106; in hetzelfde jaar verhuisde het naar Oude Vest nr. 189, later tot 193 hernummerd. Na het huwelijk van hun zoon verhuisde het echtpaar in 1894 naar Hooglandse Kerkgracht 32, in welke straat in de zeventiende eeuw het huis van de beroemde geleerde en humanist Gerard Vossius had gestaan. Het viel W.F.G.L. niet mee vast werk te vinden. Hij had geen enkele vakopleiding genoten. Na zijn ontslag uit de militaire dienst vond hij een baantje van opperman. Hoewel de naam anders doet vermoeden, bestond zijn werk uit het sjouwen van stenen en ander materiaal voor de metselaar. Met twintig tot dertig kilo op de schouder de ladder op, voorwaar geen sinecure! Bouw en textiel leverden eeuwenlang in de steden het meeste werk op. In de volgende jaren noemde hij zich sjouwer. Hij bleef dus lasten dragen; hij heeft alleen zijn actieradius, naar het blijkt, wat verruimd. Zich niet van de doctrinaire betekenis van het woord bewust, noemde hij zich -als hij ten minste zelf zijn beroep aan de balie zó heeft omschreven- in 1873 bij de burgerlijke stand “arbeider”, een term die aan de klassenstrijd is ontleend. De revolutionaire bewustwording viel in de laatste decennia van de negentiende eeuw niet te keren. Zelfs in de stoffige acten is er een weerslag van de veranderde tijdgeest en détail te vinden. De gebruikte kwalificatie “arbeider” belet ons door haar vaagheid wel het soort werk dat W.F.G.L. deed, te achterhalen. Hoewel het industriële proces sinds de jaren zeventig in Nederland aarzelend op gang was gekomen, was het vinden van vast werk voor een ongeschoolde een bijna vruchteloos streven. Ook W.F.G.L. had zich erbij neer te leggen, dat zijn leven een pendel was tussen hongerloon in tijden van werk én bedeling in perioden van slapte. In 1890 werkte hij weer als opperman in de bouw. Tussen dit jaar en 1898, het jaar van zijn overlijden, is W.F.G.L. erin geslaagd, als wij dit gegeven juist interpreteren, een vaste baan als conciërge te vinden. Op vierenzestigjarige leeftijd zou hij aan een longziekte, waarschijnlijk de volksziekte t.b.c. (tering), overlijden.

7

8

HOOFDSTUK 2 DE RAADSELACHTIGE INCONSEQUENTIES De schoentjes en de sterfgevallen Wie na 1908 weduwe Beenakker-Van Went op haar kamer op Oude Rijn 69 had bezocht, zij woonde bij haar zoon in, had op de kast een aantal schoentjes gezien, die eerst door Wimpie I en vervolgens even door Henkie (22) waren gedragen. Voor haar andere kinderen had de moeder met gebreide sokjes kunnen volstaan. Na haar dood in 1916 waren deze schoentjes tot de verhuizingen van de jaren dertig (23) nog op de kast te bewonderen. Toen raakten deze relieken uit het zicht om vervolgens voorgoed te verdwijnen. Met deze, eens zo tastbare, herinnering leiden wij een decennium van immens leed in. Op 14 januari 1868 begaf W.F.G.L. zich samen met een getuige naar het stadhuis om zijn zoon aan te geven. In de traditie van de familie blijvend, gaf hij zijn zoon vol trots de ons vertrouwde voornamen Willem Frederik George Louis, door de ouders Wimpie (I) genoemd. Op 5 Mei 1870 werd het gezin verblijd met de geboorte van een tweede in het huwelijk geboren zoon die waarschijnlijk naar de populaire broer van koning Willem III Hendrik werd genoemd. In het daaropvolgende jaar kondigde zich een reeks zware beproevingen aan, die met de regelmaat van de klok het gezin in rouw zou dompelen. Toen Benjamina in haar vierde maand was, stierf op 25 Juni 1871 hun oudste uit het huwelijk geboren zoon Wimpie. Hij werd 3,5 jaar. In haar ouderdom zou de moeder in buien van melancholie nog luidop over hem mijmeren. Vijf maanden later werd het eerste dochtertje geboren. Het werd naar de moeder Benjamina (I) genoemd maar het werd niet oud. Het stierf twee maanden later. Twee weken eerder was Henkie ten grave gedragen. Hij werd ongeveer 1,5 jaar. Kort daarop raakte Benjamina opnieuw in verwachting. Het “blije” was er toen van af. In kwellende onzekerheid wachtte het gezin op wat de nabije toekomst zou brengen. Op 13 januari 1873 werd een zoon geboren. Opnieuw begaf de vader zich naar de burgerlijke stand en noemde zijn zoon met de moed van de wanhopigen weer W.F.G.L. (Wimpie II). Nog geen negen maanden later stond hij weer in het stadhuis te wachten maar nu voor het loket “overlijden”; zijn vrouw was toen in haar derde maand. Op maandag 13 april 1874 verscheen andermaal de vroedvrouw om Benjamina bij de bevalling te helpen. Het werd weer een zoon die de naam van zijn vader ging dragen Wimpie (III). Zeventien dagen oud werd het kind van de armen begraven. Angst en hoop verkeerden in moede-

9

loosheid en wanhoop. Zwangerschap was tot een periodieke ziekte verworden met een te voorziene fatale afloop. Benjamina had nog “drie kinderen” te gaan. Op 7 Mei 1875 beviel zij van een dochter. Zij gaf haar de naam Benjamina (II). In juli droeg de vader het kind naar het kerkhof. Dit overlijden had Benjamina zó uit haar geestelijk evenwicht gebracht dat zij haar naam niet meer aan een kortstondig leven kon geven. Toen op 14 october 1876 opnieuw een dochtertje werd geboren, noemde zij het naar haar zuster Maria-Catharina (I). Op 8 januari 1877 verscheen W.F.G.L. voor de veertiende maal, over twee loketten verdeeld, op het stadhuis om als een routine-handeling de ambtenaar het overlijden van zijn kind mee te delen. Er zouden vijfentwintig maanden verlopen, éér Benjamina haar negende en laatste kind ter wereld zou brengen. Zij was toen drieënveertig jaar. Het werd weer een dochtertje dat zij in een zinloos ritueel de naam Maria-Catharina (II) gaf. Het werd 6,5 maand. De erfelijke factor Alle acht kinderen uit het huwelijk waren nu gestorven. De dood had meisje noch jongen gespaard. De eerste twee kinderen werden twintig maanden of ouder maar de andere haalden niet eens het jaar. De levensduur lag tussen zeventien dagen en drieënhalf jaar. Er zouden geen levenloze kinderen op het stadhuis aangegeven worden. Naar de medische oorzaak is slechts te gissen. Het is aan te nemen, dat een aantal kinderen aan “gewone” ziekten of slechte voeding is gestorven. In het decennium van 1850 tot 1860 lag de statistischgemiddelde sterfte van zuigelingen tussen vijfentwintig en drieëndertig procent. Maar dat er bij W.F.G.L. en Benjamina meer aan de hand was, demonstreert de destructieve score van honderd procent. Met dit te constateren denken wij aan een aangeboren dodelijke afwijking of ziekte als gevolg van een fatale erfelijke factor. Het ligt voor de hand een samenhang tussen de graad van bloedverwantschap der beide ouders én de honderd-procent-score te zoeken. In deze veronderstelling zouden beide ouders dragers van dezelfde negatieve factor zijn geweest, die zij versterkt op hun kinderen hebben overgedragen. Het is jammer, dat wij de aard van de afwijking of ziekte niet kennen want dan hadden wij min of meer zekere conclusies kunnen trekken. Nu moeten wij met een hypothese volstaan. In het ongewisse rondtastend, hebben wij nog getracht een scherper licht over dit geheimzinnig sterven te doen opgaan door een mogelijk negatief effect van de fatale factor, enkelvoudig genomen, bij de broers of zusters van W.F.G.L. en Benjamina, zonodig ook in de voorafgaande generatie, op te sporen maar onze moeite heeft geen ondubbelzinnig antwoord op onze vraagstelling opgeleverd, zoals de onderstaande noot (24) laat zien. Wel is komen vast te staan, dat de

10

“score van honderd procent” uniek is. Dit uitzonderlijke voorval blijft om een bijzondere verklaring vragen. De onbekende vader Met het aandragen van een hypothetische oorzaak van de kindersterfte creëren wij een ander raadsel: hoe is het te verklaren, dat Johan-Christiaan het wel gered heeft en de anderen niet.Het is de aandachtige lezer onderhand wel duidelijk geworden, dat onze familie een geheim verbergt. Onze tantes en ooms hebben, naar mij uit gesprekken met tante Bep is gebleken, er niets van geweten. Ik vraag mij af of onze grootouders er zelf van op de hoogte waren. Het ontsluieren van dit geheim van de familie hangt nauw met de oplossing van twee andere raadselachtige inconsequenties samen. De eerste betreft de datum van het huwelijk. Doet het niet wat vreemd aan, om het zacht uit te drukken, dat W.F.G.L. zich wel -dat nemen wij ten minste aan- om de naam van de familie heeft druk gemaakt, toen er een zevende-maands-kind dreigde maar het aanvaardbaar vond, dat zijn vrouw meer dan twee jaar in “schande” leefde? De andere merkwaardigheid betreft de naamgeving die voor W.F.G.L. een obsessie werd. Waarom heeft hij niet meteen Johan-Christiaan zijn voornamen gegeven maar op de “zonen van het huwelijk” gewacht? Tot het raadselachtige complex van inconsequenties is geen passender sleutel dan een anoniem vaderschap of eenvoudiger uitgedrukt: onze grootvader is uit het samenzijn van een vitale passant en Benjamina geboren. Hoe gezond en levenskrachtig deze onbekende was, leert ons, met inachtneming van de vooruitgang van de medische wetenschap en de betere hygiëne, waardoor de negentiende-eeuwse verschrikkingen van de cholera-epidemieën (25) en de massale sterfte van zuigelingen tot het verleden gingen behoren, de levensgeschiedenis van zijn kind en kleinkinderen. Alle acht (!) zijn ouder dan vijftig geworden. Dat het anders kan, liet voetnoot 24 zien.

11

11

12

HOODSTUK 3 DE ONTSNAPPING UIT HET ARMENHUIS In een vreemd pakhuis De beklemmende regelmaat van geboorte en dood heeft in het decennium van 1868 tot 1878 het gezin ontwricht, het huwelijk onder spanning gezet en de sexuele relatie, zo vermoeden wij, verstoord. Woordeloos of uitgesproken werd natuurlijk de schuldvraag gesteld. Tegenover Benjamina’s felix culpa (26), door mij wat ongegeneerd met “de zonde loont” vertaald, stond, bij eenzijdige beschouwing, Willems onvermogen levensvatbare kinderen te verwekken. Er schuilt voor W.F.G.L. een smartelijk en vernederend element in de omstandigheid, dat waarin een onbekende was geslaagd, hij had gefaald. Negen jaar van opeengestapeld verdriet hebben volstaan om Benjamina in een psychische crisis te storten. Wij beschikken over aanwijzingen die ons in samenhang tot deze conclusie brengen. Het is ons bij mondelinge traditie bekend (onze eerste aanwijzing), dat onze grootvader een blauwe-maandag in een wees- en armenhuis op de Hooglandse Kerkgracht heeft doorgebracht. Leiden telde toen vier van dergelijke instellingen op confessionele grondslag, w.o. het katholieke tehuis uit 1760 op de Jacobsgracht en het bovengenoemde van calvinistische signatuur en verreweg het oudste. Het calvinistische tehuis (27) was een semi-gemeentelijke instelling die financiële verantwoording aan de gemeenteraad verschuldigd was. Het stadsbestuur benoemde ook de regenten. Het tehuis stond voor alle gezindten open maar bij de opname werd door het professionele ouderpaar, de z.g. binnen-vader en -moeder, wel geïnformeerd of de toegelatene belijdenis in één van de calvinistische kerkgenootschappen mocht doen. Wie de deur van het internaat achter zich sloot, kwam in een wereld van strenge discipline (28) met strakke regels betreffende kledij, tijden van eten, opstaan en naar bed gaan. Over deze routine hing een voile van bijbelse vroomheid. Wie het armenboek doorbladert, zal ontdekken, dat de kinderen om diverse redenen, op verzoek van de familie of op last van de burgemeester, werden geplaatst. In alle gevallen ging het om gebrek aan ouderlijke zorg ten gevolge van overlijden, ziekte, landloperij, prostitutie, gevangenisstraf e.d. De leeftijd varieerde van zes tot eenentwintig jaar. In dit wereldje van allerlei pluimage, van strenge protestanten tot vertegenwoordigers van de donkere zelfkant van de Leidse samenleving, kwam de elfjarige Johan-Christiaan terecht. Hij is er niet lang gebleven. Zijn verblijf was zó kort dat hij niet eens is ingeschreven. Heimwee lijkt ons de natuurlijke reden

13

13

maar de overlevering heeft zijn vertrek tot een vlucht om het geloof verbijzonderd. Wij zouden geneigd zijn dit opwaarderen af te doen als een typisch menselijke trek “helden of in katholieke zin, heiligen in naaste kring te creëren”, als niet Johans latere leven van vroomheid en verknochtheid aan de kerk zou getuigen. Tot niets meer in staat dan tot het naspeuren van de invloed van mensen op het gezinsgebeuren -Gods wegen blijven voor ons onnaspeurbaar- kunnen wij stellen, dat in de gevoelige periode van de jeugd de grondslag van het volwassen leven wordt gelegd. In deze puur aardse ervaring ligt ook het antwoord op een niet-geformuleerde vraag besloten, wat de ouders bewogen heeft hun zoon naar dit type tehuis te sturen. De door hen gekozen oplossing is uit nood geboren. Een onhoudbare toestand Het is te betreuren, dat de familie-overlevering aan de achtergrond van Johans verblijf op de Hooglandse Kerkgracht is voorbijgegaan en slechts zijn godsdienstige getuigenis voor het nageslacht relevant heeft gevonden. Door een causaal verband tussen summiere aanwijzingen te onderstellen, kunnen wij de overlevering tot een verhaal aankleden, waarvan de toedracht als volgt is. In navolging van haar man heeft ook Benjamina getracht een kind naar haar te noemen. Tweemaal heeft zij het geprobeerd, tweemaal heeft de dood haar wens verijdeld. Het verdriet over het sterven van haar kinderen maar meer nog het gevoel van machteloosheid braken stukje voor stukje haar geestelijke weerbaarheid, zoals bij een huis dat steen voor steen wordt afgebroken. Toen haar derde dochter, na het zesde sterfgeval, in october 1876 geboren werd, gaf zij deze, zoals eerder vermeld, niet meer haar eigen naam maar die van haar zuster Maria-Catharina. Voor ons is dit opgeven van een oud verlangen een concrete aanwijzing, dat Benjamina de controle over zichzelf aan het verliezen was. Kort daarop kwam de verwachte breakdown, toen Maria-Catharina in januari 1877 overleed. Johan was toen nog geen twaalf jaar. Als onze veronderstelling van haar psychische crisis niet in het luchtledige hangt, zouden wij de gesignaleerde hinderlijke lacune in de overlevering kunnen verklaren als een bewuste poging van de naaste familie deze tijd van geestelijk lijden uit de mondelinge traditie te weren. Met de dood van Maria-Catharina (I) brak er een periode van tweeëntwintig of vijfentwintig maanden aan -als wij de maanden tussen de geboorte en het overlijden van Maria erbij nemen- waarin er geen kind geboren werd. Duiden wij met gedurfde verbeeldingskracht dit kinderloze tijdperk -in onze visie een nieuwe aanwijzing dat er iets aan de hand was- onder het licht van de breakdown, dan is deze tijdelijke kinderloosheid ofwel het gevolg van haar opname

14

in het “dolhuis” ofwel is zij een bewuste keuze van Benjamina zelf geweest. Deze laatste zinsnede betekende in de practijk van die dagen, dat Benjamina maandenlang, al dan niet met de nodige fanfare, alle sexuele verkeer met haar man heeft geweigerd. Benjamina’s verblijf in het gesticht of haar overspannen aanwezig zijn thuis maakte verwijdering van haar zoon uit het ouderlijke huis gewenst want wie zou er voor hem moeten zorgen. W.F.G.L. was zelf hele dagen aan het werk. Een arbeidsduur van twaalf uur -in de donkere wintermaanden natuurlijk wat minder- was in die tijd heel gewoon. Zijn zoon zat op school. Van de jongens beneden de twaalf jaar volgde in de jaren zeventig vijfentachtig procent lager onderwijs (29). De kinderwet van Van Houten had immers sinds 1874 fabrieks- en ambachtelijke arbeid aan kinderen beneden deze leeftijd verboden. Pas in april zou Johan twaalf worden. Had hij gewerkt, dan was het probleem van verzorging minder klemmend geworden. In een dergelijke omstandigheid had W.F.G.L. waarschijnlijk niet voor zo’n drastische oplossing gekozen, die zijn relatie met zijn zoon ernstig zou verstoren. Uit het feit, dat hij niettemin zijn zin doordreef, valt de onhoudbare toestand in het gezin te raden. Zijn doorzetten ondersteunt zijdelings onze veronderstelling, dat Benjamina vóór de twaalfde verjaardag van Johan, dus vóór diens “publieke” leven, ziek geworden is. Haar herstel zou geruime tijd vergen, zo was blijkbaar de medische indruk. Het advies uit deze hoek liet W.F.G.L. geen ruimte tot improviseren. Johan is niet bij familie ondergebracht. Er leefden toen in Leiden aan vaderskant nog oom Paulus van negenenzeventig jaar, twee neven én aan de kant van Benjamina één zuster. Wij vermoeden, dat de contacten van W.F.G.L. met zijn familie niet innig zijn geweest. Onder de zestien getuigen die hem naar het stadhuis bij geboorte en overlijden hebben vergezeld, komen de namen “Van Went” noch “Beenakker” voor. Onder de peters en meters is slechts één familielid, de zuster van Benjamina, te vinden. In bijna alle gevallen leverde familie Vlasveld de peter en meter. Het is aan te nemen, dat W.F.G.L. heeft geprobeerd zijn zoon in het katholieke armen- en weeshuis te plaatsen. Het mocht hem niet lukken. Overbleef toen nog het protestantse tehuis voor alle gezindten. Alle inspanning heeft hem niet mogen baten. Weinig later stond Johan weer op de stoep. Nu moest hij wel improviseren. In het begin van 1878 bleek de gezinssituatie in die zin genormaliseerd, dat Benjamina weer in verwachting was geraakt. Deze conceptie markeert, in onze veronderstelling, ook het einde van het tijdelijke “Jozefhuwelijk”. Met de geboorte en het overlijden van Maria-Catharina (II) (13 nov. 1878-31 mei 1879) kwam er een einde aan een decennium van vruchteloos ouderschap. Het eindigde, zoals het begonnen was, in mineur. Naar tegenwoordige maatsta-

15

15

ven mag het een wonder heten, dat het huwelijk niet uiteengespat is (30).

16

HOOFDSTUK 4 ONZE GROOTOUDERS EN HUN GEZIN IN DE CONTEXT VAN HUN TIJD Johan-Christiaan als pater familias Hoewel Johans roepnaam waarschijnlijk “Jan” zal zijn geweest, noemen wij hem, om enig tegenwicht tegen het Oranje-geweld van Willem Frederik George Louis te bieden, afwisselend “Johan” of “Johan-Christiaan”. Johan-Christiaan Beenakker heeft een sombere jeugd gehad maar wie hem als vader of grootvader heeft gekend, kon niets van de tragische ervaringen uit zijn jeugd bij hem terugvinden. Hij was een liefdevolle vader, vrolijk en gelijkmoedig van aard, geen dominante persoonlijkheid, in zijn huwelijk leiding en initiatief aan zijn vrouw overlatend, intellectueel haar mindere, niet zoals zij door de opstandige geest van de tijd geraakt, een ongecompliceerd man met een vroom gemoed, die zijn leven tussen kerk, zusters van de Pelikaanstraat en het gezin, in deze volgorde, verdeelde. In navolging van zijn stiefvader heeft hij meteen of later een baan in de bouw gevonden. Volgens de overlevering, door de volkstelling van de jaren negentig bevestigd, was hij metselaar. Overigens moeten wij ons niet op de in ambtelijke stukken genoemde beroepen blind staren. Nog al eens is zo’n opgegeven beroep een eendagsvlieg of een vorm van schone schijn om de werkeloosheid van de dag te camoufleren. Er werd in die tijd uit bittere noodzaak, om een anachronisme te gebruiken, heel wat geklust. Onze grootvader was in het klooster van de zusters van Liefde een manusje-van-alles, van metselaar, timmerman, stoker tot loopjongen toe. Zijn zoon Willem heeft even als “postbode” voor de zusters gewerkt maar al gauw voor de eer bedankt, toen hij voor hetzelfde kwartje drie keer achtereen naar dezelfde straat moest. Het late trouwen Laten wij naar het jaar 1894 terugkeren, toen Johan-Christiaan bij zijn ouders op Oude Vest 189/193 woonde en zijn a.s. vrouw Koosje (Jacoba) Smit bij de familie Filbry op Oude Singel 124. Voor beiden drong de tijd om te trouwen. Toen Johan in april negenentwintig jaar werd, was zij bijna dertig. Wat hun leeftijd betreft, verkeerden zij bijna in dezelfde omstandigheden als Benjamina en W.F.G.L. zevenentwintig jaar geleden. Wie mikrofiches van het huwelijksregister uit die tijd op het beeldscherm aan zijn oog laat voorbijgaan, zal ontdekken, dat vele trouwlustigen hun huwelijk tot hun dertigste of later hebben uitgesteld. Een algemene verklaring is gemak-

17

17

kelijk te geven. Eer een man als enige kostwinner aan trouwen kon denken, moest hij eerst een min of meer vaste baan hebben gevonden, die hem uitzicht op een zeker, weliswaar schamel, inkomen gaf. Voor de vrouw was haar sociale positie een factor die uitstel in de hand werkte. De heersende etiquette drukte haar in een sociaal isolement, vanwaaruit moeilijk contacten met de andere sexe waren te leggen. Voor grootmoeder werd dit isolement nog versterkt door het werk dat haar tot in de avonduren en vaak ook zondags aan het huis van de familie Filbry bond, zoals zij ook aan mijn moeder eens heeft verteld. Deze “apartheid” is er naar mijn mening ook de oorzaak van geweest, dat de beide oudere zusters van grootmoeder, Bet en Sien, ongetrouwd zijn gebleven en Anna pas op haar eenenveertigste jaar in het huwelijk trad. Door de gebrekkige contacten werd een huwelijk een sprong in het duister met alle risico’s van dien. Anna had een ongelukkig huwelijk. Zij was getrouwd met de weduwnaar Papot, bijgenaamd Chris Jan de Spuwer die zich van stalknecht en koetsier tot vuilnisman van ‘s Gravenhage had opgewerkt. Het huwelijk leverde haar menige klap op. Op eenenvijftigjarige leeftijd stierf zij aan borstkanker. Met geringe kennis van elkaar (grootmoeder aan Toos) verschenen JohanChristiaan en Koosje op het feest van Tenhemelopneming van Maria (15 aug.) in het jaar 1894 in de kerk van Mon Père voor het sluiten van een kerkelijk huwelijk. De respectieve vaders traden zowel bij het burgerlijke als kerkelijke huwelijk als getuigen op. De naamgeving van de kinderen Na de huwelijkssluiting ging het echtpaar op Middelweg 14 wonen. Uit deze verbintenis werden drie zonen en vier dochters geboren: het eerste kind in 1895 en het laatste in 1908. Geen sterfgeval zou dit vruchtbare ritme onderbreken. Niet in de fout van zijn stiefvader vervallend, heeft Johan-Christiaan zijn eerstelinge meteen “Wilhelmina” genoemd, daarmee zijn beide ouders erend (31). Wij kennen haar onder de naam “Mien”. Zij was de oogappel van haar vader en lievelinge van Benjamina. Nadat Benjamina bij haar zoon was ingetrokken, verliep jaren achtereen de zondag volgens een vast en voor grootmoeder pijnlijk patroon: “Jan, kom je even boven en neem je Mientje mee”, “maar Koosje werd niet geroepen” (grootmoeder aan Toos). Dan dronken moeder en zoon een brandewijn met suiker (32). De oudste zoon werd, hoewel anders te verwachten was, “Joop” genoemd. Geen enkele zoon zou overigens de naam van grootmoeders vader, Nicolaas, dragen. Tante Bep kon deze merkwaardige inconsequentie niet verklaren. Zij wist mij alleen te vertellen, dat haar ouders een grote verering voor Sint-Jozef hadden. Uit het kerkelijk archief, in het ge-

18

meente-archief bewaard, blijkt, dat Johan lid van de Sint-Jozefvereniging is geweest. Deze devotie doet mij een bijna vergeten tweeregelig vers herinneren: “naar Kevelaar ga je voor je ziel, naar Smakt voor een man”. Kevelaar was aan Maria en Smakt (een dorpje bij Venlo) aan Sint-Jozef toegewijd.Een ongetrouwde en dus ongepatroneerde vrouw was blijkbaar in de gevaarlijke wereld een ongewenst verschijnsel. De naamgeving “Joop” suggereert dankbaarheid van grootmoeder jegens Sint-Jozef als beschermheilige van ongetrouwde vrouwen van een bijna kansloze leeftijd. Haar vader moest er zich mee tevreden stellen, dat zijn naam als tweede werd toegevoegd. In 1898 overleed W.F.G.L. aan een longziekte. Zijn vrouw kon het huurhuis op de Hooglandse Kerkgracht niet meer betalen en ging op 20 mei naar Oude Singel 150. Met wassen en boenen probeerde zij haar kost te verdienen. In de volkstelling gaf zij als beroep “werkvrouw” op. Drie maanden later trok zij bij haar zoon op de Oude Vest in. Bijna een jaar na de dood van W.F.G.L. werd een tweede zoon geboren. Als een laat saluut aan hem en via hem aan het huis van Oranje werd deze zonder de ons vertrouwde Oranje-franje “Willem” genoemd. Peter was Bonnet en meter de zus van Benjamina, Maria-Catharina. Na 1900 verhuisde de familie naar Van de Werfstraat 98, waar de overige kinderen werden geboren. In 1901 kwam tante Bep ter wereld, zij werd naar haar grootmoeder “Elisabeth” genoemd, in 1903 volgde Annie, naar één van de zussen van grootmoeder vernoemd, vervolgens in 1906 Jan die de naam van zijn vader ging dragen en ten slotte in 1908 Rie, naar grootmoeders oudste zus genoemd. De kinderen en de zusters van Liefde Van jongs af kwamen grootvaders kinderen voor kortere of langere tijd op enigerlei wijze met deze zusters in contact. Het begon voor allen op de bewaarschool, waar de lastige kleuters, afhankelijk van de zuster die voor de klas stond, met het regiem van “krijt en narrenkap” of biscuit werden getoomd. Wie de verzegeling met krijt van de lippen blies, de zotskap neersmeet en naar huis liep, werd, bij verandering van de wacht in de klas, met biscuit gepaaid. Zo bewoog het leven van de jonge Willem zich tussen azijn en honing. Na de bewaarschool scheidden zich de wegen. De meisjes gingen naar de lagere school van de zusters op de Oude Vest (33) en de jongens naar de school van Kuijper in de Haarlemmerstraat (34). Voor Joop en Willem (35) betekende hun vertrek geen afscheid van de zusters. Al gauw werden zij in de liturgie ingeschakeld. In de zomer dienden zij bij de zusters op elke door-de-weekse dag om zes uur in de morgen de mis en geregeld ‘s middags het lof. Zorgvuldig getraind, mochten

19

19

zij op hoogtijdagen, zoals het feest van de eerste communie, in de Mon Pèrekerk als modelmisdienaars dienen. Desondanks hebben zij menige liturgische oorlog om ampullen en altaarmissaal onder het alziend oog van de zusters uitgevochten, door koppige Willem altijd van zijn oudere broer gewonnen want het woord “toegeven”, als hij gelijk had, kwam in zijn jeugdige vocabulaire niet voor. Dan volgde er een schorsing die een bron van leedvermaak werd. Onder Willems treiterend (36) commentaar moest Joop met pet op en klompen aan alleen de vroege gang naar het klooster maken. Na afloop van de gezamenlijke dienbeurt kregen zij in een klaslokaal brood en een beker melk, al dan niet met vellen, die zij in een vast ritueel in de kieren van de plankenvloer leeggoten. In buien van balorigheid “repareerden” zij, de wijzers ronddraaiend, en passant wat klokken. Ook lieten zij de sleutels van afgesloten lessenaars door het inktpotgaatje verdwijnen. Vreemd genoeg hoorden zij er later nooit iets van. Tante Mien heeft de langdurigste band met de zusters gehad. Op veertienjarige leeftijd (37) ging zij naar het internaat van de kweekschool te Tilburg, waar de zusters lesgaven en waar zij haar studie in april 1915 voltooide. Daarna heeft zij als onderwijzeres en hoofd van school op verschillende scholen van deze zusters te Leiden tot haar pensionering gewerkt. Ten slotte nog tante Rie, wier tweede voornaam “Bernardina” de toenmalige hartelijke band van de familie met het klooster demonstreerde (38). Zo heette immers één van de zusters. Eigentijdse vormen van vroomheid en parochiële activiteiten Naar mijn overtuiging heeft Johan-Christiaan geen actieve rol in de sociale en politieke sector gespeeld. Hij had er waarschijnlijk het karakter noch de belangstelling voor. Een toevallig overgeleverde opmerking van onze grootmoeder: “het opstandige, dat heeft Willem van mij”, wijst in deze richting. Grootvaders belangstelling ging meer naar het binnenkerkelijke uit. De zondag vóór zijn achttiende verjaardag, om nauwkeurig te zijn op 15 april 1883, werd hij, om geen tijd te verliezen, zo lijkt het, als lid van de H.Familie ingeschreven. Dit broederschap was een product van Waalse bodem, in 1844 gesticht, met het doel een greep op de arbeiders te krijgen, van wie in de negentiende eeuw een onafzienbare massa de kerk zou verlaten (39). Het gaf een maatschappelijke en apologetisch-godsdienstige vorming. Met rechttoe-, rechtaan-antwoorden op zak konden katholieke arbeiders, zo was de opzet, zich voortaan op de werkvloer robuust tegen antipapistische aanvallen op hun geloof verdedigen. Dit vormend apostolaat met de methodiek van de knots sloeg onder de arbeiders aan. Johan-Christiaan is tot aan zijn dood lid gebleven. Hij ontving bij zijn installatie een gedrukte oorkonde van zestig bij veertig cm. met zoetige taferelen uit

20

het leven van de H.Familie, in de trant van middeleeuwse biblia pauperum (bijbel der armen) (40), waarop in schuin schrift zijn naam (met een c) stond geschreven. Johan was zó verguld met dit vrome kunstwerk dat hij het inlijstte en ophing. En dan te bedenken, dat zijn katholieke leeftijdgenoten honderd jaar later hun kamers met posters van Madonna, Michael Jackson en andere luidruchtige grootheden behangen! In één van haar vele dinsdagse gesprekken met de schrijver noemde tante Bep haar vader “naiëf” en “onschuldig”. In de piëteitvolle context van het gesprek heeft zo’n typering niets hoogmoedigs maar uit het verband van de intimiteit gelicht, verschuift de betekenis al gauw naar onnozel of halfzacht. Laten wij billijk blijven bij ons oordelen over hen die ons voorgingen en in onze geschiedschrijving nooit de les uit het oog verliezen van het “tempora mutantur, nos et mutamur in illis” (41). De verschillen in godsdienstbeleving tussen ons en de vroegere generaties kunnen ons verbazen. Zo gaat het verhaal, dat Theodorus de Bolster (1828-1888), de vader van Toos’ moeder, in de vastentijd dikwijls de nacht buiten in de vrieskou doorbracht, biddend op zijn knieën en met gestrekte armen (42). Zo heeft elke familie, denk ik, in het verleden wel haar palmtak verdiend. Johan-Christiaan heeft als lid van het broederschap van de H.Familie een zilveren en een gouden jubileum gevierd. In 1908 hing de geestelijk adviseur hem een hemelsblauw lint om met een medaille van de H.Familie eraan. In 1933 werd dit ereteken met een diadeem en hanger van doublé versierd. Met een verkwikkende profanatie bewaarde hij of zijn familie deze eretekenen in een tabaksdoos van Van Nelle. Jarenlang hebben de parochianen van de Mon Père hem ook in actieve dienst gezien, wanneer hij in zijn eeuwig-bruine jas zondags met straffe hand orde onder de weeskinderen in de zijbeuk hield (43). Hij moest het in deze functie wel stellen zonder de schuin over de borst gedragen band met de geborduurde woorden “Eerbied in Gods huis”, welk ambtsteken was voorbehouden aan hen die de scepter in het middenschip zwaaiden. Gesecondeerd door Vlasveld, heerste daar statig en dominant mijn grootvader aan moederskant, Koos Prins (1871-1955), de vader van Toos, robuust in zijn vroomheid, wars van kwezelarijen -een ruwe bolster met een blanke pit- met Doortje de Bolster (1871-1957) getrouwd (44). Beide grootvaders waren elkaars tegenpolen, wat hun onderlinge contact wel bemoeilijkt zal hebben. Vanuit de Mon Père werd jaarlijks in de zomermaanden een bedevaart naar Den Briel onder leiding van de pastoor gehouden. Tot de trouwe pelgrims behoorde ook Johan. Rome was kort na Johans geboorte, ongeveer twee eeuwen

21

21

na de zaligverklaring (1675), tot de canonisatie van de martelaren van Gorcum in 1867 overgegaan. Met de heiligverklaring gaf het aan de Nederlandse katholieken hun nationale heiligen in een periode van bewustwording die door het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 in gang was gezet. De heiligverklaring appelleerde aan gevoelens van vroomheid en nationale trots, die een anti-protestantse strekking hadden, een overigens begrijpelijke reactie op drie eeuwen van maatschappelijke en culturele achterstelling. Deze anti-stemming kon zich heel simpel uiten in het vroom ingooien van ramen van de Hooglandse kerk door Willem tot het weigeren van katholieke soldaten het Brielse volkslied: “in naam van Oranje, doe open de poort” te zingen. Vanuit Leiden ging de bedevaart per boot in juli naar Den Briel in een ambiance van gebed en feestgedruis, een Roomse combinatie, waartegenover strenge protestanten nog steeds onwennig staan. Onderweg bad de priester het rozenkransgebed en de litanie voor en op het martelveld was er een gezongen mis. Na afloop werd er gegeten en gedronken. Onder de persoonlijke bezittingen die Johan naliet, bevond zich een relikwie van de martelaren van Gorcum met een in het Latijn gesteld document van echtheid, door heeroom in het Nederlands vertaald. Dit relikwie werd hem in 1933 bij zijn vijftigste bezoek aan Den Briel gegeven. Onze tijd heeft in een overrompelende snelheid de verdwijning of denaturatie beleefd van kaders, waarin generaties van katholieken decennia lang godsdienstig, wetenschappelijk, cultureel of maatschappelijk zijn gevormd of verzorging, dan wel ontspanning hebben gevonden. Heeft het demasqué de kerk nog haar nachtgewaad gegund, vernietigender trof de vernieuwingsslag de communistische wereld, waar met het verdwijnen van de regiems ook de ideologie is opgelost. Onze wereld is plotseling en radicaal als bij verrassing van gezicht veranderd. Maar in de wereld van het leven is er geen instant-vernietiging zonder een voorafgaand proces van aftakeling, zoals er ook geen epidemie ontstaat zonder een onzichtbare incubatie. In de tijd dat het katholieke volksdeel, tegen de verdrukking in, zijn natuurlijke plaats in de samenleving aan het veroveren was, kregen de generaties van onze grootouders en hun kinderen te maken met katholieke verenigingen die naar behoefte van de tijd werden gesticht en pasten in het isolement van de door hen vijandig geachte wereld. De parochie van de Mon Père had een scala van verenigingen en activiteiten, dikwijls naar sexe ingedeeld, onder leiding van geestelijke adviseurs aan te bieden (45). Als gevolg van de langdurige arbeidsdag (46) concentreerden de godsdienstige en profane activiteiten zich op de zondag. Op deze dag bepaalde de parochiële geestelijkheid door de godsdienstige vieringen en het verenigingsleven het levensritme van vele gezinnen, en in

22

nauwe samenhang met deze media én haar huisbezoek beïnvloedde zij het godsdienstig denken van parochianen en hun visie op gezin en samenleving. Hoe zagen de zondag en de overige dagen van de week er voor fam. Beenakker uit? Laten wij het jaar 1911 nemen. Mien en Joop zijn op een internaat, zoals op blz. 37 is te lezen. Op zondag gaan Willem en Anna naar de mis van 7.30 of 9 uur; om 10.15 verlaten de ouders met grootmoeder Beenakker-Van Went en de drie kinderen Bep, Jan en Rie Oude Rijn 69 om op tijd voor de hoogmis van 10.30 te zijn. Willem en Anna blijven thuis om “het huis te doen”. Zij halen hier en daar een stoflap over de meubels en kloppen vervolgens dit vod in de huiskamer uit, dweilen op zijn “Frans” de vloer van de keuken en gang om ten slotte als een geurend bewijs van hun werkzaamheid een reukspoor van boenwas achter te laten. En dan lol maken! Anna was, zoals wij nog zullen zien, impulsief en bereid tot lachen; zij hield van gevaarlijke jongensspelletjes en speelde graag voor clown. In de dakgoot balancerend, wandelde zij meer dan eens met Willem riskant naar de aangrenzende straat en onder tafel lepelde zij samen met haar broer, ongevaarlijk maar niet zonder consequentie, het “sterke” nat uit de bowl, waarin met klodders (abrikozen) op brandewijn een punch werd bereid. Zij waren wel zo slim het tekort later met water aan te vullen. Naderhand klaagden de gasten: “Koosje, ze hebben je rotzooi in handen gedrukt” maar moeder wist wel beter (47). Om 11.45 komt de familie thuis. Er is geen tijd om het middageten te bereiden want om 1 uur begint voor pa, nooit “vader”, de congregatie van de H.Familie (48). Daarom zal het warm eten wel tot zijn terugkomst, om ongeveer 2 uur, uitgesteld zijn. Er wordt koffie gezet en pa drinkt zijn brandewijn met suiker. Tot schrik van onze grootmoeder, zeker als de geestelijkheid op bezoek was, droeg Johan-Christiaan het gevolg van het drankgebruik weleens blijmoedig naar buiten uit (grootmoeder aan Toos). Er wordt aan de bel getrokken. De familie Kooreman staat op de stoep. Dick Kooreman was met Johan bevriend en ongeveer van dezelfde leeftijd. De kinderen weten het al en roepen gedempt in koor: “kom maar boven, het café is open” (Bep aan Ton). Om 12.45 keert de rust terug. Pa en zijn gasten zijn vertrokken. In de keuken maakt moeder die geen assistentie duldt, het eten klaar want zij moet om 2.45 naar de congregatie, waarvan zij prefecte en penningmeesteres is. Zij gaat niet alleen. Zij neemt ter wille van de lieve vrede Willem mee. Er wordt volgens het systeem van rouleren, ons uit de tegenwoordige reiswereld bekend, in de kerk plaatsgenomen. Een dergelijke regeling duidt op een grote opkomst. Willem kent onderhand de heersende practijk en weet precies in welke bank zij vandaag moeten zitten. Tijdens de preek van deken Dessens is hij een en al (verkeerde) aandacht. Hij houdt nauwkeurig bij, wie er slaapt of in slaap dreigt te vallen.

23

23

Daar begint tante Bet al te knikkebollen, tante Jans weet haar hoofd nauwelijks overeind te houden, tante Sien snurkt al ...... En dan vindt Willem in zijn zondagse pak een mottebal en duwt hem in zijn neus. Moeder kijkt en denkt: “het is een bijzonder kind, dat is-tie” (49). Na deze “geslaagde” dienst keren zij huiswaarts. Om 5.45 gaat Bep, al dan niet in gezelschap, naar het lof (50). Dan volgt het avondeten en gaan de kleintjes naar bed. Na 7 uur keert de rust geleidelijk op de Oude Rijn terug. Moeder kijkt intussen verlangend naar de maandag uit. Dan is alles weer gewoon, de kinderen zijn naar school of aan het werk. Het valt voor ouders niet mee juist op de dag des Heren in de kinderrijkdom de zegen des Heren te zien. In de week bezochten onze grootouders trouw de mis van 7.30, wat uit de opgegeven misintenties valt af te leiden. Op woensdagavond gingen zij naar het lof ter ere van Sint-Jozef, voor wie beiden, ook tante Bep, een grote devotie hadden. Grootvader was ook lid van de broederschap van Sint-Jozef. Verschillende kinderen waren in de week en op zondag in het verenigingsleven actief. Bep en Anna, mijn moeder trouwens ook, waren lid van het SintAgnes-meisjespatronaat.Vanuit deze vereniging werden er allerlei activiteiten georganiseerd. Zo speelde Bep toneel. In één van de stukken verkondigde zij, op de top van een menselijke pyramide staande, als engel Gods lof, onder angstig toekijken van haar moeder die symptomen van een naderende flauwte bij haar dochter had bespeurd (51). Anna volgde samen met mijn moeder een naaien knipcursus. Tijdens de lessen viel bij menigeen haar voorkeur voor royale maten op (52). Ook jongens kwamen in patronaatsverband bijeen. Jan was lid van de Jozefsgezellen, een in 1868 te Bergen op Zoom gestichte vereniging. De parochiële afdeling dateerde van 1887. Het ging de leden, naarmate de jaren vorderden, meer om gezelligheid dan vorming. Vanuit het patronaat werd ook hulp aan de missie georganiseerd, die in de practijk bestond uit het verzamelen van gestempelde postzegels en zilverpapier én het ophalen van geld in de parochie. In haar rode jas ging tante Bep als zelatrice (propagandiste) op haar fiets de parochianen langs. Behalve vormende en recreatieve verenigingen kende de parochie een drietal instellingen van liefdadigheid. Deze caritatieve overdaad valt niet uit het aantal bedeelden maar uit standsbewustzijn en apartheid naar sexe te verklaren. In de Sint-Vincentius-vereniging van 1846 zaten vertegenwoordigers van de gegoede burgerij, die individuele armoede met patriarchale tact bestreden (53). De vrouwelijke component van gegoeden huize heette Sint-Elisabethsvereniging die de noden van arme vrouwen op matriarchale wijze lenigde. In Sint-Anna zaten de “werksters” die ten behoeve van de beide verenigingen naaiden en breiden. Het decanaat Leiden kende ook nog enkele interparochiële instellingen op gebied van politiek en vakbondswerk.

24

HOOFDSTUK 5

Het rode gevaar De gesloten gemeenschap Volgens een recente sociologische studie van de universiteit van Nijmegen, in het Katholieke Nieuwsblad van februari 1993 van een recensie voorzien, heeft het kerkportaal als kweektuin van katholieke huwelijken in de moderne tijd afgedaan. In de tijd van onze grootouders en hun kinderen was een tegengestelde ontwikkeling te signaleren. Menige nakomeling van deze generatie zou met voorbeelden uit de geschiedenis van zijn familie de juistheid van deze omgekeerde thesis kunnen staven. In onze familie vonden Johan-Christiaan, Willem en Bep hun huwelijkspartners in hun eigen parochie. Grootmoeder en in mindere mate ook haar dochters hebben in een maatschappij geleefd, waarin een ongehuwde vrouw niet zonder chaperon in de wereld kon verschijnen. In zo’n systeem van angstvallige bescherming waren kerkelijke bijeenkomsten en parochiële avonden onverdachte gelegenheden de andere sexe te ontmoeten. Leiden had nog als extraatje het drie-october-feest. Op vrijdag 3 october 1920 sloot Willem met neef Bonnet en anderen een weddenschap om één gulden, dat hij met ongenaakbare Toos durfde te gaan stappen (54). Zij hebben hem die avond niet meer teruggezien. Zo werd uit vluchtige ontmoetingen onder de beschermende muren van de katholieke kerk tijdens een geuzenfeest een band voor het leven gesmeed. Een slechter voorteken had men zich niet kunnen voorstellen. De ons bekende kapelaan Nieveen en een dochter van Dévilee, die zelf een oogje op Willem had, zagen dit huwelijk ook niet zitten (55). De samenleving van onze grootouders, wij spreken over de tweede helft van de vorige eeuw, deelde beroepen voor de vrouw in twee categorieën in: fatsoenlijke en onfatsoenlijke. Wie zich respecteerde, werkte niet als fabrieksmeisje. Respectabel werden geacht beroepen van dienstbode, naaister, winkelmeisje en bovenal, voor de ongehuwde vrouw (56), het beroep van onderwijzeres. De groei van de industrie en de toenemende economische bedrijvigheid boden in de eerste kwart van onze eeuw de jonge vrouw een verscheidenheid aan activiteiten, die haar een grotere bewegingsvrijheid en op den duur zelfstandigheid en onafhankelijkheid schonk. Van de tantes heeft slechts Rie als jongste van het verruimde assortiment geproefd. Zij ging bij de “Geit” op het kantoor van een houthandel werken. Maar de “smaak” beviel haar niet en toen het huwelijk van Annie in 1939 haar moeder van huishoudelijke hulp had beroofd, verruilde zij

25

25

wat graag de “Geit” voor Herensingel 35a. Grootmoeder heeft nog in de oude stijl als inwonende dienstbode de respectabele katholieke familie Filbry, die een wijnhandel op de Oude Singel had, gediend. Dit was de geëigende term in een tijd dat een knecht bij zijn jubileum de baas bedankte, dat hij zo lang bij hem had mogen werken. Het was de tijd van gunsten en niet van rechten! Vader Filbry zat in het kerkbestuur van de Mon Père en in het bestuur van de Sint-Vincentius-vereniging. Zijn zoon zou later naar het klein-seminarie gaan (57). Samen met een ander dienstmeisje deed grootmoeder het huishoudelijk werk maar de keuken was haar domein. Op vijfentwintigjarige leeftijd had zij samen met haar oudere zusters Bet en Sien het ouderlijk huis in Leiderdorp verlaten. Deze twee zusters gingen bij de katholieke familie Pieck werken, die een zaak in manufacturen en een naai-atelier in de Haarlemmerstraat had. Tot hun ouderdom bleven zij er in dienst (58). Haar zuster Anna van 1868 was niet zo honkvast. Vanaf 1 januari 1890 tot 1909 heeft zij zes huizen gehad (59). De minzame liefdadigheid De geschiedenis van een familie brengt de lezer in aanraking met kleine facetten van het dagelijkse leven en de maatschappij, waarin zij leefde. Af en toe kijkt hij geboeid of vermaakt toe, als hij een glimp van het verleden opvangt, nu en dan verwonderd en soms vol onbegrip. Wanneer in de winter het werk in de keuken was gedaan, het vuur van eierkolen in het fornuis gedoofd, grootmoeder zich in een warme jas had gehuld en aanstalten maakte vroeg naar bed te gaan, zat familie Filbry rond de enige kachel die brandde, een glas wijn te drinken. Soms nodigde zij het personeel voor een glaasje uit. “Het leek wel of ik in de hemel kwam”, zei grootmoeder vele jaren later tegen haar schoondochter Toos. Hoe valt deze, in moderne ogen, liefdeloze handelwijze te rijmen met de geest van caritas, die de heer des huizes in de Vincentius-vereniging uitdroeg én met diens actieve betrokkenheid als kerkmeester bij het kerkelijke leven? Het atheïstisch socialisme van de eeuwwisseling had er geen moeite mee de schizofrene moraal van gegoede christenen te verklaren: het waren huichelaars, brandkast- en jeneverchristenen. Maar juist in de generalisaties ligt de voosheid van deze argumentatie. Wij komen dichter bij de historische waarheid door de in onze ogen aanwezige tegenstelling tussen practijk en leer op te lossen met te veronderstellen, dat zich onder deze gegoeden ook goede christenen bevonden. In ons oordeel over mensen in het verleden blijft het uitgangspunt, dat wij, om naar Van Oldenbarnevelt te spreken, niemand mogen vonnissen naar maximen (regels) die in zijn tijd niet golden.

26

De omstandigheden, waarin mijn vader en zijn grootouders leefden, verschilden in alle opzichten van de onze. Wat nu heel gewoon gevonden wordt, was toen een luxe. In de winter brandde in de jonge jaren van mijn vader de kachel thuis nauwelijks, hoeveel te meer zal deze waarneming voor de generatie van zijn grootouders gelden, toen het verschijnsel van armoede massaler van omvang was. De lezer zal opmerken, dat deze constatering de problematiek niet oplost: luxe is toch niet een door God gewenst onderscheid tussen groepen mensen maar een symptoom van ongelijke bezitsverhoudingen, door mensen veroorzaakt. Onze vraag dient zich van symptoom naar de kern van het probleem te verplaatsen: hoe is het te verklaren, dat gegoede christenen zich bij het schrijnende verschil tussen rijk en arm neerlegden en tegelijk met oprechte tranen in hun ogen de uitwassen van armoede met minzame armenzorg bestreden? Naastenliefde leefde onder hen -talloze voorbeelden van liefdadigheid bewijzen het- maar christelijke naastenliefde behoort van gelijkwaardigheid van bedélers en bedeelden én niet van standsbewustzijn uit te gaan. Erkenning van gelijkwaardigheid leidt tot daden van solidariteit maar standsbewustzijn tot gunstbetoon ofwel standsbewuste vriendelijkheid, in onze taal treffend met “minzaamheid” weergegeven. De encycliek Rerum Novarum van 1891 plaatst deze gelijkwaardigheid in het bovennatuurlijk perspectief en zet tegenover gunstbedeling als aanvulling op het inkomen, het recht van de arbeider op een rechtvaardig loon. De argumentatie nalezende, zal het de lezer zoals mij vergaan: zij bevredigt noch overtuigt, doordat zij het verschil tussen tijdgeest van de generatie van onze grootouders én die van onze tijd niet weet op te heffen. Laten wij het er op houden, dat mensen van toen anders leefden en dachten dan wij. Het is daarom de vraag of grootmoeder deze “kille” bejegening indertijd als onrechtvaardig heeft beschouwd. Per slot van rekening was verwarming toentertijd voor de meesten een luxe. Wij moeten beseffen, dat tussen het commentaar van grootmoeder op haar arbeidsomstandigheden en deze “koude” ervaring meer dan dertig jaar lag. In die decennia moest de mentaliteit van berusting onder de bevolking nog veranderen en dat ging in Nederland geleidelijk, van étappe naar étappe, van aanvaarding naar verwondering, vervolgens ergernis en ten slotte protest. Zo diep en algemeen was het standsbesef als een natuurlijk gegeven in maatschappij en kerk doorgedrongen, dat onze grootouders omstreeks 1912 Bep en misschien ook Annie, afhankelijk van het jaar van invoering, van de armenschool afhaalden om hen naar de tussenschool te sturen -de burgerschool was financieel te hoog gegrepen- daarbij hogere kosten (1,5 i.p.v. 0,5 cent per dag per kind) ondanks de armoede voor lief nemend (60). Mijn moeder bleef, overi-

27

27

gens naar haar wens, op de Sint-Theresiaschool aan de Oude Vest, hoewel haar ouders wel financieel in staat waren hun dochter naar een duurdere school te sturen (61). De behoefte aan sociale promotie is bij de familie Beenakker wellicht ontstaan en door de zusters versterkt, doordat twee van de kinderen, Mien en Joop, studeerden, een voor die tijd in het arbeidersmilieu onbekend verschijnsel. De kerk en haar instellingen hebben, zo leert de geschiedenis, bij het recruteren van het “voetvolk” nooit op afkomst gelet. De oude samenleving onder schot Grootvaders intrede in de volwassenheid -om op onze basis terug te keren- viel in een decennium, waarin Schaepman en Ariëns, priesters van het aartsbisdom, geestelijk op dezelfde golflengte zittend maar in tactiek en uiterlijk elkaars tegengestelden, de vestingwallen van het katholieke isolement sloopten en het dommelend katholieke volksdeel tot politieke en sociale activiteiten brachten. Ook legden zij de grondslag voor een eigen katholieke politieke partij en een moderne arbeidersbeweging. In die geest van zelfbewustheid met het zegel van: “Roomsen, dat zijn wij” erin gedrukt, hebben onze grootouders hun kinderen opgevoed. Verandering van mentaliteit is een proces van slijtage van het oude en langzame groei van het nieuwe. Nog een tijdje trekken oud en nieuw met elkaar op, totdat als bij een weersomslag het nieuwe massaal en onstuimig doorbreekt en het oude radicaal bedekt, waardoor het zal afsterven. Zo kon het gebeuren, dat de ongeveer vijftienjarige Willem achter een koloniaal aanliep onder het roepen van “nabob” (62), in het moderne jargon te vertalen met “rijke stinkerd”, terwijl in de kerk van Mon Père zondags de celebrant met het begin van de hoogmis wachtte tot alle notabelen voorin hadden plaatsgenomen. Velen hebben wat graag de kans aangegrepen zich, zoals de lezer al verwachtte, publiekelijk als rijk en daardoor als voornaam te laten zien. Het scheen de vertegenwoordigers van de oude orde de natuurlijkste zaak van de wereld hun voorname positie op alle plaatsen en in alle omstandigheden te demonstreren. Toen mevr. Van der Laan, een dame van katholieken huize en echtgenote van een bekend architect, zich op een winterse dag in 1913 naar de vismarkt begaf, verordonneerde zij haar elfjarige dienstmeisje, mijn moeder, in een wit schort achter haar aan te lopen. Maar op de markt werd ook zij met de veranderde tijdgeest geconfronteerd in de persoon van een Katwijkse die haar luidkeels de mantel uitveegde en mijn moeder haar gebreide omslagdoek gaf (63). In het eerste kwart van de twintigste eeuw, de oogsttijd van het ontluikende katholicisme, waren Willen en Bep van de fam. Beenakker de schoppers tegen

28

het oude bestel met zijn standsvoorrechten. Tante Bep reed bij de verkiezingen op de fiets voor de Rooms-Katholieke Staatspartij met politieke leuzes op haar rug door de stad (64). Willem liep, in navolging van minister Karnebeek (65), intussen blootshoofds, wat tot in de jaren twintig nog een indicatie van rode beginselen was. Ook met de pen toonde hij zijn dwarsheid. Naar aanleiding van locale stakingen schreef hij in de Leidse Courant van augustus en november 1921 twee ingezonden brieven, waarin kapelaan Nieveen van Dijkum het rode spook van klassenstrijd ontwaarde. Zelfs Bep leek één keer slachtoffer van de rode infiltratie te zijn geworden, toen er onder haar naam een ingezonden stuk in de Leidse Courant (?) verscheen maar tot opluchting van de kapelaan bleek bij navraag, dat zij op verzoek van haar broer Willem haar naam aan dit schrijven had geleend. Hij drukte haar op het hart zoiets nooit meer te doen (66). Wie de galmende briefstijl, typisch voor deze tijd, voor lief neemt, zal in de brieven ontdekken, dat de afkomst uit het katholieke arbeidersmilieu een stempel op de jonge Willem heeft gedrukt en zijn kijk op oplossingen van sociale problemen heeft bepaald. Volstrekt geen socialist, toonde hij zich een trouw volgeling van de ideeën van Rerum Novarum. Nadat de internationale economie na de eerste wereldoorlog een korte periode van bloei had beleefd, kwam in 1920 de omslag. Fabrieken bleven met hun producten zitten, wat tot prijsdalingen en sluitingen van bedrijven leidde. In 1922 brak er in de metaal een staking uit, die zich tegen een dreigende loonsverlaging keerde. Naar aanleiding van deze actie riep Willem in een ingezonden brief katholieke arbeiders op zich te organiseren en vroeg hij de werkgevers met de arbeiders te overleggen. Het typeert zijn warme belangstelling voor de katholieke sociale actie in zijn jonge jaren, dat hij de actualiteit van de dag op de voet volgde. Toen na de 1e wereldoorlog in katholieke kringen ideeën opgang maakten over samenwerking van kapitaal (werkgevers) en arbeid (arbeiders) in bedrijfschappen als structurele aanpak van de klassenstrijd en groepsbelang (67), pikte hij enthousiast deze denkbeelden op en schreef erover. Het is met ideeën als met mensen gesteld: zij ontstaan, schitteren en verdwijnen, dikwijls tot zegen van de mensheid, in vergetelheid. De corporatieve gedachte werd in de encycliek “In Quadragesimo Anno” (In het veertigste jaar), ter herdenking van veertig jaar “Rerum Novarum”door “Rome” in 1931 tot katholieke sociale leer verheven. Door katholieke politieke partijen krachtig gepropageerd en door fascistische en nationaal-socialistische stelsels ten behoeve van de vestiging van de totalitaire staat gedenatureerd, leeft de corporatieve gedachte in Nederland slechts als relict in de agrarische sector voort. Wij kunnen aannemen, dat de derde brief dezelfde strekking had: gematigd

29

29

van toonzetting, katholiek van signatuur en wars van socialisme. Niettemin heeft Willem het raadzaam gevonden deze brief onder de naam van zijn zus Bep te publiceren. Waarom deze geheimzinnigheid, waarom de bezorgdheid van kapelaan Nieveen, als de brief in de geest van de katholieke sociale leer was geschreven? Angst voor het rode gevaar leefde tot de tweede wereldoorlog sterk onder het conservatieve deel van de samenleving, dat in de jaren twintig dikwijls nog dacht en handelde naar de ervaring die het in zijn jeugd van het atheïstische, revolutionaire socialisme had opgedaan en in de mislukte revolutiepoging van Troelstra in 1918 bevestigd zag. In het begin van de jaren twintig formuleerde de fractie-voorzitter van de Rooms-Katholieke Staatspartij Nolens, priester van het bisdom Haarlem, de weerstand die bij katholieken en hun bisschoppen tegen een coalitie met socialisten leefde: “alleen in uiterste noodzaak” met hen samenwerken, luidde zijn advies (68). Geladen termen als “productiemiddel” en “factor kapitaal en arbeid”, waarschijnlijk door Willem gebruikt, waren al voldoende om de schrijver in kringen die op kerkelijk en maatschappelijk vlak invloed hadden, verdacht te maken. Willem zag bijtijds het maatschappelijk risico dat hij liep -hij was in februari 1921 in dienst van de Nederlandse Spoorwegen getreden- en heeft toen de doorzichtige truc van naamverwisseling bedacht. Willem was een voorzichtig man, als het om schrijven ging. “Geef mij een letter van uw handschrift en u zult hangen”, was zijn geliefkoosde waarschuwing aan ons. De strijd in Willems leven In zijn dagelijkse omgang met mensen, wier gedrag of opvatting hem niet zinde, was hij allerminst een lam met lijdzame martelaarsbloed maar demonstreerde hij, zonodig met stemverheffing, zijn wrevel of verontwaardiging in een scène die soms door contrastwerking kolderiek aandeed. Toen de chef van Koog a/d Zaan in 1926 van de arbeider-rangeerder Beenakker verwachtte, dat hij koffers van notabelen droeg, zeulde Willem met de koffer van een sjofele marktkoopman. In Lewedorp (Zeeland) werd er onder het wieden van onkruid door de chef en Beenakker, die er het nut niet van inzag, onder belangstellend toekijken van boeren, in de volle zon een klucht van twee personen opgevoerd: terwijl de ene zich langzaam van zijn kleding ontdeed, knoopte de andere zijn jasje dicht, zette zijn kraag op en trok zijn dienstpet diep over zijn ogen (69). Ongeveer twintig jaar later, om precies te zijn in 1946, greep hij in het stadhuis van Rotterdam over de balie heen een deftige ambtenaar bij diens stropdas, toen deze zich laatdunkend over de spoorwegstaking had uitgelaten. Mijn vader moest voor Wim en Ton ook schoolgeld betalen voor de periode, waarin kinderen van ondergedoken spoormensen niet naar school hadden kunnen gaan. Deze staking was

30

toch op last van de Nederlandse regering in ballingschap begonnen! Ik vraag mij af, wie in het westen tussen 1 november en half mei wel onderwijs heeft gevolgd! Er was geen eten, electriciteit, verwarming of vervoer. Wat het schoolgeld betreft, is deze kwestie naar de zin van mijn vader opgelost. Het ging om een bedrag van f. 5,50 (aanslagbiljet van november 1946) dat vader voor Wim die toen op de mulo(=meer uitgebreid lager onderwijs) zat, aan schoolgeld voor de eerste helft van het schooljaar 1945/1946 moest betalen. Het bedrag werd met één gulden tot f 4,50 teruggebracht (22 januari 1947). Ook voor zijn zoon Ton, die in dat half jaar in de 6e klas zat, werd het schoolgeld verlaagd en wel van 3,67 tot 1 gulden. De arbeider van 1921 was dezelfde als de grijsaard van vijftig jaar later: met weinig gevoel voor nuance in zaken die hem dierbaar waren. Hij schreef in de jaren zestig en zeventig naar Rome over de toestand van de kerk in Nederland, correspondeerde met de K.R.O. over de opgeblazen en terecht vergeten Irenekwestie en discussieerde heftig op de Beukendaal met pastoor Fleskens die zich verlicht -in de trant van “dit is magie”- over de betekenis van liturgische gebaren in de mis had uitgelaten. Willem heeft nooit geleerd zijn gevoelens achter een mombakkes van geveinsde onbewogenheid te verbergen. Naarmate hij ouder werd, deed hij ook steeds minder pogingen daartoe. Met het klimmen der jaren verflauwde zijn belangstelling voor sociale problemen; niet vreemd, wanneer wij de scala van verbeteringen overzien, die de naoorlogse ontwikkeling op sociaal vlak heeft gebracht. De vervulling van het door velen begeerde ideaal van collectieve verzorging van “de wieg tot het graf” leek “just about the corner” (uitspraak van de Amerikaanse president Hoover in de jaren twintig) te liggen. De geringere belangstelling heeft natuurlijk ook met de leeftijd te maken. Een jonge idealist kan het zich veroorloven geen oog voor de weerbarstige werkelijkheid te hebben of zoals Willem het verontschuldigend formuleerde: “wie geen socialist is vóór zijn dertigste, is een beest, wie het nog na zijn dertigste is, heeft geen geest”. In de jaren zestig en zeventig vroegen kerkelijke zaken zijn aandacht. Mogen de onderwerpen van zijn belangstelling veranderd zijn, zijn reacties bleven dezelfde: zonder aanziens des persoons en subtiliteit, met klare taal en en public fortissimo. In de boekenkast trof ik Max Havelaar van Multatuli aan, dat Willem in 1922 of later heeft verworven. Het viel open op de door hem vele malen opgezegde bladzijde 357, die de geest van zijn jeugd ademt: “Zult gy nog langer ons vertrappen uw hart vereelten door het geld,

31

31

en doof voor de eisch van recht en rede de zachtheid tergen tot geweld. (met opgestoken vinger en crescendo vervolgend) Dan zy de buffel ons ten voorbeeld, die, sarrens moe, de hoornen wet, den wreeden dryver in de lucht werpt en met zyn lompen poot verplet”.

32

HOOFDSTUK 6

Terug naar het ouderlijk huis Zorgen en verzorgen Armoede was troef in het gezin Beenakker. De goede jaren begonnen pas in de tweede helft van 1915, toen tante Mien na het examen van onderwijzeres in april 1915 op de parochiële zusterschool kon beginnen. De omstandigheden drukten haar in de rol van kostwinster, die, gevoegd bij haar eigen familiebinding, haar leven heeft bepaald. De huidige generatie, zelfs de onze, kan zich geen voorstelling van de grauwe armoede maken, die het leven van mensen omstreeks de eeuwwisseling beheerste. In het winterseizoen, wanneer grootvader geen werk had, leefde het gezin van de hand in de tand. Grootmoeder moest soepbeenderen aan de lijmfabriek en vodden verkopen om voor warm eten te kunnen zorgen. Heeft een kookboek ooit het recept van het krachtvoer vereeuwigd, dat generaties heeft gevoed en in de slagerij bij anderhalf of één ons werd gekocht: de reuzel (gesmolten varkensvet) en het spek dat tot kaantjes werd uitgebakken en vervolgens als broodbeleg gebruikt? Vlees was toch veel te duur! Zorgvuldig werden de winkels bijgehouden, waar nog op de pof kon worden gekocht en dan werden bij voorkeur kinderen erop uitgestuurd. Af en toe leende grootmoeder -niet in proletarische zin- wat van de contributiegelden van de H.Familie, die zij als penningmeesteres had opgehaald. Het is mij overigens opgevallen, dat de naam van Johans gezin niet in de boeken van onderstand van de Sint-Vincentius- of Elisabethsvereniging voorkomt in tegenstelling tot die van de familieleden van Benjamina. In de winter werd er, zeker overdag, niet gestookt. Dan deed grootmoeder, in een dikke jas gekleed, het huishouden. Op zijn hoogst werd ‘s avonds de kachel met lange turf aangemaakt en met korte aangehouden. Wie het beter had, verstookte eierkolen. In de kilte van de armoede is het te begrijpen, dat deze generatie de winters uit haar jeugd veel strenger heeft gevonden dan die in onze tijd: “zelfs het water in de lampetkan op de slaapkamer was bevroren”. Ook Willem voelde de gevolgen van de armoede aan den lijve, wanneer hij voedsel voor zijn duiven nodig had. Dan werden er duiven, waarvan sommige op Oude Rijn 69 letterlijk met lijfelijke zorg van Benjamina waren uitgebroed, verkocht. Maar oefening baart berekening in de duivensport. Bij voorkeur verkocht hij, elke keer in een andere winkel, duiven voor één kwartje per stuk,

33

33

waarvan hij uit ervaring wist, dat zij zouden terugkeren. Middagen stond hij dan op de zolder op de uitkijk met een handje voer om de vogels, als het nodig was, naarbinnen te lokken. Dagen kon hij uit zijn hum zijn, als een ander hem te vlug af was geweest en de duiven niet wilde afstaan. Op 9 januari 1914 kwam Nicolaas Smit, de vader van onze grootmoeder, op vierentachtigjarige leeftijd na een ziekbed van drie of meer weken op Herensingel 18 te overlijden (70). Hij had op 18 december, zoals uit het afleesboek blijkt, het H.Oliesel ontvangen. Het schrijnende probleem van die dagen werd weer actueel: wie van de kinderen zou voor de achtergebleven achtentachtigjarige moeder zonder noemenswaard inkomen zorgen? Bet en Sien vielen door hun betrekking onmiddellijk af. Koosje had al een moeder in huis, de jongste zus Jans had tien kinderen en de oudste zuster Marie was weliswaar uit de jonge kinderen maar werkte hele dagen in haar hoedenzaak (71). Er valt, wat haar betreft, ook en waarschijnlijk eerder, zoals wij verderop zullen zien, aan een ander beletsel, het oud zeer van het in voetnoot 59 vermelde gemengde huwelijk, te denken, dat een blijvende verwijdering tussen moeder en dochter kan hebben veroorzaakt. Overbleef Anna die in Den Haag woonde en drie jonge kinderen had. Elisabeth Smit-Kloos is bij haar, blijkens een mededeling in de overlijdensacte van Anna, ingetrokken. Over het tijdstip, waarop zij Leiden verlaten heeft om zich in Den Haag te vestigen, geven de bevolkingsregisters geen opheldering. Het moet voor haar geen gelukkig verblijf geweest zijn. Zoals vermeld op blz. 18, waren klappen en ruzies in het huishouden “Papot” schering en inslag. Nadat haar dochter op 31 october 1919 was gestorven, verliet zij met gevoelens van verdriet en opluchting Christiaan de Wethstraat en vond zij bij Koosje een gastvrij onderdak. Vanzelfsprekend hadden wij eigenlijk moeten zeggen want van alle getrouwde zusters was Koosje de zorgzaamste. Zij had het geluk een man te treffen, die alles wat zij deed, goedvond. Elisabeth kreeg op de derde verdieping de kamer van de in 1916 overleden Benjamina van Went. Deze was in februari van dat jaar door een hersenbloeding getroffen, in coma geraakt en drie dagen na haar bediening op 18 februari overleden (72). Familieleden herinnerden zich nog van hun grootmoeder Elisabeth, klein van stuk en helder van geest, haar toespraakje vlak vóór haar dood, toen zij, met het glas in haar trillende handen, een toast op de feesteling(e) uitbracht. In de kring van de familie werd er al over het naderende eeuwfeest en het bezoek van de burgemeester gemompeld, toen zij ‘s nachts, zonder op haar dochter te wachten, uit bed stapte, op de grond viel en haar heup brak. Koosje had in haar slaap de roffel met de stok op de vloer niet gehoord! Elisabeth was toen zevenennegentig jaar. In de warme zomer van 1923 werd zij op 10 juli bediend. Zij overleed drie dagen later. Een van haar laatste daden was Koosje te vragen aan Willem een kwartje

34

te geven. “En ik, grootmoeder”, riep tante Bep nog maar zij reageerde niet meer. Op haar negenentachtigste kon tante Bep over dit manco nog levendig spreken. Willem kon bij grootmoeder Smit geen kwaad doen, al hield hij haar af en toe voor de mal. Eens trok hij het priesterpak van zijn broer Joop aan en stelde zich als kapelaan Leusen voor. “Houd een oud mens niet voor de gek”, reageerde zij. Dan nog de affaire van de handperen die zij te lang in haar kastje had laten liggen. Uitleg baatte hem niet. Wie tracht de gesignaleerde naastenliefde van grootmoeder uit haar onontkoombare morele verantwoordelijkheid te verklaren, reduceert haar hulpbetoon tot een dwangmatig handelen. Hoe onjuist dit oordeel zou zijn, leert ons het jaar 1925, toen zij een doortastend optreden aan een ruimhartige verantwoordelijkheid voor de hele familie zou paren. In het geschonden gezin “Papot” waren de spanningen tussen de vader en zijn dertienjarige dochter Mientje zó hoog opgelopen dat de hulp van de R.K. Raad van de Kinderbescherming werd ingeroepen. Het leek voor beide partijen het beste het kind uit huis te plaatsen. In afwachting van een definitief onderdak werd zij voorlopig ergens anders ondergebracht. Toen trok grootmoeder zich het lot van het nichtje aan en stelde voor het meisje in haar huis op te nemen. De briefwisseling werd, voor insiders niet bevreemdend, tussen haar (niet haar man) en de raad gevoerd. In juni 1925 maakte Mientje op Oude Rijn 69 in een eigenlijk veel te “oude” omgeving haar opwachting. Grootmoeder heeft weinig plezier van haar goedhartig besluit beleefd. Mientje had een moeilijk karakter. “Een naar kind”, noemde tante Bep haar. Alleen met haar vier-jaar-oudere nicht Rie leek zij op goede voet te staan. Het foto-album van tante Bep wekt ten minste deze suggestie. De confrontatie tussen de jongere en oudere Mien moet veelvuldig geweest zijn: de jongste ongezeglijk en brutaal en de oudste belerend en tot verzet prikkelend. Na 2,5 jaar vond de familie het welletjes. Mientje moest haar heil maar eens bij de Arme Zusters van het Goddelijk Woord in Maastricht zoeken. Gepakt en gezakt verscheen zij in januari 1928 voor de poort van het internaat. Zij bleef er niet lang want in de zomer van 1929 bevond zij zich in de door dezelfde zusters geleide Anna-stichting in Den Haag, waarvan heeroom ooit rector zou worden (73). De drievoudige demonstratie van in practijk gebrachte naastenliefde eindigde met het vertrek van Mientje in mineur. De in 1928 opengevallen plaats zou tot de oorlogsjaren onbezet blijven. In de vierendertig jaar dat Johan-Christiaan en Koosje intussen getrouwd waren, hebben zij gedurende vierentwintg jaar familieleden verzorgd, die de tegenwoordige samenleving aan instellingen pleegt toe te vertrouwen.

35

35

36

HOOFDSTUK 7 BENUTTE EN ONBENUTTE TALENTEN Op de pijnbank Vanaf 1909 werden de financiële zorgen enigszins verlicht door het vertrek van Mien in dat jaar naar Tilburg en van Joop in 1910 naar Voorhout. Het bisdom en de parochie betaalden voor Joop het grootste deel van de kosten maar voor de rest had het gezin te zorgen. In de practijk betekende deze financiële last voor grootmoeder een vernederende bedeltocht langs welgestelde parochianen, wat haar jongste zus Jans die het tamelijk goed had, de opmerking ontlokte: “je moet je hand maar op kunnen houden”. De zusters betaalden het kostgeld en de opleiding van Mien onder het gezond kapitalistische beginsel: “de kost gaat voor de baat uit”. Alleen toen de “baat” uitbleef, moest tante Mien het in haar geïnvesteerde geld terugbetalen. Na zes jaar wist zij op de normaalschool van Tilburg medio april 1915 de onderwijsacte te behalen. Zij was toen negentien jaar (74). Enkele jaren later verwierf zij de hoofdacte. Met intense opluchting heeft Mien de Tilburgse periode in haar leven afgesloten. Tijdens mijn gesprekken herinnerde tante Bep zich als de dag van gisteren de nachtelijke huilbuien van haar zus bij het naderend einde van de vacantie, wanneer koffers moesten worden gepakt (75). Zó actueel bleven de verhalen over Miens kostschooltijd, dat, toen er omstreeks 1922 sprake van was, dat Rie onderwijzeres zou worden, deze een verhuizing naar Tilburg categorisch afwees. Na jaren van studie was Mien weer in de huiselijke kring, waar alleen Joop ontbrak, teruggekeerd. Zij zou de hartelijke intimiteit van het gezin nooit meer opgeven. Integendeel, door haar angstvallig bewaken van haar privacy zou zij zich in deze intimiteit afzonderen. Zij kon zich daarin een echte Beenakker voelen. Een tijdgebonden “Beenakker” hield niet van sport (76), volgde de mode tien jaar te laat, wantrouwde technische vernieuwingen, stond argwanend tegenover vreemden, een natuurlijk component van het isolement, was standsbewust, hield niet van volksvermaak, was godsdienstig en trouw aan de kerk en geen Oranje-fan. Mien viel bij haar thuiskomst als vanzelf in de rol van kostwinster. Werd Joop het ornament van de familie: zij was de hoeksteen van het gezin. Zij belichaamde, door haar vast en betrekkelijk goed inkomen, maatschappelijke zekerheid en prestige. Haar ouders legden haar om haar positie én broze gezondheid in de watten (grootmoeder aan Toos). Haar hele leven had zij darmklachten

37

37

-zij zou ook aan een darmziekte (kanker?) bezwijken- en hoofdpijn maar haar kwalen hadden nauwelijks invloed op de frequentie van haar schoolverzuim en van haar bezoek aan de huisarts. Zij had een groot arbeidsethos en wat de medische sector betreft, zag zij in de medicus eerder een verklede doodgraver of een boodschapper van slechte tijding dan een heilbrenger. Jarenlang voltrok zich bij haar thuiskomst uit school eenzelfde ritueel. Omstreeks vier uur kwam Mien binnen, nam een asperientje dat al klaar lag, dronk wat water en ging naar bed. Grootmoeder zette zorgzaam de bel af. Deze sfeer van eerbied, dankbaarheid en zorg, waarmee Mien zich aldus decennia lang omringd zag, is zeker een belangrijke bijdrage tot haar karaktervorming geweest. Zij heeft de schaduwkanten van haar karakter wat verdonkerd. Mien was er niet het type naar zich gemakkelijk naar wensen van anderen te plooien en deze sfeer heeft die neiging nog versterkt. Een complicerend element in haar karakter was haar lichtgeraaktheid, waardoor een omzichtige benadering soms een tactische noodzaak bleek. Voor de jonge neven en de nicht bleef zij de strenge precieze onderwijzeres met wie je niet gemakkelijk kon praten. Tante Mien gaf je bij je binnenkomst een hand maar je ging bij tante Rie of oom Jan zitten, die fantastische en soms krankzinnige (oom Jan) verhalen konden vertellen. Buiten de familie was de school voor Mien alles maar juist daar zou zij haar diepste teleurstelling beleven, zoals wij nog zullen zien (77). Geen studiehoofd Met het op studie gaan (78) van de oudste twee was het fonds van eventuele roepingen in het gezin uitgeput en daardoor zouden Willem en Bep die ook een goed geheugen en vlug verstand hadden, al op twaalfjarige leeftijd gaan werken. Tante Rie completeerde het quintet van min of meer begaafden maar zij verkeerde dank zij Mien in de omstandigheid na de lagere school verder te kunnen leren. In afwachting van toelating tot de kweekschool, niet in Tilburg maar in Den Haag (79), werd zij op de muloschool voor meisjes in Leiden ingeschreven. Zij was nl. nog te jong voor de kweekschool. De studie kon haar echter in het algemeen niet boeien, zij is er nauwelijks aan toegekomen. Zij miste voor de studie de zo belangrijke ingrediënten als ambitie en discipline. In 1923 of 1924 zwaaide zij van schoolvermaak naar de ernst van de arbeid om. Zij begon meteen of wat later op een kantoor te werken (80). Voor een buitenstaander ging zij als een luchthart-treurniet door het leven maar wie dieper peilde, ontdekte onder al haar drukte een scrupuleuze natuur. Haar vrolijk karakter voorkwam, dat zij een piekeraarster, zoals haar zus Mien, werd.

38

Een echte alpha Van het vijftal hadden Mien, Rie en in hoge mate Joop een aanleg voor talen. Van Mien is bekend, dat zij op de kweekschool met rekenen worstelde. Joop studeerde voorbeeldig. Zijn latere boekerij zou vele prijzen bevatten, waaronder “boeken op de groei”, door hem in competitie met zijn Leidse klasgenoot Juffermans in de -sector behaald. In de ß-richting kon hij overigens niet scoren, omdat wiskunde, om maar niet van natuur- en scheikunde te spreken, toen niet of nauwelijks op klein-seminaria werd gegeven. Tijdens zijn studie is hij in huiselijke kring als dichter bij verjaardagen, communie- en andere godsdienstige feesten opgetreden (81). Het is een vreemde gewaarwording in heeroom die wij, neven en nicht, als de nuchterheid zelve hebben ervaren, de jonge man te herontdekken, die à la Schaepman over zijn moeder schreef: “o levenszonne van mijn bloemenjeugd, lachende maakster van mijn kindervreugd, troostende engel van mijn kindersmart, zalige stilte voor mijn strijdend hart, verkoeling voor brandende levensavond, uw liefde ‘t zoetste wat mijn liefde ooit vond” (1920). en op de dag van zijn priesterwijding (21 mei 1921) in een kreupel vers van zijn mystieke vreugde als volgt getuigde: “ach wereld, dwaze wereld, dans nu mijn hart voorbij. Ik luister niet meer naar uw zangen. Mijn deur gesloten blijft. In alle bloemen ziet ge zijn schoon gelaat. Door alle blaad’ren ruischen zijn minnefluist’ren gaat”. En toch helpen deze overgevoelige dichtregels ons heeroom in zijn pastorale periode te begrijpen. Tijdgenoten werden door zijn vroomheid gesticht, die niet alleen sprak uit de zorg voor de liturgie, met zijn prachtige stem op zon- en feestdagen in gregoriaans verklankt maar ook uit de stipte vervulling van zijn priesterlijke plichten en de toewijding aan de hem toevertrouwde taak. Bovendien herinnerden zij zich nog de verzorgde welsprekendheid in tien-minuten-

39

39

preken, die zijn oude liefde voor taal verraadt (82). In de onaangename Bennebroekse periode (83), waarin zijn eerste pastoor hem als een administratief manusje gebruikte, heeft hij, naar de overlevering van de familie wil, in 1923 een carrière als leraar op het klein-seminarie Hageveld, toen nog in Voorhout, geambieerd: doch niet hij maar zijn eeuwige rivaal Juffermans werd in augustus tot “professor” in de geschiedenis benoemd. Het pastoraat zou een blijvende domper zetten op de wetenschappelijke potenties van deze lang jong gebleven man met zijn ascetisch gezicht. In het gezelligheidsverkeer kon hij overigens van een sigaar en glas wijn genieten. Hij was een gezellig en zorgzaam huisgenoot, een boeiend causeur en geen type dat zijn kapelaan met “meneer” aansprak, zoals hem eens is overkomen. In de jaren dertig bood zijn verblijf in Den Haag, waar hij tot rector van de Anna-stichting -een tehuis voor “meisjes in nood”- en tot leraar godsdienst aan de ambachtsschool (84) in 1932 was benoemd, hem de gelegenheid zijn talenknobbel te demonstreren door vertaalwerk van en naar het Frans voor de pauselijke nuntiatuur te verrichten. De ouders en hun kinderen In aanleg en karakter is zijn broer Wim zijn tegenpool. De door het huwelijk verzachte tegenstelling tussen hun vader en moeder openbaarde zich niettemin in Willem in verhevigde vorm. Toonde Johan-Christiaan in de practijk van het leven een zekere onredzaamheid en bij tegenwind berusting: zijn vrouw demonstreerde tegen de zorgen van alle dag haar onverzettelijke natuur en zin voor realiteit, die haar zelfs in staat stelde uit botten en vodden geld te slaan (85). Deze tegenstelling leefde eigenlijk ook in Bep, zij het bedwongen. Naar intellect en temperament aardden de ondernemende en opstandige Willem en zijn rustiger ingestelde zus meer naar hun schrandere en energieke moeder dan naar hun goedlachse, wat wereldvreemde, simpele vader. De natuurlijke goedheid en gelijkmoedigheid van de vader hebben in zijn zoon Joop het driftige en strijdbare van zijn moeder getemperd en op deze wijze zijn karakter verzacht. In het gezin had onze grootvader in zijn naamgenoot Johan-Christiaan, oom Jan, zijn evenbeeld. Oom Jan was een onopvallende persoonlijkheid, geen intellectueel type, dat wat onpractisch en zwak in de wereld stond, met een neiging tot zelfoverschatting én in zaken én privé het best onder leiding renderend; met deze laatste toevoeging denk ik in het bijzonder aan het gezin dat door en om de moeder, tante Netty, draaide. Hij was een joviaal, gezellig man, een goede vader die nippend van zijn borreltje en lurkend aan zijn pijp de wereld bekeek en alzo van zijn broers en zusters, zijn vader het meest nabijkwam.

40

Het werd nooit stil om hem heen Laten wij van het evenbeeld naar het contrast “Willem” terugkeren. Deze had een duidelijke aanleg voor ß-vakken. Hoofdonderwijzer Wolters van Middelburg, die zijn algebraïsche oplossingen van meng- en andere aangeklede sommen onder ogen had gehad, zou dit oordeel fronsend beamen. Een maand na zijn twaalfde verjaardag, 3 maart 1911, sloeg de schooldeur definitief achter Willem dicht. Het betekende afscheid van bovenmeester Kuijper die hij geregeld bij het opnemen van absenten en bij zijn nablijven tussen de middag had leren kennen. Uit de mond van meester Van der Kroft of Pommée zou hij nooit meer het slot van de verhalen-cyclus om Grote en Kleine Klaas, een fantasierijke uitbreiding van een sprookje van Hans Andersen, vernemen. Voorgoed bleef gesloten het schoolboek over de bijbelse geschiedenis, waaruit Willem ook taal- en redekundig ontleden had geleerd in de trant van “Abraham” onderwerp, “offert” gezegde en “Isaäk” lijdend voorwerp: voorwaar een integratie van vakken avant la lettre. De tijd van spelen was voorbij, het plaatsen van ijsschotsjes tegen huisdeuren, waarachter zich pas geboende plavuizen bevonden en dan aanbellen, “joyriding” met een handkar en deze met Joop en al vanaf de hoge havenbrug in het water laten schieten, een étalage met loden soldaatjes leeghalen en dit legertje in kinderlijke ernst op de stoep uitstallen en dan nog voor je leven moeten rennen, door een uitzinnige, met een hamer smijtende winkelier achtervolgd én het demonstreren van creativiteit door de ene deur een lik verf te geven en de andere onversierd te laten en wéér nagezeten worden, in dit geval door een bruggewachter die Willem pas in zijn militaire uniform te pakken kreeg. Het was ook afgelopen met het jaarlijkse uitstapje in de grote vacantie naar Katwijk, heen lopen en terug met de tram; een gratis bezoek aan de speeltuin “De Vink” aan de hand van een volwassene was er ook niet meer bij. “Mijn lessen wil ik leren, mijn meesters zal ik eeren, dan worde ik haast een man” Uit “kleine gedigten voor kinderen”, door H. van Alphen (18de eeuw). Het leek ook gedaan met zijn opgedrongen heldenmoed. Meester Pommée had er behalve een gehavend vest ook een pijnlijke duim aan overgehouden, toen Willem een volgens de moderne zede misplaatst gebaar met een kroontjespen had gepareerd. Het was ook niet meer nodig in gevechten met andere scholen achter het grote lijf van Van der Kinderen te schuilen, die als een Goliath, met een boomtak zwaaiend, bressen sloeg. Ik herinner mij uit de jaren dertig in het

41

41

Rotterdamse Hillegersberg, toentertijd een zelfstandige gemeente en een kalekak-buurt, uit eigen lijfelijke ervaring (met een mes gestoken of bedreigd!) nog dergelijke gevechten tussen scholen of straten. Dikwijls had dit oproerige verschijnsel zijn sociale oorsprong al verloren. Timmermansleerling Op de leeftijd dat Willem nog van ridders en poolreizigers droomde en uren op de uitkijk kon staan om onwillige duiven naarbinnen te lokken, zijn het zijn ouders geweest, die het ambachtelijk beroep voor hem hebben gekozen. Hun initiatief bleek te meer nodig, omdat Willem geen “knutseltype” was. Zijn vader vond voor hem een plaats als krullenjongen in een timmerwerkplaats. In 1911 zou hij als leerling-meubelmaker bij de firma “Raar” gaan werken. Willem had de pech, dat de wet-Talma pas in 1912 van kracht zou worden. In deze wet werd het de werkgevers in de ambachtelijke en industriële sector verboden jeugdigen beneden de dertien jaar in loondienst te nemen. Willem zou het beroep van timmerman of meubelmaker met toenemende tegenzin tot zijn militaire dienst (october 1918) uitoefenen (86). Zijn baas zou ooit zelf aan zijn moeder vertellen, dat het vak van meubelmaker eigenlijk niets voor Willem was. De militaire dienst kwam voor hem in zekere zin als een bevrijding. Zo kreeg hij de kans naar ander werk uit te kijken. Toen hij niets van zijn gading had gevonden, bleek hij zelfs bereid in december 1919 voor een in zijn ogen abjecte politiefunctie in het leger tot begin februari 1921 bij te tekenen. Willem had nl. onder invloed van zijn linkse verleden te veel anarchistische trekken dan dat hij zich in een gezagsapparaat zou thuis voelen. Bovendien strookte de slinkse methode van ondervragen, door de politie gebezigd, niet met zijn gevoel van fair play. Buurtende politie-agenten met hun steekneuzen zette hij liever letterlijk in de tocht dan nog langer belangstelling voor hun verhalen voor te wenden (87). Met vallen en opstaan heeft hij een ambacht geleerd, dat aan zijn intellectuele aanleg tekort deed en dat daardoor nooit zijn liefde heeft gehad. “Denk maar niet, dat ik dit voor mijn plezier doe”, was zijn geliefkoosde uitdrukking, wanneer hij als klusjesman in huis opereerde. Hij miste voor het handwerk het noodzakelijke geduld en de aangeboren “netheid en ordelievendheid” van zijn zus Mien. De laatste twee termen zijn in de aanbevelingsbrief terug te vinden, die zijn baas J.Raar 10 jan. 1920 had geschreven. Voor Willem was ordelijkheid niet een kwestie van aesthetiek maar van nuttigheid. Als man van de spoorwegen was hij precies, als het om belangrijke papieren ging maar slordig, als hij de strekking niet relevant achtte, zoals wij nog zullen zien (88). Als opgroeiende knaap onder oudere collega’s moest hij via een tijdloos ritueel van plagerijtjes zijn positie bevechten. Als het hem te bar werd, sloeg hij,

42

klein van stuk en driftig van aard, erop los. Zo nam hij het niet, dat een collega het bijeengeveegde stof en zaagsel treiterend door de werkplaats schopte. Hij vloog hem aan en anderen moesten de vechtersbazen scheiden (tante Bep aan Ton). Als manusje-van-alles had hij allerlei boodschapjes te doen, die per ongeluk of met opzet niet altijd en règle verliepen. In geuren en kleuren heeft hij ons ooit verteld, dat hij, op weg naar de werkplaats, struikelend met de stoel die hij zo juist bij een klant voor een kleine reparatie had opgehaald, op de grond viel. De stoel brak onder zijn gewicht. Zonder blikken en blozen deponeerde hij de brokstukken van de eenvoudige stoel onder de verbaasde ogen van zijn baas op de werktafel. Willem beschikte gelukkig over zo’n fantasierijke overtuigingskracht dat de klant de enig juiste conclusie trok, dat wat eenvoudig lijkt, in wezen gecompliceerd is en betaalde. Heeft de meubelmaker in Willem maar kort gebloeid, de postbode in hem is nooit tot wasdom gekomen. Op het vlak van de communicatie is Willems roeping in dienst van de zusters van de Pelikaanstraat een vroege dood gestorven (89) en zijn tweede poging viel in het water of nauwkeuriger geformuleerd, in de Oude Rijn, waarin hij de kerst- en nieuwjaarskaarten van zijn baas, voor de klanten bestemd, had gesmeten. Willem had veel meer oog voor de boterhammen van zijn werkgever want hij had een niet te stillen honger. Hij moest dan wel het ogenblik afwachten, dat deze die van een borreltje hield, in slaap was gevallen. Om het quartet van overgeleverde gebeurtenissen vol te maken volgt ten slotte nog het incident van de “freule van de gebroken stoel”. Nog denkend vanuit de ridderverhalen van de lagere school, waarin de adel als een soort carnivoor feestend en drinkend door het leven ging, begaf Willem zich op een goeie dag vol verwachting “is het geen konijn, dan toch wel kip” naar het huis van de adellijke dame om er de gebroken stoel (niet dezelfde!) op te halen. En de hemel leek zich voor hem open te gaan, toen de freule de gedenkwaardige woorden met een neusklank uitsprak: “je hebt zeker wel trek”. Op zijn smakkend “ja” opende zij het trommeltje met kleffe koekjes. In één klap lag zijn jongensgeloof in de adel aan barrels. Het valt niet mee, omwille van de andere werkelijkheid, illusies te moeten prijsgeven! Naar de avond-M.T.S. Op aandrang van zijn ouders, in het bijzonder van zijn moeder die hem een voortgezette schoolopleiding had gegund (grootmoeder aan Toos), liet Willem zich, na een toelatingsexamen, op maandag 10 april 1911 als leerling op de vijfjarige M.T.S. inschrijven. Het cursusgeld bedroeg minimaal 4,50 gld. Het avondonderwijs werd door het al bejaarde instituut “Mathesis scientiarum

43

43

genitrix” verzorgd. Ik hoor hem nog deze min of meer Latijnse naamgeving, woord voor woord proevend, naar het kerklatijn uitspreken (90). Deze instelling werd één jaar na de “Maatschappij tot Nut van het Algemeen” in 1785 gesticht. Aan de roep van de tijd gehoor gevend, besloot de middenklasse, nog al eens door dominees aangevoerd, instellingen in het leven te roepen, die door onderwijs de volksmassa uit haar onwetendheid zouden verheffen om daardoor ook de moraal onder deze groep te versterken onder het naïeve motto: “wie weet, zondigt niet”. Deze optimistische koppeling van kennis aan moraal is een vrucht van het verabsoluteren van het Verstand dat sinds de tweede helft van de zeventiende eeuw voor menig intellectueel de enige bron van kennis in zaken van natuur en bovennatuur was geworden. Beperkte de “Maatschappij” zich lange tijd tot algemene vorming van het ongeletterde volk, het Leidse Mathesis plaatste daarentegen het onderwijs in het kader van het beroep. De ouders hebben de consequenties van hun nobel streven “hun zoon hoger op de maatschappelijke ladder te brengen” niet duidelijk beseft. Het volgen van dit soort onderwijs zou de jeugdige, volhardende leerling gedurende (minimaal) vijf jaar veroordelen tot een ongezond kluizenaarsbestaan met onvoldoende slaap en ontspanning. Wie het weekprogram van Willem kent, kan, met inachtneming van de beperking van de arbeidsduur dank zij de al genoemde wetTalma, geen andere conclusie trekken. Volgens deze wet mochten jeugdigen van dertien tot achttien jaar niet langer dan tien uur per dag tot een maximum van achtenvijftig uur per week werken. Een enkel woord over de organisatie van het avondonderwijs en het lesprogram moge de beschrijving van Willems weektaak en schooltijd voorafgaan. De totale opleiding op de overvolle school van ongeveer vierhonderd leerlingen duurde vijf jaar. Elk schooljaar was in twee semesters verdeeld. De zomercursus liep van 1 april tot 30 september en de wintercursus van 1 october tot 31 maart. De leerling ontving in iedere halfjaarlijkse periode drie rapporten, waarvan de laatste voor de overgang beslissend was. Het aantal lesuren varieerde per week van zeventien in de winter tot vijftien uur in de zomer. In de winter begonnen de lessen ‘s avonds om 18 uur. Het laatste uur, het derde, eindigde om circa 22 uur. Zaterdags gingen de leerlingen een uur eerder naar huis. In de zomer was de aanvang der lessen om 18 of 19 uur. In het kader van de algemene vorming werden in de eerste en tweede klas lagere-schoolvakken gegeven. Wiskunde en hand- en lijntekenen completeerden dit assortiment. In de hoogste klassen werd het lagere-schoolpakket door beroepsgerichte en theoretische vakken, zoals natuur- en scheikunde en beschrijvende meetkunde, vervangen. In april 1911 begon het “dubbele” leven van Willem: overdag in de werkplaats en ‘s avonds op school. Zo moet het ongeveer geweest zijn: tegen halfze-

44

ven opstaan, zich snel aankleden, het brood, dat moeder had klaargemaakt, naarbinnen schrokken en met het pakje boterhammen in de hand op een draf naar het werk dat om 7 uur begon. Boodschappen doen, hier en daar een handje helpen en aan het eind van de dag de werkbanken schoonmaken en de vloer vegen: dat waren zoal zijn bezigheden. Om 17 uur is het werk gedaan. Weer op een draf maar nu huiswaarts. Het warm eten staat al klaar. Om 17.45 met de boeken in de leren tas rennend naar school. Hij zit in klas 1B, waar ook de andere timmerlui, acht in getal, zijn geplaatst. In een parallelklas zijn de smeden te vinden. Een dergelijke verdeling zou zich in de volgende klassen min of meer voortzetten. Hij ontmoet er ook zijn achterneef Pieter Theodoor Beenakker die, gelijk zijn vader en grootvader, in het loodgietersvak zit. Tegen 22 uur eindigt de laatste les. Dan haastig naar huis en om 22.30 naar bed. Zaterdags heeft Willem het wat rustiger: acht uur werken en twee lesuren. Zo bepaalde de drieëenheid van werken, leren en slapen het door-de-weekse levensritme van een jeugdige leerling. Maar de school liet hem ook zondags niet met rust. Hij moet het uitgestelde huiswerk maken en repetities voor de tweemaandelijkse rapporten leren. De algemene studieresultaten zijn er ook naar: een eentonige reeks zessen, zelden een zeven en hier en daar een vijf of een vier. De rapporten van de tweede en derde klas tonen hetzelfde saaie beeld. Zij drukken de onmacht van leerlingen en het lenige aanpassingsvermogen van leraren uit. Uit drie halfjaarlijkse perioden van Willems schooltijd zijn rapportcijfers bewaard gebleven. Zij bevestigen het gesignaleerde beeld maar tonen ook het verband tussen ambitie en studieresultaten. Het overgangsrapport van de 1e klas (23 maart 1912): Meetkunde taal rekenen schoonschrijven natuurtekenen handtekenen aardrijkskunde geschiedenis perspectief

6 6 6 6 6 6 6 6 4 (zoals bijna iedereen)

opmerkingen: het was de laatste keer, dat het cijfer “5” als een voldoende werd beschouwd. Van de tweeëntwintig leerlingen bleven er drie zitten. Hun rappor-

45

45

ten telden slechts onvoldoenden. Drie rapporten uit de wintercursus van 1912/1913, waarvan de maartcijfers de overgang naar de 3e klas bepalen:

taal rekenen aardrijkskunde geschiedenis meetkunde handtekenen natuurtekenen stelkunde (algebra)

dec. 7 4 6 6 4 5 6 4

feb. 7 5 7 6 3 5 6 5

maart 1913 6 5 6 3 5 6 6 5

opmerkingen: van de eenentwintig leerlingen bleven er zes zitten. Aanvankelijk stond Willem ook op deze lijst maar later is de “N” van niet-bevorderd door een dikke “B” vervangen. De argumenten waren waarschijnlijk: de gebleken progressie en het wegvallen van aardrijkskunde en geschiedenis in de 3e klas. Uit de zomercursus van 1913 is het juli-rapport, het tweede, bewaard gebleven: rekenen algebra meetkunde perspectief ornamenttekenen

4 1 6 5 4

Willem heeft de bui niet afgewacht. De eer aan zich latend, heeft hij zich vijf weken vóór het zomerrapport op 15 juni als leerling doen uitschrijven met het weliswaar verzonnen maar veelzeggende motief: “wegens verandering van beroep”. De volgende kolom van dit geciteerde leerlingenboek bevat de verrassende mededeling, dat de leerling bij een eventuele terugkomst in klas 2 B geplaatst zou worden. Uit deze notitie valt, dunkt mij, af te leiden, dat Willem voorwaardelijk naar de derde klas was bevorderd. In het zekere vooruitzicht op terugzetting naar de tweede klas heeft Willem in juni zelf een punt achter zijn studie gezet. Hij had als veertienjarige geen zin nog langer een opleiding in de ambachtelijke of technische sector te volgen, die buiten zijn belangstellingssfeer lag. Deze afkeer spreekt ook uit het opgegeven motief. Onder deze tegenzin leden ook de theoretische vakken.

46

Met het voortijdige afscheid liet Willem een ongeopende doos vol misères achter: vakken zoals pleister-, machine-, letter- en bouwkundig tekenen en boetseren. Zij zouden met ornament-tekenen voor hem een wekelijkse kwelling geworden zijn. Het “Woordenboek der Nederlandsche taal” leert de geïnteresseerde lezer, dat de eerst genoemde artistieke bezigheid voor de leerling inhield het natekenen van gipsen of stenen beelden en de tweede het schetsen van onderdelen van machines. Bij deze “Egyptische” plagen zou zich in de komende jaren een ratjetoe van technische vakken voegen zoals werktuig- en stoomwerktuigkunde, warmte- en electriciteitsleer. Timmerlieden, smeden en schilders, piano- en orgelmakers, electriciëns en de mysterieuze beroepsgroep die met een “s” wordt aangeduid, hadden deze lessen te volgen. De opzet van dit omvangrijke lesprogram is duidelijk. In de overgangstijd van ambachtelijke naar industriële fase wilde “Mathesis”, door het aanbieden van een algemene theoretischtechnische basisopleiding, de leerlingen die in traditionele ambachten begonnen waren, de kans geven naar beroepen van de toekomst over te stappen. Aan Willem was deze service echter niet besteed. Hij was meer een hoofd- dan handarbeider. Leerling-naaister Ten slotte een enkel woord over tante Bep. In 1913 ging zij aan de hand van haar moeder, naar een baan van winkeljuffrouw solliciteren, overigens te vergeefs. Zij was zó klein dat zij nauwelijks boven de toonbank uitkwam. Dan maar naar het naai-atelier van de ons bekende Pieck in de Haarlemmerstraat in wiens dienst twee van haar tantes als huishoudsters werkten. Daar begon zij als leerling-coupeuse. De familie zou blijvend van haar ontwikkelde handvaardigheid profiteren. Wanneer zij thuis op bezoek kwam, lag het naaiwerk al op haar te wachten. Grootmoeder kon zelf niet naaien. De door haar gemaakte broeken voor haar zonen waren vormeloze zakken met twee gaten voor de benen want een kruis kon zij er niet in zetten. Toen tante Bep in 1936 trouwde, liet zij haar naaimachine op Oude Rijn 79 achter. Pas na de dood van Rie kreeg zij deze terug. Van al haar broers en zusters leek Bep het meest op Wim, wiens rustiger evenbeeld zij was: nuchter, critisch en assertief, om eens een modieus woord te gebruiken (91) maar naar mijn indruk van een veelzijdiger intelligentie.

47

47

48

HOOFDSTUK 8

Tussen Leiden en Noord-Kraayert (1918-1928) Gehuwd en ongehuwd Wat voor het gezin, waaruit grootmoeder Beenakker-Smit is voortgekomen, geldt, is in versterkte mate toepasselijk op de generatie van haar kinderen en vooroorlogse kleinkinderen, namelijk het laat trouwen van de meesten en het ongehuwd blijven van velen. Van de drie generaties kinderen zijn er drie vóór en acht na hun dertigste getrouwd; zeven bleven ongehuwd. Het gezin “Prins”, de familie aan moederskant, toont een tegengesteld beeld. Daar werd de trage en soms lekkende huwelijksboot door een degelijk, snel varend jacht vervangen. Van de tien kinderen zijn er negen vóór hun dertigste getrouwd; het tiende, Koos, is op tweeëntwintigjarige leeftijd bij een bedrijfsongeval, ongetrouwd, om het leven gekomen (92). Voor de trage gang naar het huwelijk en het celibataire leven heeft elke generatie haar eigen verklaring. Van de eerste generatie die louter uit meisjes bestond (93), zijn het ongehuwd blijven van Bet en Sien en het late huwelijk van Koosje en Anna aan het maatschappelijke isolement van de vrouw in de negentiende eeuw toe te schrijven. Niet de persoonlijke keuze maar de tijdgeest verklaart de gesignaleerde verschijnselen. Anders is het met de twee andere generaties gesteld. Van de twaalf vertegenwoordigers hebben er drie omwille van hun geestelijke staat of de financiële onmisbaarheid in samenhang met het als roeping beleefd ambt voor het celibataire leven gekozen. Het opeenstapelen van studies dan wel het geabsorbeerd zijn door een studie levert drie laatbloeiers op. De wankele gezondheid van tante Bep verklaart haar late gang naar het stadhuis en de kerk (94). Dan komen wij op het terrein van de psyche en het onberekenbare leven, waarvan de invloed, hoewel onmiskenbaar, niet precies te achterhalen is. Neem b.v. tante Annie. Haar goedlachsheid en veerkracht bij tegenslag maakten haar tot een begerenswaardige huwelijkscandidate maar toch is zij, na een afgebroken verkering met een onderwijzer, pas één maand vóór haar vijfendertigste op 19 october 1939 getrouwd (95). Oom Jan overtreft met zijn negenendertig jaar in traagheid alle laatbloeiers maar hij was in mijn ogen dan ook het type van een eeuwige vrijgezel, dat op de huwelijksmarkt eerder wild dan jager was. Ten slotte komen wij, om met het verleden te eindigen, bij tante Rie die in haar jeugd waarlijk niet teruggetrokken heeft geleefd en vele vrienden had (96) maar uit geen van de vriendschappen is een huwelijk gegroeid. Even zag het ernaar uit, dat zij een vaste relatie met een

49

49

bollenboer zou aangaan maar uiteindelijk is zij voor een blijvende verbintenis teruggeschrokken (97). Sindsdien bezat de familie een tante die niet ouder dan dertig werd. Zij bleek bereid voor haar eeuwige jonkheid het volle pond te betalen, toen het personeel van de bibliotheek “Reuvens” haar jonger dan vijfenzestig schatte. Van soldaat tot militair politieman Willem zou op 2 october 1918 in de woelige nadagen van de 1e wereldoorlog (1914-1918), voorafgaande aan de November-Revolutie, het ruwe militaire handwerk als soldaat-kanonnier van het tweede regiment veldartillerie in de kazerne “De Doelen” te Leiden beginnen: overdag op een ongezadelde paardenrug en ‘s avonds met zijn rauwe achterste in een emmer koud water zittend! Als cavalerist zou Willem de teugels opnemen, die W.F.G.L. éénenvijftig jaar eerder had neergelegd. Geruchtmakende verhalen hebben een taai leven, zeker als zij in pregnante vorm in de “Dikke Van Dale” worden vastgelegd. Werden in de volksmond dragonders met een ongeregeld zootje gelijkgesteld, in “Van Dale” staat er over hen geschreven: “vloeken en drinken als een dragonder” en als een helse samenvatting van deze ondeugden “een dragonder van een wijf”. Het is daarom te begrijpen, dat de familie die geen onderscheid tussen het ene en het andere paardenvolk zag, zich over Willem zorgen maakte. De omgang van Toos met een vertegenwoordiger van het paardenvolk vervulde ook familie Prins met zorg. Daarom maakten haar ouders de brieven van Willem aan Toos open. Deze inbreuk op de privacy werd Willem zó zat dat hij op een goed ogenblik een briefje in de envelop deed met als enige tekst: “mispoes”. De ouders van Toos konden dit grapje niet waarderen en stelden lange tijd geen prijs op zijn komst. Voor het vervullen van zijn dienstplicht had hij geen ongelukkiger begin kunnen kiezen dan het najaar van 1918. In deze periode was het in Nederland in de grote steden en in legerkampen onrustig. Soldaten die jarenlang wegens de “Grote oorlog” (1914-1918) in kazernes geconsigneerd waren geweest, aanvaardden hun zinloze aanwezigheid niet langer en gingen hier en daar muiten. In october staken soldaten in de Harskamp de barakken in brand en verjoegen met geweerschoten hun officieren. In de grote steden deden zich hongeropstootjes voor (98); en als klap op de vuurpijl ondernam Troelstra in november een revolutie-poging. In de oorlogsjaren en zeker in de laatste maanden was het beroepskader met heel wat uitingen van ongedisciplineerd gedrag, om van janboel hier en daar niet te spreken, geconfronteerd. Toen de binnenlandse toestand zich vervolgens

50

normaliseerde, streefde het kader met zijn karakteristieke beroepsethiek en onder druk van opgekropte frustraties ernaar om de verwaarloosde tucht te herstellen, bij welke krachttoer de balans soms bedenkelijk in de verkeerde richting doorsloeg. Blijkens uitlatingen van vader heeft het kader terloops onomwonden het strakker regiem als een inhaalslag getypeerd. “Och, hoort en ziet wat een geklaag”. Om 7 uur was de reveille, door het ontbijt van 7.45 gevolgd. In de wintermaanden volgden de recruten al gauw het voorbeeld van de oude hap door warme thee voor de lichte wasbeurt te reserveren, liever dan zich meteen aan een heilzame koude plons te wagen. Dan begon het routinewerk in de stallen en op het exercitie-terrein. Van tijd tot tijd rukte de “veld” met paarden en geschut voor een oefening in de Katwijkse duinen uit maar niet dan nadat de hoornblazer eerst het dagelijkse signaal had geblazen: “alwat kapot is, alwat verrot is, voor de dokter” (99). Dan strompelden zieken met ingebeelde kwalen en uitgebluste weekendvierders naar de dokter, niet zozeer om van hem genezing als wel vrijaf van de dienst te verkrijgen. En waar onze wonderdokter verscheen, vloden dank zij de asperine alle kwalen en voor de gelukkigen ook even de sleur van de dag, mits zij zich daarna tactisch voor corvee wisten te drukken. Even geestig als sadistisch was de behandeling die hij aan Willem voorschreef, toen deze met zijn maagklachten een rit over kinderhoofdjes naar het verre Katwijk niet zag zitten. Hij mocht zijn paard voor een zitplaats op het caisson zonder veren (munitiewagen) verruilen. Elke wetenschap, ieder vak en ambacht heeft voor het oplossen van probleempjes zijn huishoudelijke trucs, elk natuurlijk naar zijn niveau. Neem nu eens het probleem van het laten glanzen van paarderuggen, waarvoor Willem zich gesteld zag. Bij gebrek aan haver, door schaarste of diefstal, waren de paarden slecht gevoed; hun huid was schilferig en verloor de natuurlijke glans. Wat er aan te doen? De oude hap wist het wel: men neme een bosje stro, dope het in paardezeik en wrijve de rug van het paard er krachtig mee in. Dan geschiedt het wonder: de glans keert terug, zij het voor even. Maar kent niet alle make-up dit “vluchtig” lot? Zo oogstte Willem bij de inspectie de bewondering van zijn adjudant die volgens het negentiende-eeuwse reglement op de krijgstucht in zijn minderen degenen zag:“door wie hij eer en roem zou behalen”. Zoals onder mensen, wemelt het ook onder de paarden van allerlei variëteiten: van rustige tot luchtzuigers, hoofdschudders die alsmaar hun kettingen laten rinkelen, stampvoeters, kiezen-knauwers, kortom een heel “instrumentaal” koor

51

51

van zenuwlijders, wier achterbenen -in lekentaal achterpoten- te vrezen zijn. Wie de stal binnenkomt, is gewaarschuwd: loop altijd pratend vóór het paard langs. Wie deze primaire instructie negeert, kan over dit verzuim in het ziekenhuis nadenken. Zo verging het Willem bijna maar de te dichte afstand tot de paardehoeven redde hem van een flitsende ziekenhuis-trap. Het paard kon hem slechts scheppen maar niet verwonden. Razend van woede greep hij, het is te laken maar des te meer te begrijpen, een stok, een ronde stok, om precies te zijn, die geen sporen achterlaat. Gezegend is de oude hap die hem ook illegale kneepjes van het vak had bijgebracht! Gebeukt maar ongeschonden verscheen het paard van “Jan de Kaptein” de volgende morgen op inspectie. Deze kapitein was, door toedoen van de soldaten bij de paarden niet geliefd. Het uitspreken van zijn naam was voor hen het sein om met hun beide poten naar achteren te slaan. Met een combinatie van roepen van zijn naam en slaan op een gevoelige plaats was er in de stal op deze reactie getraind. Willem was trots op zijn status van cavalerist en benutte wat graag de kans om bij het afrijden van paarden door de stad naar zijn ouderlijk huis te gaan. Daar zette hij het rijdier met de teugels aan de gaspijp vast. Hij had toch beter kunnen weten! Had hij niet na zijn militaire dienst bij een timmerfabriek ooit met het klakken van de tong een stilstaande kolonne zonder begeleiders in beweging gezet, waardoor de paarden zich met geschut en al in de nauwe steeg vastliepen? Hij ontsnapte aan de wraakzuchtige speurtocht door zijn bril af te zetten en kwansuis met een plank op de schouder de fabriek binnen te lopen. De trucs van de onschuld waren hem, de toekomst zou het bevestigen, aangeboren; alleen de perfectionering ontbrak nog. Obscuur door het leven gaan, om een studenten-uitdrukking te gebruiken, behoorde niet tot zijn levensstijl. In provocerende omstandigheden neigde hij, ons allen bekend, eerder tot demonstratief verzet dan tot stille volgzaamheid, daarbij in zijn jeugdige onbezonnenheid de voorzichtigheid weleens uit het oog verliezend. Toen een hem onsympathieke adjudant verschillende keren het commando gaf: “Beenakker, van hand veranderen” (d.m.v. de teugel het paard naar links of rechts leiden), reed korporaal Beenakker, alsof hij in een toneelstuk optrad, rustig door, totdat de adjudant, zich driftig corrigerend, beval: “korporaal Beenakker, van hand veranderen en ingerukt mars”. Naderhand adviseerde een officier Willem overplaatsing aan te vragen. Hij had toen nog één tot vijf maanden te dienen. Een hoogtepunt in zijn carrière van cavalerist was het meerijden in de gecostumeerde drie-october-optocht van 1920 (?) als een eenvoudige infanterist te midden van officieren, terwijl een nog bibberende burger-officier zijn paard leidde. Deze arme man, verre van een held op een steigerend ros te zijn, had wat graag het onzekere zadel voor de vaste grond verruild, toen het rijdier door toe-

52

doen van Willem die het paard aan de teugel leidde, kuren begon te krijgen. Er zat voor deze aangeklede officier helaas geen herkansing in, ook niet in de buurt, waar hij woonde want het edele dier begon daar als op commando weer te steigeren. Door zijn pronte verschijning, gebektheid onder de soldaten -zonder ooit vulgair te worden- en intelligentie (in het leger niet altijd een prae) bewoog Willem zich al gauw in de naaste omgeving van het officierencorps. Op 2 juli 1919 volgde daarom zijn aanstelling tot korporaal. Gedenkwaardig, kernachtig en zonder lieftallige overtuigingskracht was zijn tafelrede: “manschappen, de korporaal neemt als eerste vlees”. Willem nam de pas verworven waardigheid niet al te zwaar op en was niet het type van een “dienstfanaat” die voor zijn zoon zou salueren (100). In zijn optreden weerspiegelde zich het onderscheid in mentaliteit tussen een beroepssoldaat en een dienstplichtige. In de burgermaatschappij hield Willem zich uit gevoel voor verantwoordelijkheid en uit lijfsbehoud veel strakker aan regels zonder ooit een dienstklopper te worden. Waar mogelijk, liet hij zijn hart spreken en demonstreerde hij zijn afkeer van een ambtenarij die zich in productie van nutteloze papieren uitleeft. (In zijn laatste dienstjaren bij de N.S. was hij gewoon de uit Utrecht binnengekomen post te verdelen in belangrijke stukken die hij las en zorgvuldig bewaarde en onbelangrijke die hij met toenemende physieke kracht in de onderste lade “wegborg”. Toen een controlerende inspecteur twee jaar vóór Willems vertrek naar de bewaarde administratie informeerde, trok deze schaamteloos de onderste la open, waarna de inhoud als “zelfrijzend bakmeel” omhoogkwam. De inspecteur keek, zweeg en telde de jaren (101)). Het is het recht van de jeugd onbezonnen te zijn. In deze ogenblikken toont zij haar ware natuur. Slechts na scha en schande komt de wijsheid, ook bij Willem die in zijn nieuwe functie van “geweerdrager” tot zittend korporaal van de wacht was gepromoveerd. Door de verhalen van een gestrafte ontroerd, sloot hij hem na het avondappèl niet in het cachot op maar liet hem naar huis gaan onder de belofte vóór het ochtendappèl terug te zijn. “Zo beloofd maar niet gedaan”, bracht Willem in last. Het is meer geluk dan wijsheid geweest, dat de zaak voor hem met een sisser is afgelopen, te meer omdat de soldaat had geprobeerd hem erbij te lappen. Vrouwe Fortuna had er namelijk voor gezorgd, dat de naam van de gestrafte niet in het boek van de wachtcommandant was opgetekend. Zijn “mij ter zake niets bekend” (102) werd door dit verzuim gefundeerd. Toen hij het verzuim had ontdekt, hield hij angstvallig zijn mond. Bij zijn verantwoording overviel hij de commandant met de verrassende mededeling, dat hij van geen gestrafte kon weten, daar diens naam niet in het boek stond vermeld. Het gehaalde boek

53

53

bewees zijn formeel gelijk. Wanneer de commandant hem met de belastende verklaring van de soldaat confronteert, komt Willem, door edele verontwaardiging gestuwd, op dreef. Met ongeloof in zijn stem zegt hij: “commandant, u gelooft toch eerder een korporaal dan een soldaat met zo’n verleden!”. Met zijn benoeming tot korporaal is voor Willem het laatste halfjaar van zijn diensttijd aangebroken. De tijd om zich op zijn maatschappelijke toekomst te bezinnen brak aan. Bij het aftasten van de mogelijkheden ging Willem van één zekerheid uit: de periode van een ambachtelijk beroep was definitief voorbij. Maar wat was het alternatief? Met zijn gebrekkige opleiding schaarde Willem zich, zoals bijna al zijn leeftijdgenoten, onder de grote massa van ongeschoolden en intellectueel ongevormden. Wat Willem zocht, was simpel: een levenspositie met een pensioenvoorziening. In zijn dagen betekenden dergelijke wensen bijna altijd een gang naar de overheid. Een betrekking bij de overheid was en bleef voor hem, ook toen de tijden veranderd waren, het toppunt van maatschappelijke zekerheid. Hij werd nooit moe zijn kinderen dit ideaal van degelijkheid voor te houden. Zo kon hij het ook niet laten het onderwijzerschap, zijn onvervuld verlangen, onder zijn kinderen te propageren: met de lange vacanties als extra aantrekkelijk perspectief. Willem heeft in de resterende maanden niet hardnekkig naar een betrekking gezocht, daar hij een reëel uitzicht had op een functie bij het in juni 1919 opgerichte corps “politietroepen” met behoud van zijn rang (103). Hij moest dan wel snel beslissen, als hij ten minste één van de drieëntwintig beschikbare plaatsen wilde verwerven. Hij voldeed aan de gestelde eisen van correct gedrag, beschaafd voorkomen en taalgebruik (104) en van voldoende intelligentie voor het leren van wetsartikelen. Zijn overstap naar dit onderdeel werd eerder door verstandelijke en materiële dan door emotionele overweging bepaald want hij besefte heel goed, dat hij zich in een keurslijf van discipline naar de wettische geest die dit corps zou gaan beheersen, had te schikken en zijn instinctmatige afkeer van het politiewerk opzij moest zetten (105). Met gemengde gevoelens begon hij aan het vervolg op zijn diensttijd bij de “veld” maar niet dan nadat hij zijn oude baas van de meubelwerkplaats (10 januari) en de Leidse commandant van het wapen (22 januari), bij wijze van correctief op zijn keuze, eerst om een getuigschrift van goed gedrag had gevraagd. Intussen kon hij gelukkig uit zijn toekomstige decoratieve uitmonstering troost putten: een geknoopt wit koord op een groen uniform aangebracht met twee witte strengen, elk van een loden hulsje voorzien. De minister had nog voorgesteld de hele uitmonstering door een eenvoudig vignet aan de mouw te vervangen maar was voor het argument gezwicht, dat een opvallende decoratie nodig was om te kunnen imponeren. De kosten waren ook niet gering. Stelt u zich eens voor: 2x512 loodjes=1024 loodjes, d.w.z. 1 à 2 kg. lood en circa 170

54

meter koord. Zo’n uitgave moest wel zwaar op de begroting van Oorlog drukken! Het stichten van dit corps was tijdens de oorlog het goedkope antwoord op de toegenomen criminaliteit en ontstane onrust onder de gedemoraliseerde soldaten die na hun mobilisatie, maand in maand uit, zinloos en zonder veel bezigheden en ontspanning langdurig in hun kazernes geconsigneerd werden. Bovendien bleek er een behoefte aan een scherpere grensbewaking om smokkel en het illegaal passeren van de grens tegen te gaan. De overheid zag zich steeds meer gedwongen de duur opgeleide marechaussee aan zijn rijkspolitietaak te onttrekken en dit corps als oproerpolitie en bewakingseenheid in legerkampen in te zetten. De militaire politietroepen zouden als een goedkoop surrogaat van de marechaussee diens taken van bewaking van grenzen en publieke gebouwen én de handhaving van de orde in de kazernes overnemen. Na een spoedcursus in wetskennis en inwendige dienst zou deze nieuwe eenheid na één maand onder supervisie van de marechaussee operationeel moeten worden. De sterkte werd in het begin op vijfhonderd soldaten en korporaals en twaalf officieren gebracht. De recruten ontvingen hun opleiding in het geïsoleerde legerkamp “OudMilligen” (Millingen), ongeveer vier km ten zuid-oosten van Garderen op de Veluwe gelegen. In 1928 werd de opleiding naar Nieuwersluis overgebracht. Met zijn plunjezak op zijn schouder stond Willem zondag 25 januari 1920 in de namiddag voor de poort. Als hij geluk heeft gehad, is er voor vervoer gezorgd. Zo niet, dan betekende dit verzuim voor hem een gezonde wandeling van anderhalf uur over de heide. Verdwalen kon hij niet want van verre zag hij de grote booglamp twee vlaggemasten beschijnen. De vlaggen markeerden de overgang van de wereld van een gewoon soldaat naar het “Madurodam” van een elite. In dit elitair milieu ving de daarvoor gevoelige noviet de vonk die in hem het patriottisme deed ontbranden. “Je krijgt een vaderlandslievende broer erbij”, schreef Willem spottend aan zijn zus Mien. Met zijn aankomst sloot hij een periode van bijna zestien maanden dienst bij de “veld” af, één maand meer dan was voorzien als gevolg van zijn overgang naar een andere eenheid. In deze gesloten militaire samenleving lag het accent op uiterlijk vertoon. De militaire politieman behoorde ervan doordrongen te worden deel uit te maken van een selecte groep van de krijgsmacht, die uit de hoogheid van zijn ambt zijn prestige onder Jan-Soldaat en Jan-Publiek had uit te dragen. In de lijn van de traditie van de marechaussee gaven sfeer en instructie reliëf aan de pas gecreeerde functie én vorm aan de kunst om te imponeren. In de spoedcursus hamerden majoor Vermeulen en luitenant De Koningh bij de recruten het besef in, dat zij “door hun gedrag, in hun kleding en voorkomen moesten uitblinken” (Willem aan Mien). Met alleszins gepaste trots beschrijft de in voetnoot 103

55

55

vermelde schrijver van het gedenkschrift het effect van een dergelijke kunst: “één korporaal en twee soldaten hebben door hun verschijning, na het lossen van een salvo in de lucht, een muiterij in een legerkamp bedwongen!”. Tijdens de dagelijkse minutieuze inspecties bij het ochtendappèl ontbrak in Willem echter nog de gave van de bewondering voor de wijze lessen van zijn instructeurs en moest hij de pijnlijk nauwkeurige controle wel als een persoonlijke hobby van de officieren ervaren hebben. Het niet-militaire deel van de opleiding ontsnapte ook niet aan de aandacht van hun militaire opvoeders. Er werd: “aan met tafellakens gedekte tafels gegeten” (Willem aan Mien). Geen Leids geklieder of gesmek meer maar alles in de geest van het latere etiquette-boekje van Groskamp-Ten Have (106). “Je zult een nette broer terugkrijgen”, schreef Willem aan Mien die zelf een expert in tafelmanieren was maar voordien had hij te leven onder het regiem van “tucht, orde en netheid”, welke beginselen volgens de stichters de ontwikkeling van de corpsgeest behoorden te bepalen. Of Willem in dit proces een voortrekkersrol of zelfs een rolletje zou spelen, daaraan waag ik te twijfelen. Hij miste voor elk beroep het professionele fanatisme dat rechtlijnig te werk gaat (107). Als hij de kans kreeg, bekeek hij zijn daden onder het licht van nut en zin. Zo was hij als spoorman een man van de klok, omdat de bedrijfsvoering zo’n punctuele instelling vereist. In het particuliere leven droeg hij de klok ook op het hart. Wie met vader een afspraak maakte, kon zijn komst bij de galm van de laatste klokslag verwachten. De kinderen hebben deze “tic” van hem geërfd. Laten wij tot de vroegere actualiteit terugkeren: in zijn functie van militaire politieman miste Willem niet slechts het heilige vuur maar toonde hij zich door zijn afkeer van wettische gezagsuitoefening ook een pseudo-agent. Hij was en bleef in zijn met koord en strengen opgedofte uniform een gewoon dienstplichtige korporaal die weleens een loopje met de uitvoering van opdrachten en dienstregels nam en zich gemakkelijker met de overtreder van de wet dan met de strenge verbalisant of handhaver van de orde kon identificeren. Niettemin voorspelde sergeant-majoor Kaptein, een autodidact op juridisch gebied, hem een toekomst bij de marechaussee. Het gemak, waarmee Willem studeerde en de resultaten van zijn studie, openden inderdaad het zicht op zo’n carriere. “Wij zien elkaar bij het wapen terug”, niet te verwarren met het wapen van de Leidse commandant. Er werd heel wat van de recruten, van wie de meeste niet meer dan de lagere school hadden gehad, geëist. Hun dagrooster zag er als volgt uit: om 7.00 uur opstaan, 7.45 ontbijt, 8.20 begin van de lessen tot 12.00 uur, van 12.00 tot 13.00 rust/studie, van 13.00 tot 18 00 middageten, rust/studie en daartussen nog een les, van 18.00 tot 20.00 weer les en daarna rust of studie. Zaterdag eindigden de diensttijd en de lessen om 16.30. De omvang van de weektaak was met die van iemand in het toenmalige bedrijfsleven te vergelij-

56

ken: ongeveer achtenveertig uur. Wij moeten aannemen, dat het leeuwedeel van het onderricht de juridische vorming betrof. In deze abstracte kost lag voor de meesten de moeilijkheid. De cursist werd binnengeleid in een hem vreemde abstracte wereld met een eigen wetenschappelijk jargon en een typisch wijdlopige formulering, bedoeld om de mazen in de wet zoveel mogelijk te sluiten. Hij moet zich van tijd tot tijd als een drenkeling gevoeld hebben, wiens hoofd met geweld onder water wordt gehouden maar niet lang genoeg om hem bij gebrek aan zuurstof te doen stikken. Er werd gezwoegd, gesteund en gezweet maar Willem beschikte over een fotografisch geheugen en goed verstand. De eerste kwaliteit zou hem de toegang tot de N.S., zoals wij later zullen zien, forceren. De meesten kregen niet de gelegenheid na afloop van de dienst thuis op verhaal te komen en brachten de rest van het weekend op de kazerne door. Het lijkt mij overbodig te vermelden, dat er tijdens de duur van de cursus geen verlof werd gegeven. Na het eindigen van de diensttijd op zaterdag begon voor velen en ook voor Willem het grote vervelen. Hij had uitgerekend, dat hij, na anderhalf uur lopen door de hei en daarna een bus, niet eerder dan om 19.00 uur de trein van Apeldoorn richting Leiden kon nemen. Als alle verbindingen klopten, zou hij ongeveer om 23.00 uur in Leiden aankomen. Dan naar bed, ‘s morgens naar de kerk en na een borreltje en middageten om circa 13.30 met de trein terug om vóór het avondappèl in de kazerne te zijn. Het had geen zin zo’n lange reis voor zó weinig profijt te ondernemen. Hij bleef in Millingen. “De zondagen zijn niet om door te komen”, schreef hij Mien. “Waren zij maar afgeschaft. Er is hier niets te beleven. Af en toe zie ik een boertje. De kazerne is eigenlijk een dorp op zich. Wij hebben een eigen watertoren en een generator voor het opwekken van electriciteit”. Dan stokt de opsomming van technische heerlijkheden. “Gelukkig duurt de opleiding maar een maand. Die tijd valt tenminste te overleven”. Onze familie-album bevat een foto die zeer waarschijnlijk na afloop van de cursus in februari 1920 buiten is genomen. Wie deze bekijkt, valt drie zaken op: de duidelijk geregisseerde samenstelling van het gezelschap, de gerespecteerde netheid, één van de drie pijlers van het corps en de afwezigheid van brildragers. Het corps had blijkbaar, om met de laatste waarneming te beginnen, op hun aanwezigheid geen prijs gesteld. In Willems leven was de bril een dubbelzinnig en soms verborgen instrument: helper van ogen en derver van beroepsidealen, bron van zorgen, bij sollicitatie en onder het werk verheimelijkt. Willem had deze litanie van aanroepingen en verzuchtingen waarschijnlijk nog kunnen aanvullen. Het gezelschap op de foto bestond uit veertien personen, over drie groepen

57

57

verdeeld: achteraan staan er zes, in het midden zitten er zes en vooraan op een kleedje, keurig op de tegels neergelegd, Willem en nog iemand. In het licht van de hiërarchische gezagsopvatting kan alleen de buurman van Willem soldaat zijn geweest. Acht of meer behoren op grond van hun leeftijd tot de instructeurs of het geswitchte beroepskader van officieren of onderofficieren en de overigen vallen waarschijnlijk allen onder de rang van korporaal. De foto laat de fine fleur van de cursisten zien: de ene mocht als lid van de staf op de foto, de andere op grond van zijn rang en de mindere goden om de resultaten van hun studie. De foto symboliseert het einde van de cursus. De practijk kan nu beginnen. Volgens het gedenkboek vertrok al in maart een detachement van twintig man naar het fort “Edam” ter bewaking van de zogenaamde tuchtklasse. Deze bijzondere legereenheid bestond uit recalcitrante soldaten, onder wie verschillende dienstweigeraars (denk aan de communistische revolutie van 1917 in Rusland!) die in dit fort ter heropvoeding onder strenge krijgstucht waren geplaatst. Willem begon, naar wij aannemen, zijn carrière van militair politieman in Delft, omdat de ons bekende sergeant-majoor Kaptein hem daar het nieuwe legitimatiebewijs heeft uitgereikt. Het is niet uitgesloten, dat hij zich tijdens de tien-weken-durende havenstaking tussen begin maart en eind april onder de honderd man bevond, die wegens rellen, tussen werkwilligen en stakende havenarbeiders uitgebroken, naar Rotterdam-Zuid waren gezonden (108). Wat de stakingen betreft, was 1920 een topjaar. Bestuurders en notabelen zagen achter al deze woelingen de hand van communistische agenten. Links vormde volgens hen een acute bedreiging van de rechtsstaat, zoals wij reeds op blz. 30 gesignaleerd hebben. Van 21 augustus 1920 tot 1 januari 1921 werd een honderdtal politiemensen naar de zuidelijke grens gestuurd om er in het bijzonder veesmokkel vanuit België, waar de veepest was uitgebroken, te bestrijden. Onder de grensbewakers die in nachtelijke patrouilles smokkelaars moesten betrappen, was ook Willem te vinden. Willem leidde zo’n patrouille van vijf wielrijders. In de mondelinge instructie was de methode van werken kort en bondig omschreven: ga in een hinderlaag liggen, praat noch rook en luister naar verdachte geluiden. Volgens het gedenkboek hebben de militaire grensbewakers “met grote ernst en plichtsvervulling” in herfstregens en koude, uren met gespitste oren geluisterd. Zouden de verlokkingen, waarvoor de instructeurs hen hadden gewaarschuwd, hun pad kruisen: vrouwen die hun eerbaarheid veil hadden om hun hachje of smokkelwaar te redden, smokkelaars die drank of sigaretten aanboden, als zij een oogje dichtdeden? Wij weten het niet. De enige verlokking, waarover Toos zich toen, knap overbodig, dunkt me, druk maakte, waren de ongehuwde dochters Hopstaken. De gedetacheerde soldaten waren namelijk niet in barakken maar bij particulieren ondergebracht. Willem verbleef in Roosendaal bij deze

58

familie die op een steenworp afstand van het station woonde. Hoewel er eerst sprake was van een romantische puberale verliefdheid van de zestienjarige Johanna (Jo), door haar jongere zus Cornelia (Corrie) gesteund -bij zijn terugkeer uit Leiden stond één van de schonen hem op het station op te wachten- , werd Johanna zoals uit de ansichtkaarten uit de jaren twintig blijkt, serieus op Wllem verliefd. In 1930 trouwde Johanna en in 1932 haar jongere zuster. Het “gevaar” was toen definitief geweken. Laten wij terugkeren naar het reilen en zeilen van het corps op de fiets, waarvan wij het levensechte beeld in verhalen van soldaten terugvinden en niet in het officiële, historische verslag dat het een en ander verbloemt of in de trant van een hagiografie “versiert” en de lezer spanningloos en soms in een militair staccato (109) algemeenheden aanbiedt als: “de patrouille heeft de taak van grensbewaking breed en met grote activiteit en plichtsvervulling verricht” of “de nachtelijke patrouilles, waarin de soldaten uren in hinderlaag moesten liggen, hadden een avontuurlijke bekoring”. De patrouille van Willem heeft haar taak inderdaad “breed”, zij het in andere dan door de schrijver bedoelde zin, opgevat, toen zij op een regenachtige, koude herfstnacht de plaats van handeling van de struiken naar het varkenskot verlegde. Zij vond de deur open, zoals de afspraak was. Even leek het erop, dat de soldaten in het paradijs waren beland maar dan benam de hete, scherpe lucht van varkens hun de adem. Het waren duidelijk stadsjongens die van agrarische luchtjes geen benul hadden! Als op commando vluchtten zij de stal uit en kozen uiteindelijk voor de “plichtsvervulling” en “het avontuur” van de schrijver. In hun jassen weggedoken, lagen zij weer achter de struiken op de loer. Zij kwamen de volgende dag in hun stamcafé op verhaal, natuurlijk niet in het café zelf maar in de huiskamer van de kastelein, nadat zij hun fietsen eerst aan de achterzijde hadden weggezet. Het schrikbeeld Deze en andere verhalen vertelde hij in geuren en kleuren aan zijn kinderen maar niets over de spanning, waarin hij in het najaar van 1920 verkeerde. Hij stond nl. weer voor de niet te ontlopen keuze: zijn militair dienstverband verlengen of een baan in de burgermaatschappij zoeken. Het enige verschil met de toestand van verleden jaar was, dat Toos sinds het afgelopen drie-october-feest (zie blz. 25) in zijn leven was gekomen. Hij kon met haar zijn probleem bespreken. Had hij zonder nadelige consequenties zijn gevoelen kunnen volgen, dan had hij meteen met de dienst gekapt. Het leven in een keurslijf van militarisme was voor hem een kwelling of zoals hij aan Mien midden januari schreef “ik word gekweld door het ene verlangen weg te komen uit het militairisti-

59

59

sche gedoe dat ik haat”. Hij voelde zich gekooid in een functie die hem tegenstond. In januari groeide in hem de onzekerheid over de nabije toekomst. Hij werd door de vrees geobsedeerd, dat het ontbreken van een maatschappelijk alternatief hem opnieuw tot verlenging van een militair dienstverband zou dwingen. Het naargeestig verblijf in het fort “Edam”, waar hij sinds zijn vertrek uit Roosendaal was gedetacheerd, gaf hem ook weinig vreugde. Tegenover het mobiele leven in het Brabantse land stond in Edam het eentonig bewaken van gestrafte soldaten (110), in wie hij zichzelf soms herkende. “Je leerde er, staande op de muur en neerkijkend op de slotgracht, in een wankel evenwicht te slapen”, deze ervaring is hem die toch van slapen wist, zijn hele leven bijgebleven. Maar hoe gedeprimeerd ook, was hij niet het type dat onbezonnen handelt en op de bonne fooi zijn weg zoekt. Zelfs in de vacantie trachtte hij met enig organiseren het onverwachte uit te sluiten. Daardoor haalde hij dikwijls, onder spottend commentaar van zijn kinderen, een eerdere trein. Het verleden heeft natuurlijk zijn behoefte aan maatschappelijke zekerheid ook versterkt. De herinnering aan de armoede in zijn jeugd door de periodieke werkeloosheid van zijn vader en de financiële hulpbehoevendheid van zijn grootouders waren uit zijn geheugen niet meer te wissen. Door zijn karakter en deze ervaring uit zijn jeugd had hij zich verstandelijk al bij de voortzetting van zijn militaire loopbaan neergelegd en alvast voor februari in Roosendaal, voor de tweede keer zijn standplaats, een onderkomen gezocht. Reageerde hij aldus naar de eisen van het verstand, gevoelsmatig had hij zich met dit besluit nog niet verzoend. “Of ik het doen zal (naar Roosendaal gaan), daarover moet ik eens goed nadenken”, schreef hij Mien. In de dagen van het aftellen leek het prozaïsche verlangen naar een overheidsbetrekking een utopie. Bij het verwerven van een maatschappelijke positie in het burgerleven stonden bij Toos en Willem zekerheid en een goede pensioenvoorziening voorop (111). De N.S., P.T.T. of de tram boden hun deze garantie. De politie kwam door de aard van het werk natuurlijk niet in het vizier. Toos zou ook naar in advertenties aangeboden banen kijken. De burgermaatschappij gloort Het moet omstreeks 10 januari 1920 geweest zijn, dat Toos hem over de vacature bij de N.S. heeft ingelicht. Zij of een ander had op het station “Leiden” op een raambiljet gelezen, dat er op het station “Kurhaus-Scheveningen” leerlingrangeerders werden gevraagd. In die jaren adverteerden de N.S. voor eenvoudige functies niet in de dagbladen, zoals mij is gebleken. De meeste gezinnen konden zich immers geen krant veroorloven!

60

Nog in dezelfde week verstuurde Willem aan de inspecteur in Den Haag zijn sollicitatie-brief, waarin hij natuurlijk zijn rang en in het bijzonder -het kan verkeren- zijn huidige politie-functie vermeldde. In zijn brief van zondag 16 januari aan Mien, al eerder geciteerd, repte Willem met geen woord over deze brief. Deze was blijkbaar de zoveelste in de reeks. Dan tuimelen de feiten over elkaar heen. Het lijkt er wel op, dat de Spoorwegen op de sollicitatie van deze veelbelovende jongeling hebben gewacht. Op maandag 17 januari, denk ik, in ieder geval niet veel later, ontving hij van de inspecteur de brief, waarin deze hem voor een gesprek op woensdag of donderdag uitnodigde. Dit verliep voortreffelijk en op donderdag 20 januari werd hij door huisarts Navis in Den Haag gekeurd. Deze hindernis nam Willem zonder enig probleem. Op dezelfde dag ging hij samen met moeder nog even naar Volendam voor de geijkte staatsiefoto in Volendammer costuum want hoe dan ook, waren het zijn laatste dagen in Edam. In het vissersdorp kon hij zich op zijn laatste barrière voorbereiden. Wat in de ogen van de inspecteur waarschijnlijk een formaliteit was, bleek voor Willem een bijna niet te nemen horde. Hij wist van horen zeggen, dat ook de N.S. op de komst van brildragers geen prijs stelden. Hoewel hij vóór zijn vijfenveertigste geen bril in het openbaar heeft gedragen, wist hij, dat zijn ogen niet aan de gestelde eisen zouden voldoen. Hij heeft, zoals meer in zijn leven -ik denk aan zijn gesprekken met hoge wereldlijke, geestelijke en Duitse autoriteiten- op zijn improvisatie-talent en bravoure, in koelbloedigheid verpakt, vertrouwd. Ik acht het niet onwaarschijnlijk, dat hij zoals bij zijn vijfjaarlijkse keuring in 1949, van tevoren een oogarts heeft geraadpleegd. Zo kon hij zijn kansen schatten en de gebruikte methodiek van onderzoek leren kennen. Vrijdag 28 januari was het zover. Hij moest in het Haagse “gasthuis voor ooglijders” zijn ogen laten keuren. Wij stellen ons voor, dat het volgende gebeurde. Hij maakte zich bekend en geeft de dokter de hand. Dan valt zijn oog op de letterkaart. Deze kans laat hij zich niet ontglippen. Om de bovenste regels maakt hij zich niet druk. Het ging hem om de cruciale laatste regels. Hij probeert, de arts aan de praat houdend, deze kleine letters uit het hoofd te leren. Zijn fotografisch geheugen komt hem weer van pas. De arts begint met het spiegelonderzoek en vindt geen afwijkingen. Dan pakt hij voor de slotprocedure de aanwijsstok. Hij beweegt hem van boven naar beneden en bereikt de cruciale letters. Dan stort als een waterval de “letterstroom” zich uit Willems mond, sneller dan de stok kan gaan. Met dit superieur vertoon demonstreert hij de overbodigheid van dit deel van het onderzoek. Zijn bravoure vloert de arts. Het onderzoek naar kleurenblindheid is nog slechts een formaliteit.

61

61

De goede afloop Binnen een week bevestigde de inspecteur de goede afloop van de keuring en vroeg hem met de chef van het Kurhaus-station over zijn komst contact op te nemen. Op 5 februari verliet Willem de militaire dienst, te rechter tijd want nog geen jaar later besloot de minister van Oorlog tot inkrimping van het corps met de helft, tot een bijna volledige opheffing van de grensbewaking in het zuiden en tot verlaging van het soldij. Zijn afscheid van de wapenen betekende een definitief vaarwel van de politietroepen en de periodieke terugkeer naar de “veld” tijdens de tweejaarlijkse herhalingsoefeningen. De overrompelende snelheid van de sollicitatie-procedure heeft Willem verrast en naar het zich laat aanzien, het bureau van de N.S. zó in verwarring gebracht dat de typiste het antwoord van 2 februari één jaar te vroeg dateerde. Tijdens zijn gesprek heeft Willem naar de reden of oorzaak van zijn snelle uitverkiezing geïnformeerd. Het antwoord was ontnuchterend van eenvoud en ontnam aan zijn selectie bijna alle glans. Wijzend op de stapel brieven, antwoordde de inspecteur: “ik heb de bovenste genomen en dat was toevallig de uwe”. Maar zijn voorlopige aanstelling op het blinde lot schuiven zou Willem te kort doen en de gevolgde procedure tot een farce maken. Zoals wij in het volgende hoofdstuk nog zullen zien, vormden de Spoorwegen toentertijd een organisatie, waarin een bijna militaire discipline heerste. Wie dit weet, zal er niet over verbaasd zijn, dat de inspecteur, na het lezen van zijn brief, hem heeft opgeroepen. Het is de “ironie van de sollicitatie-procedure” geweest, dat het door hem verfoeide politie-ambt uiteindelijk de sleutel tot de door hem begeerde functie is geworden. Het is overbodig te vermelden, dat Willem plichtsgetrouw op 25 februari op het kantongerecht in Den Haag de eed aflegde “niet te zullen staken”. Deze eed werd naar aanleiding van de spoorwegstaking van 1903 bij het aangaan van een dienstverband voorgeschreven. Enkele dagen na zijn ontslag uit militaire dienst, op 11 februari om precies te zijn, begon zijn loopbaan bij de Staatsspoorwegen, die hij, klimmend van trap tot trap door zelfstudie van arbeider-rangeerder -door grootvader Prins spottend met “reetveger” vertaald, waarschijnlijk een verbastering van “railveger”- tot arbeider-telegrafist in 1927, stationsassistent in november 1940, stationsambtenaar in januari 1941, adjunct-commies in januari 1945 en ten slotte tot commies-titulair in augustus 1954 (112), bijna vijfendertig jaar lang tot zijn afkeuring in october 1956 zou volgen. Hij werd op dezelfde dag lid van Sint-Raphaël, de katholieke vereniging van het Spoorweg-personeel (113).

62

Willem had inmiddels, op een honderdtal meter van het station en de zee, in Dirk Hoogenraadstr. 87 een kamer gevonden. Met de maatschappelijke zekerheid in het verschiet besloot Willem, hij was de gangmaker van de verkering, het goud van de ringen te smeden, nu de omstandigheden gunstig waren en verloofde hij zich op zijn verjaardag met Toos (114). Intussen waren op de Oude Rijn de voorbereidingen voor het aanstaande priesterfeest van heeroom in volle gang. Verfrissende douche In Willems militair bestaan is onder feestgedruis van het “Leids ontzet” Cato Prins gekomen. Wij lezen ten minste deze voornaam op haar diploma “steno en typen” van februari 1920. Niet lang na dit succes vond zij werk in de zaak van manufacturen van De Koning in de Haarlemmerstraat (hoek Donkersteeg). Nicht Raaphorst had in recordtijd voor de verplichte winkelkleding gezorgd. Volgens de meetlat van de gemeentelijke armenzorg verdiende Toos op den duur zó veel dat haar vader op de dagen dat hij geen werk had, geen uitkering meer kreeg. Toos was op de Oude Rijn geen onbekende. Beide families kenden elkaar vanuit de kerk en het verenigingsleven. Haar verschijning moet aanvankelijk op enige weerstand zijn gestuit. Het gaat mij hier niet om een natuurlijke (tijdelijke) reactie op het binnendringen van een buitenstaander in iemands levenssfeer maar op het defensief reageren van een angstvallig beschermd milieu, waar het vrouwelijk element in 1920 overheerste, op meer dan terloopse contacten. Willem was de eerste die vaste verkering kreeg. Het kostte de familie, vooral tante Mien, veel moeite om de veilige vertrouwdheid van het nest met een vreemde te moeten delen. Toos’ modieuze verschijning, zij werkte per slot van rekening in een modezaak, wekte bij de familie die, wat vernieuwingen betreft, altijd een “trein te laat” nam, enige onrust. De dochters droegen onder streng toezicht van pa in het kader van de zedelijkheid nog altijd hoge zwarte schoenen en gebreide lange zwarte kousen. De veertienjarige zoon Jan viel ook onder de puriteinse smaak van pa, zoals de foto van de familie, bij heerooms priesterwijding in mei 1921 genomen, ons toont. De “blote afstand” tussen zijn korte broek en de gebreide kousen blijkt op deze foto minimaal (115). Toos droeg daarentegen grijskleurige kousen en lage zwarte schoenen. Het proces van onthulling van het vrouwelijk been zou langs de evolutie van grijskleurige en dicht geweven naar vleeskleurig getinte en steeds doorschijnender kousen zijn exhibitionistisch hoogtepunt in de naoorlogse doorkijk-nylons bereiken. Door Toos’ verschijning werd het tanende verzet tegen deze modieuze

63

63

vernieuwing stormenderhand weggevaagd. Een halfjaar later prijkten de benen van de tantes, in aanwezigheid van de wijdeling, in lage zwarte schoenen. De lengte van de japonnen laat ons over de kleur van de kousen in het ongewisse. De modieuze smaak van Toos contrasteerde ook op het niet-controversiële vlak met de degelijkheid van haar aanstaande schoonfamilie. Toen Willem voorstelde haar voor haar verjaardag een horloge te geven en met een typische smaak van een man argeloos naar het kloeke model van zijn zus Mien wees, reageerde zij, als door een wesp gestoken, met: “die knol...”. “Dan niets”, was Willems even bruusk antwoord (116). Toos introduceerde in de familie nog een nieuwigheid: de fiets. Haar broer Willem leerde heeroom in twee vacanties fietsen. Toos probeerde zelf Annie deze kunst van het evenwicht bij te brengen maar toen onze tante deze kunst tot acrobatiek verhief en met armen en benen in “molenstand” gestrekt, een hoge brug afreed onder het enthousiast uitroepen van: “nu ga ik voor niets”, moest zij haar practisch onderricht staken. Gelukkig voor Annie bevond zich tussen haar en het water een lantaarnpaal! Mien gaf ook haar pogingen om fietsen te leren na een val op. Onze grootvader had zijn eigen gedachten over de fiets. Hij bekeek het vervoermiddel met ergernis, omdat het zijns inziens een inbreuk op zijn rechten van voetganger maakte. Hij was gewoon in de middenstraat te lopen en slechts voor een paard-en-wagen opzij te gaan. Fietsers vielen bij hem onder de categorie van lastig en overbodig snelverkeer, waarvoor hij, ongevoelig voor protest, geen duimbreed wenste te wijken. Zo liep hij samen met Willem, al provocerend, de Haarlemmerstraat af. De fam. Prins vond, zo zijn de feiten, vlotter de weg naar de modieuze vrouwenkleding en technische nieuwigheden dan de meer aan traditie gebonden Beenakkers. Het verschil tussen de beide families is het onderscheid tussen de beide vaders. Johan-Christiaan heeft bijna zijn hele leven in het beschermde milieu van pastorie en klooster gewerkt. De geestelijkheid van die dagen leefde, zoals wij al eerder hebben opgemerkt (117), in het algemeen uit de mentaliteit van het verzet tegen nieuwe levensverschijnselen en zag op het gebied van de mode vol bekommernis de indecente ontwikkeling van lang naar kort en van donker naar doorschijnend. Johan-Christiaan dacht in modische en andere discutabele zaken sterk clericaal en heeft getracht, onder matigende invloed van zijn vrouw, zeker als het de nieuwe sociale problematiek gold, zijn kinderen in deze geest van negatieve afkeer op te voeden. Het internaat, waar de oudste twee verbleven en de parochiële verenigingen, waar de anderen actief waren, ademden dezelfde geest van verzet. De latere functies die Mien en Joop respectievelijk in het onderwijs en de kerk gingen vervullen, zouden hen in de rol van vertegenwoordigers van de kerk in afweer plaatsen. Deze positie werd voor hen een rem op hun gang van protest naar

64

berusting en ten slotte naar het besef van het relatieve van vele opgelegde zedelijke normen. Het vrouwelijke deel van de familie Beenakker, Mien misschien uitgezonderd, dacht over het zedelijk gehalte van de nieuwe trend echter minder krampachtig dan de ouders want het kostte Toos weinig moeite de dochters voor de nieuwe mode te winnen. Grootvader Beenakker berustte ter wille van de lieve vrede ten slotte in deze modieuze ontwikkeling. In velerlei opzicht was grootvader Prins in karakter Johans tegenvoeter, zoals wij op blz. 21 al terloops hebben opgemerkt. Hij was een sterke persoonlijkheid, zorgzaam voor zijn kinderen maar met een patriarchale gezagsuitoefening wanneer vader aan tafel verscheen, zweeg de kinderschaar - goed maar niet goedig, vroom maar niet opzichtig, kras in de mond (118) maar niet onbeschaafd, bedrijvig en daardoor dikwijls niet thuis, niet zwaar op de hand, zeurderig of op de centen, zoals zijn vrouw weleens kon zijn (119). Het valt niet aan te nemen, dat iemand met zo’n sterk karakter zich vanzelf naar andermans opinie zou schikken. Daarbij komt nog, dat grootvader Prins door zijn werk in de wolfabriek (noot 44) veel meer dan Johan een man van de wereld was. In deze sfeer van industriële bedrijvigheid manifesteerde verandering van levensstijl en techniek zich eerder dan achter de muren van klooster of kerk. Zijn relatie tot deze industriële sector moet een psychologische invloed op het gezinsleven gehad hebben. De onheilsprofetie. “Fluitende meisjes, loeiende koeien zijn zelden de goeie”. (geciteerd naar een knorrige passant) (120) De onheilsprofeet leek nog gelijk te krijgen ook want de verkering van Toos en Willem bleek onder het quasi-gesternte van “kat en hond”, naar de traditie wil, een tijd van hart en vurigheid, van botsen en breken. Grootmoeder hoorde van tijd tot tijd van welmenende kennissen: “ik heb ze als kat en hond zien kijven”. Toos droeg het hart op de tong en Willem onderscheidde zich niet altijd door uiterste fijngevoeligheid. Wie vertoont zich nu op haastig aangeschoten pantoffels en met verward haar -hij had zich op de stoel verslapen- op een zaterdagavond in de winkel van De Koning om Toos te midden van haar vrouwelijke collega’s op te halen? Toos liet hem staan en ging nuffig haars weegs. Van haar kant was zij weleens een ongecompliceerde flapuit die en plein public het hor-

65

65

loge van Mien een “knol” noemde (zie blz. 64) en zich later in opperste verontwaardiging liet gaan met de woorden: “Mien, wees niet zo gauw op je teentjes getrapt, je bederft de sfeer”. Zo’n reactie van een aangetrouwde (!) past slecht in de kring van nette mensen. Er zou heel wat aan de onderlinge relaties geschaafd moeten worden! In 1922 of 1923, het jaar van Toos’ roeping (zie noot 118) leek de kans erop verkeken, toen de breuk tussen hen blijvend scheen. Willems familie heeft deze scheiding ten minste als definitief ervaren. Zo heeft heeroom het kruis dat Toos hem bij zijn priesterwijding had geschonken, aan een vreemde weggegeven. Hij was te voorbarig geweest want de band tussen beiden werd op initiatief van Toos voorgoed hersteld tot vreugde van grootmoeder Beenakker die met bezorgdheid de vroegere vriendinnen van haar zoon had zien komen en gaan. “Wat ben ik blij”, zei zij eens tegen Toos, “dat Willem eindelijk iets blijvends en fatsoenlijks heeft gevonden”. Van wijdeling tot pastoor (1921-1942) “Gelukkig in mijn armoede, gelukkig in mijn rijkdom”. (Heeroom aan Toos) Tante Mien was in verband met de aanstaande priesterwijding van haar broer al in januari met de organisatie van het feest bezig en repeteerde bij de fam. Van Haasteren (121). Waarom niet bij Dévilee, vroeg Willem in zijn brief van 16 januari aan Mien? Tegen beter weten in -hij kon door zijn werk bijna nooit thuis zijn- bood hij zijn hulp aan. Zijn assistentie was ook niet nodig want alwat zijn zus deed, droeg de stempel van haar karakter: degelijkheid. Zoals haar broer Willem, verliet zij niet van harte de weg van zorgvuldige voorbereiding om vervolgens à l’improviste een nieuw pad te volgen. Haar kennende schreef hij: “doch als het zo’n succes heeft als het 25-jarig-huwelijksfeest (1919), en daar twijfel ik niet aan, dan krijg je ook een reuze genoegdoening voor je werken” (zie bijlage). Laten wij naar de titel van dit hoofdstuk teruggaan. Het is altijd een netelig werk iemands geestelijk “portret” te schetsen, in het bijzonder als afstand in leeftijd en in kilometers een meer dan terloops contact tussen de schrijver en het “slachtoffer” in de weg heeft gestaan. Niettemin heb ik op een bijna canoniserende wijze (122) heeroom gepresenteerd, niet op grond van eigen waarneming, maar op gezag van de traditie die door het jubelende proza van verslagen van festiviteiten en de necrologie bevestigd wordt. Maar wat ik mij van verhalen van tijdgenoten herinner, doet mij niet zwaar aan de geloofwaardigheid van deze vervagende traditie tillen. In dit verband denk ik aan een opmerking van

66

mijn geschiedenis-leraar Cuypers uit Voorburg, die mijn heeroom ongevraagd en ongezocht -hij had over hem ook kunnen zwijgen- in de klas omstreeks 1948 bij wijze van pars pro toto om zijn zorg voor de armen prees met het aanhalen van diens woorden: “het is beter tienmaal bedrogen te worden dan één echte arme één keer niet te helpen” (123). In zijn dagelijkse omgang wist hij, zo wordt hij door een verhaal uit de hongerwinter getypeerd, op de pastorie een sfeer van huiselijke gezelligheid te scheppen, die de kapelaans en andere huisgenoten, onder wie heerooms broer Wim (124), honger, koude en het overal loerende verraad even deed vergeten. Zoals het inleidende citaat al deed vermoeden, kon heeroom zich gemakkelijk, ook wat het eten betreft, in minder comfortabele omstandigheden schikken maar voelde hij zich een gekweld mens, als hij zijn sigaar of een glas wijn, in deze volgorde, moest missen. School er een zekere toeleg in de bisschoppelijke benoemingen en het delegeren van taken en gold niet het vrome devies “God zegene de greep” van de overwegwachter van Lewedorp, die in den blinde de spoorbomen moest neerlaten (125), dan ontdekken wij in onze oom een andere, van nature aanwezige, kwaliteit: het gemak waarmee hij met de jeugd kon omgaan. In Delft kreeg hij de zorg voor het S.F.L. (Sint-Franciscus-liefdewerk) dat zich met de verwaarloosde jeugd bezighield, in Amsterdam voor het jongenspatronaat, de jongelingen-vereniging en de jonge middenstanders en in Den Haag werd hij rector van de Anna-stichting, waar “meisjes in nood” werden opgevangen (126) en werd hij tevens leraar aan de ambachtsschool. Hij werd op 21 mei 1921 door bisschop Callier in de Sint-Bavo te Haarlem tot priester gewijd en deed de volgende dag, in concelebratie met deken Dessens en de priesters Leusen en Blom, in de Mon Père-kerk zijn eerste mis. Het koor zong onder leiding van Nieveen een meerstemmige mis van Perosi (hoe kan het ook anders!). Deken Dessens hield de preek en na afloop zong de in Leiden bekende bariton Castelein, over wie tante Bep nog in 1989 roemend sprak, een cantate (127). Daarna gaf heeroom aan de naaste familieleden zijn eerste zegen. Willem kwam met Toos als laatste, omdat hij uit het midden van de kerk moest komen. Hij had in de eerste bank geen plaatsgenomen, toen zijn verloofde als niet-familielid daaruit werd geweerd. Op zichzelf zou het niet onverklaarbaar zijn en éér normaal te noemen, wanneer Willem niet in deze demonstratie van benarde familiezin had berust en de zaak in zijn voordeel had uitgevochten maar hij beheerste zich om het feest niet te bederven. Hij legde zich voorlopig onder protest maar niet stilzwijgend bij dit besluit neer om vervolgens aan deze benepen geste geen woord meer vuil te maken. “Mokken” lag niet in zijn aard. Hij was heel anders dan zijn zus Mien, volgens mij de drijvende kracht achter deze “ballotage”, een kwetsbare persoonlijkheid die soms een lange tijd nodig had

67

67

ongelijk of tegenslag te verwerken. De tactische manoeuvre van Willem in de kerk, misschien wel een opwelling van het ogenblik en voor de familie een volledige verrassing, “verlaagde” zijn bloeddruk en heeft voor Mien het feest gered, waarvoor zij zich maanden lang had ingespannen. Op de Herensingel keek vanaf een hoge positie boven de schuifdeur decennia lang de op de feestelijke dag geportretteerde familieschare in heilige ernst en met priemende ogen op bezoekers neer. (Naderhand heeft een tekenaar de foto wat bijgekleurd en de ogen aangestipt). Geen lachje siert de gezichten ondanks de gebaren van Toos die ten slotte de giechel kreeg. De algemene feestvreugde had blijkbaar het vervelende incident naar de achtergrond verschoven want Toos was bij de fotosessie in het atelier en waarschijnlijk als “penitentie” ook bij de maaltijd aanwezig. Het gezin is rond de ouders gegroepeerd. Op de achterste rij staat in het midden Mien in een hooggesloten bruine japon die in onze tijd niet zou misstaan; rechts van haar heeroom in zijn toog en links Willem in een donker costuum met vest, een wit overhemd en een wit vlinderstrikje dat de moderne tijd signaleert. Naast heeroom staat de verrassend slanke Annie in een lichtgekleurde japon. In het midden zitten de ouders, rechts onze grootvader in een leunstoel in een donker tweedelig pak en een stropdas om een staande kraag geknoopt. Grootmoeder zit in een fauteuil in het lang zwart, zoals ik haar altijd heb gekend. Tussen beiden bevindt zich een hoog tafeltje met -quasi-toevalligeen boek erop. Bep zit links van grootmoeder en draagt, gezeten op een hoge kruk, een licht gekleurde japon, met een koord om haar middel gegord. Op de voorgrond staat links Rie als bruidmeisje. (Grootmoeder was blijkbaar erin geslaagd de pootafdrukken die de uit de Oude Rijn opgedoken hond (Blackie?) kort vóór de mis op de jurk van Rie had achtergelaten, volledig weg te wassen (128).) Was Jan nog in de lagere-school-leeftijd geweest, dan had hij, rechts zittend, een matrozenpakje gedragen, de officiële door de traditie opgelegde dracht bij bruiloften, kerkelijke plechtigheden en andere festiviteiten. Nu droeg hij een lange korte broek, tot over de knieën reikende donkere kousen, hoge schoenen (129) en een waarschijnlijk door Bep gemaakt colbertjasje, van dezelfde stof en kleur als de broek, met aan de voorkant brede opgestikte zakken. Een korte broek en een colbertjasje, een unieke combinatie! Jan was waarschijnlijk de enige jongen in zijn woonomgeving of zelfs in Leiden, die zich op zo’n krankzinnige vondst mocht beroemen. Als het om kleding gaat, hebben kinderen van volwassenen soms wel wat te lijden (130)! Het valt onze generatie op, dat Jan geen plusfour droeg, in de volksmond drollenvanger geheten. Dit kledingstuk markeerde in die tijd de overgang van kind naar volwassene. Op de lagere school werd ‘s zomers en ‘s winters een korte broek gedragen. In de eerste klas van de middelbare school vond de plechtige metamorphose naar de plusfour plaats. In de vierde of vijfde klas werd pas

68

de beslissende stap naar volwassenheid gezet door de aankoop van de lange broek. Het is aan te nemen, dat het dragen van een plusfour in het begin van de jaren twintig nog niet algemeen gangbaar was. In de jaren vijftig zou dit kledingstuk definitief uit het straatbeeld verdwijnen. Met zijn priesterwijding begon voor heeroom het trekkend leven door het bisdom, dat hem in zijn dertigjarig priesterschap langs zeven plaatsen zou brengen, t.w. Bennebroek (october 1921-augustus 1923), Delft (augustus 1923januari 1928), Amsterdam (januari 1928-augustus 1932), Den Haag (augustus 1932-februari 1941), Schoorl (februari 1941-april 1944) Voorburg (april 1944augustus 1949) en Haarlem (augustus 1949-april 1951). Als dit bewegingsritme het bisschoppelijk benoemingsbeleid typeert, dan blijkt daaruit de opzet te voorkomen, dat betrekkelijk jonge pastoors en kapelaans in hun relaties of functies zouden vastroesten. Bij het doorbladeren van oude Pius-almanakken krijg ik wel de indruk, dat de bisschop oudgedienden onder de pastoors die de zestig waren gepasseerd, nog al eens met rust liet (131). Zij bleven vaak tot na hun zeventigste, zij het in een bezadigd tempo, in actieve dienst en stierven dikwijls in het harnas van hun waardigheid. Onder de rectoren van zusterkloosters en stichtingen, door religieuzen geleid, troffen wij andere oudgedienden die in dit bij uitstek clericaal milieu een rustig, critiekloos pastoraat en materieelonbezorgde oude dag vonden. Wat het laatste betreft, moeten wij wel beseffen, dat het met emeritaat gaan voor vele seculiere priesters (niet-kloosterlingen), tot de invoering van de AOW in 1948, een financieel-onzekere toekomst betekende want er bestond voor hen geen pensioenvoorziening. Het was tekenend voor “rooie” Willem, dat hij op dit manco reageerde zowel in brieven als in gesprekken in de kring van de familie, waar hij over het toch al gevoelige onderwerp “oude-dag-voorziening” (zie noot 111) zwaar met zijn oudste broer moet hebben “geboomd”. Op het gemeente-archief van Helmond trof ik, bladerend in het door Veraart in november 1924 opgerichte links-katholieke ochtendblad “De morgen” (132), in de krant van 25 februari 1925 een ingezonden brief van hem over dit onderwerp aan. De manier, waarop hij in deze brief het genoemde sociale probleem aanpakte, is karakteristiek voor de jaren twintig en dertig. Deze toont namelijk de in die tijd natuurlijk geachte schuchterheid van leken om zich op het terrein van de priester te wagen en drukt tevens uit de vergeestelijkte opvatting over het priesterambt, die deze waardigheid buiten de orde van werkgever en werknemer plaatste. In de lijn van deze karakteristiek ligt ook de door hem geopperde oplossing van de oudedagvoorziening: voor de bouw van een tehuis voor “priesters in ruste” deed hij in een rhetorische stijl, eigen aan deze generatie, een beroep op de liefdadigheid van de lezers.

69

69

Omstreeks 1945 schreef Willem andermaal over de pensioenvoorziening voor priesters maar toen richtte hij zich tot de bisschop van Haarlem. Wij leven dan in de tijd, dat er volop over de inhoud van de AOW gediscussieerd werd. Zijn brief was tegen het “geestelijke” been van de bisschoppelijke secretaris die niet van inmenging van leken in de zaken van de bisschop gediend bleek. Willem moest zich, zo was ongeveer de strekking van diens antwoord, met zijn eigen zaken bemoeien. Het is veelzeggend, dat Willem zich na de oorlog tot de bisschop wendde en de oplossing van dit sociale probleem bij deze hoogste autoriteit legde. Of anders gezegd: van het vlak van respectvol liefdebetoon van leken jegens hun priesters tilde hij de aanpak van deze problematiek op het niveau van de plicht van de werkgever voor een goede pensioenvoorziening ten behoeve van zijn werknemers te zorgen. De eerlijkheid gebiedt wel te zeggen, dat het na de oorlog ook in de wereld van leken slecht met de oude-dag-voorziening was gesteld. Ik denk dan b.v. aan oom Niek die als vertegenwoordiger bij de firma “Zwaardemaker” werkte. De oorlog heeft, zo blijkt het, de gang van schuchterheid naar mondigheid van de leek in de kerk bevorderd. Om terug te komen op de persoon voor wie Willem in de bres sprong, zijn broer Joop: deze heeft omstreeks 1946 een levensverzekering afgesloten voor de oude dag die hij, naar tante Bep hoopte, in Oud-Beijerland zou doorbrengen (133). Tegenwoordig treffen wij het ras van ijzeren Heinen bijna niet meer na het vijfenzestigste levensjaar in actieve dienst aan. Zij zouden in onze tijd, waarin kerk en ambt op drift zijn, al gauw onder het opgedrongen solisme, de leuter- en vergaderzucht bezwijken. Heeroom heeft in rustiger tijden de parochies met wisselende gevoelens gediend. In october 1921 benoemde de bisschop hem, twee maanden na zijn klasgenoten, tot kapelaan te Bennebroek. Zoals op blz. 40 vermeld, heeft hij geen plezierige herinneringen aan zijn eerste standplaats bewaard, omdat de pastoor hem geen ruimte gaf zijn pastorale kwaliteiten te ontplooien. In dit doorgangshuis heeft hij wel de al genoemde Thompson leren kennen. Na ongeveer twee jaar verruilde hij met een gevoel van opluchting dit dorp voor Delft. Hij trof op de pastorie van de parochie van het Allerheiligst Sacrament een tamelijk jonge pastoor en een mede-kapelaan die ongeveer even oud was als hij. Hij kon in deze kleine parochie van 1800 communicanten zijn gaven ontplooien. Hij beleefde er in goede verstandhouding met zijn collega’s een gelukkige tijd. Volgens de levensschets, door zijn familie op zijn zilveren priesterfeest in 1946 gezongen, is hij in januari 1928 met loden schoenen naar Amsterdam gegaan, waar hij tot kapelaan van de Sint-Catharina-kerk was benoemd. Deze kerk uit 1820 was in het centrum, niet ver van het station, op de Singel

70

(nr. 427) gelegen. Kon heeroom Bennebroek als een doorgangshuis en Delft als zijn tehuis beschouwen, de hoofdstad werd voor hem een ballingsoord, waar de sfeer op de pastorie en in de parochie zo heel anders was dan in het kleinsteedse Delft. Hij had al zijn veerkracht nodig om aan het volkse karakter en de grootte van de parochie te wennen. Heeroom was, hoewel een man van hartelijke eenvoud, hoofs in woord en omgang, geen type dat zich, om het grof uit te drukken, encanailleert (het Franse woord “canaille” betekent letterlijk “gepeupel”). Wij moeten overigens wel beseffen, dat de priester zich, zo’n zeventig jaar geleden, met een natuurlijk geachte distantie bewoog in een minder vergroofde samenleving. En dan nog het grote aantal parochianen, dat moet heeroom bij zijn eerste kennismaking wel ontmoedigd hebben: 5600 communicanten tegen 1800 in Delft met evenveel priesters als in zijn vorige standplaats (drie in getal), de vijfenzeventigjarige pastoor Stolk niet meegeteld. Deze oudgediende in het ambt besteedde bijna al zijn tijd aan zijn hobby: het beoefenen van plaatselijke en diocesane kerkgeschiedenis. Hij was sinds jaren lid van de redactie van de “Haarlemsche Bijdragen” en had verschillende artikelen geschreven. Hij maakte ook nog gedichten, althans metrische, rijmende regels die hij hier en daar publiceerde, in tegenstelling tot heeroom die uit gezonde scepsis over zijn poëtische gave zijn litteraire productie slechts in de kring van de familie liet circuleren. Toen het pastorale werk al zijn aandacht opeiste, staakte hij omstreeks 1923 dit jeugdig tijdverdrijf. Pastoor Stolk genoot, aldus zijn biograaf (134), in zijn parochie en daarbuiten groot aanzien. Deze plichtsgetrouwe, ijverige en vrome priester die zich gemakkelijk onder de mensen bewoog, had sinds zijn benoeming tot pastoor in 1905 al drie generaties parochianen leren kennen. De summiere levensschets roept in mij ook het beeld van een moderne opbouwwerker op, die met volle overgave sticht en organiseert. Dit statige maar verweerde “meubelstuk” dat in 1931 nog met het paars van het ere-kanunnikschap werd versierd en uit het Amsterdamse leven niet viel weg te denken, voerde in de pastorie een autoritair bewind. Maar ach, de “ketting van de strakke regie” is zo sterk als de zwakste schakel in de pastorie: de huishoudster die zich als een “pastorale” halfwas, een overgangsvorm tussen pastoor en leek, nog al eens het recht van dispensatie heeft aangematigd. Hoewel het huishoudelijk reglement aan de kapelaans had verboden bezoek van wie ook, op hun kamers te ontvangen, bracht de huishoudster tijdens de siësta van de pastoor eens Willem en Jan met hun aanstaande zwager Niek, fluisterend en met de vinger op de lippen, naar de kamer van Joop (“heerbroer” zou oom Niek geschreven hebben!) (135). Zij vonden hem niet op de kamer maar wel een fles cognac in een mand. Het wachten duurde hun zó lang dat zij begonnen met de fles leeg te maken. De schuldigen waren Willem en

71

71

Jan. Niek dronk nauwelijks. In al zijn nuchterheid kon hij wel ieders aandeel in het bacchanaal bijhouden. Toen heeroom eindelijk terugkwam, flitsten zijn ogen van zijn uitgelaten broers naar de bijna lege fles maar hij deed alsof er niets was gebeurd (136). Niek heeft geen prettige herinnering aan zijn terugreis bewaard. Hij voelde zich in het luidruchtige gezelschap van Willem en Jan bepaald opgelaten en trachtte stil zijns weegs te gaan. Zijn reactie kon slechts het volume van hun vrolijkheid versterken: “hé, schaam je je voor ons”, schalde het over straat. Om erger te voorkomen ging Niek weer bij hen lopen. Hij zou het in de tram nog eens proberen maar met hetzelfde averechtse gevolg: “wil je ons niet kennen?”, klonk het vanaf het balkon. Zo eindigde het bezoek aan Amsterdam in uitbundige vrolijkheid voor de broers en in gedempte vreugde voor Niek. In 1932 zou heeroom van de parochie afscheid nemen, toen mgr. Aengenent hem tot rector in Den Haag had benoemd. Hij is waarschijnlijk nog één keer teruggeweest, toen de kerk op 31 december 1933 met een plechtig lof na 113 jaar werd gesloten (137). De Mon Père zou een jaar later volgen. De algemene oorzaak was: een te veel aan kerken in een ontvolkte binnenstad. Na de oorlog werd de Catharina-kerk gesloopt om voor de universiteitsbibliotheek plaats te maken. Heeroom heeft het rectoraat meer dan acht jaar bekleed. Hij is tijdens zijn hele loopbaan in geen enkele standplaats langer geweest dan in Den Haag. Dit ambt, een soort overgangsvorm van de functie van kapelaan naar het pastoraat, was, naar mijn indruk, een door velen begeerde baan. Deze gaf de ambtsdrager de zelfstandigheid van een pastoor en schonk hem, in de kring der onwetenden, een mysterieuze waardigheid. “Rector” kan van alles inhouden: van rectormagnificus van de universiteit of rector van het gymnasium tot rector van een opvoedingsgesticht zoals de Anna-stichting, waaraan heeroom werd verbonden. Dit aureool werd nog door een eervolle vermelding in de bekende slotformule van de jaarlijkse vastenbrief van de bisschoppen aangevuld: “en zal dit ons herderlijk schrijven ... in alle tot onze kerkprovincie behorende kerken en in alle kapellen, waarover een rector is aangesteld, onder alle vastgestelde H.Missen op de gebruikelijke wijze worden voorgelezen”. Heeroom heeft zijn aandacht en tijd tussen de zusters en de meisjes van de Anna-stichting én de jongens van de ambachtsschool moeten verdelen. In zijn vrije tijd deed hij voor de nuntiatuur, zoals vermeld, vertaalwerk (138). Hij zal in zijn nieuwe werkkring met heel wat minder problemen geconfronteerd zijn dan in zijn vroegere arbeidersparochie, waar de gevolgen van de wereldwijde economische crisis zich steeds meer deden voelen.

72

Willems leertijd Op een bedwongen draf, een sportieve gewoonte, waarmee de Beenakkers de buurt plachten te verbazen, begaf Willem zich op vrijdag 11 februari 1921 in het zwart-blauwe uniform van arbeider-rangeerder naar het niet ver van zijn kosthuis gelegen station “Kurhaus-Scheveningen”. Daar aangekomen, verruilde hij zijn jasje, althans in de zomer, voor een blauwe kiel. Hij droeg zijn “galauniform” alleen, wanneer werkzaamheden hem in contact met het publiek brachten. Met zijn koperen rangeerhoorn, voor zijn borst hangend, begon hij zijn loopbaan bij de N.S. Zijn functie bracht met zich, dat hij ook op andere terreinen inzetbaar was: als kruier op het station, als bediende op het bagagedepot en last but not least als schoonmaker op het kantoor van zijn chef. Dit soort werk zou hem eens in Koog a/d Zaan de opmerking ontlokken, dat de chef: “voortaan aan “Utrecht” beter om een werkster dan een spoorwegarbeider kon vragen”. Er is weinig over zijn Scheveningse leertijd bekend. Het familie-album bevat een viertal herinneringen aan deze tijd. Op twee bruinpaars gekleurde foto’s is Willem in een kiel vaag tegen de achtergrond van een locomotief te herkennen. Op de duidelijkste foto staat hij als een olijk kijkende Don Juan in zijn uniform te pronken. Zijn jeugdige verschijning zou weer eens het hart van een jonge dochter doen ontvlammen. Maar haar vader bleek van deze prille ontwikkeling niet gediend. In zijn functie van stationschef riep hij Willem ter verantwoording. Zo heeft deze jeugdige employé in zijn vrijgezellen-bestaan een spoor van vluchtige herinneringen achtergelaten! Als arbeider-rangeerder maar dan in de hoedanigheid van bagagiste is Willem eens door zijn chef op het matje geroepen. Het ging om het incident van de dubbel geëtiketteerde koffer die als gevolg van deze nalatigheid maanden op het depot was blijven staan. Op de ene label viel namelijk het vacantie-adres en op de andere het huisadres te lezen. Na twintig maanden, waarvan de laatste op H.S. (Den Haag), zat de leertijd er voor Willem op. Hij werd op 8 october 1922 naar Koog a/d Zaan overgeplaatst. Op twee-uur sporen In het land van water en molens ligt aan de spoorlijn “Amsterdam-ZaandamAlkmaar”, Koog a/d Zaan, door inboorlingen “de Koog” genoemd. Heeft het dorp tot aan onze tijd zijn station mogen behouden, in 1974 verloor het zijn zelfstandigheid, toen het met andere dorpen en Zaandam tot Zaanstad verenigd werd. De inspecteur van de Spoorwegen heeft Willem naar dit dorp dat toen ongeveer 4500 inwoners telde, overgeplaatst. Zo werd Willem door inwoning Zaankanter, in het begin niet van harte, daar zijn geliefde toen op twee-uursporen van hem verwijderd, woonde. Van begin october 1922 tot zijn vertrek in

73

73

maart 1927 heeft Willem in de Koog geleefd: eerst als vrijgezel bij de familie Bark in de Johan de Withstraat (nr. 65) en later als gehuwde in de Kruisstraat (nr. 8). Ondanks het gemis van zijn geliefde heeft Willem zich niet verveeld. Hij heeft op zijn werk en in zijn leefomgeving vrienden gemaakt. In het gezin Bark nam hij, zo lijkt het, de plaats van de pas vertrokken zoon in. Hij werd bemoederd en verwend. Niet voor niets noemde hij de gezette kleine huisvrouw “moeder Bark”. Zij werd niet oud. Zij stierf in 1931 op zesenzestigjarige leeftijd (139). Het echtpaar deed Willem aan thuis denken. Man en vrouw waren even oud als zijn ouders. Zoals Willems vader, werkte ook zijn kostbaas in de bouw, niet als metselaar maar als opperman. Het echtpaar heeft Willem in het dorpse leven wegwijs gemaakt. Zo kwam hij in contact met plaatselijke culturele activiteiten. Het onwaarschijnlijke gebeurde toen: Willem werd uitgenodigd lid van het zangkoor te worden. Of het om een profaan dan wel een kerkelijk koor ging, weet ik niet. Hij zal wel het altijd beproefde spoorexcuus gebruikt hebben om lastige verzoeken met een spijtig gezicht af te wimpelen: namelijk de wisselende diensten (vroeg-, laat- en nacht-). Het was overigens niet voor het eerst, dat koorleiders door Willems stemgeluid werden getroffen. Op de lagere school heeft de meester hem eens gevraagd voor het kinderkoor op proef te zingen. Het valt aan te nemen, dat Willems optreden de onderwijzer een schok heeft bezorgd. Energiek vermorzelde Willem, rap en vals, de lieflijke deun “In ‘t groene dal, in ‘t stille dal”. Hij voelde er niets voor op kerkelijke hoogtijdagen het mis dienen voor het zingen te moeten verruilen. Een getalenteerde misdienaar achtte zich boven zangers verheven. Hij demonstreerde bij voorkeur zijn gevoel van superioriteit op ogenblikken dat het gebed van de priester met het gezang van het koor samenviel. Dan ging zijn antwoord fortissimo. Met deze luide Latijnse solo herstelde hij het liturgisch evenwicht. Op een goeie dag kwam familie Bark met Willem in het verenigingsgebouw, waar de plaatselijke harmonie haar jaarlijkse uitvoering gaf. Moeder Bark had dit culturele uitstapje georganiseerd en de anderen waren haar gevolgd. Tijdens de uitvoering, het is haast niet te geloven, raakte Willem, onder het gedreun van slag- en koperwerk, in een verstilde extase, waaruit de stilte van de pauze hem pas deed ontwaken. Al bewees hij met zijn droomtoestand volgens moeder Bark een verborgen muzikaal talent te hebben, nam hij met vader Bark toch heimelijk de benen. Later op de avond hoorden zij haar scheldend de trap op komen maar zij hielden zich slapend. Waartoe verveling zoal niet kan leiden, leert het leven van een kamerbewoner. Hij komt tot onverwachte en vaak nooit weerkerende activiteiten en prestaties. Zo is het te verklaren, dat Willem zich medio januari 1924, zich vasthou-

74

dend aan een bezemsteel, op de Zaanse sloten en vaarten aan een minielfstedentocht heeft gewaagd (140). De winter van dat jaar was kort en niet streng. Van hoog tot laag kregen schaatsliefhebbers de kriebels. Zelfs koningin Wilhelmina kon het niet laten op de hofvijver te schaatsen, voor en achter door dignitarissen gesecondeerd, zoals een foto in de Telegraaf van die dagen ons laat zien. De redactie van dit landelijk dagblad voegde er, voor wie de koningin niet in haar siberische uitmonstering zou herkennen, als verhelderend commentaar aan toe: “ook hare majesteit gaf zich aan ijsvermaak over”. De verveling maakt creatief. Eens of meerdere malen, in een opwelling of enthousiast geworden, is Willem als passagier de Zaan op gezeild. Hij was met een reddingslijn aan de railing gezekerd. Deze voorzorg bleek niet overbodig want op een keer raakte hij, voorop gezeten, over boord. Zich aan de boot vastklampend, kon hij niet verhinderen, dat zijn lichaam, door de vaart van het schip, met kracht tegen de ruwe onderkant sloeg. Vol schrammen en striemen werd hij als een Indiaan in oorlogskleuren aan boord getrokken. Willem heeft zich, ondanks het vertoon aan het Sloe (141), nooit zonder hulpmiddelen drijvend kunnen houden! Naar de Kruisstraat Aan het einde van het jaar 1924 ging Willem op zoek naar een woning. Hij zou aanstaande februari, nog vóór de gesloten periode van de vastentijd, met Toos in het huwelijk treden. Het viel hem niet mee een huis te vinden. Er heerste in die jaren in de Koog een zekere woningnood. Toen hij wat had gevonden, aarzelde hij ook niet het meteen te huren. In januari of begin februari nam hij van familie Bark afscheid en betrok de nog kale woning in Kruisstraat 8. Deze lag veel verder van zijn werk dan zijn kosthuis. Gelukkig leende zijn zus Mien hem vijfentwintig gulden om een fiets te kopen (142). Van de Beenakkers was Willem de eerste die ging trouwen; de ouders van Toos waren met dit fenomeen al vertrouwd geraakt. Willems huwelijk bracht geen plotselinge leegte op de Oude Rijn. Met october 1918, het begin van zijn militaire diensttijd, was hij al het huis uitgegaan. Voor Toos lag de toestand geheel anders. Zij was bijna nooit van huis geweest. Zij wekte de indruk zich alleen in de vertrouwde familiekring goed thuis te voelen. Tot haar verontwaardiging (nog steeds!) raadde de baas van de winkel, waar Toos werkte (De Koning) daarom Willem aan haar de eerste maanden niet naar Leiden te laten gaan. Deze raadgeving bleek overbodig. Afstand, armoe en de paulinische ordening (Eph.5,22-25) zouden haar bewegingsvrijheid beperken. Op woensdag 18 februari, de trouwdag der armen (geen loper, vroeg in de morgen en voor niets), kwamen Willem en Toos met familieleden en andere

75

75

trouwlustigen op het stadhuis. Zij verschenen in eenvoudige kleding. Met dit alledaagse vertoon riskeerden zij van de kant van de dienstdoende ambtenaar een misprijzende blik en een opmerking in de trant van: “u bent zeker kaatholiek” (143). Er ontstond, niet zonder reden overigens, enige paniek, toen Toos’ vader op zich liet wachten. De aanwezigheid van de wederzijdse ouders gaf niet alleen een feestelijk tintje aan deze administratieve plechtigheid maar was ook noodzakelijk. Meerderjarige kinderen hadden, tot in de jaren zestig, voor hun huwelijk tot hun dertigste jaar toestemming van de ouders nodig (144). Hij die gewoon was “voortreinen” te halen, liep zich te verbijten (145). Toos moest hem kalmeren. Toen Willem het over de kantonrechter had, kwam vader Prins plotseling opdagen. “Och”, zei hij laconiek, “ik dacht, jullie wachten wel op mij”. Dit incident bleek niet de enige hobbel op het huwelijkspad. Ver achter hen lag de geleverde strijd om de kleding die zij op de dag van het huwelijk zouden dragen. De meer romantisch aangelegde vrouw in Toos had voor de witte bruidsjapon gekozen, die na einmalig gebruik in de lucht van motteballen de rest van zijn leven zou slijten. De practisch en zuinig ingestelde man in Willem en zijn non-conformisme spraken zich daarentegen voor een colbertcostuum uit, dat hij naderhand bij speciale gelegenheden kon dragen. Willems verzet tegen de gehuurde staatsiedracht was zó sterk dat Toos, zij het met pijn, zich gewonnen gaf. Hun keuze viel op de proletariërs onder-de-officiële-staatsiekleding: het grijze mantelpak met een breedgerande zwarte hoed (het z.g. parasol-model) voor de vrouw en het grijze costuum met hoed voor de man. Donderdag 19 februari: de beide families verzamelden zich om 9 uur in de Mon Père. Heeroom zou de mis doen en het huwelijk inzegenen. Toos en Willem knielden op de bidstoel neer, die op het priesterkoor recht vóór het altaar was geplaatst. Toos had uit voorzichtigheid eerst wel gecontroleerd of haar stoel niet al te dicht bij de rand stond. Zij herinnerde zich maar al te goed, dat de vrouw van haar inmiddels overleden broer Willem tijdens de bruidsmis met stoel en al van het koor was gevallen. Na de kerkelijke plechtigheid ging het bruidspaar, tot verrassing van de bruid (en bruidegom?) en haar familie naar de Oude Rijn. Willems familie wilde de eerste, lang gehoopte en soms toch nog onzekere bruiloft in het eigen bolwerk vieren (146). Natuurlijk sprak uit de “ontvoering” ook de bedoeling heeroom tegen het “ruwe” jolijt te beschermen. Deze zorg strookte met de opvattingen van die dagen over het gaan en staan van de priester onder leken. Had de familie voor de Decimastraat gekozen, dan zou haar aanwezigheid, dunkt me, van korte duur geweest zijn. Voor de keuze geplaatst tussen een gezamenlijk feest in het huis van de schoonfamilie, dat door de kortstondige presentie van Willems familie het karakter van een receptie zou hebben gekregen én een viering in eigen kring, kozen de Beenakkers voor het

76

laatste. De leiding van het feest lag natuurlijk in handen van Mien die zich had ingespannen voor teksten van liedjes en gedichten te zorgen. Na afloop van het feest bracht Willem zijn vrouw naar haar ouderlijk huis, nam afscheid van haar en liep alleen terug. In de Kruisstraat Tussen de bruiloft en het hervatten van het dagelijkse leven lagen slechts enkele dagen. De arbeiders hadden in de jaren twintig maar een week vacantie per jaar; een vooruitgang, vergeleken met de toestand van vóór 1914, toen zij slechts vier vrije dagen hadden. Dit geringe aantal werd in een protestantse samenleving niet aangevuld met katholieke feesten die als zondag werden gevierd. Willem en Toos zijn vóór zondag 22 februari naar Koog a/d Zaan afgereisd. Hij ging aan het werk en liet zijn vrouw alleen thuis achter. Zij kende niemand in het dorp en wist er heg noch steg. Van haar buren was geen hulp te verwachten. Aan de ene zijde woonde een pietepeuterige onderwijzersfamilie die zomers bijna dagelijks in het tuintje rondkroop, op zoek naar verborgen onkruid en andere ongerechtigheden. Als een niet te nemen barrière stonden tussen beide families de hoogheid van het didactisch ambt en de kat die het op de bloeiende lelies van Toos had gemunt. Zodra zijn aanwezigheid in de tuin werd opgemerkt, werd het dier met water en soms met stenen bestookt. Aan de andere zijde woonde het tegendeel van het burgerdom: het gezin van een Drentse ketellapper (147). In diens familie was een hartig idioom de omgangstaal. En ‘s avonds bevestigden de kinderen vanuit het raam van hun slaapkamer de algemene ervaring, dat de jeugd gemakkelijker vloeken leert dan het A.B.N. spreken. Lieten zij aan de omgeving luid hun gvd’s “vloeiend en klaar” horen, bij het voorlezen bleven zij haperend in de “gé-van-gé-nis” steken. Moeder Bark bleef voor Toos voorlopig de enige steun. Haar hulpvaardigheid heeft Toos eens in verlegenheid gebracht, toen zij Toos aanbood voor haar op de markt paling te kopen. Blijkbaar had moeder Bark zelf Willem af en toe met deze dure vis verwend op de dag dat de katholiek zich van vlees, spek en jus uit vlees moest onthouden. Wij spreken dan over de vrijdag. Zij kon zich, zo lijkt het, maar slecht voorstellen, dat Willems leven, buiten haar zorgzame tussenkomst, uit iets anders dan ontberingen kon bestaan. De bezorgdheid van moeder Bark bleek, zeker in het begin, niet ongegrond. Toen Toos alleen voor de huishouding stond, verkeerde zij, wat haar kookkunst betreft, nog in haar leertijd. Hoe is het anders te verklaren, dat haar eerste culinaire proeve “gehaktballen” als projectielen heeft opgeleverd, die in een middeleeuwse oorlogvoering niet misstaan zouden hebben. Stelt u zich eens voor: gehakt zonder be-

77

77

schuit, brood of een andere substantie tot een bal kneden om deze vervolgens in kokend heet vet te laten verstenen! Ik ben benieuwd of vader zijn stelling: “wat moeder kookt, is altijd lekker”, toen al heeft verwoord. Of heeft hij met deze verklaring tot de komst van de kinderen gewacht ? Met scha en schande en na veel adviezen van haar schoonmoeder heeft Toos haar culinaire achterstand weggewerkt. In Zeeland sloeg zij zelfs eigen wegen in met het wekken van groenten en het bereiden van surrogaat roomboter van plantaardig vet en room met toevoeging van een gele kleurstof. Om tot de paling terug te keren: Toos vond deze veel te duur. Zij hield zich echter financieel groot en zei: “ik kan niet tegen vet eten”. Het jonge gezin had in de jaren twintig, per week, niet meer dan vijfentwintig gulden( aequivalent aan tweehonderdenvijftig gulden in onze dagen) te besteden. Van dat geld moesten behalve levensmiddelen ook nog de nodige huishoudelijke artikelen gekocht worden. Willem pakte dit tekort drastisch aan. Hij kocht van zijn weekloon meteen een tafel voor de keuken, een trapleer en andere spullen en liet het aan Toos over om met de rest van het geld rond te komen. Het bleef niet bij deze ene demonstratie van zuinigheid. Bijna de hele vooroorlogse generatie is in spaarzaamheid en soberheid opgevoed. Wanneer Toos het weekloon van Willem, minus een klein zakgeld, ontving, verdeelde zij dit bedrag over de verschillende posten van vaste uitgaven. Daartoe heeft zij ooit een ijzeren kistje met vakjes aangeschaft, elk met een eigen bestemming. Het geldkistje heeft echter weinig of geen dienst gedaan. In een notitieboekje werd de nette armoe boekhoudkundig vastgelegd. Uitgaven en inkomsten hielden elkaar niet vaak in evenwicht. Briefjes van “tegoed”, die de kinderen in hun spaarvarkens vonden, waren van deze onbalans de moedeloze getuigen. De inrichting van het eerste (vochtige) huis was sober. Het meubilair was eenvoudig maar degelijk en aangepast aan de beperkte ruimte (148). In de enige kamer die de beneden-verdieping telde, stond de tafel met een ingelegde donker-bruin-leren bekleding én daaromheen stoelen, ook met leer bekleed en van een rechte rugleuning voorzien, in de familietaal wegens de ongemakkelijke zit “acten van berouw” genoemd. Dan nog twee rookstoelen, waarvan Willem er één in de jaren zestig vakkundig heeft verlengd. Daarbij kwam natuurlijk -hij kon zijn verleden niet vergeten- niets anders dan lijm aan te pas (149). In deze kamer stond het pronkstuk van het ameublement en moeders trots: het buffet dat na een halve eeuw van verstolen bestaan zijn oude ereplaats heeft teruggekregen (150). In de keuken had Toos zich de trotse bezitster van een heuse witte kruidenset kunnen wanen, als haar oog niet op enkele witte vegen was gevallen. Willem had, op weg naar de Koog, de potjes van aardewerk, op één na, gebroken. Wei-

78

nig tijd hebbend, had hij de stukken met witte verf gelijmd en vervolgens de “gerepareerde” set, zonder eerst de verfresten weg te halen, opgehangen. Toos had hij er niets van verteld. Onder het schuin oplopende dak waren in de zolderruimte twee kleine slaapkamers gemaakt, elk met een erker. Electriciteit ontbrak. Oom Jan heeft tijdens het logeren ooit geprobeerd deze moderniteit aan te leggen maar zijn geknutsel heeft de eerste de beste kortsluiting niet overleefd. In één van de kamers stond het ouderlijke tweepersoonsledikant met hoge hoofd- en voeteneinden van bruin eikehout, dat bijna de hele ruimte gevuld moet hebben. Het bezat een spiraalmatras dat heel wat gerieflijker en degelijker was dan de houten onderlagen, waarop de kinderen sliepen (151). Vanuit de slaapkamer aan de achterkant keken onze ouders op de tuin neer. Deze was niet groter dan die op de Herensingel. Hoge schuttingen omsloten deze kleine ruimte. Achterin stond een merkwaardig huisje met ventilatiegaten. In het militaire jargon zou dit gebouwtje, naar zijn eenvoudige en efficiënte vormgeving, een “poepdoos” heten. De constructie was simpel: een zitplank met een gat dat door een deksel wordt afgesloten. Daaronder bevond zich een gemeentelijk tonnetje. De sanitaire dienst kwam geregeld met een paard-enwagen langs om de volle ton op te halen en een lege achter te laten (zonder fooi werd er “per ongeluk” wat gemorst). Een z.g. tonnetjesvloot bracht de faecaliën naar de tuinders. De schipper was voor een kleinigheid bereid ook in Willems volkstuintje, langs de spoorbaan en aan de vaart gelegen en eigendom van de N.S., de mest rijkelijk te laten vloeien. Willem bedreef tuinbouw als een ongeduldige leek die door een overvloed aan mest zijn groenten, in het bijzonder allerlei soorten kool, tot volle wasdom wilde forceren. Hij dwong met zijn kolen de bewondering van zijn groenteboer af want zij barstten bijkans in wanstaltige grootte uit de krop. Hij kon ze daardoor aan deze professionele bewonderaar verkopen. Vergeleken met Scheveningen, was het leven in de Koog wat stil blijven staan. Het bracht de onvoorbereide stadsmens soms in vermakelijke omstandigheden die via de vergrotende fantasie in komische verhalen werden vastgelegd. Zo bleef de anecdote over het bezoek van oom Jan aan het toilet voor het nageslacht bewaard. Dit gebeuren had ook alle ingrediënten van een klucht: de nachtelijke duisternis en de regen, de brandende kaars en de paraplu en dan nog het onderhoudende commentaar van de hoofdrolspeler. In het kinderlijk geheugen is ook de herinnering aan een boottocht van Willems familie op de Zaan achtergebleven. De overlevering van dat verhaal heeft geen dramatische achtergrond maar is op een banaal incident terug te voeren: de kreten van plezier van tante Annie die haar handen spattend door het water

79

79

haalde en haar gil van ontzetting, toen zij resten van de inhoud van de tonnetjesvloot opviste. De Spoorwegen op kousevoeten De familie Prins bleef niet achter in het tonen van belangstelling maar zij pakte het bezoek groots en modern aan. De aanleiding tot de feestelijke tocht naar de Koog was de geboorte van het eerste kind van Toos en Willem. Op 1 en niet op 2 februari, het feest van Maria-Lichtmis (152), waaraan familie Beenakker hardnekkig de voorkeur bleef geven, werd het eerste kind geboren. Het ontving naar katholiek gebruik voornamen van heiligen. De roepnaam “Jan” herinnert aan grootvader Beenakker, de tweede aan vaders broer Joop, terwijl de derde “Maria” teruggaat op een in de negentiende eeuw in zwang gekomen gewoonte. Ten overstaan van de ambtenaar van de burgerlijke stand verklaarden een collega van vader, een commies en een ambtenaar van het raadhuis, dat Catharina Prins, geboren te Leiden, de moeder van de eerstgeborene was. Was het een gebrek aan vertrouwen in de bekwaamheid van de vroedvrouw of hing het met vaders neiging samen “van alles het beste te nemen”, dat Willem en Toos korte metten maakten met de in hun kring aangehangen tweeëenheid van bijstand van de vroedvrouw én hulp van naasten of buren? De bevalling van de kinderen werd immers door hen aan de arts en de zorg voor moeder en kind aan de professionele handen van de baker toevertrouwd. Dit gebaar dat de grenzen van hun maatschappelijk milieu overschreed, weerspiegelt in de kiem, zo zou een biograaf ooit kunnen schrijven, de sociale opgang van dit gezin. Met het fenomeen van een heuse baker werd de familie van moeder bij haar bezoek aan de Koog geconfronteerd. De aankomst van deze potentiële aanhangers van het carnaval moet, qua luidruchtige uitgelatenheid en het gebruikte vervoermiddel, wel iets van een overval hebben gehad. In een buurt waar je, om het Van Duinkerken na te zeggen, geen zakdoek kan verliezen, zonder dat de politie deze met égards aan de voordeur zal terugbrengen, reed op een zondag in februari of maart een minibus de nauwelijks vier-meter-brede Kruisstraat in om voor het huis van Willem en Toos te stoppen. Achter het stuur zat Jan van der Wiel, echtgenoot van Stien en eigenaar van de bus. Wij leven nog in de tijd van kleine particuliere busondernemingen die als “eendagsvliegen” ontstonden en verdwenen. In “Leiden zoals het was” is op pagina 210 een foto van zo’n busje met zestien zitplaatsen afgedrukt (153). Naar ik mij uit verhalen herinner, verzorgde Van der Wiel het vervoer tussen Leiden en Haarlem. Met een verstarde glimlach deed Willem de deur open; de baker keek ontzet toe. Bij gebrek aan ruimte in de huiskamer verspreidde het gezelschap zich over

80

het hele huis. In liefdevolle aandacht bogen de bezoekers zich over het kind. Geen bezoek zonder drankje. Misschien was er nog wat van de brandewijn overgebleven, die bij de inmiddels vergrijsde ceremonie van “het hoofdje wassen” -een soort “spirituele” nadoop- was gebruikt. Toen de tijd om te rusten voor moeder en kind was aangebroken, werkte de baker met professionele routine het bezoek de slaapkamer uit. Deze verplaatsing van familieleden veroorzaakte op de benedenverdieping congestie. Willem voelde zich allengs de rol van de “Rattenvanger van Hamelen” opgedrongen maar miste diens toverkracht. Ten slotte verliet het gezelschap het huis. De historie verhaalt nog, dat de motor van de bus weigerde aan te slaan. Willem kreeg daarop visioenen van langdurige reparaties. Hij verzamelde met kloeke doortastendheid buurtgenoten om de bus aan te duwen. Tot zijn grote opluchting sloeg de motor aan. Onder het roepen van: “het is gezellig geweest” nam hij zwaaiend van de familie afscheid. Het leven blijft, óók op een heuglijke dag, bittere ernst. Op kousevoeten naderde een vertegenwoordiger van de plaatselijke spoorwegen met een gecamoufleerde opdracht. De afgezant had misschien een bosje bloemen bij zich. Onwaarschijnlijk, lijkt mij. Zo’n gul en persoonlijk gebaar bracht de plaatselijke chef licht in de verdenking van verspilling (154) en menselijkheid ten koste van de toen heersende normen van zuinigheid en zakelijkheid. Na gelukwensen en de geijkte formule, hoe het met moeder en kind ging, of het een jongen of een meisje was enz., kwam weldra de aap uit de mouw: wist zij soms iets van de sluitlantaarn die ‘s nachts, op de geboortedag, van de laatste wagon was gevallen? Daarbij was deze zó beschadigd dat de oorzaak van de val, een defect of een ondeskundige bevestiging, niet meer te achterhalen viel. “Och mevrouw, fouten maken is menselijk, zeker, als je pas vader geworden bent”, klonk het zalvend. Toos bleek echter sinds haar huwelijk verontrustende vorderingen op het glibberige pad van verheimelijking te hebben gemaakt. Hoewel zij beter wist, hield zij zich van de domme. Op een andere locatie werd Willem aan de tand gevoeld. Hij moest zich als verantwoordelijke schriftelijk verdedigen. Hij zat fout, dat wist hij. Maar hoe zich er uit te redden? Hij vroeg het zijn collega Van der Loos, een in het vak vergrijsde rot. Deze adviseerde hem niet te bekennen en de volgende magische formule neer te schrijven: “mij ter zake niets bekend” (155). En nu maar afwachten. De vermelde zinsnede vormde de eerste verdediging tegen ambtelijke speurders naar schuldigen. Niemand kan beweren, dat vader zich, met het debiteren van dit leugentje, geweld moest aandoen want in militaire dienst had hij ervaren, dat in het rijk van de duisternis andere wetten gelden dan in het rijk Gods. Bij de Spoorwegen die vroeger meer dan nu, quasi-militair georganiseerd waren, werden alle ge-

81

81

maakte fouten op de conduite-staat vermeld. De som ervan bepaalde de kans op promotie. Was er van financiële schade sprake, dan werd er op het loon ingehouden (156). Om nog op de affaire van de sluitlantaarn terug te komen, de schuldvraag bleef onbeantwoord en Willems conduite-staat daardoor smetteloos. De familie Beenakker is naar aanleiding van Jans geboorte ook naar de Koog afgereisd. Grootvader en grootmoeder wilden als peter en meter bij de doop op 2 februari aanwezig zijn. Zij hadden alle reden zich over de geboorte van het eerste mannelijke kind te verheugen, waarin het voortleven van de familie, krachtens het patriarchale beginsel, verzekerd leek. Geen neef is aan de hand van de tantes (de zusters van Willem) zó veel gefotografeerd als hij. Er werd van hem na ongeveer veertig dagen (het lijkt wel een Jezus-verhaal) in het atelier van Slegtenhorst op de Nieuwe Rijn zelfs een staatsieportret gemaakt. Daarop prijkt hij dan als een mollig “feestboeket”, op een lamsvel gevlijd, in een ovale omlijsting. En op de Oude Rijn breiden en naaiden de tantes, dat het een lieve lust was. Aan de studie “Het zal vooral van jou afhangen of Willem gaat studeren”, zei heeroom op de trouwdag tegen Toos. In zijn woorden klonk het stille verwijt door aan zijn broer, dat hij van 1921 tot 1925 niets had gedaan om zijn kansen op promotie te verbeteren. Vreemd deze lethargie die niet in het beeld past, dat de kinderen van hun vader hebben gevormd. Als “de man van de voorzorg”, zo kennen wij hem, in grote en kleine zaken of het nu studie, het sluiten van verzekeringen of het overdreven vroeg weggaan om de trein te halen betreft (157). Dit vooruitzien vertaalde zich ook in de keuze van het type onderwijs, dat hij zijn kinderen liet volgen. Hij toont zich daarin ambitieus en geestelijk aan het arbeidersmilieu ontgroeid. In de tijd dat eenvoudige ouders hun kinderen naar parochiële mulo’s stuurden en het volgen van het gymnasiale onderwijs door kinderen van arbeiders als een teken van geestelijke hoogmoed werd beschouwd, liet Willem in de zomer van 1937 zijn oudste zoon op het stedelijk gymnasium van Middelburg als leerling inschrijven (158). In de eerste jaren na de tweede wereldoorlog die de mentaliteit, aanvankelijk nog aarzelend, heeft veranderd, bleek de drempel voor de kinderen van de meeste arbeiders nog te hoog. Slechts twee families vertegenwoordigden toen (tot 1948) het katholieke volksdeel van het oude Rotterdam-Zuid op het R.K. gymnasium op de Beukelsdijk. Nogmaals, vreemd deze passiviteit die Willem vastnagelde op deze positie met geen ander vooruitzicht dan op het blijven opknappen van vervelende en vaak conflictueuze karweitjes zoals het dragen van koffers en het met zwabber

82

en stofdoek schoonhouden van het kantoor van de chef (159). Dit nederige werk heeft overigens wel het onbetwistbare bewijs van zijn eerlijkheid opgeleverd, toen hij, het stof onder het vloerkleed vegend, de daaronder verborgen geldstukken liet liggen. Hij kon deze provocerende test uit een keukenmeidenroman natuurlijk niet over zijn kant laten gaan en reageerde spottend: “chef, het is op dit kantoor zeker de gewoonte de inhoud van de portemonnee onder het kleed te legen; ik heb het geld maar laten liggen”. De vrijgezellen-jaren van 1921 tot 1925 moeten voor hem een gelukkige tijd geweest zijn. Voor altijd van het militaristisch gedoe verlost, zat hij met zijn vaste aanstelling in een semi-overheidsinstelling op het spoor van maatschappelijke zekerheid. Hij had nog zijn droom over een baan in het onderwijs maar de vervulling ervan was van latere zorg (160). Voorlopig had hij zijn handen vol aan de liefde en was hij met een inhaal-manoeuvre bezig. Dorpelingen signaleerden hem in en op het water, aan boord van zeilboten, in een zwempak, op de schaats en bij een muziek-opvoering (161). Maar er is in zijn aanleg en in de werkomstandigheden een en ander geweest, dat zijn uitgroei in sportieve en muzikale richting heeft belemmerd: namelijk zijn musculaire gemakzucht en de wisselende diensttijden. Het enige wat hij blijvend op zich nam, was het secretariaat van de plaatselijke afdeling van Sint-Rafaël. Het huwelijk zou hem rauw uit zijn onbezorgd bestaan wekken. Zijn verantwoordelijkheidsgevoel riep hem tot studie. De Spoorwegen hadden een scala van banen in de aanbieding maar bij de Maatschappij was er niets te geef; alles moest in zelftucht en strikt vastgelegde étappes verdiend worden. In drie categorieën konden de “werkers in het veld” carrière maken. Voor degenen die een diploma van de middelbare school hadden, lagen de perspectieven het gunstigst. Zij konden tot de hoogste klasse doordringen en commies of stationschef worden. De ongediplomeerden, vóór de oorlog nagenoeg het grootste gedeelte van het personeel, begonnen hun loopbaan in de (laagste) categorie der arbeiders. De weg naar de top was lang en had iets van een hindernisloop met de kwaliteit van de deelnemer en het benoemingsbeleid van de directie als gangmakers. Soms verlamde de laatstgenoemde de voortgang, zoals de jaren dertig lieten zien. In deze “zuinige” jaren stokte de carrière van de meesten zoals ook die van Willem. Bij hem lag tussen het behalen van het diploma van stationsassistent en de aanstelling in deze functie een periode van bijna tien jaar. Wij mogen niet onvermeld laten, dat met zo’n benoeming een barrière werd doorbroken: het passeren van de grens tussen de eerste en tweede categorie, tussen de categorie van de arbeiders en die van de beambten of ambtenaren. In de Rotterdamse volksmond sprak men toen, om zijn zwart-laken uniform met de koperen knopen, van een hoge “mieter”.

83

83

De oorlog bracht meer vaart in de carrière van velen (noot 112). Van dit gunstige getij profiteerde ook Willem. Om het nog eens te herhalen: in november 1940 volgde zijn aanstelling tot stationsassistent (162) en in januari 1941, na het behalen van zijn diploma in deze maand, werd hij stationsambtenaar. Met zijn vooropleiding had Willem, zo leek het, de top in zijn loopbaan van spoorman bereikt. Maar de oorlog heeft ook bij de N.S. verandering van mentaliteit gebracht. De tot dan toe strikt in acht genomen regels werden wat versoepeld voor hen die wegens hun lange staat van dienst (bij Willem een periode van vijfentwintig jaar) eigenlijk een rang van de derde categorie verdienden. In dit quasigeneraal-pardon speelde wellicht ook het realistische besef mee, dat met de grotere verbreiding van het middelbare onderwijs deze groep van oudgedienden tot een uitstervend ras ging behoren. De directie besloot daarom -haar soepelheid mocht niet te veel geld kosten- de functie van commies met twee inleidende rangen op te rekken: die van adjunct-commies en commies-titulair (wel de titel maar niet het geld!). In 1946 werd Willem met terugwerkende kracht tot 1 januari 1945 tot adjunct-commies benoemd. In 1954 heeft hij zijn hoogste rang bereikt: die van commies-titulair. In de luwte van zijn carrière keek Willem verlangend vooruit naar zijn pensioen en blikte hij over ongeveer een kwart eeuw heen met voldoening terug op zijn toen genomen besluit “aan de studie te gaan”. Het was toen te laat geweest om nog aan het examen van arbeider-telegrafist mee te doen. Daarom haalde hij eerst het examen “Morse” (augustus 1925). Daarna gaf hij zich in het begin van 1926 op voor het mondelinge examen van arbeider-telegrafist, dat in Utrecht werd afgenomen. Dank zij de malariamug weet het nageslacht, dat hij in mei of juni, in ieder geval vóór juli, de maand van de uitslag, naar de Domstad is afgereisd. Hij deed er in het koortsvrije interval van de derdendaagse koorts zijn mondeling. Willem was sinds 1923 met het fenomeen van malaria zó vertrouwd geraakt dat hij het tijdstip van pieken en dalen van de koortsaanvallen van tevoren nauwkeurig kon berekenen. Met deze kennis kon hij met een gerust hart het examen afwachten. De commissie liet hem in juli, waarschijnlijk bij monde van de chef, weten, dat hij “met gunstig gevolg” geslaagd was. Nu maar wachten op de beloning van zijn inspanning. Die kwam er: met ingang van zondag 20 maart 1927 werd hij als arbeider-telegrafist in Noord-Kraayert te werk gesteld. Hij ontdekte met enige moeite dit gehucht op de kaart van Zeeland. In de rij van stations die hij tijdens zijn examen uit het hoofd had moeten opdreunen, was er vast geen plaats voor dit stationnetje ingeruimd. Omstreeks 16 maart namen Willem en Toos met Janbaas op het station van Koog a/d Zaan voor de laatste maal de trein naar Amsterdam. Daar stapten zij over en precies 1.40u. later stonden zij op het perron van Rotterdam D.P. (Delftse Poort), het tegenwoordige Rotterdam-Centraal. Op dit station vonden

84

zij de boemel die na ongeveer 3,5u. in Noord-Kraayert zou stoppen: vijf uur sporen om van rangeerder telegrafist te worden, het overstappen in Amsterdam, Rotterdam en Roosendaal niet meegeteld! Hoe lang zou de reis wel niet duren, als je chef zou worden? Na deze “wereldreis” konden Willem en Toos met eigen ogen eindelijk zien, dat zij qua techniek in een prehistorie waren beland: geen gas, geen electriciteit en geen waterleiding. Met Willem aan de seinsleutel, Toos in verwachting en Janbaas in de wieg stapte het gezin de Zeeuwse jaren binnen.

85

85

86

HOOFDSTUK 9

De Zeeuwse jaren (16 maart 1927 - 13 mei 1938) Het dorp In de halve cirkel die zich ten westen van de Toldijk, van het café “De Tol” tot aan de herberg van J. Vermeule, van H 182 tot H 175 (163), uitstrekte en toentertijd aan tal van boerderijen plaats bood, hebben wij, onder veilige beschutting van kroeg en boerderij, jaren van onze jeugd gesleten. Aan onze kant van de spoorlijn woonden, op een honderdtal meters afstand van ons huis (H 179), de kleine boeren Rijk (H 180) en Raas (H 181) en aan de overkant van de spoorbaan een vertegenwoordiger van een wat gedegradeerde tak van een bekend Zeeuws geslacht Magnus (H 178) en de heerboer Goense (H 177). Het gemeente-archief vermeldt ook nog de namen van een “heerboer in de dop” Adriaansens (H 175) en van een bij Rijkswaterstaat te werk gestelde kantonnier uit Rotterdam Everdingen (H 176) (164). Zij waren allen katholiek. De protestantse wereld begon voor ons over de dijk met de familie (Pieter) Den Engelsman. Op een goeie dag wilde bovenmeester Van den Dries zijn leerlingen wat wegwijs maken in de sociale verhoudingen in de dorpsgemeenschap en hij vroeg aan de knapste jongen uit de klas: “Jaen, weet jij voor wie je je pet in het dorp moet afnemen?“. Na enig aarzelen kwam vlot op een catechismusdreun het antwoord: “voor de meester en de juf, voor meneer pastoor en de dokter, voor de boeren Goense, Pieters, Vermue, De Baar, Adriaansens ........ die meer dan tweeduizend gulden per jaar verdienen en ‘s morgens en ‘s middags hun schoffel als een onderscheidingsteken hanteren en het zware werk aan boerenarbeiders overlaten en na de hoogmis in het café van Van den Dries (165) samenkomen en niét voor -hij was niet meer te stuiten- Raas, Rijk, Vette ..... die duizend gulden of minder per jaar verdienen en -voor zover zij boer waren- het zware werk van ploegen, zaaien, oogsten en verwerken van de oogst zelf moeten doen en na de hoogmis in de winkel van Menheere annex café hun borreltje drinken en ook niet voor Beenakker van wie meneer pastoor (Boos) zegt, dat hij geen haltechef maar een gewone arbeider (-telegrafist) is, omdat hij weigert evenveel plaatsgeld (in de kerk) als een rijke boer te betalen” (166). Dan stokt zijn adem. (Een fragment van een denkbeeldige les van meester Pieter van den Dries, hoofd van de Sint-Isidorus-school). Het al geciteerde kohier van de jaren twintig en dertig levert het ondubbelzinnige bewijs van het numerieke overwicht van de boeren(-arbeiders) op de

87

87

bewoners van de dorpskern: meer dan 80% van de ouders van de schoolkinderen woonde buiten dit centrum. Het aantal inwoners omstreeks 1930 lag naar onze schatting tussen de 1000 en 1100 (167). Het dorpscentrum stelde in onze kinderjaren niet veel voor. Volgens de volkstelling van 1930 (168) waren er in de bebouwde kom 38 woningen, 7 winkels, w.o. de kruidenierszaak van Menheere annex café, de bakkerij van Nico van ‘t Westeinde en het café van Van den Dries. Sinds 1924 hadden de katholieken er een lagere school; de protestanten zouden in 1930 volgen. De eersten hebben in 1928 hun kerk in het dorpscentrum geopend en de anderen pas in 1953. Naar ik mij herinner, bezochten wij het dorp bijna alleen zondags. Vanaf ons huis was het via de Toldijk en Postweg ongeveer een halfuur lopen. Op deze dag waren de winkels open. Katholieke kerkgangers hadden de gewoonte vóór de hoogmis hun boodschappenlijstje bij de kruidenier achter te laten om na de mis hun spullen op te halen. De mannen doken dan het café in. Toen Willem en Toos op een middag in maart 1927 uit de boemel stapten, hebben zij niet beseft in een dorp te komen, dat bijna geen geschiedenis kende. Op een in 1915 uitgegeven topografische kaart komt het nog niet voor. De naam van het stationnetje “Noord-Kraayert” was in 1927 een halve eeuw ouder dan het gelijknamige gehucht (169). De boeren in de polders van Noord- en WestKraayert waren er eerder dan de “witte boorden” en neringdoenden, de boerderijen eerder dan de woonhuizen in het dorp. Het “dorp in de verstrooiing” heette tot in 1929 naar het station “NoordKraayert”. Aan deze merkwaardige naamgeving kwam in dat jaar een einde naar aanleiding van het verzoekschrift van enkele notabele dorpelingen, onder wie bezoekers van het café van Van den Dries én pastoor Bots, aan de gemeenteraad van ‘s-Heerarendskerke hun dorp voortaan naar hun burgemeester (Lewe van Neyenstein) “Lewedorp” te mogen noemen. Het argument was, dat de oude naam de geografische werkelijkheid niet dekte: de dorpskern lag niet in Noordmaar in West-Kraayert. Zo gevraagd, zo besloten. De Spoorwegen zouden in 1930 volgen. Hiervoor was wel een bezoek van de burgemeester aan “Utrecht” nodig (170). Ons huis aan de spoorlijn Lewedorp ligt op Zuid-Beveland aan de spoorlijn van Roosendaal naar Middelburg, tien km ten westen van Goes en negen ten oosten van Middelburg. Aan deze lijn lag ons vrijstaand huis dat in 1915 op de plaats van de voormalige halte “Noord-Kraayert” gebouwd was. Het station verrees in hetzelfde jaar, vijfentwintig meter verderop, in de richting van Roosendaal.

88

Ons woonhuis, aan de voorkant en op zij door een hekwerk omgeven, lag aan de overweg en op vijf meter afstand van de spoorlijn. De voorzijde keek op de Toldijk en de spoorwegovergang uit. De spoorlijn doorsneed de dijk. Door deze coupure zou het water, bij een eventuele overstroming, een vrije doorgang hebben. Daarom werd er aan weerszijden tegen het dijklichaam een muur opgericht met twee gleuven, waarin twee rijen balken als een waterkering konden worden geplaatst. Deze potentiële bescherming heette “keermuur”. De afsluitbalken bevonden zich op de dijk dichtbij deze muur in een overdekte opslagruimte. Ongeveer zestig meter vóór de coupure werd de grindweg die met de dijk samenviel, niet ver van ons huis aan weerskanten onderlangs de dijk gevoerd. De voorbijganger, van het dorp komend, moest de afslag rechts nemen om naar het station te gaan én links afdalen, wanneer hij, voorbij de overweg, zijn wandeling op de Toldijk wilde vervolgen om de zee te kunnen bereiken. Hij had dan nog tien minuten te gaan. Te vermelden valt nog, dat bij de aftakking, aan de linkerkant, een zandpad begon, dat naar de boerderij van Rijk leidde. Terwijl de dijk vrij uitzicht aan de voorzijde van het huis belette, bood de achterkant de schouwer het wijde panorama van het polderland met hier en daar een boerdeij. Links die van fam. Rijk. Klein gehuisvest, woonden er twaalf personen. Het huishouden miste duidelijk de strakke hand van moeder de vrouw. Zij leed aan tuberculose en lag jarenlang ziek op bed in de voorkamer. Zij overleed in 1932 op zevenenveertigjarige leefdtijd. Haar oudste dochter was toen zeventien jaar. Zij had met haar jongere zus jarenlang het huishouden moeten zien te redderen (171). Het boerenerf gaf een beeld van ordeloosheid maar het droeg bij al de chaos het onbeschrijflijke air van idyllische bekoorlijkheid: kippen, konijnen, katten van allerlei kleur en leeftijd en een enkele hond liepen tussen lege of volle manden, melkbussen, kruiwagens, resten van kapotte werktuigen ... En dan nog de lucht van mest en de aanwezigheid van vliegen en muggen, waaraan een stadsmens nooit kan wennen! Tussen ons huis en dat van Rijk lag een laag gelegen stuk land, eigendom van twee in Goes woonachtige zusters die het hadden verpacht. Er werden op dit perceel in wisselbouw suikerbieten verbouwd. Stadsmensen zullen op deze zakelijke mededeling niet reageren maar wie jarenlang in deze contreien heeft geleefd, veert met een weemoedige blik van herinnering op. Hij ziet zich weer stenen leggen onder de wielen van passerende, met suikerbieten opgetaste wagens of een biet uit de wankele stapel trekken om zich daarna, volgens het heersende gewoonterecht, de gevallen vruchten toe te eigenen. Deze of gene zoon of knecht van de boer speelde soms het profijtelijke kinderspel mee door blind te zijn voor de gelegde valstrikken. Na afloop van de campagne werden de bieten weer aan de boeren verkocht.

89

89

Het eerder genoemde akkerland grensde aan de glooiing van de Toldijk, daarvan gescheiden door een haag wilgen en een greppel, in het Zeeuws “dulve” of “dalve” geheten. In het droge zomerseizoen speelden wij er. Bij het in orde brengen van zijn tuin had Willem in het tweede jaar met de pachter een grensgeschil over de precieze afbakening op te lossen. De boer had, voor het gemak bij het ploegen, de haakse hoeken, met toelating van de vorige bewoner, in zijn voordeel afgerond. De regeling van het geschil bleek een goede verstandhouding niet in de weg te staan, al fronste de boer af en toe zijn wenkbrauwen om de onorthodoxe practijken van Willem, die soms aan beunhazerij grensden. Wie verplant er ook, met verachting van de wetten der seizoenen, in de hitte van een droge zomer oude heggestruiken? Willem; en hij betaalde zijn overmoed met zweetdruppels maar incasseerde als beloning wel de tien gulden van de gewonnen weddenschap. Achter Rijk bevond zich de boerderij van P.Raas. Deze boer behoorde, nog meer dan de al genoemde buurman, tot de agrariërs die als arbeiders in het oogstseizoen trachtten er wat bij te verdienen. De kinderen van Raas waren jonger dan die van Rijk en meer van onze leeftijd (172). Als kind frappeerde mij hun gang als die van paarden die hun kop en hals, in cadans met hun poten, op en neer bewegen. Dit beeld is alleen in de herinnering nog op te roepen, doordat de boerderij en het omringende land nu onder een laag asfalt van de na 1968 aangelegde rijksweg “A 58” bedolven liggen. Waar ooit aardappelen in de hete as werden gepoft, mussen gebraden en waar eigenlijk tegen de zin van onze ouders in primitieve tenten werd overnacht, raast nu het verkeer. Heel dichtbij lag het wachthuis van Digna Magnus. Vanuit het raam van de keuken keken wij erop. Het lag aan de overkant van de spoorlijn. Machinisten herkenden het aan het rangnummer 53. Hij valt niet uit mijn herinnering weg te denken die spoorlijn: een strikt verboden speelterrein voor de kinderen en daarom zo boeiend; fluitende stoomlocomotieven die je op winterse avonden ervan overtuigden, dat er toch nog mensen leefden, woest (en onbegrijpelijk) gebarende machinisten, alleen maar omdat je, op het tuinhek staande, een vlieger aan een klein touw boven de rail in de wind liet dansen, moeder Magnus die met een matteklopper op het achterste van het paard van de marskramer sloeg, dat halverwege de overweg niet verder durfde ..... Deze spoorlijn, voor de kinderen een bron van vermaak maar voor de ouders er één van zorg, is de verbinding met mijn vroegste verleden. Digna Magnus bewoonde in 1927 nog met al haar kinderen, drie zonen en vijf dochters, in de leeftijd van veertien tot vijfentwintig jaar (173), het kleine wachthuis. Digna was sinds 1914 weduwe van de overwegwachter en zou nadien nog jarenlang de spoorbomen met de hand bedienen, daarmee de in 1878 begonnen traditie van de familie van haar man voortzettend. Haar schoonvader

90

was de eerste overwegwachter. De oudste dochter heette Kee en was met haar vijfentwintig jaar even oud als Toos. Toos moest, zeker de eerste tijd, nog al eens een beroep op haar buurvrouw doen, wanneer zij voor boodschappen naar Middelburg ging. Dan gaven de dochters onder leiding van Kee, alle in klederdracht gestoken, zoals ook hun broers, een demonstratie van moederlijke zorg. Janbaas werd in de kring van kloekhennen gevoed, vertroeteld en ten slotte op tafel gezet, vanwaar hij de boel vermaakte. Een van zijn succesnummers was het op- en neerhalen van de met petrolie gevulde treklamp. Een gevaarlijk spel want daarbij kon het zware contragewicht losraken en vallen. Dat overkwam Toos eens, toen zij haar zoon op tafel aan het verzorgen was. Het gewicht miste Jan op een haar na. Wij horen over zijn succesnummer in één van haar eerste brieven die zij vanuit Lewedorp aan haar familie stuurde. In dezelfde brief lezen wij ook, dat vooral Kee een diepe indruk op Janbaas had gemaakt. Hij hoefde haar maar te zien of: “hij zette een (vervaarlijke) keel op” (174). Willem nuanceerde in dezelfde brief overigens de waarde van haar aantrekkingskracht met op te merken: “daar is voor hem zeker wat te halen”. Voorlopig beperkte deze primitieve drang zich tot wat onschuldig gekrijs. Anders werd het, toen Janbaas ging lopen. Vanaf dat ogenblik moest Toos hem voor zijn eigen veiligheid, onder ach en wee van de overkant, aan de ketting leggen, wanneer hij in de tuin ging spelen. De huisnummers, in neergaande lijn volgend, komen wij bij boer Goense die schuin achter Magnus woonde. Zijn boerderij trok ons. Als ik daaraan terugdenk, zie ik weer de hooizolder voor me, waarvan wij zonder gevaar konden afspringen én de vreemdsoortige varkens die met hun “hongervorm” meer leken op hun verre voorouders, het wild zwijn, dan op het wel-doorvoede gedomesticeerde type. Hun honger was niet te stillen. Zo aten zij eens de appels met juten zak en al op, toen de boer vergeten was de zak weg te halen. Het zou niet bij kijken naar deze varkens blijven. Wanneer de slachter was geweest, kregen wij van de boer soms een stukje zwoerd. Er is een ziekelijk soort heimwee nodig om van de herinnering aan dat stukje huid met wat spek eraan, waarop je de hele dag, alsof het kauwgom was, kon kauwen, nog te kunnen genieten. Maar wij genoten er toen van en het was ons aan te zien: wij representeerden op Zeeuwse bodem Hollands welvaren. Wij voldeden aan het schoonheidsideaal van het toenmalige platteland dat niets van de moderne stadse fratsen van vermageringskuur en -dieet begrepen zou hebben. De naamgenoot van heeroom stond model voor de boerse schoonheid. Blozende wangen en een glimmende huid als van een goed doorvoed trekpaard, sierden hem. “Goed Zeeuws, goed rond” hadden Hollanders kunnen zeggen, “rond” in de letterlijke zin nemend: maar “wat sköne” zeiden de Zeeuwse boerinnen. En bij de strenge schooljuf

91

91

Solba kon hij geen kwaad doen! Het is geenszins verwonderlijk, dat hij in zijn handel en wandel aan een zekere traagheid leed. Deze brak hem op, toen hij op het weiland van Goense op de loop ging voor de paarden die zijn zus en oudste broer in zijn richting hadden opgejaagd. Overblijven nog, om met de rondgang te eindigen, de Rotterdamse kantonnier en boer Adriaansens. Zij roepen in mijn herinnering geen beeld op. Zij blijven voor mij louter namen, door het bevolkingsregister aangedragen. Beschrijving van huis en tuin Er ligt meer dan zeventig jaar tussen het heden en de gedenkwaardige dag, waarop Willem en Toos in maart 1927 de Zeeuwse bodem betraden. Voor de eerste of tweede maal? Uit de ons bekende brief van 26 maart zou op te maken zijn, dat Willem twee van zijn kostbare verlofdagen had opgenomen om met zijn vrouw van tevoren ter plaatse poolshoogte te kunnen nemen. Maar wat doet het precieze aantal ertoe, wanneer de korte tijdsruimte tussen de beide bezoeken volledig in het verleden is opgelost. Onze ouders gingen in het gezelschap van de opzichter van de wegwerkers rechttoe, rechtaan langs de spoorlijn naar hun nieuwe huis. Zij zagen onmiddellijk de twee huizen. Het hunne stak in zijn dubbele hoogte ver boven dat van Magnus uit. Verder geen ander met mensenhanden gemaakt obstakel dan de lang gerekte lijnen van de rails. Toos ervoer de ledigheid van het landschap en nam in een ogenblik van verlatenheid de pen op om haar nieuwe leefwereld voor Mien in details te beschrijven. Het eerste wat haar opviel, was de deurklopper in plaats van een bel. Dit oerding versterkte haar prille indruk, dat de tijd er had stilgestaan. De opzichter deed de deur met een loper open. Zij kwamen in een halletje met aan de linkerkant een deur die tot de kelder toegang gaf. In deze koele ruimte werden geweckte groenten, ronde kazen en andere bederfelijke levensmiddelen bewaard. Rechts was de w.c., van een rudimentair niveau, met een raampje dat als enige de voorgevel “sierde”. Goddank! Zij waren weer in hun oude vertrouwde omgeving met de penetrante geur en de vliegen die, althans in de zomer, uit de w.c.-pot naar het licht zoemden. Alleen het losse tonnetje ontbrak. Zelfwerkzaamheid was hier het parool. Door een gat in de pot verdwenen de faeces naarbuiten in een put, met een deksel afgesloten. Ging deze omhoog, dan werd het de hoogste tijd het gemetselde reservoir leeg te scheppen en de inhoud over het land te verspreiden (175). Bij deze vergaarbak bevond zich ook een goed afgesloten en niet meer gebruikte regenput. Via het halletje gingen zij de keuken binnen, een misleidende naam voor het grootste vertrek van het huis. Naar plattelandse gewoonte werd de keuken ook als woonkamer gebruikt. Wat zag het er, zoals alle leeggemaakte huizen, ontta-

92

keld uit en ook verwaarloosd en vervuild! Toos monsterde met een critische blik de tekorten, de mogelijkheden van stoffering, aankleding en indeling. Rechts van de deur was een zwarte pomp met een zwengel, lelijk en verweerd en niet meer goed te krijgen. Aan dezelfde kant het zinken aanrecht met kringen, dof en vol butsen. Daar was nog wel wat aan te doen. Onder het aanrecht wat kastjes. Links achterin de schoorsteen met het fornuis, waar de vorige bewoner jarenlang ‘s zomers en ‘s winters stoffige briketten had verstookt. Toos ging al heel gauw op petroleum over: eerst een primus van grijs-blauw email en later op een petroleum-vergasser. Naast de schoorsteen stond een flinke glazen kast. Er is toen misschien terloops over het vegen van de schoorsteen, die twee kamers moest bedienen, gesproken. Dit werkje was geen sinecure. Het dak was zó steil dat bijna niemand van de wegwerkers erop durfde. Toen of later is er een simpele en bijna afdoende oplossing gevonden: twee schoten hagel in een haast afgesloten ruimte. De schoorsteen dreigde onder het besloten geweld te exploderen. Jaren van roet vonden een weg door een barrière van kranten en juten zakken. Toos bekeek het plafond en de muren. Het witwerk was zwart van het roet en het behang gescheurd. “Er moet hier nodig behangen en gewit worden”, zegt zij. “Behangen kun je krijgen maar witwerk moet je betalen”, antwoordde de opzichter. Willem mat intussen de oppervlakte van de vloer en noteerde met een blauw aniline-potlood de getallen (176). De woonkeuken was ongeveer 6 bij 5 meter met een hoogte van circa 3,5 meter. In deze hele ruimte zeil leggen, was veel te duur. Daarom werden er twee kokosmatten van 2,30 bij 2,80 gekocht, onverslijtbaar en een beproeving voor de knieën van de kinderen. Je kreeg er “kerkknieën” van. De vier (schuif)ramen, aan elke kant van de kamer twee, en evenzovele in de achterkamer, met luiken die van buiten werden toegedaan en van binnen gesloten, waren de grote charmes van deze woning. Zij waren aan de buitenkant groen en van binnen romig-geel. Elk raam was in acht ruitjes verdeeld. Voor de dorpsarchitect had blijkbaar de slogan gegolden: “laat licht en lucht uw huis binnentreden”. Het was er binnen inderdaad verre van donker maar ook tochtig, als de wind krachtig op de ramen blies en de blinden nog niet gesloten waren. In de koude winters huisden wij daarom in de kleinere achterkamer. De boeren die op hun boerderij wel de tocht maar niet het licht hadden, spraken van het “glazen paleis”. “Ik heb wel zestig el (ongeveer veertig meter) vitrage voor de keuken nodig”, schreef Toos aan Mien. Het is daardoor aan te nemen, dat elk raam minimaal 2,5 bij 0,70 meter was. In dit vertrek kwam, aan de linkerkant bij de trapdeur, de in Zeeland gekochte divan te staan, geschikt als zit-

93

93

bank en ligbed. In de weken van herstel van haar keeloperatie en in de periode vóór en na de bevalling of na haar galaanvallen zou Toos, als Willem dienst had, daarop liggend, het gezin besturen. Om op de operatie terug te komen: haar verblijf in het ziekenhuis van Goes is in een kinderlijke uitspraak vereeuwigd: “moeder in het ziekenhuis, vader is een inbreker”. In dit zinnetje komen wij een bijna traumatische ervaring op het spoor, die alleen maar door het inslaan van een ruitje veroorzaakt is. Na deze afdwaling moeten wij, wat de divan betreft, nog een voordeel noemen: het verbergen van rommel achter de afhangende franje. Tante Rie had daar op de Herensingel een handje van. Er werd ook een ronde mahonie-houten tafel aangeschaft die een plaats in de woonkeuken kreeg. Deze had één poot met een kruisvormige voetsteun. Het gebeurde wel eens, dat deze tafel door het speelse geweld van de kinderen omviel. Het dagelijkse leven van het gezin speelde zich in de keuken af. Er was zoveel ruimte met zó weinig meubelen dat een blind paard er geen kwaad kon doen, dus ook niet een kind op een driewieler. Ten slotte was er rechts achterin de deur naar de veel kleinere huiskamer ofwel de “goeie kamer”, waar in het algemeen alleen het bezoek mocht komen. Met dezelfde oppervlakte aan ramen als de woonkeuken was dit vertrek, 4 meter in de lengte en 5 in de breedte, het lichtste van het huis. Daar werd, neem ik aan, wel zeil gelegd en dáár stond het beste huisraad zoals de al gememoreerde fauteuil, de tafel uit Koog a/d Zaan en de mooiste kast van het huis: het buffet (177). Achterin stond een vaste kast. Wij herinneren ons deze zo goed, omdat moeder de gewoonte had boven op de kast de cadeautjes voor het Sinterklaasfeest te verbergen. Om naar boven te gaan wandelde het gezelschap via de woonkeuken naar de trapdeur. Toos en Willem hadden geen oog voor de treden, waarop hun onwillige kinderen ooit werden gevoed maar blikten nieuwsgierig omhoog. Bovengekomen, schrokken zij van de troep. De vorige bewoner, ook een spoorman met zijn gezin, had de zolder als kippenren gebruikt. In de reten van de plankenvloer zaten resten van voedsel en mest. Toos zag zich al met stoffer-en-blik en een puntig voorwerp bezig het vuil tussen de planken weg te halen. Aan een stofzuiger viel niet te denken. Deze was veel te duur en trouwens: zij hadden geen electriciteit en deze zou, ondanks de in 1929 gehouden enquête, er vóór ons vertrek in 1938 ook niet komen (178). Vele jaren had zij nodig om het ongedierte dat zich tussen en achter de planken schuil hield, met allerlei huismiddelen op te ruimen. Onze ouders lieten hun ogen door de zolder dwalen. Het was er licht dank zij de dakkapellen, één aan elke kant. Links en rechts achterin de afgeschoten kamers met een vast ledikant dat door ons niet werd gebruikt. Iedere slaapkamer had een dakkapel. Onze ouders sliepen in de linkerkamer en Jan en Joop en later ook Wim in de rechter. Vanuit zijn kamer ondernam Joop af en toe

94

slaapwandelend een expeditie die altijd goed afliep.De andere kinderen sliepen in het open gedeelte van de zolder. De spitse hoge kapconstructie zorgde voor voldoende slaapruimte. Op een zolder van een zo ruime afmeting was het heerlijk te spelen. Het jongste kind deed hier zijn technische vaardigheid voor het timmervak op door links en rechts planken aan elkaar of op de plankenvloer vast te spijkeren. Timmeren was zijn lieve lust, al kon hij “tante” Chris, een zus van Toos’ moeder, slechts een huis zonder dak beloven. Anderen vonden er hun sportieve plezier in het roetsjen van de glijbaan van planken, afkomstig van de afgebroken vaste bedden. Ook als wij er niet speelden, bleef de zolder ons trekken, zelfs in de winter. Dan werden daar appels en peren bewaard, die regelmatig door ons en onze ouders werden gecontroleerd. De opgeslagen bewaarkool had natuurlijk niet onze belangstelling. Er ging van de zolder ‘s nachts een geheimzinnige bekoring uit. Altijd kraakte er wel een plank. Het was er nooit stil. De ramen en het dak slorpten niet alle nachtelijke geluiden op. Wanneer het stormde, en dat deed het vaak, dan gebeurde juist het tegendeel. De ramen begonnen dan te klapperen en de dakpannen eentonig tegen de houten betimmering te stoten, als de wind eronder sloeg. Wanneer de storm nog meer aanwakkerde, dan spitsten wij de oren en wachtten het ogenblik af, dat het monotoon gebonk plotsklaps in het geraas van vallende pannen overging. Een, twee en dan uit de losse samenhang een hele rits tegelijk. Wij raakten de tel kwijt. Naderhand heeft een dappere man zich op het steile dak gewaagd en de pannen met spijkers vastgezet. Minder boeiend was het koeren van de duiven, waarvoor Willem, trouw aan zijn jeugdliefde, aan de kant van Rijk een duiventil had gemaakt maar tot zijn verdriet en tot zorg van de boeren verkozen de duiven de vrijheid op het dak boven de opsluiting in het hok. “Schiet ze maar uit de lucht want ik krijg ze de til niet meer in”, zei hij tegen de klagende boeren die hem een tot barstens toe met erwten gevulde krop van een geschoten duif hadden getoond. Het was voor Willem de laatste maal, dat hij naar zijn oude hobby was teruggekeerd. De duiventil werd weldra een leeg aandenken aan zijn oude liefde. In de lente werd ons dak kraamkamer van tal van vogels. Sommige nestelden onder de dakpannen en andere zoals de boerenzwaluwen, hadden van modder hun komvormige nesten onder de rand van het dak gemetseld. In de vroege morgen hoorden wij de ouders hun jongen voeren maar soms, veel eerder, het angstig piepen van vogels die door uilen uit hun nesten werden gehaald. Het nestelen veroorzaakte soms wat overlast, zeker als de zwaluwen de nok van het dak boven de huisdeur als hun favoriete nestelplaats hadden uitgekozen. Toos heeft eens geprobeerd een nestelend paar met stenen te verdrijven. Zij deed het niet erg handig. Een van de teruggevallen projectielen trof het glas van

95

95

haar bril. Zij kreeg splinters in haar oog en moest naar dokter Gelderblom. Hoewel gewond, bleek zij niet van haar stuk. Toen de dokter een volgens Toos triviale opmerking maakte: “mevrouw, wat hebt u mooie ogen”, antwoordde zij: “daar kom ik niet voor”. In dit nuffig antwoord herkende Willem de vrouw uit de verlovingstijd. Zich nog niet van de geheimzinnige sfeer van deze ruimte bewust, daalde het gezelschap de trap weer af, om vanuit de keuken naarbuiten te gaan, de tuin in. Deze was aan de voorkant en opzij met een hekwerk en heggen omgeven. Vóór het huis stond er eerst gras. Later hebben wij er aardbeien gezet en aan het slot van de Zeeuwse jaren spitte de jongste zoon dit veldje als tijdverdrijf om, omdat een boer het spelen op de gepachte dijkglooiing had verboden. Tussen de fase van aanplant en afbraak heeft moeder eens haar trouwring bij het plukken van aardbeien verloren (179). Deze voortuin ontstond in mijn herinnering door een onnozel incident dat door de woorden van mijn moeder tot een verhaal is aangekleed. “Mag je dat wel van je moeder”, vroeg een bezorgde beroepsmilitair, toen hij dit staaltje van vernielzucht had gadegeslagen. Misschien was hij het, die de kinderen hadden toegezongen; “wie zijn vader heeft vermoord ......”(180). De betrapte vandaal rechtte zijn rug en zei niets. Op de achtergrond hoorde moeder glimlachend de eenzijdige woordenwisseling aan. “Mag je dat wel van je moeder”, herhaalde de passant indringender. Hij kon als rechtgeaard plattelander deze aanslag op de natuur niet verdragen. Wéér geen antwoord. Oningelicht vervolgde hij zijn weg. Aan de kant van Rijk blijvend, liep het gezelschap verder en ontdekte aan de achterkant twee schuurtjes, ruggelings aan het huis vastgebouwd. Het eerste is duidelijk voor de opslag van steenkool gebruikt. Het zag er zwart van het gruis. Op een verhoging zou er eens een petrolievat met een kraantje komen te staan, met gezuiverde olie gevuld. Een olieboer was vóór en ook nog jaren na de oorlog in stad en dorp een alledaags verschijnsel. Was zijn komst op het platteland nog lange tijd een bittere noodzaak, in de stad werd zijn klandizie langzamerhand tot de groep van fervente sudderaars beperkt, die soep en vlees op moederswijze op een zacht oliepitje bleven bereiden. Het laten sudderen op een primus is een hele kunst. Een gelijkmatige verbranding is, als ik de demonstratie goed weergeef, uit den boze. Het katoenen pitje behoort tot op de grens van “aan-uit” gedraaid te worden, waardoor er een voortdurend ploffend geluid ontstond, dat Toos’ zuster Nel voor ons met het uitspreken van p’s trachtte na te doen. De tweede schuur zou tuingerei bergen, zinken teilen -in de grootste werden wij gewassen- de weckketel met de daarbij behorende glazen en rubberen ringen en, om niet te vergeten, ook nog de wasmachine, de exponent van de in het toenmalige huishouden aangewende spierkracht (181).

96

Leunend tegen de schuur lieten Toos en Willem hun blik over de lager gelegen tuin gaan. Beneden aan de voet van de helling stond het kippenhok, eens het domein van een parmantig stappende haan die de oudste zoon, in het rood gekleed en met een stok gewapend, aanvloog elke keer als hij eieren kwam rapen. Onze ouders hebben deze trouwe haremwachter weggedaan. Het verhaal gaat, dat de haan daarna nooit meer zo luid heeft gekraaid. Een rietveld begrensde het einde van ons grondgebied: onze tuin, waarin vader zoveel van zijn vrije tijd heeft gestoken. Dit stukje land typeert aanschouwelijk het proces van aanpassing, dat onze ouders sinds hun verhuizing naar de rust van het wijde polderland en de geborgenheid van de kleine wereld moesten doormaken. Geen “beunhazerij” in de volkstuin meer maar een door scha en schande aangeleerd agrarisch vakmanschap dat in staat is de wortel van de cichorei in een bed van opgetaste, zwaar bemeste en met stro afgedekte aarde tot een krop witlof te trekken. En dan nog een verworven vertrouwdheid met het specialisme van de koude kas, het laten ploegen en eggen én het zelf bemesten van het land. Willem werd tussen zijn diensten door een echte agrariër, ook al miste hij de boerenpet en de grote rode zakdoek, de deskundige blik naar de lucht en de gebogen houding met de armen op de rug. In buien van neerslachtigheid dacht hij aan de nare tijd, toen hij op de meubelwerkplaats nog zijn brood verdiende. Kamperen in ons huis “Het was wel een overgang voor ons. Wij komen allebei uit de stad. Ik dacht, dat ik nooit zou kunnen wennen maar nu ik vijf drukteschoppers heb, zitten wij hier zo slecht nog niet. Beter dan in de stad, denk ik”, zo had Toos na verloop van vele jaren kunnen schrijven maar in de chaotische eerste weken had zij slechts één kind, verwachtte zij haar tweede en zat zij in de puinhoop van de verhuizing. Schoonmaken, inrichten en wonen, alles moest tegelijk gebeuren. Het is eigenlijk beter van “kamperen” te spreken in een bijna lege ruimte, waarin hier en daar een uit Koog a/d Zaan meegenomen meubelstuk stond. Het koken op een kolenvuur, het aansteken van de petrolielamp en het water pompen (182) geven aan deze romantische typering reeële trekken. Af en toe verscheen er weer een wegwerker met kwast en kalk. Burenplicht en goede nabuurschap In de chaos van de verhuizing werden Willem en Toos meteen al met de plichten van het nabuurschap geconfronteerd, toen zij werden uitgenodigd bij het sterfbed van boer Adriaansens te komen bidden. Dit gezin met drie kinderen, niet te verwarren met de gelijknamige familie van H 175, woonde in de boerde-

97

97

rij, waar later het gezin van Rijk ging wonen. Beide families waren aan elkaar verwant. In 1928 deed weduwe Adriaansens de boerderij aan familie Rijk van de hand, die uit het katholieke Ovezand kwam. Typerend voor die tijd is het verhaal, dat moeder Rijk pas wilde verhuizen, toen de opening van de kerk in Lewedorp aanstaande was.Lewedorp groeide, naar mij is gebleken, sterk door aanwas uit de omliggende plattelandsgemeenten zoals het katholieke Ovezand (Rijk en Raas) en het eveneens katholieke ’s-Heerenhoek (Oosthoek en Westeinde). In 1923 had familie Goense zich in Lewedorp gevestigd. Toos was er beduusd van, toen zij deze uitnodiging ontving. Het moet je maar gebeuren om na amper vier dagen in je nieuwe woonplaats gevraagd te worden aan een dodenritus mee te doen in een omgeving, waar je de dode noch de levenden kent. De informaties over de overledene drongen door al die nieuwe indrukken heen maar gebrekkig tot haar door. In de brief aan Mien vergiste zij zich in de sterfdatum en het aantal kinderen maar de droevige strekking van de boodschap is haar wel bijgebleven: “hij heeft geen opvolger”, het aequivalent van: “hij heeft alleen maar dochters”. Het nabije nabuurschap zou aan Toos later ook andere eisen stellen dan het vouwen van de handen. In de jaren dertig deden zich bij Rijk en Magnus vier sterfgevallen voor. Toos heeft zeker eenmaal geholpen de dode af te leggen. Zeeland, land van wind en regen Zó staat het in ons geheugen gegrift. Wie op een mooie windstille zomerdag op de dijk, met een onbelemmerd uitzicht op het omringende land, fietst, heeft geen weet van de ruige kant van dit polderland. Laat hij in het najaar of in een echte winter, wanneer het regent of vriest, terugkeren. Dan zal hem de lust vergaan, als de wind hem al niet de adem heeft benomen, om met de Zeeuwse dichter en schrijver Hans Warren te jubelen: “hart van mijn land, ik ben terug” (183). Geen enkele beschutting op de open dijken tegen regen en wind en dan op de toenmalige grindwegen, met het hoofd over het stuur gebogen, de fiets voorttrappen! Het kon zo intens koud zijn op de dijken. Willem heeft eens zijn fiets aan de kant gegooid en is hard gaan lopen. Wat werd er door onze ouders in strenge winters niet afgetobd! Die van februari 1929 stond diep in hun geheugen geprent. “Vertel het uw kleinkinderen”, riep de Telegraaf de jongere generatie lezers op: “dat de auto’s bij Arnhem de Waal overstaken, bij Dordrecht de Kil en bij Kralingen de Maas”. Op 15 februari viel er bij krachtige oostenwind 30 cm sneeuw bij Zierikzee. De winter van 1933 haalde, in navolging van die van 1929, het gedenkboek van de Elfstedentocht en in 1934 werd er ook wekenlang geschaatst.

98

Het moet februari 1929 geweest zijn, dat Willem ‘s morgens zijn huis door het zijraam verliet. De wind had ‘s nachts de sneeuw hoog tegen de voordeur opgeworpen. Hij wist met enige moeite de spoorbaan te bereiken, waar de wind geen steun voor de sneeuw had gevonden. Hij zocht hulp bij de wegwerkers. Met verenigde krachten slaagden zij erin het huis te ontzetten, een pad naar de overweg te graven en de zwaar beladen kinderwagen erheen te tillen. (Wie in de oorlog goederen in een ouderwetse kinderwagen heeft vervoerd, kent de ruime mogelijkheden en degelijkheid van dit transportmiddel!). Het is aan te nemen, dat Willem en Toos toen op weg naar Leiden waren. Toos was in haar laatste maand. Dezelfde sneeuw die voor overlast had gezorgd, gaf hun die maand water, toen het reservoir bevroren bleek. “Haagse bluf in een camouflage van schoonheid”, zo had Willem de sneeuw kunnen typeren, toen hij het resultaat van zijn werk had bekeken: enkele liters troebel water van één grote teil met sneeuw gevuld. Met de aanleg van de waterleiding kwam er na 1932 een einde aan dergelijke poolachtige omstandigheden maar strenge winters bleven hun voorzorgen eisen zoals het omwikkelen van de leiding met lappen en kranten en toen deze oplossing onvoldoende bleek, het laten branden van petrolietoestellen in de koudste ruimtes. Er loopt voor ons een scherpe grens in de beleving van de seizoenen tussen Lewedorp en Rotterdam. Door de primitieve staat van de voorzieningen (binnens- en buitenshuis) en de plaatselijke omstandigheden waren wij ons in Zeeland meer van weersveranderingen bewust dan in Rotterdam en moesten wij er ook meer rekening mee houden. Lewedorp, dat is de tijd van het semi-boerzijn, het onbeschut lopen of fietsen op dijken, van getob met de waterleiding in strenge winters en het niet aflatende bliksemgeweld in warme zomers (184). Rotterdam had zijn aantrekkelijke kanten door het technisch comfort van de huizen, de bereikbaarheid van de winkels en een goed openbaar vervoer maar van deze stad bewaren wij een vooroorlogse herinnering aan de keurige armoede, de enge behuizing in etage-woningen en de gebekte stadskinderen. Rotterdam van de eerste jaren werd voor ons de tijd van de “onsjes”, de geluidsoverlast van gehorige etages en het verlies van het vertrouwde houvast. De keerzijde van de ongezochte soberheid was wel, dat de oorlog ons, naar geest en lichaam, goed voorbereid vond. Wij waren mensen van “kleine maten en gewichten”, bedreven in de verstelkunst, het keren van jasjes en jassen, het “verbouwen” van schoenen, het zuinig stoken van de kachel én gewend te lopen in plaats van met-de-tram-te-gaan, met een spiedende blik omlaag om naar wikkels van Tjoklat-repen uit te kijken, een vooruitlopen op de latere buk-shag (185).

99

99

Van “Bots tot Boos” In Lewedorp stond, toen Willem er kwam, nog geen katholieke kerk. Wel was er sinds 1926 een bouwpastoor benoemd in de persoon van kapelaan Bots van de Willibrordus-parochie in ‘s-Heerenhoek. De dorpelingen, in een maatschappij van plicht, eerbied en ontzag levend, vonden het vervullen van de zondagsplicht een heilige zaak en begaven zich, weer of geen weer, te voet, met de fiets of “tentenwagen” naar dit dorp (186). De zorg voor de kinderen, eerst voor Jan en later voor Thea, dwong Willem of Toos dikwijls thuis te blijven. In 1927 is Willem wel het meest gegaan, omdat zijn vrouw in verwachting was. De afstand van ons huis tot de kerk van ‘sHeerenhoek bedroeg ongeveer acht km. Het zal zondag 20 maart geweest zijn, dat Willem voor het eerst op de fiets naar de Willibrordus-kerk ging. Zijn verlof was voorbij en zijn late dienst begon in de middag. Hij heeft, weer of geen weer, deze tocht tientallen malen gemaakt. De kerkloze periode van Lewedorp duurde voor hem gelukkig maar kort. Op 5 februari 1928 werd de nieuwe kerk met een plechtige hoogmis geopend. De consecratie van het kerkgebouw zou door de wisseling van de wacht in het bisdom Haarlem meer dan twee jaar later plaatsvinden. In de stichtingsoorkonde stelde bisschop Callier de kerk en parochie onder de hoede van de Franse bisschop uit de zevende eeuw, die in zijn jonge jaren als goudsmid aan het hof had gewerkt: Sint-Eloy of Sint-Eligius in het Latijn (187). De meeste parochianen konden met deze keuze wel instemmen, omdat de levensbeschrijving van deze heilige zijn bijzondere zorg voor boeren en handwerkslui toont. Maar ook de sector “vervoer” viel onder zijn patronage.Zelfs dokters die enige notie van het middeleeuws niveau van de medische wetenschap hadden, konden zich met één van de genoemde beroepsgroepen vereenzelvigen: die van de dierenartsen. Het is wel opvallend, dat de sector “gezag”, belichaamd in bestuurders, (rijks)veldwachters en jachtopzieners én de drankwereld, vertegenwoordigd door herbergiers en caféhouders, in de opsomming van de hagiograaf ontbreken. Sint-Eloy behoefde zich evenwel om de rijks- of gemeentedienaren in Lewedorp niet te bekommeren. Zij waren allen protestant. Anders lag het met de andere groep van kleine zelfstandigen, die in zijn totaliteit geheel katholiek was en meestal uit ‘s-Heerenhoek afkomstig. Er zat voor deze mensen niet anders op dan “kracht en sterkte”te halen uit het vak dat zij uitoefenden. De zorg van de heilige ging, om volledig te zijn, uit naar boeren, pachters, knechten, (hoef)smeden, wagenmakers, koetsiers, dierenartsen en zelfs paarden.

100

Perikelen rond het dorp Toen wij in 1938 Lewedorp verlieten, bestond de kerk tien jaar. Pastoor Bots was intussen, midden 1932 om precies te zijn, door de Haagse kapelaan Boos vervangen. Speelde de eerstgenoemde in de verhalen van de familie zijn rol van zielzorger geruisloos en bijna onopgemerkt, zijn opvolger opereerde daarentegen door zijn heersersnatuur luidruchtig en provocerend. Wij ontmoeten Bots in de overlevering slechts één keer. Wij hebben het dan over maart 1929. De strenge winter was voorbij en de naamgenoot van heeroom lag, onbewust van zijn heidense staat, al enkele dagen ongedoopt in de wieg. Een ongewoon uitstel voor Nederlandse katholieken die tot in de jaren zestig gewoon waren het kind op de dag van zijn geboorte of de volgende dag te laten dopen (188). Wie van deze gewoonte afweek, stond al gauw onder verdenking van godsdienstige onverschilligheid. Pastoor Bots vond het daarom de hoogste tijd op H 179 eens poolshoogte te gaan nemen. Bij dit bezoek stelde hij de kernachtige vraag die in de overlevering is vastgelegd: “moet die jongen nog langer heiden blijven?”. De oorzaak van dit uitstel was de ziekte van grootmoeder Beenakker. Zij moest en zou bij de doop zijn. Het was toch om haar te eren, dat Willem zijn tweede zoon naar haar favoriete heilige “Joop” had genoemd. De doop vond 7 maart in haar aanwezigheid plaats. Peter en meter waren vaders broer Jan en zijn zus Mien. Onze ouders hebben het zich, wat de naamgeving van hun kinderen betreft, niet moeilijk gemaakt. De eerste zoon en dochter zouden respectievelijk volgens de traditie naar de grootvader van vaderszijde (Jan)en de grootmoeder van moederszijde (Thea) vernoemd worden. De andere twee zonen zouden naar de vader “Wim” en naar heeroom “Joop” heten. De komst van de vierde zoon veroorzaakte enige verwarring. Het fonds “Beenakker” was in mannelijke lijn uitgeput. En dan blijkt er een (stilzwijgende) afspraak te bestaan geen van de zonen naar Toos’ familie te noemen. Wij moeten “afspraak” in die zin verstaan, dat het niet bij moeder is opgekomen één van haar zonen de naam “Bart, Bert, Koos, Tinus of Theo” te geven. Had zij het gewild, dan had vader zich er niet tegen verzet. Er is uiteindelijk voor “Ton” gekozen. Het verhaal gaat, dat Toos’ moeder een grote devotie voor de “patroon van verloren zaken” (Antonius van Padua) had. Wie het lijstje van peetouders bekijkt, zal er hetzelfde beeld ontdekken. De consequent volgehouden afwijzing zou wellicht de suggestie van een weloverwogen keuze kunnen wekken, als de inschrijving van het tweede kind in het doopboek niet het tegendeel bewees. Thea blijkt slechts over één beschermer te beschikken. Ongewoon, maar niet in strijd met het kerkelijk recht. De peetouder mag in zo’n geval volgens canon 764 van “diversi sexus” zijn. Willem koos

101

10110

niet een familielid, wat ieder zou verwachten maar Digna Magnus die het kind als meter ten doop had gehouden (189). Met alle eerbied voor de kwaliteiten van deze volbloed Zeeuwse lijkt mij deze keuze eerder een daad van improvisatie dan van overleg. Willem blijkt bij de doopplechtigheid kennelijk zodanig in de war dat hij geen andere naam wist te bedenken dan die van zijn struise buurvrouw. Je zou bijna denken, dat zijn vrouw voor het eerst thuis ging bevallen. Zó zenuwachtig was hij dat dokter Gelderblom van Nieuwdorp hem met dit dilemma trachtte gerust te stellen: “Is het kind er nog niet, dan ben ik op tijd. Is het er al, dan is er nog niets aan de hand en ben ik ook nog op tijd”. Intussen trok hij aan zijn sigaar en doopte een lange vinger in de koffie want het kind was nog niet geboren. Dit ritueel zou zich bij elke nieuwe bevalling herhalen. Bij ieder ander bezoek beperkte de tractatie zich tot een sigaar die Willem op het buffet had achtergelaten. Vond hij hem niet, dan vroeg hij verwonderd: “heeft meneer geen sigaar voor mij neergelegd?”. Om op de merkwaardige handelwijze van vader terug te komen, het schamele en curieuze peetouderschap bleef tot Thea beperkt. De andere peetouders kwamen paarsgewijs uit vaders familie. Bij Joop waren oom Jan en tante Mien peter en meter, bij Wim heeroom en tante Bep en bij Ton (190) oom Jan en tante Annie. Tante Rie ontbreekt op het lijstje. Zij was blijkbaar in de ogen van haar broer het jonge zusje gebleven, dat deze verantwoordelijkheid nog niet aankon. De aandachtige lezer heeft intussen in de opsomming van de kinderen de oudste zoon gemist. De verklaring van dit verzuim is eenvoudig. Pas onlangs is het mij na veel moeite gelukt te achterhalen, waar hij in de Zaanstreek is gedoopt (191). Grootvader en grootmoeder Beenakker bleken de peter en meter te zijn. Boos, van stadskapelaan tot dorpspastoor (1932-1940) In april 1932 stapte pastoor Boos op het station “Lewedorp” uit de trein om in deze standplaats aan zijn nieuwe pastorale taak te beginnen. Hij kwam er in een tijd, dat de sinds 1929 ingezette economische crisis ook het platteland had verarmd. In deze omstandigheden drukten de schulden, door de bouw van de kerk veroorzaakt, zwaar op de kleine katholieke gemeenschap. Van Boos werden behalve pastorale, ook financiële kwaliteiten verwacht. Vele priesters waren op dat gebied door de practijk wel vindingrijk maar daarom nog niet deskundig geworden. Geld”schooien” konden zij als de besten maar van een financieel management hadden slechts weinigen benul. Dit manco leidde soms, zoals heeroom in zijn kortstondige Haarlemse periode nog zou ervaren, tot een vermakelijke simplificatie van een boekhoudkundige controle (192).

102

De vooroorlogse parochianen verwachtten - zeker in een éénmansparochiealthans zij hadden er vrede mee, dat de pastoor alles bedisselde: van onderwijs, armenzorg, jeugdwerk .... tot de financiën toe. Zoals vele van de tegenwoordige priesters zich in de cultuur van het team-work volledig thuis voelen, zó gehecht bleken toenmalige pastoors aan hun bestuurlijke monopolie. Voor de laatstgenoemde groep gold, dat zij, geplaatst voor een verscheidenheid aan werkzaamheden, deze of gene taak vermoedelijk enigszins op de wijze van “God zegene de greep” verrichtte. Pastoor Boos had op het financiële vlak een vindingrijke geest. Hij was een pur-sang collectant, toegerust met allerlei psychologische foefjes om de trots van de boeren te bespelen maar hij behoorde ook tot die hervormers, wier bestemming het is mensen door hun drammerig apostolaat te irriteren. “Pastoor, u lijkt wel een Mussolini”, heeft vader hem eens gezegd. In het herdenkingsboekje staat over de pastoor te lezen, dat hij “de volkszang in de hoogmis en het lof heeft ingevoerd”. Een tijdgenoot had met moeite een glimlach kunnen onderdrukken over de summiere mededeling die de rumoerige enscenering van de liturgische opvoeding verbergt en zangkwaliteiten bij de initiatiefnemer suggereert. Boos kon zingen noch preken en was in woord en gebaar zo traag als een ploeg, door een span paarden voortgetrokken. Hij was zich overigens van zijn muzische en rhetorische tekorten terdege bewust. Als wij op de kwaliteiten van hoofd en hart letten, was hij, om bij onze familie te blijven, zelfs in de verte geen portuur van heeroom te noemen. Wie zal het hem daarom erg kwalijk nemen, dat hij, uit zelfbescherming en misschien ook uit jalousie de métier, de vergelijking tussen de rijk getalenteerde rector en de minder bedeelde dorpspastoor coram populo uit de weg ging en heeroom naar een zij-altaar verwees in plaats van hem, wat Willem uitdrukkelijk had gevraagd, in de hoogmis te laten zingen en preken? Toen deze affaire zich afspeelde, waren de wittebroodsweken van de nieuwe herder en de mooie droge zomer van 1932 al lang voorbij. Pastoor Boos had intussen ervaren, dat de onbegrensde horizon een kleine leefwereld bleek te omsluiten, die voor een stadsbewoner iets beklemmends kan hebben. Zijn jubeltonen over de rust van het polderland waren al weggestorven maar niet de profetische woorden van Willem: “pastoor, over een jaar spreek ik u nader”, tóén hij op een goede dag besloot geregeld met de trein naar Rotterdam te gaan om op de Coolsingel op een terras voor een enkel uurtje een glas bier te drinken en naar mensen en het verkeer te kijken. Hij had voor deze ontspanning ongeveer zeven uur sporen over! Dit was niet het enige frivole vermaak dat hij zich veroorloofde. Hij kwam eens in de maand op een zondagavond op de fiets naar H 179 met twee spelen kaarten op zak. Willems deernis met deze eenzame

103

10310

priester moet wel bijzonder groot zijn geweest, daar hij een vaste avond heeft vrijgemaakt voor hem die stellig niet tot zijn beste vrienden behoorde en voor een liefhebberij die de zijne niet was. De kaartavond in de “mooie kamer” liet ook de kinderen niet onberoerd. Zij moesten dan vroeg naar bed. Zo is het te verklaren, dat wij tot op de dag van vandaag de naam (maar niet de juiste spelling) van het kaartspel onthouden hebben. Op het titelblad van een in 1885 uitgegeven obscuur boekje dat in de handpalm gemakkelijk weg te moffelen is, prijken de namen van vier behandelde spelen, alle waarschijnlijk van Spaanse oorsprong: “het omber-, quadrille-, quadrille de Rio- en bezigue-spel”. Deze opsomming roept beelden op van hoepelrokken, wit gepoederde pruiken en barokke hofdansen; het “Woordenboek der Nederlandsche Taal” drukt zich wat burgerlijk uit:”kaartspelen voor den beschaafden mensch”. In het door Willem en Boos gespeelde bezigue heerste echter niet de aristrocaat of de gentleman maar de koopman die goed thuis is in de wereld van cijfers. Hij houdt met een soort telraampje de score van roem en de in de slagen gehaalde punten nauwkeurig bij. Wie het eerst de grens van 1500 punten heeft bereikt, mag van zijn overwinning gaan genieten of glijdt in een ontspannend “coma” weg (193). Aan de slag In de wittebroodsweken van onwennigheid en kennismaking hadden de boeken de nieuwe pastoor met de zwaar op de parochie drukkende schuldenlast geconfronteerd. Aan de sanering van de financiën viel niet te ontkomen. Maar het constateren van dit harde feit hield voor hem niet in, dat hij, ontmoedigd, zijn plannen die wij met de term “opbouwwerk” willen typeren, zou opgeven. Door zijn dadendrang en karakter werd zijn pastoraat, om het wat dubbelzinnig uit te drukken, een tijd van opgewekt leven. Een deel van zijn plannen betrof de inrichting van de kerk, die hij bij zijn eerste rondgang armelijk had gevonden. Het kostte hem weinig tijd een verlanglijstje op te stellen: bovenaan stond het orgel, daaronder knielkussens, kleine liturgische voorwerpen, kortom alles wat in het verouderde jargon “sieraden van de kerk” heette. Naar zijn aard zette hij vaart achter het concretiseren van zijn verlangens. Bij alles wat hij ondernam, gunde hij zichzelf en anderen nooit rust. Toen hij van het afbranden van de Leidse Petruskerk in juli 1933 hoorde, was hij er zeer vlug bij om liturgische gebruiksvoorwerpen uit de geredde inboedel te kopen. Maar zonder geld kon hij niets beginnen. In zijn preken liet Boos zijn parochianen al gauw weten, dat er van hem, als het om geld ging, geen lieflijke overredingskracht te verwachten was. Met zijn frappez toujours (194) trof hij

104

niet slechts het aambeeld van zijn favoriete onderwerp maar geregeld ook de oren van parochianen die volgens hem bij de collecte te weinig gaven. Afwezigheid was volgens Boos geen excuus de portemonnee gesloten te houden. Dit hoorde de boer die goed was voor één gulden per keer (ongeveer een kwart van Willems dagloon) in de preek die over zijn identiteit niets te raden overliet. Hij kon zijn verzuim, aldus de pastoor, alsnog bij de collecte goedmaken. En toen de collectant bij de bank van de getekende weldoener kwam, richtten zich tientallen nieuwsgierige ogen op hem. . Hoewel de parochianen schapen van één kudde waren, schoor pastoor Boos hen niet over één kam. Hij paste het ons zo vertrouwde beginsel toe, dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen. Hij doelde natuurlijk op de hereboeren die vanuit een toen nog aanvaard standsbesef in een gesloten kringetje leefden, door een diepe kloof van de boerenarbeiders gescheiden. Zij trokken buiten hun werk apart op met handhaving van een strikte hiërarchie. Aan buitenstaanders viel in het openbaar het cortège-model op: voorop de hereboeren, dan de kleine boeren en ten slotte de landarbeiders. Willem viel door zijn functie en vreemdelingenschap buiten het traditionele hiërarchische kader. Maar waar stond hij financieel? Behoorde hij tot de agrarische armoedzaaiers of de gefortuneerde boeren? Op basis van financiële gegevens, waarop wij later zullen terugkomen, zouden wij zeggen: eerder tot de tweede dan de eerste groep. Zo dachten ook onze buren die ons “stik rike” noemden. Op een goeie zondag werd Willems financiële draagkracht in de mis aan de hoogte van het plaatsgeld getoetst. Wij zouden nu onze wenkbrauwen over dit systeem fronsen, dat, om het de historicus Rogier na te zeggen, volgens het “schouwburgprincipe” werkte: hoe dichter bij het altaar, des te hoger de tarieven. De opbrengst was voor de parochiële kerken een zekere bron van voorspelbare inkomsten, in vastheid te vergelijken met kerkbelasting, in verschillende landen via de fiscus te betalen. Het systeem van het plaatsgeld kende, wat de uitvoering betreft, twee varianten: de parochianen huurden/pachtten voor een heel jaar een vaste plaats en lieten die van een naambordje voorzien of betaalden bij hun presentie. De ophaler van dit geld moest over twee kwaliteiten beschikken. Hij behoorde een goed geheugen te hebben (is het de huurder of niet?) en diende onbeschaamd hardnekkig te zijn. Wanneer de mis ongeveer een kwartier aan de gang was, begon hij, om uit mijn Rotterdamse ervaring te putten, met zijn ronde. Hij kon er dan verzekerd van zijn, dat ook zij die de zondagsplicht naar de tekst van de catechismus beleefden, aanwezig waren (195). Wat het plaatsgeld betreft, zal de Lewedorpse parochie wel het gemengde

105

10510

stelsel gehanteerd hebben maar met dien verstande, dat wie geen vaste plaats had, naar inkomsten moest betalen, een verfijning van het systeem, die alleen in kleine dorpsgemeenschappen, waar iedereen elkaar minstens van gezicht kent, mogelijk is. Het mimische duel Willem was, zonder het te weten, door de pastoor tot de klasse der hereboeren bevorderd. Was deze opgedrongen bevordering zonder enige consequentie gebleven, dan zou Willem zich deze ere-promotie geamuseerd hebben laten welgevallen onder het wat gemakzuchtige motto: “je moet mensen door een ontkenning niet nodeloos in verlegenheid brengen”. De rompslomp van het leven kostte hem toch al te veel tijd en energie dan dat hij zich over zaken die er niet toededen, nog druk kon maken (196). Toen de koster in zijn hoedanigheid van ophaler van het plaatsgeld bij zijn bank kwam, stond Willem voor een ideologische keuze. Betaalde hij een dubbeltje, dan behoorde hij tot de klasse der arbeiders maar gaf hij een kwartje, dan kon hij zich rekenen tot de kaste der hereboeren. Wat zijn salaris betreft, was hij bij wijze van spreken een “halve hereboer”. Hij kon de promotie dus betalen. Maar toch vertikte hij het. Hij had zijn linkse idealen niet veil voor de publieke eer en een complimentje van de pastoor. En dan nog de door hem als een diktaat gevoelde bevordering naar een hogere klasse: dat moest hem ook tot verzet hebben geprikkeld. Er ontstond tussen de koster en Willem een mimische strijd van lipbewegingen (van de eerste) en een “krachtig neen schudden” (van de tweede), waarbij alleen het heen en weer schuiven van het dubbeltje voor enig lawaai zorgde. Ten slotte stak Willem het afgewezen geldstukje in zijn zak. Dagen later schoot de koster hem aan en zei: “u had gelijk. De pastoor heeft het uitgezocht. U bent geen haltechef maar een arbeider-telegrafist”. “Zo is het”, antwoordde Willem laconiek. De pastoor als zangpedagoog Met welke liturgische bagage pastoor Boos Den Haag heeft verlaten, is mij niet bekend maar uit zijn Lewedorpse initiatieven blijkt zijn opvatting over zang en betrokkenheid van de gelovigen bij de liturgie. Er was volgens hem te weinig sprake van samenzang van “beneden” met “boven” en als er gezongen werd, dan ging het hem te snel. Vol zelfvertrouwen, geen vrucht van muzikaliteit maar van zijn overtuiging “gelijk te hebben”, ontpopte de pastoor zich, waarschijnlijk tot verbazing van zijn klasgenoten, als een zangpedagoog die in een singuliere stijl van tacticus en “bulldozer” koor en kerkvolk tot samenzang probeerde op te voeden (197). Hij zocht met kloeke doortastendheid niet de weg van de zachte

106

lijn maar van het conflict met het even eigenzinnige zangkoor. Dit bleek uit de gedragslijn die hij aan zijn verzamelde hulpkrachten, bestaande uit zijn huishoudster en vrouwelijke parochianen, had gegeven: zij zouden in de hoogmis en het lof het tempo van de priester nauwgezet aanhouden. Om het vocaal effect en het rendement van de samenwerking te versterken verdeelde hij zijn aanhangers over enkele banken, dicht bij elkaar en niet te ver van het altaar. Met deze strategische en goed voorbereide aanpak moest het toch mogelijk zijn de gelovigen tot massaal meezingen te brengen en het zangkoor tot volgzaamheid te temmen! Wat het eerste betreft, schijnt hij, volgens het al geciteerde gedenkschrift, in zijn opzet geslaagd te zijn maar wat het tweede aangaat, werd zijn heilig initiatief een bron van chronisch conflict met het koor en van bestendig vermaak voor de parochianen. Stelt u zich het volgende muzikaal duel eens voor. Het koor heft aan het einde van de hoogmis een Latijns gezang aan; “beneden” valt in. Het tempo van de koorzangers straalt een jachtig levensritme uit. De omgeving van het altaar zingt haar eigen partij: traag en gerekt. De partij van het koor lijkt, ondanks het remmend verzet van de pastoor en zijn aanhang, met steun van “beneden” op de overwinning af te stevenen. Maar opeens zet pastoor Boos het gezang opnieuw in. Het koor gaat stug door maar de organist raakt van zijn stuk. Hij kan zijn eigen muziekale aandeel niet langer in de diffuse verwarring verbergen en moet deze of gene partij gaan begeleiden. In een poging beide te vriend te houden, kiest hij voor een instrumentale middenpositie en maakt door deze derde variant de chaos volledig. Het kerkvolk zwijgt en volgt in toenemende spanning de muzikale verrichtingen. Niemand verlaat voortijdig de kerk want koor noch “altaar” weten van wijken en zingen om strijd Gods lof. Was het psalm 33: “zingt de Heer bij de cither een lofzang, een psalm bij de tiensnarige harp” of psalm 35: “grijp wapenrusting en rondas (schild) ......., hanteer de lans en de strijdbijl” of ......, hoe het zij, er werd niet op archaische instrumenten getokkeld maar op Boos’ pronkstuk, het orgel, ten minste zolang als het functioneerde. Dit instrument was het sieraad van de kerk, waarvoor de pastoor had geijverd. Het verving het harmonium, dat hij bij zijn eerste rondgang in de kerk had ontdekt. Het vervangen van het jankend surrogaat van een pijporgel nog tijdens zijn pastoraat door een echt orgel werd voor hem een erezaak. En zoals bij al de plannen die hij had, zette hij vaart achter het verwezenlijken van dit ideaal. Hij reserveerde blijkbaar het klassieke “festina lente” (“haast u langzaam”) voor zijn physieke verrichtingen op het priesterkoor en de preekstoel! De pastoor koos in zijn campagne voor een psychologische aanpak, waarvan menselijk opzicht en trots de voornaamste bestanddelen waren. De “orgelkaars” werd het werktuig van zijn actie. Elke parochiaan, groot of klein, rijk of arm, behoorde er

107

10710

één te kopen, ieder naar zijn financiële mogelijkheden. Wie royaal gaf, diens naam werd in het “gouden boek” opgetekend. Om een maximaal rendement te behalen, besloot Boos de campagne stap voor stap te laten verlopen. Hij riep eerst de moeders op een orgelkaars te kopen en daarna de vaders; vervolgens kwamen de oudste dochters en zoons aan de beurt en ten slotte de overige leden van de kinderrijke gezinnen. De orgelactie is van korte duur geweest en moet een paar duizend gulden hebben opgebracht, veel te weinig om daarvoor een nieuw orgel te kopen. Dat zou meer dan tienduizend gulden gekost hebben, wat in het korte tijdsbestek van zijn pastoraat niet bijeen te brengen zou zijn. Boos heeft daarom vanaf het begin naar een tweedehands pijporgel uitgekeken. De parochianen boften niet met dit allereerste orgel. Het bleek een oudje, zó versleten dat het na 6 à 7 jaar, om precies te zijn in 1942, voor een harmonium werd ingeruild (198). “Terug naar af” zouden wij zeggen. In de mislukte aankoop weerspiegelt zich de schaduwzijde van Boos’ karakter. Hij wist bij zijn ondernemingen geen maat te houden. Hij wilde successen in omstandigheden forceren, waarin gemoedelijk overleg, geleidelijkheid en bezinning een beter resultaat en in ieder geval minder spanning hadden opgeleverd. Hij heeft met zijn bruuske voortvarendheid bij zijn Zeeuwse parochianen met hun wat bedachtzame ritme van seizoenen en getijden nodeloos tegenwerking opgeroepen. Met pastoor Boos nemen wij van het kerkelijk leven van Lewedorp afscheid maar ook van de vergeten kant van de priester in de zielzorg: de priester als “allesdoener”, van zielzorger tot bouwer van kerken, bestuurder, financieel deskundige, opbouwwerker, ..... Naar school In het jaar 1931, toen Toos en Willem hun zoon Jan als leerling opgaven, telde de Isidorus-school, niet ver van de kerk gelegen, 79 leerlingen, waarvan ongeveer 80% uit het agrarische milieu kwam. Een derde gedeelte behoorde tot de gegoeden. Onder hen bevonden zich kinderen van onze buren Goense, Vermue en Adriaansens (199). Het schooljaar begon in die tijd in Lewedorp, zoals ook in vele andere dorpen en steden, op 1 april. De Paasvacantie die op Witte Donderdag begon en op de tweede Paasdag eindigde, was nauwelijks een hinderlijke onderbreking in het beginnend schooljaar. De Grote vacantie viel in augustus en duurde drie weken. In de herfst kregen de leerlingen één week vrij: de z.g. aardappelen-vacantie. In de Kerstvacantie was de school twee weken gesloten. Bij al deze vrije dagen kwamen ook nog Pinkstermaandag en enkele typisch katholieke feestdagen.

108

De protestantse school in Lewedorp had, wat de reguliere vacantiedagen betreft, weer een andere regeling. Door zijn stadse kleding, Hollandse spraak -er mocht thuis geen dialect gesproken worden- en jeugdige leeftijd viel Jan uit de toon. Hoewel er grote maatschappelijke verschillen waren, gingen de meeste plattelandskinderen op eenzelfde wijze gekleed. De meisjes droegen eenvoudige jurkjes en schortjes en de jongens kieltjes, zwarte broeken tot over de knie, eigengebreide zwarte kousen en een pet op het hoofd en klompen aan hun voeten. Maar Jan zag er in bijna alle opzichten anders uit dan de boerenjongens. Hij droeg geen pet of klompen, geen boerenkiel of zwarte kousen maar een bloese, een korte broek tot over de knie, gekleurde kousen en hoge zwarte C.R.E.S.-schoenen (200). Op hoge leeftijd wist de juf van de eerste en tweede klas zich hem nog te herinneren: een slordige, pientere stadsjongen die zo opvallend anders was (201). Het begin van zijn schoolleven was ook ongewoon. Jan kwam 4,5 maand na de aanvang van het schooljaar dat op 1 april was begonnen, de klas binnenstappen. Zijn late komst leverde vader overigens een financieel voordeeltje van 2,5 gulden op. Er behoefde namelijk, zoals een ambtenaar, misschien op vaders aandringen, in het kohier had aangetekend, slechts voor 7,5 maand schoolgeld betaald te worden:4 gulden in plaats van 6,5. Deze ambtenaar heeft, zonder het te beseffen, geschiedenis gemaakt door als één van de eersten het verschijnsel “illegale leerlingen” in een officieel document te boekstaven. De school had Jan die in augustus 1931 5,5 jaar oud was, nooit mogen aannemen. De toelichting op de wet op de leerplicht van 1900 laat daarover geen twijfel bestaan (202), ook niet bij vader die door zijn zus Mien, “hoofd ener school”, stellig over de marges van deze wet was ingelicht. Deze wetenschap maakte Willem niet onzeker, althans niet zichtbaar. Zolang als hij een argumentatie achter de hand had, was hij bereid elk verzoek te verdedigen of hij nu tegenover prof. Van der Woude (203), bovenmeester Van den Dries of deken Niekel van Rotterdam (204) stond. Een dergelijke durf veronderstelt bij de requestrant een behoorlijke dosis brutaliteit, zeker in de zaak die zich in 1931 voordeed. Het was, op de keper beschouwd, ongehoord aan iemand die veertig jaar lang op een rustige, besliste manier zijn leerlingen had geleerd: “dit is goed, dat fout en zo hoort het” te vragen de wet te overtreden. Wat Willems argumentatie betreft, denk ik aan zijn reactie op de “denigrerende” woorden van de rector van het Middelburgse gymnasium, toen hij Jan als leerling opgaf: “ik dacht, dat hier niet op leeftijd maar alleen op kennis werd geselecteerd” (205). Naar analogie zou hij tegen Van den Dries gezegd kunnen hebben: “ik dacht, dat schoolrijpheid alleen van belang was”. Willem kreeg zijn zin, zo lijkt het mij, door een gelukkige combinatie van gespeelde

109

10910

argeloosheid en de verkwikkende noviteit van zijn verzoek dat in een milieu van geringe belangstelling voor het onderwijs werd gedaan. Hij moest wel aanvaarden, dat zijn zoon pas na de zomervacantie op school mocht komen. “Agrarische vakmanschap en goede bedrijfsvoering leer je in de practijk”, zo dacht een doorsnee boer in de tijd van trekpaard en handkracht en hij vond de door de overheid sinds 1921 gesubsidieerde dagscholen van lager landbouwonderwijs overbodig. De leerplichtige kinderen werden in de dorpen geregeld met deze conservatieve opvatting van hun ouders geconfronteerd, wanneer zij tijdens schooltijd bij de oogst moesten helpen. Hoewel de overheid een oogstverlof van maximaal zes weken had toegestaan, smokkelden de ouders er vaak enige weken bij. Dit periodieke verzuim drukte het tempo van onderwijs en verlaagde tevens het niveau, voor de meeste kinderen geen ramp maar voor de enkeling die naar de stad verhuisde of wilde doorleren, een ernstig nadeel. De katholieke school van Lewedorp had als extra handicap de door gebrek aan leerlingen afgedwongen samenvoeging van klassen. Hoewel bewust van deze laatstgenoemde negatieve factor, hebben onze ouders toch voor “Lewedorp” gekozen. Het enige wat telde, was, dat Jan naar school mocht en niet door een arbitraire leeftijdsgrens een heel jaar zou verliezen. Zij konden hem nog altijd, wanneer hij ouder was, in Middelburg op de katholieke lagere school doen. En wat betekent op dit niveau voor een leerling met een goede aanleg achterstand! Moeder had bovendien in het halfjaar dat zij hem met leerboekjes van tante Mien voor de eerste klas had voorbereid, haar bekwaamheid als onbevoegd onderwijzeres bewezen. In augustus brak voor Jan de dag aan, dat hij voor het eerst naar school ging. In die jaren had Lewedorp nog geen kleuterschool (206). Jan kende de weg naar school door de zondagse kerkgang op zijn duimpje:eerst de Toldijk volgen tot het nog steeds bestaande café “De Tol” (H 182), dan linksaf de Postweg op tot de eerste huizen van het dorpscentrum en vervolgens weer linksaf het dorp in tot voorbij de kerk. En daar stond de school. Hij was niet de enige die deze wandeling van ongeveer een half uur zou maken. Bijna een kwart van de leerlingen van de Isidorusschool woonde in de buurt van ons huis. Daardoor kende Jan vele kinderen van zijn klas en van de hogere klassen, waaronder de vier van Rijk, de vier van Raas en de twee van Goense. Hij leerde in het begin weinig nieuws. De verhalen over Ot en Sien die in de klas traag werden gelezen, kende hij al uit de boekjes van tante Mien. Hij keerde bij het schrijven van het schuin-lopendschrift zelfs tot de onverbonden vorm terug, de ene letter los van de volgende. Alleen de zangles vulde een leemte in zijn prille vorming op. Hij kon voortaan nationale deunen meezingen zoals: “in het groen, groen knollen-, knollenland, daar zaten twee haasjes heel parmant” en “het roodborstje tikt tegen ‘t venster, tik, tik, tik, laat mij er

110

in”. Maar ook na de begintijd kon het onderwijs hem matig boeien, doordat het aan zijn aanleg tekort deed. Het was traag van tempo en pover van kwaliteit. Het kwam meer dan eens voor, dat hij als eersteklasser sommen van de tweede maakte. De winter bracht hem enige afwisseling. Dan mocht hij van de juf, tot verdriet van moeder, in zijn schone kleren kolen gaan scheppen. Het personeel, belast met het schoonmaken van de school, had ‘s morgens in elk lokaal met turf de kachel aangemaakt en het vuur met kolen toegedekt. Van de meester en de juf werd verwacht, dat zij overdag de kachel bijvulden en opporden. De onderwijzers lieten wat graag dit vuile werk aan oppassende leerlingen over. Na de 2e klas vonden onze ouders het welletjes. Jan was nu oud genoeg -hij was zeven jaar- om alleen met de trein van 8.20u. naar Middelburg te gaan. Er was wel een klein probleem: het schooljaar begon in deze stad op 1 september. Wij weten dat zo zeker, omdat kastanjebomen, al dan niet een handje geholpen, hun vruchten in het vroege najaar laten vallen. Wim deed deze waarneming, toen hij samen met Joop tussen de middag probeerde met een ijzeren voorwerp kastanjes uit de boom te gooien. Dit incident speelde zich in de hof van de abdij af. Wij hebben het dan over het najaar van 1937, toen Wim in de eerste klas van de lagere school zat. Jan heeft, zoals uit de kohier van de schoolgelden blijkt, op 1 maart de dorpsschool verlaten. In afwachting van het nieuwe schooljaar heeft hij in Middelburg opnieuw in de tweede klas plaatsgenomen (207). Deze doublure van enkele maanden had het voordeel, dat hij wat van zijn achterstand kon wegwerken. En daar stond hij op een goeie morgen in maart van het jaar 1933 in het hartje van de stad moederziel alleen. Hij liet zijn ogen rondgaan maar kon de weg naar de Wal, waar zijn school stond, niet vinden. Een agent die kwam aangelopen, zag hem daar bedremmeld staan en vroeg: “zo jongen, ben je verdwaald?”, “ja meneer”, antwoordde Jan. Zo begon hij zijn eerste schooldag op de Petrus- en Paulusschool aan de hand van een politie-agent. Jan is de enige van het hele gezin geweest, die (in Lewedorp) in een geur van kousevoeten les heeft gekregen. De dorpskinderen mochten natuurlijk niet met hun vaak bemodderde klompen het klaslokaal in. Zij moesten deze op de gang in de klompenbak zetten. Thea stond, toen Jan naar Middelburg ging, ook vóór de drempel van een langdurig schoolleven. Zij zou op 10 september zes jaar worden. Deze tien dagen bleken in de practijk een grotere hindernis dan het halfjaar van Jan. Zij werd niet tot de eerste klas van de Petrus-en-Paulusschool toegelaten. Moeder heeft toen, waarschijnlijk in overleg met het pas benoemde schoolhoofd Wolters, besloten haar zelf les te geven, waardoor Thea de eerste klas kon overslaan. Er zijn weinig kinderen geweest, die het gezegde “spelenderwijs leren” zo let-

111

11111

terlijk hebben opgevat als Thea. Zij mocht na elk lesonderdeel buiten gaan spelen. In veilige ongebondenheid bracht zij haar eerste schooljaar door. Nog één keer de dorpsschool In 1936 zou zich op deze school een vermakelijke affaire afspelen, waarin vrouwelijke list het tegen de hardnekkigheid van de pastoor opnam. Hoofdpersonen van deze boerenklucht waren: pastoor Boos, leden van het schoolbestuur, waarvan de pastoor geen deel uitmaakte (208) en de echtgenote van meester Pieters, één van de drie onderwijzers van de Isidorus-school. In deze komische klucht ging het om de opvolging van het schoolhoofd Van den Dries die met pensioen ging. Meester Pieters (209) had naar deze functie gesolliciteerd maar pastoor Boos had zich tegen diens benoeming gekeerd. Het schoolbestuur had te beslissen. Op een goeie dag liep Vrouw Pieters de leden van het bestuur één voor één af en bewerkte ieders gemoed met vrouwelijke raffinement. “Wilt u op mijn man stemmen, dan krijgt hij ten minste één stem. Het zou toch sneu voor hem zijn, als niemand enig vertrouwen in hem stelt”. Vrouw Pieters kende de procedure die het bestuur in de beslissende vergadering zou volgen: er zou schriftelijk gestemd worden. In deze geheime fase lag haar kans. De uitslag van de stemming werd het gesprek van het café. Meester Pieters werd het nieuwe hoofd. Door zijn benoeming ontstond er een vacature van onderwijzer. Ook wat de bezetting van deze opengevallen plaats betreft, kreeg de pastoor niet volledig zijn zin. Hij vroeg om een onderwijzer die orgel kon spelen maar kreeg er één die beloofde orgelles te zullen nemen. Uit deze voor Boos teleurstellende ervaringen zouden wij de conclusie kunnen trekken, dat het contra van de pastoor weleens in het voordeel van de sollicitant kan hebben gewerkt. De schoolfoto’s en hun verhalen In het gezelschap dat op schooldagen de trein naar Middelburg nam, was Jan stellig de jongste en waarschijnlijk ook de enige die op de katholieke lagere school zat. De anderen bezochten in deze stad een middelbare school. Het Middelburgse gymnasium trok, als enige “Latijnse school” van de provincie, zijn leerlingen, voor zover de verbindingen het toelieten, uit verre omgeving (210). Onder de treinreizigers treffen wij ook de dochters aan van de al genoemde dominee Beukema van Nieuwdorp (211), die overigens niet op dit gymnasium zaten. In de trein op de bank zittend of om zijn branie-achtig gedrag (212) door de oudere schooljeugd in het bagagenet gedeponeerd, heeft Jan een heel jaar lang als enige van de familie tussen dorp en stad gependeld. Aan deze “sologang” kwam een einde in de jaren die volgden. Eerst kwam Thea erbij, dan Joop

112

en ten slotte Wim, zoals het onderstaande overzicht laat zien: September 1933: Jan zit als enige van de familie in Middelburg op school en wel in de 3e klas. September 1934: Jan neemt in de 4e en Thea in de 2e klas plaats. September 1935: Jan gaat naar de 5e klas, Thea naar de 3e en Joop begint in de 1e klas. September 1937: Jan vertrekt naar het gymnasium, Thea neemt in de 5e klas zijn koppositie over, Joop volgt in de 3e en Wim sluit de rij in de 1e klas. De drie in het album bewaarde klassefoto’s zijn de stille getuigen van hun aanwezigheid op school. In zwart-wit uitgevoerd, drukken zij in een tijdloze, universele compositie de stadse situering en tevens een beeld van die tijd uit. De meisjes en jongens dragen, op één zichtbare uitzondering na, geen klompen maar schoenen, de jongens hoge of lage. Niemand staat op deze staatsiefoto’s in Zeeuws klederdracht. Maar met de afwijzing van deze oude dracht stond de stadsjeugd niet meer alleen. Ook op klassefoto’s van Lewedorp ontbreekt de traditionele kledij uit die tijd bijna volledig. De meisjes dragen jurkjes en gebreide kniekousen en de jongens, een enkeling in het internationale matrozenpakje uitgezonderd, bloeses met een stropdas, meestal onder eigengebreide slipovers of truien. Een korte broek en kniekousen voltooien de kleding. Het zien van deze vooroorlogse mode roept beelden op uit mijn jeugd die samenviel met de economische crisis, de oorlog en wederopbouw. Dan word ik mij bewust ook te behoren tot de generatie van met uitgehaalde wol gebreide truien, van gestopte kousen en borstrokken die als hemden van zedelijkheid en degelijkheid het bovenlichaam en nog meer omsloten (213). Ook wat op de foto’s ontbreekt, typeert de tijd, waarin zij gemaakt zijn. Wat blijkt: van de 120 kinderen in de leeftijd van zeven tot tien jaar draagt er slechts één een bril. Hoewel de schoolartsendienst op landelijk niveau al lang bestond, functioneerde deze, althans in Middelburg, nog gebrekkig. Thea herinnert zich nog heel goed, dat zij pas in de 5e klas -jaren te laat- na een bezoek aan de schoolarts een bril ging dragen: geen gratis verstrekte ziekenfondsbrilletje in een stalen montuur, fragiel en van een zinkachtige kleur maar een degelijk leesinstrument van gekleurd metaal met doublé versieringen. Het dragen van een bril op een lagere-schoolleeftijd was in mijn jeugd blijkbaar zó iets bijzonders dat dit instrument de bezitter in de ogen van zijn klasgenoten tot een zonderling bestempelde en hun het meestal goedmoedig bedoelde epitheton ontlokte: “hé brillenjood”, een -in echt antisemitische zin- blijkbaar zeer onverkwikkelijk gevonden verschijnsel in de samenleving. Van de onderwijzers leven er twee in foto’s en de overige, uitgezonderd Wolters, bijna in anonimiteit voort. Meester De Groot, een rasverteller, staat op de

113

11311

foto als een man (toen al) van de oude stempel in een driedelig donker pak met een lange jas, een wit overhemd en een opstaande stijve boord, zoals grootvader Beenakker droeg. Een stropdas completeerde het geheel. Juffrouw Solba, de billenmepster, is in een lange donkere jurk gekleed. Zij liet niet met zich spotten. Menig bloot achterwerk heeft van de tuchtiging rood gestaan. De bestraffing gebeurde als een waarschuwend voorbeeld op de plaats van het misdrijf. Maar niet altijd want zelfs bij Vrouwe Justitia wijkt soms de rechtlijnigheid voor de weekheid van het hart. Joop profiteerde van deze inconsequente houding, toen hij, pal na de waarschuwende woorden van juffrouw Solba, toch de trapleuning afgleed. Zij zag het maar bestrafte hem met wat lichte tikken op zijn bovenbroek. Hoe anders pakte het voor zijn klasgenote uit, toen zij in de fout ging. Onder het roepen van “kom hier Coba Flogil, ik sla je op je blote bil”, voltrok zij dit maal ter plaatse onder de ogen van nieuwsgierige leerlingen de straf. Wat onthoudt een kind onder emotionele spanning goed! Joop weet nog haar naam en dat zij blond haar had (214). Bij deze kleurrijke herinneringen verdwijnen de volgende twee onderwijzers bijna in anonimiteit: juffrouw Teuwes van de 2e klas, die kort na Thea’s aankomst aan t.b.c. overleed, en meester Hamel van de 5e klas, volgens vader een fantast. Het hoofd van school, Wolters, viel niet onder de categorie der naamlozen. Vader zou met hem de degens kruisen, toen hij zijn zoon naar het gymnasium wilde sturen. “Bezint, éér ge begint”. Ik zou nu, 63 jaar later, nog elke dag, reizend van Middelburg naar Goes, vanuit de trein kunnen aanwijzen, waar wij als kinderen in de leeftijd van acht tot tien jaar langs de spoorlijn hebben gelopen op weg naar huis, zo had Jan in 1998 kunnen schrijven. De voetstappen zijn verdwenen, het zweet opgedroogd en de rode wangen gebleekt maar gebleven is de herinnering aan de schoolvrije maandagmiddag (1 juli 1935), toen het zo drukkend warm was en wel meer dan 30° c. in de schaduw. Wij laten nu Jan en Thea aan het woord. Het begon met de mededeling van de onderwijzer, dat de middaglessen wegens de warmte vervielen. Wij hadden niets aan dit onverwachts geschenk, omdat de eerstvolgende trein om 16.14 uur ging: de trein die wij altijd namen. Neen, daarop wilden wij niet wachten. Wij hadden niet voor niets een vrije middag gekregen. Wij besloten naar huis te gaan lopen. De afstand was ongeveer tien kilometer. Wij volgden eerst keurig op de openbare weg de spoorbaan maar toen sloten en vaarten ons alsmaar meer landinwaarts drongen, gingen wij naast de spoorlijn lopen. Hitte, dorst en afstand drukten steeds meer ons tempo en toen het treintje van 16.14u ons voorbijging, was de fut eruit (215). Van de machinist hoorde vader, dat wij langs de

114

spoorlijn liepen. Hij haalde ons met een dieselloc op. Rood als een kreeft en met een dorst als een paard kwamen wij die dag later dan gewoonlijk thuis. “Een vrouw is duizend mannen t’erg” (216) Waar twee of meer mensen verenigd zijn, ontstaat er vanzelf een onderlinge rangorde, waarin, naarmate de tegenkracht ontbreekt, één van het gezelschap steeds meer op de voorgrond treedt. Dit verschijnsel doet zich zowel onder volwassenen als kinderen voor. In Middelburg demonstreerde Thea aanschouwelijk en triviaal het bestaan van een dergelijke hiërarchie door de wijze, waarop zij het broodbeleg in de middagpauze verdeelde. Zij nam bij het ronddelen altijd het grootste plakje worst of het grootste stukje makreel en bij elk rondje chocolade hagelslag deed zij een extra lepeltje in haar mond. Het merkwaardige is, dat wij tegen deze daad van bevoorrechting niet protesteerden maar ons erbij neerlegden, niet uit berusting maar, denk ik achteraf, uit een onbewuste erkenning van haar aangeboren aanleg voor het moederschap. Hiervan gaf zij thuis al blijk, wanneer zij als plaatsvervangend moeder het jongste kind, keurend en proevend, te eten gaf. Moeder hield bij het klaarmaken van het eten met deze “scrupuleuze” taakvervulling rekening en kookte wat meer. In de trein nam Thea het op zich haar jongere broertjes met nooit eindigende verhalen bezig te houden. Het loon voor deze moederlijke zorg bleef niet uit. Zij mocht in Middelburg de portemonnee beheren. Vanaf het station werd er in een draf naar school gehold. Het was wel tien à vijftien minuten lopen maar dan mocht er geen brug openstaan. Zo ja, dan namen wij de tweede brug, wat tijd kostte. In de Segeerstraat werd er bij de slager worst gekocht -altijd in dezelfde slagerij, omdat ieder van ons er een plakje worst kreeg- en vrijdags in de viswinkel een makreel (217). Wij mochten wel zelf onze donderdagse snoepcent die wij bij vader op het station hadden opgehaald, in een winkeltje besteden, waar een oud, achterdochtig mannetje elke ontvangen cent nauwkeurig bekeek en kromme exemplaren pertinent weigerde. Wat kon je toen voor een cent al niet kopen! Thea was in staat nog iets van het gekochte snoepgoed voor het thuisfront opzij te leggen! Ik weet niet of de “dag van de cent” met de donderdagse markt in Middelburg samenhing. Hoe het zij, wij kochten de versnaperingen in een winkeltje, waar het een wikken en wegen werd of het vandaag een dropveter of duimdrop zou worden, zoethout of een toverbal die onder het zuigen de ene na de andere kleur aannam en daarom af en toe vol bewondering bekeken werd. Wij bleven tussen de middag met enkele andere kinderen op school over en aten er onze van huis meegenomen boterhammen, meestal onder toezicht, in een

115

11511

klaslokaal op. Thea belastte zich als schatbewaarster met de uitdeling. Er bestond sinds 1935 de mogelijkheid gesubsidieerde schoolmelk te drinken (218). Hoewel ik mij door al het gerinkel om de uitdeling heen de kwart-liter-flesjes nog goed kan herinneren, hielden wij het in Middelburg toch bij onze warme “Fosco” (chocolademelk) die wij in een thermosfles van huis meenamen (219). Ach die thermosflessen, belichaming van moederlijke zorg maar zo onpractisch want zij sneuvelden, de ene na de andere. Dan was het flapje dat Jan in zijn eerste Middelburgse jaar bij zich had, veel sterker. Dit drinkflesje was van donkerblauw email, had een beugelsluiting en een oorvormig handvat. Jan betrad hiermee de wereld van de volwassenen. Op het platteland en in de stad namen arbeiders dit type drinkfles mee naar hun werk en dronken daaruit onder het schaften thee of een andere drank. Sommigen van hen gebruikten, nog onder de indruk van het drankmisbruik uit de tijd van hun jeugd, als een pedagogische voorzorg dit flesje ook thuis om, onzichtbaar voor de kinderen, van hun borreltje te kunnen nippen. Een truc die door de regelmaat van de handeling, al gauw door hen doorzien werd! Een flapje had als nadeel, dat de chocolade melk niet warm bleef. Jan dacht eens de oplossing van dit probleem in de winter gevonden te hebben. Hij zette in de middagpauze het flesje op de kolenkachel maar vergat uit onwetendheid het natuurkundige verschijnsel van het kookpunt. De lucht van verbrande melk bleef heel die middag in het lokaal hangen. Flapje is een door ons gekoesterd woord. Het is een dialectische rest in onze Hollandse spraak. De wieg van dit woord heeft op Zuid-Beveland gestaan (220). In zijn langgerekte syllabe “flaapje” herkennen wij de zangerige streektaal van onze geboortegrond. De middagpauze duurde lang, als wij ons ten minste aan de regels moesten houden. Wij behoorden namelijk van 12 tot 13.15u. binnen te blijven, zo had het schoolhoofd bepaald en dan restte er ons slechts één kwartier om buiten te spelen. Jan had in zijn eerste jaar geboft, toen hij als enige overblijver na het eten naar buiten mocht. Maar sindsdien nam het aantal kinderen, dat tussen de middag op school bleef, langzaam toe, al steeg het in onze tijd niet boven de tien uit. En met de groei kwamen er regels: wij moesten voortaan onder toezicht eten en gedurende het grootste deel van de pauze in de klas blijven. Toch moet de practijk milder zijn geweest, wanneer ik mij plaatsen voor de geest haal, waar wij vaak hebben gespeeld. Een enkele lag op ten minste tien-minutenloopafstand van onze school. Zo herinner ik mij, dat wij op regenachtige dagen thuis bij een vriendin van Thea, Ria Bogaard, gespeeld hebben: in het statige herenhuis dat op de Lange Viele stond. Wanneer ik het weer zie, komen er allerlei details in mijn geheugen naarboven, waarvan ik mij niet meer bewust was. Het huis ademde een sfeer van voornaamheid, die door de grootte nog werd versterkt. Ik kan mij nog heel duidelijk de lange donkere gang voorstellen, waar

116

wij op een driewieler hebben gereden. Dit huis kan nog sensaties terugroepen, doordat het een Duits bombardement van mei 1940 heeft overleefd. Onze school op de Wal is in vlammen opgegaan en de abdij lag in puin maar is na de oorlog volledig herbouwd. Ook de abdij en zijn binnenhof weten dierbare herinneringen op te roepen. Wij hebben er gevoetbald, kastanjes geraapt en, jongens en meisjes door elkaar, haasje-over gesprongen. Dit gemengde vermaak kon in het provinciaalse Middelburg, maar jaren later niet, tot onze onschuldige verbazing, in Rotterdam. De koning onder onze spelletjes was in Middelburg het knikkeren dat wij op de hobbelige bestrating met kinderhoofdjes vóór de eerbiedwaardige Lange Jan hebben beoefend. Het verbaast mij, dat nog nooit een socioloog dit spel en zijn sociale gevolgen heeft onderzocht. Knikkeren weerspiegelt namelijk de tegenstellingen in de maatschappij van volwassenen op het niveau van een kind en veroorzaakt onrust in de wijk. Beschouw eens de knikker zelf, dan ontdekt u een rangorde in schoonheid en geldswaarde, die door het gebruikte materiaal wordt bepaald. De proletariërs onder de knikkers, merbels in het Zeeuws, zijn de lelijke, goedkope grijs-blauwe stenen exemplaren van gebakken klei, de z.g. schijtlijsters. Wie ze bezat, werd niet voor vol aangezien of minstens meewarig bekeken, zo van: “je kunt er ook niets aan doen, dat je geen geld hebt”. De kleine glazen knikkers met allerlei kleurschaarkeringen vertegenwoordigen een hogere klasse. Wij zijn dan, om de marxistische vergelijking voort te zetten, bij de bourgeoisie beland. Aan de top staan de glazen stuiters die tweemaal zo groot zijn als hun kleinere broers. Zij representeren, in marxistische zin, de kapitalisten. Elke knikker heeft zijn eigen ruilwaarde. Weer een marxistische term! Deze was afhankelijk van de plaats en buurt, waar je woonde en van de kwaliteit en de inflatie. De waarde werd meestal door onderhandelen vastgesteld. Een goede kennis van zaken kwam bij het inzetten van pas. Een outsider in het knikkerspel, hors de catégorie zouden liefhebbers van de wielersport zeggen, was de stalen kogel die alleen door gevorderden werd gebruikt. Mijn herinnering aan dat projectiel reikt niet verder dan Rotterdam. De terugblik roept een andere donkere kant van dit kindervermaak in mijn geheugen terug. Ieder kent het gezegde: “het gaat mij niet om de knikkers maar om het spel”, niet om te winnen maar om het principe, niet om de punten maar om de schoonheid van de sport. Vergeet a.u.b. deze uitleg van de Kleine en Grote Van Dale. Hij klopt niet. De werkelijkheid is anders. Ouders leveren slag, als hun kinderen hebben verloren. Knikkeren kan families op de rand van een, weliswaar onbloedige, vendetta brengen. De vader verstopt in wanhoop de buit van zijn zoon, de moeder zit uren bij de deur om de trekbel beet te houden -de buren mochten eens gaan klagen-, de winnende zoon voelt zich

117

11711

verongelijkt en de verliezende jut zijn ouders op. Knikkeren is met een variant op Michels uitspraak (221) oorlog, als de volwassenen zich ermee gaan bemoeien. Dit laatste gebeurde, toen wij in het Rotterdamse Hillegersberg woonden. De oppervlakkige rust werd in de kale-kak-buurt, waar wij leefden en zondags niet buiten mochten spelen, op een fataal ogenblik verstoord, toen de waanzin van het spel toesloeg en de verliezer zijn stalen kogel inzette om zijn verloren knikkers terug te winnen (222). Hij verspeelde ook deze. Naar het gymnasium “Als dat al met het groene hout gebeurt, wat zal het dan zijn met het dorre” (Luc. 23:31). Met deze schriftuurlijke proloog begon Willem in 1936 de strijd met Wolters over zijn plan “zijn zoon Jan voor het gymnasium op te geven”. Vier jaar later zou hij om hetzelfde ideaal voor zijn tweede zoon, Joop, maar dan in Rotterdam, met een ander hoofd van school in de clinch liggen. Stuitte zijn voornemen in Zeeland op de overvoorzichtigheid van het schoolhoofd dat zich tegen een eventueel échec wilde indekken, in Rotterdam botste daarentegen zijn ideaal op de arrogantie van dit professionele specimen dat geen bemoeienis van leken op zijn terrein duldde. “Wij maken zelf uit of uw zoon voor het gymnasium geschikt is of niet”. Hij heette Rogier, had het hoog in zijn bol, sprak zijn achternaam op zijn Frans uit en keek (toen nog) neer op de gutterale tak van de later bekende Nijmeegse hoogleraar. En wat deed Willem toen? Hij schudde het stof van zijn schoenen en wendde zich om bijlessen tot hoofdzuster Theresina van de Hillegardis-school. In hetzelfde gebouw volgde zijn dochter Thea de lessen op de Mulo (223). Wolters leed, om op Middelburg terug te komen, wat aan koudwatervrees maar bleek gelukkig voor argumenten open te staan, al moest de bezoeker wel een doordouwer zijn. Willem bezat deze laatstgenoemde kwaliteit in overvloedige mate Hij trof in 1936, toen hij deze wens formuleerde en om bijles voor zijn zoon vroeg, een gedesillusioneerde Wolters aan. In de vier à vijf jaar dat hij hoofd van school was, was het hem nog niet gelukt één van zijn leerlingen op het Rijksgymnasium te krijgen. Ik vraag mij overigens af om hoeveel leerlingen het wel ging. Er bestond in katholieke kring vóór de oorlog, als het om een universitaire studie ging of als het een middelbare opleiding op het gymnasium of op de H.B.S. (224) betrof, een drempelvrees of zoals Rogier met de “Hollandse g” het formuleert: “de akte M.O. lijkt de hoogste toren van menselijke wijsheid en de Muloschool een Ultima Thule, wie meer begeerde voor zijn kinderen, heeft het te hoog in zijn hoofd (225).

118

Een leerling behoorde volgens Wolters over een buitengewone intelligentie te beschikken om voor het toelatingsexamen te kunnen slagen. Willem bleek niet onder de indruk van het geschetste Olympisch niveau, waaraan de leerling moest voldoen. Het lag niet in zijn aard tegen mensen en instituten op te kijken. Een behoorlijk verstand en een flinke dosis ijver moesten voldoende zijn om door het examen te komen. Daarom verwierp hij ook Wolters argumentatie en goot zijn ongeloof in bijbelse bewoordingen die niets anders betekenen dan “als uw beste leerlingen bij voorbaat geen enkele kans maken te slagen, dan heb ik van de rest geen hoge pet op”. Wolters gaf zich gewonnen en beloofde bijlessen te zullen geven. Op de achtergrond stond Willem gereed om algebraïsche oplossingen voor rekenkundige vraagstukken aan te dragen, waarop hij volgens de geijkte regels van de rekenkunst geen antwoord wist te geven. Hij verstoorde met deze onorthodoxe aanpak menig keer de gemoedsrust van het schoolhoofd. In het begin van 1937 meldde Willem zijn zoon Jan voor het toelatingsexamen aan. Jan was pas elf jaar geworden. Zijn leeftijd ontlokte rector Stütterheim de opmerking: “wij hebben hier geen kleuterschool”, waarop Willem repliceerde met: “ik dacht, dat uw school alleen op kennis selecteerde”. Er meldden zich in dat jaar 21 candidaten aan. De schriftelijke en mondelinge examens waren op maandag en dinsdag 12 en 13 juli. Jans resultaten van het schriftelijke deel hielden niet over. Hij had voor Nederlands 6, Gesch. 7, Aardr. 7 maar voor rekenen 3,5. Bij het mondeling bleven de voldoendes onveranderd maar opmerkelijk was het cijfer dat hij voor rekenen haalde: 9. Aan het einde van de week of in de week daarop verzamelden de ouders van de candidaten zich in de aula. Rector Stütterheim begon met het voorlezen van namen. Na de zesde hield hij op en wachtte hij. Een aantal ouders begon de zaal te verlaten. Willem werd ongerust en zei tegen zijn buurman: “de naam van mijn zoon is niet voorgelezen”, “gefeliciteerd, meneer, uw zoon is geslaagd”, antwoordde deze. Van de 21 candidaten slaagden er vijftien en werden er zes afgewezen (226). Het Middelburgse gymnasium was een dure school. De leerlingen moesten al in de eerste klas voor verschillende vakken naslagwerken aanschaffen, die zij ook in de daarop volgende jaren konden gebruiken zoals de grote Bosatlas, de grote Hettema voor geschiedenis, een grote platenatlas…... Onervaren ouders kochten alles wat op de boekenlijst stond. Wisten zij veel van de van nature aanwezige, professionele tweespalt tussen vakbroeders van wie de ene het leerboek hemelhoog prees en de andere het des te meer afkraakte. De ouders kenden ook niet het verschijnsel van “vergeten boeken”. Dit fenomeen deed zich vooral voor op scholen met een lange eerbiedwaardige traditie zoals op dit

119

11911

gymnasium dat in 1965 zijn 600-jarig bestaan zou vieren. Dergelijke boeken stonden sinds jaar en dag op de lijst en niemand dacht eraan deze eraf te halen. Ouders kwamen vroeg of laat ook tot de ontdekking, dat zij hun kinderen, met het kopen van verouderde drukken, geen onherstelbare schade zouden berokkenen. Integendeel: een oudere uitgave bevordert bij een leerling oplettendheid en vindingrijkheid. De laatste van het drietal gymnasiasten die onze familie heeft opgeleverd, kan erover meepraten. De verouderde leerboeken die door het vele gebruik soms losbladig waren geworden (het “tirocinium” voor het Grieks (227)) en af en toe een bladzijde en soms zelfs een hele katern (Kaegi, een Griekse grammatica) misten of een totaal andere uitgave van klassieke auteurs (de “Teubner-editie” i.p.v. de Nederlandse) dwongen hem tot de hoogste graad van oplettendheid en improvisatie. Deze moeite werd gelukkig ruimschoots beloond door tal van aantekeningen die hij in de boeken vond. Jan kwam als enige van onze familie met “bij-de-tijdse-boeken” in een bruin-leren dubbele boekentas op school. Op het Middelburgse gymnasium dat onder de autoritaire leiding van de classicus Stütterheim stond, heeft hij slechts twee trimesters gezeten. Hij was al vóór zijn Paasrapport naar Rotterdam verhuisd. Het onderwijs daar inspireerde hem, aldus Jan, niet tot bovenmatige inspanning. Hij weet dit aan de school. Zijn cijferlijsten tonen, in het licht van zijn capaciteiten inderdaad wat vlak maar deze middelmatigheid behoeft niet zonder meer op het conto van de school geschreven te worden. De ervaring leert, dat leerlingen pas na hun puberteit gaan doorbreken. Laten de cijfers van de beide rapporten spreken: Latijn 6 (6), Ned. 6 (6), Frans 7 (7), Gesch. 6 (6), Aard. 7 (8), Wisk. 7 (7), Biol. 8 (8), Gym. 6 (6) en Tekenen 5 (6). Drie maanden na het vertrek van Jan ging de rector op vijfenzestigjarige leeftijd met pensioen. Hij had het rectoraat vanaf 1919 bekleed. Hij was een man van een hoog arbeidsethos. In zijn ambtsuitoefening toonde hij een steile plichtsopvatting, waarin geen plaats voor inschikkelijkheid was. Toen de lerares biologie hem eens om toestemming vroeg de les vijf minuten eerder te mogen beëindigen om de trein naar Oostenrijk te kunnen halen, weigerde hij. Deze steilheid heeft misschien met zijn protestantse achtergrond te maken. Op katholieke scholen -ik denk dan in het bijzonder aan die onder leiding van paters- zou zo’n rigide toepassing van regels bijna ondenkbaar zijn geweest. De paters bestuurden de scholen als zielzorgers en waren vanuit deze missionaire mentaliteit er voortdurend op bedacht regels van kerk en wereld door middel van dispensatie aan de menselijke zwakheid aan te passen. Zij gingen in hun soepelheid soms bedenkelijk ver.

120

Willem en het geüniformeerde gezag Het behoorde tot het geestelijke erfgoed van het verpauperde volksdeel tegen het politionele gezag dat in de negentiende eeuw als een natuurlijke bondgenoot van welgestelden werd beschouwd, een diep wantrouwen te koesteren. Hoewel de ideologische strekking van de critiek op dit gezagsapparaat in de eerste decennia van onze eeuw aan actualiteit had ingeboet, leefde de traditionele vooringenomenheid jegens de politie in kringen der arbeiders tot in de jaren dertig nog sterk. In zijn Lewedorpse jaren toonde ook Willem voor het politie-uniform een overgevoeligheid die aan zijn sociale afkomst valt toe te schrijven (228). Zijn contacten met de plaatselijke veldwachters, in het bijzonder met brigadier Eversdijk, vergrootten zijn antipathie en activeerden zijn aangeboren neiging tot protest. Met zijn baldadige en impulsieve neiging om de politie te tarten verloor hij weleens de voorzichtigheid uit het oog. Het is niet verstandig in een kleine gemeenschap, waar men niet in de anonimiteit van de massa kan opgaan, op de lange tenen van de streng gereformeerde rijksveldwachter Eversdijk, voor wie wetsartikelen nog net niet tot de “openbaring Gods” behoren, te trappen. Zo iemand mist het vermogen om te relativeren en de humor te zien in de kwajongensachtige provocatie die Willem onder zijn ogen bij de overweg opvoerde: “Hè, ik heb zin om zonder een belastingplaatje een eindje te gaan fietsen”. Hij haalde het fietsplaatje van zijn rijwiel (229), liep met de fiets aan de hand naar de overweg, maakte schijnbaar aanstalten om op te stappen, bedacht zich dan luidop: “oh neen, dit is nog openbare weg” en sprong pas op het terrein van de Spoorwegen op zijn fiets. En de rijksveldwachter? Hij beidde zijn tijd. De fiets bleef een voorwerp van demonstratie. Het moet omstreeks 1930 geweest zijn, dat de Zeeuwse courant de fietsers met de volgende wijziging van het verkeersreglement bekendmaakte: zij moesten voortaan het veranderen van de rijrichting met het uitsteken van de arm aangeven. De politie zou gedurende de eerste tijd slechts als corrector optreden. Het zou Willem niet zijn, als hij niet, bij het zien van de veldwachter, van deze nieuwe verplichting een act zou maken. Al tientallen meters vóór de bocht gaf hij met het op en neer bewegen van zijn gestrekte arm de verandering van rijrichting aan. Toos wachtte daarentegen op het geëigende ogenblik. Zij werden staande gehouden. Toos werd geprezen en Willem onderging met een uitgestreken gezicht een exegese van de wetstekst. Willem demonstreerde graag op theatrale wijze zijn ongenoegen. Dat lag in zijn aard maar hij bleef altijd binnen de grenzen van de sportiviteit: geen achterbakse streken maar openlijk en niet kwaadaardig. Toch is mij een incident

121

12112

bekend, waarbij rijksgoed werd beschadigd: de nieuwe fiets van één der veldwachters. Deze was op de fiets, met de hond aan de lijn, naar het station gereden, had zijn hond aan de fiets vastgelegd en was vervolgens de wachtkamer binnengelopen. Willem die het niet op honden begrepen had, kwam naarbuiten en liep met een boog om het dier heen. Dat had hij juist niet moeten doen. De politie-hond reageerde op deze verdachte manoeuvre agressief en sprong op hem af. En daar ging de nieuwe dienstfiets van de veldwachter rinkeldekink over de keien, totdat hij klem kwam te zitten. “U had gewoon moeten doorlopen, dan was er niets gebeurd”, zei de agent verbolgen. Willems moeizame contacten met het Lewedorpse politiecorps werden niet slechts door zijn sociale afkomst maar ook door de menselijke factor bepaald. Deze factor had alles te maken met zijn afkeer van slinkse wegen en machtsmisbruik. Op alle terreinen van de publieke sector kon hij geërgerd reageren op het unfair uitoefenen van macht, steunend op autoriteit, kennis en routine en gebruikt tegen minder ervaren en niet-assertieve mensen. Arrogante demonstratie van zo’n positionele overmacht kon hem een luidruchtig commentaar ontlokken (het ging bij hem nooit sotto voce) of hem ertoe brengen de voortgang van het werk te dwarsbomen. Zo herinner ik mij, dat hij zich op het postkantoor van Vreewijk niet kon inhouden, toen een lokettist een oude vrouw met een onjuiste informatie afscheepte. “Mevrouw, vraag om een groen formulier, dat ist-ie verplicht te geven”, riep hij luid en het formulier kwam te voorschijn. Goed bedoelde hulp kan zich soms tegen de weldoener keren, zoals Willem in militaire dienst zelf eens had ervaren (230). In Lewedorp zou de geschiedenis zich herhalen, toen hij een dorpsgenoot die bij politie-verhoor schuld had bekend, op de hoogte bracht van het recht van de verdachte “de schuldbekentenis te mogen herroepen”. Deze dorpeling bracht zijn pas verworven kennis onmiddellijk in de practijk maar noemde in zijn onnozelheid de naam van zijn informant. De veldwachters voelden zich door Willem in hun werk gedwarsboomd en kwamen bij hem om verhaal. En Willem? Hij antwoordde op zijn spoors: “mij ter zake niets bekend”. Zijn kantoor zou andermaal plaats van confrontatie met deze rijksdienaren worden, toen zij eens quasi-onschuldig kwamen buurten. Hoe voorgewend deze onschuld was, bleek al gauw, toen een door Willem plotseling aangehangen gezondheidscultus van wind en tocht (231) niet bleek te werken. Ik verbeeld me, dat het gesprek als volgt is verlopen. Al keuvelend, stelden zij hem terloops de vraag (alsof het antwoord er niet toedeed): “gisteren zeker een lange saaie dag gehad”. Haal je de koekoek, dacht Willem. Een aantal jongens had met vereende krachten de boerenwagen (van boer Vermue?) op diens schuur gezet. Hij had met stijgende verbazing deze krachttoer gevolgd. Dit spectakel

122

had zich voor zijn ogen, aan de overkant van de spoorlijn, afgespeeld. De protestantse veldwachters, in de bijbel goed thuis, moesten wel gedacht hebben, dat Willem zoals Saulus op weg naar Damascus, met een tijdelijke blindheid was geslagen, toen hij antwoordde: “och, het was een gewone dag, er was niets bijzonders aan de hand”. De politiemensen kwamen toen met de reden van hun bezoek voor de dag. “Wat is er gisteren aan de overkant gebeurd?”. “Ik weet het niet, ik heb niets gezien. Ik had het veel te druk”. Zij moesten met dit antwoord genoegen nemen. Niemand kan beweren, dat Willem in zijn contacten met de politie een onopvallende persoonlijkheid is geweest. Hij heeft in zijn Zeeuwse jaren wat ludieke speldeprikken uitgedeeld en bij deze of gene gevoelens van rancune gezaaid maar niet bij allen. Hij kon het bijvoorbeeld met veldwachter Finson goed vinden. Deze was niet zoals zijn baas, een dienstklopper maar juist een schappelijk man (aldus fam. Rijk aan Ton). Niettemin hadden Willem en zijn opgroeiende kinderen voor een reeks van jaren op hun tellen moeten passen, wanneer de Spoorwegen niet geregeld hun personeel overplaatsten. Dit beleid kostte Willem wel zijn martelaarskroon en misschien daardoor ook een duurzame plaats in de herinnering van zijn nageslacht. Zijn protesterend gedrag met een zekere anarchistische inslag, tezamen met het dringende verzoek aan zijn kinderen: “niet met iemand van de politie te trouwen”, roept bij de lezer waarschijnlijk de verontrustende vraag op, hoe het met zijn kinderen is vergaan. Voor uw geestesogen rijzen zij misschien op als een gevaarlijke troep a-socialen die het summum van plezier smaken, wanneer zij weer eens een gezagdrager te grazen hebben genomen. Mocht de naamgenoot van Willem de pretentie hebben gehad in de voetsporen van zijn vader te treden, dan heeft een andere zoon, voor de ogen van de wereld, de familie op een respectabele koers gehouden. Hij heeft zich ondanks het verzoek van zijn vader, zij het niet rechtstreeks, met de top van de politie gelieerd door de dochter van een politiechef te huwen. Hij leeft als een oppassende burger in de meest Hollandse stad van Brabant, Breda, waar hij aan de vorming van het kader van onze krijgsmacht heeft mogen meewerken. Hij is het boegbeeld van het nette burgerdom, waarachter de rest van de familie schuil gaat. Toen onze ouders met hun kinderen in 1938 uit Zeeland weggingen, deden zij dat met gevoelens van weemoed maar nog meer van opluchting. Zij vonden het na elf jaar platteland welletjes. De kinderen werden ouder en zouden vroeg of laat zich gaan vervelen. Er waren al ruzietjes met de buren over futiliteiten geweest zoals het spelen in de gepachte dalven, wat slecht voor het gras zou zijn én het stoken van vuurtjes, toen het wasgoed van Magnus op de dijk te drogen lag. De jongste zoon was intussen voor zijn vermaak bezig met het omspitten

123

12312

van de voortuin, waarheen hij na al deze herrie was verbannen (232). Er was voor de opgroeiende jeugd, zoals wij nog zullen zien, in het dorp weinig te beleven. Op de dag des Heren, wanneer de meeste arbeid stil lag, zwierven velen, vooral in de zomer, in een mateloze verveling rond. Baldadigheid, creatief vermaak, waarvan boer Vermue (?) het slachtoffer was, spelletjes en stropen: alle vormen van ontspanning hadden hun beoefenaars. “Het werd tijd, dat wij Lewedorp verlieten”, heeft moeder eens gezegd. Zij doelde, met een blik op de toekomst, niet alleen op ruzietjes maar ook op het stropen. Het was voor plattelanders verleidelijk in de polder, zo rijk aan wild, te gaan stropen. Neem nu eens de omgeving van onze tuin. In het rietveld en op de begroeide spoordijk nestelden fazanten en patrijzen en hadden hazen hun legers en konijnen hun holen. Wij waren met de aanwezigheid van wild in onze tuin vertrouwd geraakt maar soms overviel het ons door zijn onverwachte verschijning. Moeder werd in de tuin eens door een konijn verrast, dat in doodse stilte onder haar aanwezig was en toen zij opstond, plots te voorschijn schoot. Wij beschouwden het wild in onze tuin als ons bezit en waren bereid het tegen indringers te verdedigen. Pepe heeft het geweten, toen Joop, zwaaiend met een sikkel, op hem afkwam. Maar toen deze wegwerker bij vader zijn beklag deed, reikte de heldhaftigheid van deze prille held niet verder dan tot aan de voordeur die hij in de veilige armen van vader bereikte. Stropen was voor boerenarbeiders die minder dan de helft van Willems salaris verdienden, dikwijls een kwestie van armoede. Bij hen thuis kwam maar zelden vlees op tafel. Vingen zij wat, dan betekende dit een welkome afwisseling van het eentonige menu met spek. Verkochten zij de buit, dan kregen zij wat geld in handen. Stropen was niet alleen een bezigheid van armen. Rijken joegen ook op wild maar als “zunige” hereboeren hadden zij wel eerst het jachtrecht aan gefortuneerde buitenlui verkocht alvorens op hun eigen land te gaan stropen. De jachtopziener had met twee categorieën stropers rekening te houden: met de z.g. “vleeszoekers” en eierrapers. Wij zouden, als wij langer in Zeeland waren gebleven, tot de tweede groep behoord hebben. Het lag niet in onze aard dieren met strikken of klemmen te verstikken of te verwonden. Het zoeken van eieren zou voor ons zoiets als “vissen maar dan in verboden wateren” geweest zijn. Niet de opbrengst maar de spanning om de ontdekking en de opwinding over het succes zouden ons een kick gegeven hebben (233). Wat was ook weer de beste plaats om eieren te zoeken? De jachtopziener die met zijn verrekijker vanuit strategische plaatsen de omgeving op verdachte bewegingen afzocht, had het kunnen vertellen: de droog gevallen delen van het Sloe (234), alleen bij eb te bereiken. Deze met riet begroeide “plaatjes” werden slechts bij springtij door de zee overspoeld. Zij lagen op meer dan een halve kilometer van de kust in zee. Vogels vonden er in de lente een handvol zand en de stilte om te nestelen.

124

Stropen tussen eb en vloed was een riskante bezigheid. Wie zich door het wassende water liet verrassen, zat uren op de zandbank vast. En dan klonk zijn geroep over het water. Wie het opving, waarschuwde zijn familie. Een ander gevaar vormde de jachtopziener. Hij had vanaf de dijk een onbelemmerd uitzicht op het vlakbij de herberg gelegen plaatje en wist, zonodig, met zijn Enkhuizer almanak precies, wanneer er laag water was. Elk beroep heeft zijn speciale beproevingen voor de beoefenaars. Die van de jachtopziener is belichaamd in de ervaring, dat stropers hem bij herhaling te vlug af zijn door het corpus delicti en, zonodig, het geweer bijtijds te verbergen. Een boer die op zijn eigen land aan het stropen was, werkte, al ploegend, het geweer en de buit onder de grond en wie zich op het plaatje ontdekt wist, kookte, buiten het zicht van de jachtopziener, de eieren en at ze daarna op. Wie onbetrapt op weg naar huis ging, verborg de eieren op de wijze van de plattelander: onder zijn pet. Een anecdote bevestigt het bestaan van deze gewoonte: toen een jachtopziener in een sadistisch-geestige bui bij afscheid een jongen joviaal een tikje op zijn pet gaf, liep de eierstruif over diens gezicht. Naar ik mij herinner, heeft onze oudste broer ten minste één keer een nest leeggehaald, dat hij met zijn twee vrienden in de buurt van onze tuin had ontdekt. Zij besloten in een opwelling van berekende dierenliefde de eieren te laten liggen. Toen Jan thuis over zijn vondst vertelde, zei vader: “Ik zou de eieren maar gauw uit het nest halen want als jij het niet doet, doen zij het wel”. En ja hoor, daar kwamen zij in de schemering, de ene na de andere, maar onverrichterzake. De jachtopziener stopte zijn tijd op een terloopse wijze in het verbaliseren van de eierrapers die slechts twee maanden per jaar hun handwerk verrichtten. De wildstropers hielden hem daarentegen het hele jaar, dag en nacht, bezig. In de nacht zetten zij strikken of klemmen. Sommigen van hen joegen met lichtbakken op hazen. En dan hoorde de omgeving de geweren knallen. Het vak van jachtopziener is er één van geduldig wachten: eerst gegevens verzamelen en dan in een hinderlaag de dader op heterdaad betrappen. Hij had een beroep, waarin nieuwsgierigheid een deugd was en afluisteren en loeren professionele kwaliteiten waren. Wanneer hij zijn ronde door het poldergebied deed, waren al zijn zintuigen actief. Lekkere keukenluchtjes uit de huizen van boerenarbeiders wekten onmiddellijk zijn professionele achterdocht. Hij noteerde deze overdaad in zijn geheugen en als hij zich onbespied waande, roerde hij vanaf die tijd geregeld met zijn stok in de vuilnishoop, op zoek naar botjes of veren van kleinwild. Ontdekte hij uitgedoofde vuurtjes, dan doorzocht hij de as. Ik weet niet of onze vuilnisbelt op restanten van wild is onderzocht. De jachtopziener zou er zeker verdachte restanten hebben gevonden, die niet van onze tamme konijnen of kippen afkomstig waren. U ziet het al voor u: Willem

125

12512

bij nacht en ontij op pad voor het zetten van strikken of klemmen om voor vrouw en kinderen wat wild te verschalken. Ik moet u teleurstellen. De enige keer dat Willem zich in zijn leven aan een stuk levend wild heeft vergrepen, was in de hongerwinter van 1944/1945, toen hij in de bijkeuken een armzalig musje nazat. “Het rendement aan voedingsstoffen” woog, zo bleek naderhand, niet op tegen het verlies van energie en broodkruimels. Wat de verdachte resten in onze particuliere vuilnisbelt betreft, is de verklaring van hun aanwezigheid even simpel als prozaïsch. De restanten waren van gevleugeld wild dat Willem van stropers had gekocht of van hazen die ‘s nachts, door de koplampen van voorbijrijdende locomotieven verblind, waren aangereden. Die nuchtere uitleg roept natuurlijk een lichte teleurstelling in u wakker, omdat hij niet heeft gegeven, wat u had gehoopt. En de kinderen van Toos en Willem? Wat maalden zij om de afkomst van het wild, als het maar smakelijk was klaargemaakt. Deze culinaire kunst had Toos zich intussen eigen gemaakt. Zij moest alleen ter wille van haar teerhartige zoon Wim bepaalde voorbereidingen zoals het slachten of plukken, camoufleren. Had zij deze voorzorg vergeten, dan sprak zij aan tafel de toverformule uit, waardoor alle vlees neutraal werd verklaard: “jij krijgt vandaag biefstuk”. En Wim hapte (al te) gewillig in zijn bout. Helaas kwamen kerkelijke spijswetten weleens roet in het eten van onze ouders en soms ook van enkele van hun kinderen gooien, als het feestmaal op een vrijdag of in de vasten viel (235) maar het christelijk geloof voorkwam gelukkig, dat de harmonie in het gezin door deze dissonant werd verstoord. Sommige plattelanders hadden een speciale (illegale) bron van inkomsten. Wij hebben het dan over de z.g. sijsjeslijmers die met lijmstokken de toen nog niet zeldzame puttertjes en sijsjes vingen. Deze vinkachtige vogels werden in die tijd algemeen op het platteland in kooien gehouden. De wijze van vangen trok de opmerkzaamheid van de “gesjeesde” timmerman in Willem. Wat was dat toch voor een lijm die niet snel opdroogde? Het gelukte hem om na veel moeite als vreemdeling in het mysterie van de bereiding ingewijd te worden. Als ik mij niet vergis, was lijnzaadolie een belangrijk bestanddeel van het recept. Toen hij het geheim kende, was de lol er voor hem eigenlijk van af. Hij zal de wonderlijm ter controle wel op takjes hebben gesmeerd maar “een kooi met een lokvink lenen” dat vond hij stellig te veel moeite. Kanaries, goudvissen ......, al dat passieve kleingoed liet hem onberoerd, tenzij het zich kruipend over het aanrecht verplaatste. Dan kon hij, zich voorbereidend op de vroege dienst, tussen een slok thee en een hap brood naar een fles bleekwater grijpen om dit serpentachtig gevaar radicaal te bezweren. En de kinderen zagen bij het opstaan de in de spoorsloot gevangen salamanders in een lucht van chloor op het water drijven. Dan spreken wij over het einde van de

126

jaren veertig, toen wij in Rotterdam woonden, waar het wild met kerstmis alleen nog bij de poelier te koop was. Wij voelden ons rijk Van hun vader getuigden de kinderen van dokter Gelderblom, dat hij: “met een emmer leidingwater en een kleurtje” bij gezinsleden van hereboeren ware mirakels verrichtte, wanneer hij weer eens voor een wissewasje ontboden werd. Het gebeurde vaak en meer dan hem lief was, dat hij ‘s avonds bij een patiënt geroepen werd. Bij dat laatste lag bij hem in de mond de verzuchting bestorven: “avonden maken mensen ievallig” (236). Karel Gelderblom, apotheekhoudend huisarts te Nieuwdorp en gemeente-arts van ‘s-Heerarendskerke, hield zijn vermogende patiënten en hun familieleden in ere, luisterde geduldig (en “tellend”) naar hun klachten, dacht er het zijne van en voegde aan het wonder van zijn geneeskunst een gepeperde rekening toe voor al hun gratis bezochte zieke arbeiders en hun gezinnen. Naar de eisen van sociale rechtvaardigheid handelend, vervulde Gelderblom en passant ten eigen bate de evangelische wet, dat: “een arbeider zijn loon waard is” (Luc. 10,7). En de hereboeren? Zij waren niet tegen zijn vertoon van autoriteit opgewassen en betaalden mopperend de rekening. Het inkomen van boerenarbeiders schommelde vóór de oorlog, blijkens het kohier van het schoolgeld, tussen de 800 en 930 gulden per jaar. De bovengrens benaderde het bestaansminimum, waarvan een jeugdige vrijgezel in de stad, een onderwijzer, volgens een ingezonden stuk in de ochtendkrant “De Morgen” van maart 1924 nog net kon leven. De in het kohier vermelde bedragen geven, gelukkig voor de boerenarbeiders, een onvolledig beeld van hun werkelijke financiële armslag. Zij genoten allerlei emolumenten in natura, die stadsmensen misten zoals het vrijwonen in arbeidershuisjes (237), het recht om wat kleinvee in de weide van de boer te laten grazen, het recht op het narooien van aardappelen en een stukje grond voor een eigen moestuin. Varkens en wat kippen voltooiden de reeks van bijverdiensten, waarvoor het hele gezin werd ingeschakeld. Sloeg de honger toch toe, dan namen zij van de ingekuilde aardappelen van de hereboer zoveel als zij nodig hadden. Deze wist van de “inbraak” maar zei er niets van. Door al deze emolumenten reikte de bovengrens van het inkomen van deze arbeiders ongeveer tot 1200 gulden per jaar, waarvan een gezin in die jaren juist kon leven. Voor een jonge vrijgezel die in de stad woonde, zou zo’n salaris “niet briljant maar toereikend” zijn geweest, dat waren de woorden van een bestuurslid van de katholieke bond van onderwijzers in het al geciteerde ingezonden schrijven. Met dit inkomen was een achttienjarige onderwijzer zijn loopbaan begon-

127

12712

nen. Het hoofdbestuurslid zou sprakeloos geweest zijn bij het horen van een tractement van fl.1647, dat een ongeschoolde arbeider-rangeerder bij de N.S. in zijn eerste jaar in 1921 ging verdienen. Ik heb het dan over Willem. De Spoorwegen betaalden hun personeel ook beter dan het vooroorlogse bedrijfsleven. Een geschoolde machine-zetter bracht in de jaren twintig fl.39 per week thuis, over het hele jaar gerekend fl.2028. In hun boek “De magere jaren (1929-1939)” rekenden de schrijvers hem met dit salaris tot de best betaalde arbeiders (238). Willem verdiende als vrijgezel met het loon van fl.1647 in die jaren behoorlijk zijn brood. Ook in onze tijd, denk ik, bij het toepassen van de juiste correctie-factor. Als wij Bosmans in zijn bewering zouden volgen (239), dan zou Willem, in strijd met de werkelijkheid, met zijn fl.1372 in de maand bijna in de rangen van bijstandstrekkers zijn beland. Het gezaghebbend oordeel van een tijdgenoot, de al aangehaalde briefschrijver, biedt een betrouwbaarder houvast. Uitgaande van diens opvatting, dat een jaarloon van fl.1000 slechts een minimale levensstandaard garandeert, schat ik Willems maandloon in onze tijd na enig rekenwerk op 2000 à 2200 gulden. Geen slecht inkomen voor een ongeschoolde beginneling. Daarom verbaast het mij achteraf ook niet, dat hij in 1924 in staat bleek een obligatie van fl.100 à 6% per jaar te kopen om de start van zijn ochtendblad “De Morgen” mogelijk te maken. In deze krant schreven de linkskatholieke politici in spe, Max van Poll en Veraart (240). Het is dank zij de door de Spoorwegen zorgvuldig bijgehouden en bewaarde loonadministratie mogelijk Willems loopbaan op de voet te volgen. Aan het eind van deze paragraaf vindt u in tabelvorm het verloop van zijn carrière en de op- en neergang van zijn salaris tot het ogenblik van zijn ontslag. Wanneer ik mij tot de jaren twintig en dertig van Willems financiële levensloop beperk, valt het mij op, dat de fluctuatie van zijn loon in deze jaren door een drietal positieve en negatieve factoren is bepaald. Deze hielden elkaar zó keurig in evenwicht dat Willem na negentien jaar -als ik de kinderbijslag gemakshalve als gewoon loon mag beschouwen- bijna weer op zijn beginsalaris was beland maar met dit belangrijke verschil, dat hij intussen was getrouwd en vijf kinderen had. Twee keer hebben de factoren Willem uit zijn humeur gebracht en slechts één keer, kortstondig, verblijd. U zult het zelf lezen. De eerste aanslag op zijn inkomen trof hem in 1922, toen hij van Den Haag naar Koog a/d Zaan werd overgeplaatst. De verandering van standplaats alleen al kostte hem fl.68 per jaar. Deze vermindering hing samen met het toen door de overheid en de Spoorwegen gehanteerde systeem van loonclassificatie naar standplaats. Willems salaris daalde door zijn overplaatsing van een standplaats van de eerste naar die van de derde categorie met ongeveer twee-weken-loon. De verhuizing naar Lewedorp kostte hem in 1927 nog eens fl.76.

128

In 1924 kreeg Willem een voorproefje van de bezuinigingspolitiek van de jaren dertig te verwerken. Na een zekere hausse in de naoorlogse economie ondervond het Nederlandse bedrijfsleven in 1923 de nadelige gevolgen van de rampzalige financiële toestand in Duitsland, die door de Franse bezetting van het Roergebied in dat jaar nog werd verhevigd. Wij leven dan in de tijd van de mark met zes nullen. De minister van financiën in het “kabinet Ruys de Beerenbrouck”, eerst De Geer en later Colijn, hanteerde het botte mes bij de bezuiniging. Hij verlaagde in 1924 de salarissen van het personeel van de overheid en de Spoorwegen met 6%. In dat jaar leende Willem aan Max van Poll c.s. de al gememoreerde honderd gulden voor de uitgave van “De Morgen”, waarin de genoemde initiatiefnemer voor een “andere dan een kapitalistische maatschappij” propaganda zou maken. Het korten op salarissen bleef tot één jaar beperkt, doordat de internationale economie zich in 1925 snel bleek te herstellen. Er volgde, ook in ons land, een periode van hoogconjunctuur met een ongestoorde bedrijvigheid. De lonen gingen weer stijgen. Willem kwam in dat jaar met 3% meer loon op zak thuis. Daarna bevat de loonstaat voor een reeks van jaren vraagtekens die in belangrijke mate door de factor “kindertoeslag”, later “kinderbijslag” geheten, worden opgeroepen. Het was tot in de jaren vijftig de gewoonte het loon en de kinderbijslag, om ons aan de vertrouwde term te houden, als één inkomen op de loonstaat te vermelden. De overheid heeft op beide loonelementen bezuinigd maar in welke mate is mij niet bekend. De vaklitteratuur laat de geïnteresseerde lezer, wat de korting op de kinderbijslag betreft, volledig in het ongewisse (241). Wij hebben gelukkig aan één gegeven houvast: in 1920 stelde de minister de kinderbijslag voor ambtenaren, waaronder ook het spoorwegpersoneel viel, vast op 2% van het bruto loon met een minimum van fl.50 per kind. De zondagen mochten voor het vaststellen van het jaarsalaris niet als werkdagen worden geteld (242). De overheidsnorm bleek echter niet heilig, zoals een in “De Morgen” van 1924 ingezonden brief laat zien. Het niveau van de kinderbijslag werd met een half procent verminderd. Voor het minimum bedrag betekende dit besluit waarschijnlijk een verlaging van 50 naar 40 gulden. De loonstaat van de Spoorwegen bergt nog meer geheimen in zich. Neem nu eens de jaren 1931 en 1932. Hoewel Willems gezin inmiddels van drie naar vijf kinderen was gegroeid, vermeldt de loonstaat zowel voor januari 1931 als december 1932 hetzelfde salaris: fl.1820. De kinderbijslag is “wegbezuinigd” zou men kunnen denken maar zo’n pessimistische veronderstelling wordt door de litteratuur noch door het kohier van het schoolgeld ondersteund. In dit kohier (243) staat te lezen, dat Willem voor de schoolperiode van april 1931 tot april 1932 als kaal bruto salaris op de gemeente-secretarie van ‘s-Heerarendskerke fl.

129

12912

1565 opgeeft en voor het volgende schooljaar fl.1612: een positief verschil van fl.47. En dan nog de merkwaardig grote discrepantie tussen de getallen van de spoorwegen en die van het kohier! De kinderbijslag kan dit verschil, respectievelijk 255 en 208 gulden, niet verklaren. In het najaar van 1940 verscheen Willem in zijn functie van stationsassistent voor een ambtenaar van zijn nieuwe gemeente “Hillegersberg” (in 1941 bij Rotterdam gevoegd). Willem werkte op het station “Schiebroek”. Het ging om het toekennen van boterbonnen. Verdiende hij minder dan fl.1600 per jaar, dan kreeg hij voor zijn gezin bonnen voor de goedkopere margarine. Boven deze loongrens zou hij de dure roomboter moeten kopen. Volgens de loonstaat van de N.S. verdiende Willem in november 1940 fl.1745. Hij trof een “onwillige” ambtenaar die bonnen voor roomboter als een soort decoratie beschouwde, door de overheid verleend. “Ik heb recht op margarine” riep Willem; “Ik lust geen roomboter” (244). Hij toonde met kracht van woorden aan, dat zijn kale loon enkele guldens beneden de cesuur lag. Op grond van dit overgeleverde verhaal zou ik zijn kale bruto loon in dat jaar op fl.1595 schatten en de kinderbijslag per kind fl.30. In 1924 bedroeg deze, onder voorbehoud, nog fl.40. In de jaren dertig werd Willems humeur andermaal op de proef gesteld door een reeks van bezuinigingen, waartoe de kabinetten “Ruys de Beerenbrouck en Colijn” in het kader van de aanpassingspolitiek, de uitgaven aan de inkomsten aanpassen, hadden besloten. Hoewel Colijn in de jaren dertig geen minister van financiën is geweest, is hij de belichaming van deze bezuinigingspolitiek. In het eerste jaar van de internationale economische crisis (1929) leek er in ons land nog niets aan de hand. De eerste tekenen van het naderende onheil openbaarden zich pas in de tweede helft van 1930 door het stijgen van de werkeloosheid en het dalen van de prijzen. Het verlies aan werkgelegenheid en de deflatie werden in belangrijke mate door het niet opgeven van de gouden standaard versterkt. Onze uitvoer werd daardoor te duur en stagneerde. Hoe meer landen de gouden standaard opgaven, wat in de practijk een devaluatie van 20 of meer procent betekende, des te meer steeg in Nederland de werkeloosheid en won de gulden aan koopkracht. Willem had dank zij de sterke gulden van Colijn, o ironie, in 1936 voor fl.25 een hele week luxueus op vacantie kunnen gaan (245). In 1936 lag in ons land de werkeloosheid, vooral mede ten gevolge van Colijns harde gulden-politiek, tussen de 25 en 30 procent (246). (Bij de economische crisis die ons land in de jaren tachtig trof, lag het cijfer van de gesignaleerde en verborgen werkeloosheid op omstreeks 20% maar met dit verschil, dat het hoge werkeloosheidscijfer toen ook samenhing met de emancipatie van de gehuwde vrouw die haar plaats op de arbeidsmarkt ging opeisen. Wie de werkeloosheidscijfers van de beide crises met elkaar wil vergelijken, zal de numerieke invloed van deze vrouwelijke factor zoveel mogelijk moeten uitsluiten.)

130

Laten wij naar de jaren dertig terugkeren. De overheidsuitgaven stegen door het verstrekken van uitkeringen, hoe karig ook, aan werkelozen en door het subsidiëren van onze dure export. De boeren profiteerden in het bijzonder van deze financiële steun. Om de uitgaven in de pas van de inkomsten te laten lopen verminderden de kabinetten jaren achtereen de salarissen van ambtenaren. In 1933 en 1934 kregen de employés van de spoorwegen nog een speciale loonsverlaging van 12% opgelegd, over twee jaren te verdelen: 8% in 1933 en 4% in 1934, dit alles om de tekorten in deze vervoerssector te verminderen. (Deze maatregel doet mij denken aan de extra salariskorting die de minister van onderwijs, Deetman, in de jaren tachtig aan het onderwijzend personeel oplegde. Zo ziet u: er is niets nieuws onder de zon!). Geen andere groep ambtenaren is in de jaren dertig op deze selectieve wijze aangepakt. Deze aparte behandeling had alles met de groeiende tekorten bij de spoorwegen te maken. Daarom droeg de toenmalige minister van Waterstaat de directeur van dit vervoersbedrijf op de bedrijfsvoering drastisch te saneren. Wat dit voor het stationnetje “Lewedorp” zou betekenen, zou Willem in 1938 ervaren. Intussen duikelde Willems salaris in deze twee jaren van fl.1820 naar fl.1607. In 1935 werd er opnieuw een gat in zijn inkomen ten bedrage van fl.74 geslagen. Het was toen welletjes. De aantasting van de koopkracht had de crisis alleen maar verergerd. Onder druk van het parlement,o.a. van de R.K.Staatspartij, zegde Nederland aan het einde van 1936 als laatste Europees land de gouden standaard vaarwel, wat een devaluatie van 20% inhield. Willems kaal bruto inkomen lag door al die besnoeiingen, naar ik aanneem, inmiddels beneden de grens van fl.1400. Het bleef tot november 1940 stil aan het loonfront. De verhoging van zijn salaris met fl.152 in 1938 was het gevolg van zijn verhuizing naar Hillegersberg, een eerste-klasse-standplaats. Wat Willem door twee verhuizingen aan loon had verloren, kreeg hij bijna weer in één klap terug. De financiële politiek van Colijn, de belichaming van de gave gulden, had ook zijn “gunstige” kanten, althans voor hen die de crisis met een redelijk salaris waren binnengegaan. Het hieronder staande tabelletje laat deze meestal vergeten voorstelling van zaken zien (247): nominale waarde van het loon 1930 1932 1934 1936 1938

101 95 84 71 72

de koopkracht 104 112 99 90 87

131

13113

Commentaar: In de jaren 1930 en 1932, waarin er niet of nauwelijks op de overheidsuitgaven werd bezuinigd, ging Willem er zelfs door de prijsdalingen in koopkracht op vooruit. Tot 1936 hielden salariskorting en het min of meer op peil blijven van de koopkracht elkaar bijna in evenwicht. Na 1936 gingen de prijzen stijgen, wat vooral door de devaluatie met 20% in december van dat jaar werd veroorzaakt. Deze afbrokkeling van de koopkracht zette zich in 1938 door. De zwaarte van de crisis werd door de werkelozen gedragen. Dit is de conclusie van de schrijvers van het genoemde boek. De werkelozen betaalden het gelag, zoals het volgende briefje van een vrouw van een seizoenarbeider pijnlijk illustreert (G.A. Goes, nr. 584, 2 maart 1935).

132

2-3-1935 Geachte Weledelde heer de vraag is of u zoo ghoet wil zijn aan ons ook eens te denken met de bedeling want wij komen zoveel te kort. Mijn man heeft wel een heelle zoemer gewerkt maar de verdiensten zijn zoo klein dat er van de f. 10,80 (een weekloon) niet veel overschoot voor kleeren te koopen. Want f. 1 voor huishuur en voor dokterfonds f. -,55 en ziekenhuisverpleging f. -,40 en de bond (de katholieke boerenbond “Sint-Deusdedit”) f. -,52 en bij de baker f. 3 of f. 2,50 en bij de slager f. 1,50 want wij moeten toch ook eten. En de winkelier voor koffie, thee en suiker en dan weer klompen en zoo nu en dan tabak. En de vraag is of ik dan een paar el katoen voor hemden en lakens krijg. En mijn man heeft zoon gebrek aan een werkbroek en een boesloen (een boezeroen). En dat jongetje heeft haast geen kleeren voor naar school te gaan. Een jas heeft hij haast niet meer om aan te doen. En nog zoo veel meer. Wilt u zoo goed zijn aan ons toch astublie denken. Nagroetem J.E.Baars-Sinke De Piet postbestelling Wolphaartsdijk. “Tien eieren, tien eieren”, hij mocht niet vergeten, wat zijn moeder had gezegd. De familie Rijk hoorde Jan al uit de verte aankomen (Willem Rijk aan Ton). Het leven in Zeeland was veel goedkoper dan in de stad en zelfs ook in het dorp Koog a/d Zaan. “Moet ik voor jullie eieren en roomboter kopen”, schrijft Willem in zijn allereerste brief vanuit Lewedorp aan Mien. Dit verschil in prijzen is ook de ratio van de loonclassificatie naar standplaats. De nare kant van de verhuizing naar Lewedorp was wel het gebrek aan winkels. Groenten, aardappelen, eieren en melk waren alleen bij de boer te koop. “Neem de groenten en aardappelen maar mee en betaal later, dan weten wij de veilingprijzen”, was het stereotiepe antwoord op Toos’ vraag, wat het kostte.

133

13313

Deze onzekerheid bevalt de stadsmens niet, die gewend is prijsbewust te kopen. De oplossing van dit probleem is u bekend. Wat Willem in Koog a/d Zaan nog als hobby had beoefend, werd in Zeeland bittere noodzaak. Hij werd in zijn vrije tijd boer (248). Willem verbouwde in de lange achtertuin Bevelanders en Zeeuwse blauwen en in de koude kas vroege groenten. Heel wat ging naar Leiden, veel aten wij in de zomer zelf en wat overbleef, werd voor de winter bewaard. De aardappelen werden ingekuild, allerlei koolsoorten op zolder bewaard, andere groenten in glazen geweckt (249) of in Keulse potten met veel zout ingemaakt, wij hebben het dan over savoye- en witte kool die door het zout en onder druk van een zware steen tot zuurkool worden. Onder de nagelaten papieren van Willem bevindt zich een verklaring van de burgemeester van ‘s-Heerarendskerke d.d. 13 september 1927, dat er in Lewedorp onvoldoende gelegenheid was om inkopen te doen. Het dorp had slechts een kruidenier en een bakker (Nico van ’t Westeinde). De laatstgenoemde bezorgde het brood aan huis. Wij konden aan de donkere kleur van het brood zien of hij de avond tevoren flink gedronken had. Dan had hij het houtvuur te fel opgestookt. De olieboer kwam ook geregeld langs. De boeren hadden het niet op rondtrekkende zigeuners begrepen. Zij waren bang voor brandstichting en kochten daarom bij hen wat. De zigeuners voedden deze angst door op de deuren van weigerachtige boeren, aldus de verhalen, geheime tekens achter te laten. Onze ouders waren voor een ruime sortering en andere artikelen op Middelburg of Goes aangewezen. De door de burgemeester ondertekende verklaring was volgens mij voor de Spoorwegen bestemd met de bedoeling om in het kader van het vrijvervoer extra vrijvervoerbewijzen te verkrijgen. Het is er niet van gekomen. Collega’s hebben Willem blijkbaar op het bestaan van de coöperatieve inkoopvereniging “Van Allen” gewezen (250). Deze vereniging was met allerlei onderafdelingen in 1903 gesticht. De “verbruiksinstelling” verzorgde de tak van levensbehoeften en de culturele tak droeg zorg voor de bibliotheek. Het centrale magazijn was in Amsterdam gevestigd. Vandaar ging de verzending per spoor in het ons zo bekende kistje dat nog steeds op onze vliering staat. Het vervoer kostte de leden tot 1936 niets. Wij keken als kinderen verlangend naar het kistje uit, dat eens in de twee weken aan huis werd bezorgd. Het bevatte snoep en leesboeken. In Zeeland werd de handelsgeest over Willem vaardig. Hij begon zich buiten het kader van de coöperatieve vereniging als koopman te ontwikkelen. De crisis, waarin industrie en handel verkeerden, hielp hem daarbij. Zijn keuze viel op kaas en C.R.E.S.-schoenen. In speciale kistjes kwamen zij aan: de bolletjes kaas die door hun vorm in onze herinnering zijn verankerd. Zij werden in de kelder bewaard en dwongen Toos tot een niet-aflatende strijd tegen muizen (251). Kruidenier Trommelen vond Willems initiatief niet leuk maar toen hij hoorde,

134

dat Willem kazen, zonder er overigens een cent aan te verdienen, aan collega’s doorverkocht, beklaagde hij zich bij de directie van de spoorwegen over de oneerlijke concurrentie (252). Toen er vervolgens verhalen de ronde deden, dat hij uit deze transactie financieel gewin sloeg, hield Willem ermee op. Het kopen van C.R.E.S.-schoenen (een nog steeds voor mij onduidelijke afkorting van: Caoutchouc? Rubber ......Schoenen, zie noot 253) verliep in het land van klompen gelukkig probleemloos. Deze schoenen werden door de in Heveadorp gevestigde rubberfabriek vervaardigd. De crisis had ook in deze sector toegeslagen. “Heveadorp” probeerde door allerlei acties de verkoop te bevorderen. “U krijgt van ons een nieuw paar schoenen, als het oude binnen een half jaar versleten is” luidde één van de gevoerde reclamecampagnes. Of het daardoor kwam of door het aantal kinderen, ik weet het niet, maar Willem werd door zijn regelmatige bestellingen in Heveadorp op den duur als een onderneming beschouwd. Deze foutieve veronderstelling heeft hem misschien nog een extra korting opgeleverd. De verhuizing naar Rotterdam in 1938 doofde zijn bedrijvigheid als boer en aspirant-ondernemer. De voordelen van het particuliere initiatief waren door de grote concurrentie in de stad verdwenen. Willem nam met gemengde gevoelens ook afscheid van de coöperatie “Van Allen”. Zij had hem jarenlang artikelen van goede kwaliteit tegen redelijke prijzen geleverd maar het lidmaatschap bevatte het dreigend element van hoofdelijke aansprakelijkheid bij faillissement. Het bewust continueren van een dergelijk risico had Willem lang dwars gezeten maar plaatselijke omstandigheden hadden hem geen andere keuze gelaten. In Rotterdam lag de toestand anders. Hij zegde onmiddellijk in een aangetekend schrijven zijn lidmaatschap op. Zijn angst voor faillissement bleek achteraf ongegrond. Bij het sluiten van de boeken, naar aanleiding van de opheffing van de coöperatie in 1948, constateerde het bestuur tot zijn tevredenheid, dat het voorschot van de N.S. volledig was afgelost. Het landelijk beeld van de economische neergang, in de daling van de lonen zichtbaar gemaakt, zou bij de lezer de indruk kunnen wekken, dat ons verblijf in Zeeland in mineur is geëindigd. Zo’n voorstelling van zaken klopt niet met de werkelijkheid. Ik zou zelfs de stelling durven verdedigen, dat wij door ons sober en in menig opzicht autarkisch bestaan toen nauwelijks door de crisis geraakt zijn. Als een gelukkige bijkomstigheid trof de economische depressie de kinderen op een leeftijd, dat zij in en om het huis hun ontspanning vonden. De oudste twee gingen weleens op de Herensingel of bij tante Bep in Heemstede logeren maar daar bleef het dan bij. Er was op onze ontspanning geen kaalslag te plegen. Onze ouders konden zich in Zeeland tijdens de crisis, dank zij het vrijvervoer, in 1937 zelfs de luxe veroorloven samen met de broers en een zus

135

13513

van vader in België en Luxemburg op vacantie te gaan (254). In 1937 was vader nog in staat zijn kinderen in Antwerpen op een “diner” van krentebrood met ham te tracteren. Dit gulle gebaar had te maken met het koperen huwelijksfeest en het slagen van Jan voor zijn toelatingsexamen. Een bezoekje aan de Zoo kon er ook nog af (255). Wij verdenken hem er nog steeds van, dat hij ons met opzet langs gesloten restaurants heeft gevoerd. Zo liepen wij de hors-d’oeuvre mis, een gerecht, waarover nog steeds een waas van geheimzinnigheid ligt. Die vreemde klanken riepen bij ons een beeld van paradijselijke overvloed op. Maar zoals het meer in paradijzen gaat: je mag er naar raden maar er niet van genieten (256). Wat de primaire levensbehoeften betreft, leefden wij in Zeeland van de drieeenheid van schop, weckglas en “zuinig en alert inkoopbeleid”. De crisis had daarop niet alleen geen vat maar werkte op het laatste lid van het trio zelfs gunstig. Onze ouders bezuinigden niet op het eten maar wel op de volgens hen overbodige luxe (257). Een mij bijgebleven anecdote bevestigt hun zuinige aard. Al wandelende in één van de zijstraten van de Violenstraat in Hillegersberg, het moet in 1941 geweest zijn, vroeg ik moeder, de aanleiding is mij niet bekend: “hoe smaken eigenlijk bananen?”.Thea had het mij kunnen vertellen. Zij werd ooit op een donderdagse markt in Middelburg als een toonbeeld van blozend Zeeuws welvaren door een koopman te midden van de bananen gezet. “Laat eens zien, hoe gezond bananen zijn”, riep hij Thea toe. Het arme kind kon echter van de zenuwen geen banaan door haar keel krijgen! Een aspect bleef nog onbesproken: de kleding. Moeder had in haar verlovingstijd tot in lengte van jaren voor slopen, lakens en handdoeken gezorgd. Wat de kinderkleding aangaat, was zij op een activiteit adhoc aangewezen, althans voor de oudste kinderen. De jongere droegen de gedragen kleding van de oudere. Moeder had op het meisjespatronaat in Leiden geleerd kinderkleding te maken. Haar zuinigheid voegde aan deze kennis een ruime maatvoering toe.Van Siene Magnus leerde zij, zo vertelde Siene mij, hielen in kousen te breien. De zussen van vader spanden zich ook voor ons in. Wij hadden het geluk vóór de oorlog geen concurrentie van andere neven of nichten te hebben. Jan en Thea werden op de Herensingel, als zij er logeerden, af en toe in de door tante Bep gemaakte of gekochte kleren gestoken. “Zuinigheid met vlijt bouwt huizen als kastelen”. Ach, naar kastelen streefden onze ouders niet maar wel naar goed opgevoede en gezonde kinderen. Zij zijn daarin, zeker wat het eerste betreft, goed geslaagd. Geen onverdachter getuigenis dan die van het ornament van de familie: heeroom. “Jullie hebben de kinderen vrij maar gehoorzaam opgevoed”. Wij hebben in Zeeland een goede tijd gehad. Wij hadden er alles wat ons hartje begeerde: een gezonde ruime omgeving, waar wij met al onze drukte,

136

behoudens enkele strubbelingen, niemand tot last waren. Hoewel onze ouders stadsmensen waren en bleven, voelden zij zich in Lewedorp onmiddellijk beter thuis dan in de Koog. Dat schreef vader ten minste in zijn allereerste brief aan Mien. Ik kan het mij ook voorstellen: die ruimte en het grote huis tegenover de enge behuizing, de smalle straat en de nare buren in zijn vorige woonplaats. In Rotterdam brak er voor ons op het materiële vlak een tijd van nette armoede aan. De extra salarisverhoging kon daaraan niets verhelpen. Door de stijging van de prijzen trof de crisis ons juist op het ogenblik, dat wij voor onze primaire levensbehoeften volledig van de handel afhankelijk waren. Wij werden, om het nog eens te herhalen (258), mensen van “kleine maten en gewichten”. Wij hadden het in Zeeland rijk gehad, dat beseften wij toen. En wat de depressie betreft: zij is in het oorlogsgeweld, dat iedereen zou verarmen, “verdwenen”. Overzichtstabel van de carrière en het inkomen van Willem (1921-1957) Maand jaar

bruto jaarinkomen geschat kaal (+kinderbijslag) bruto ink.

mrt.

1921

1647

1647

arb.rang.

sept. 1921 mrt. 1922 17 sept. 1922 8 oct. 1922 apr. 1923 jan. 1924 mrt. 1924 mrt. 1925 mrt. 1926 20 mrt. 1927 mei 1927 juni 1927 mei 1928 mei 1929 juni 1930 jan. 1931 dec. 1932 apr. 1933 mei 1934 jan. 1935 15 mei 1938 sept. 1938

1647 1699 1699 1631 1681 1530 1575 1621 1656 1518 1579 1579 1641 1703 1760 1820 1820 1674 1607 1533 1685 1685

1647 1699 1699 1631 1681 1530 1575 1621 1616 1478 1539 1539 1561 1583 1640 1565 1612

,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, arb.telegr. ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,,

<1400

geschatte functie kinderbijslag

40 (1x) 40 40 40 80 (2x) 120 (3x) 120

woonplaats station Den Haag Kurhaus-Sch. ,,,, ,,,, Den Haag H.S. Koog a/d Zaan ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, Lewedorp ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, Hillegersberg Rdam.Hofplein

137

13713

1 sept. 1940

138

1685

,,,,

Schiebroek

10 nov. 1940

1745

22 dec. 1940 jan. 1941

1745 1839

aug. jan. jan. jan. 1 jan.

1941 1942 1943 1944 1945

jan. mei jan. sept. jan. mrt. oct. jan. juli aug.

1946 1949 1950 1950 1951 1951 1953 1954 1954 1954

1922 2001 2080 2231 2310+ toeslag 93 3320+100 3320+100 3543+100 3720+100 3780+100 3972+100 3972+100 4236+100 4380+100 4632+100

oct.

1956 1956

4908+100 op ziekteverlof

7 apr. 1957

<1600

150 (5x)

stationsassistent ,,,, stationsambtenaar ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, adjunctcommies ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, commiestitulair ,,,,

Schiebroek Feyenoord ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, Rdam-Zuid ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,, ,,,,

beëindiging van het dienstverband wegens invaliditeit !

De stilte doorbroken Hebt u ooit in een poesie-album deze dichtregels over een rozeknopje onder ogen gehad: “waertoe bloeit het rozenknopjen, zoo geen dartle hand het plukt”. “Onnozel gestamel” is uw eerste gedachte maar u hebt er vrede mee, omdat een poesie-album in de taal van de kleuterschool spreekt. Deze versregels zijn, dat had u vast niet verwacht, in het begin van de vorige eeuw door de grote Bilderdijk geschreven. Nog minder hebt u beseft, dat de dichter in deze regels op een erotische tour gaat. Onderwijzers en kinderen hebben kennelijk van deze verborgen strekking geen weet gehad. Gekortwiekt en zonder het vertederende “je” duikt ook in de jonge geschiedenis van Lewedorp deze prille bloeifase op in een summiere mededeling aan de burgemeester, dat de katholieke toneelclub voor meisjes “de Rozeknop” op

139

13913

17 september 1936 zijn eenjarig bestaan zou vieren (259). Deze notitie verwijst naar een verloren gegane brief, waarin waarschijnlijk om toestemming werd gevraagd het verenigingsgebouw in ‘s-Heerarendskerke voor de generale repetitie te mogen gebruiken.De lijst van verzoeken getuigt van een rijk en actief verenigingsleven op het platteland. Er werd op neutrale en godsdienstige grondslag toneel gespeeld en gezongen, getrommeld en geblazen, en aan gymnastiek gedaan. Onder de christelijke verenigingen met bijbelse namen als “Immanuel” (voor “kleine meisjes”) en “het mosterdzaadje” (voor “christelijke knapen”) valt de katholieke vereniging met de wereldse naam “de Rozeknop” wel wat uit de toon. De bedenkers van deze naam hebben zich misschien, omdat het om een meisjesclub ging, door de negentiende-eeuwse romantische dichters laten inspireren, die jonge meisjes met rozeknopjes vergeleken. Het kan ook zo zijn, wat mij ook waarschijnlijker lijkt, dat zij in het minder romantische spoor traden van de ook in de negentiende eeuw gestichte rederijkerskamers die dikwijls namen van bloemen droegen. In Den Haag heette zo’n kamer “Korenbloem”, in Meppel “Erica”, in Gouda “Goudsbloem” en in Hoorn “De Roode Anjelier” (260). De leden van deze kamers hielden zich met poëzie en met amateurtoneel bezig. De meisjes in Lewedorp repeteerden waarschijnlijk onder regie van één der onderwijzers. In dat geval was meester Pieters in 1935 de eerste regisseur die na zijn benoeming tot hoofd van school in 1936, door de nieuwe onderwijzer Charles Gaston Maes werd vervangen (261). Het was deze onderwijzer die op aandrang van pastoor Boos orgelles ging nemen (262). De niet-gezochte uitverkiezing zegt niets over zijn eventuele artistieke aanleg maar alles over de behoefte van de pastoor aan een organist. De Lewedorpse toneelvereniging was geen lang leven beschoren. Toen ons buurmeisje Kee (Corrie) Rijk in 1938, in navolging van haar oudere zussen, lid wilde worden, bleek het initiatief al in de knop gesmoord te zijn (familie Rijk aan Ton). In het amusementsleven speelde tijdens mijn jeugd het café, zeker op het platteland, een sleutelrol. Het was meer dan een plaats van samenkomst; het was een instituut dat ook voor sportieve, culturele en andere vormen van ontspanning zorgde. Lewedorp telde aan het einde van de jaren dertig vier café’s. Naar de hoogte van de belastingaanslag gerangschikt (263), waren de eigenaars: Sjaak van der Dries, de veel jongere stiefbroer van de onderwijzer (264), op H 133 en J. Menheere op H 128, in de dorpskern, Adriaan Oosthoek op H 182 en J. Vermeule op H 168, aan de Toldijk. Adriaan woonde aan de kruising Toldijk met de Postweg en Jan aan het andere einde van de dijk dichtbij de schorre. Van der Dries trok het leeuwedeel van de evenementen naar zich toe. Hij behoorde tot het slag mensen, waaruit pioniers worden gerecruteerd: energiek, een

140

workaholic zouden wij tegenwoordig zeggen, met een open oog voor de nieuwe mogelijkheden van zijn tijd, brutaal en opvliegend. In 1934 introduceerde hij in het dorp met zijn benzinepomp van de Shell de moderne tijd (265), een jaar later gevolgd door Menheere die naar de concurrent, de B.P., was gegaan (266). De café’s van beide kasteleins lagen aan de Postweg die later tot de Rijksstraatweg “Goes-Middelburg” zou worden verbreed. Met de komst van de benzinepomp ging een hartewens van Van der Dries in vervulling. Hij had tot dan toe zijn klanten, om een naoorlogs woord te gebruiken, met een jerrycan bediend. Wij weten dat, omdat hij in 1929 aan de burgemeester om een wapenvergunning had gevraagd. Hij voelde zich niet veilig, wanneer hij in het donker onbekende automobilisten moest bedienen. De burgemeester wees het verzoek af (267). Hij bleef een man vol nieuwe plannen. In 1937 kreeg hij toestemming om zijn café met een vergaderzaal uit te breiden (268). Intussen had Menheere zijn kruidenierszaak zonder het café, waarschijnlijk in december 1934, aan Trommelen overgedaan. Dit is aan te nemen, omdat deze nieuwe kruidenier zich volgens het bevolkingsregister in deze maand met zijn gezin in Lewedorp had gevestigd. Hij kwam uit ‘s-Heerenhoek. Deze komaf drukte op hem bij voorbaat het stempel van katholiek. Deze veronderstelling wordt nog versterkt, doordat hij zijn klanten, in navolging van Menheere, ook op zondagmorgen bediende. Een rechtgeaarde protestant van die dagen zou er niet aan denken op de dag des Heren een café of een winkel te bezoeken, laat staan te beheren. De vermelding van zijn godsdienst in het bevolkingsregister bevestigt de juistheid van ons vermoeden. De start van Trommelen viel onder de vigueur van de nieuwe winkelsluitingswet van augustus 1934. De oude wet van 1930 gaf de winkelier slechts in bijzondere omstandigheden, na goedkeuring van de gemeenteraad en van de minister van economische zaken (artikel 9), ontheffing van het zondagsverbod. In de practijk deden dergelijke omstandigheden zich bijna uitsluitend op het platteland voor. Boerenarbeiders hadden, kerkelijke feesten en kermisdagen uitgezonderd (269), slechts één vrije dag in de week: de zondag. Dan konden zij boodschappen doen. Menheere heeft blijkbaar in 1930 met succes een beroep op de bijzondere omstandigheden gedaan. Gesteund door de protestantse meerderheid van hervormde signatuur, heeft het liberaal denkende college van B. en W. het verzoek om ontheffing ondersteund. De nieuwe wet betekende een flinke verruiming. De door de wetgever genoemde branches, o.a. die van de levensmiddelen, konden voortaan zonder toestemming van de plaatselijke overheid op zondag gedurende vier uur de klanten bedienen. Het werd aan de gemeenteraden overgelaten de openingstijden vast te stellen. Dit gebeurde in Lewedorp op 24 september 1934 (270). In de practijk veranderde er voor Menheere en zijn

141

14114

opvolger niets. Zij mochten tussen 8 en 12 uur openblijven. De verzelfstandiging van de kruidenierswinkel stichtte, onbedoeld, verwarring in de dorpsgemeenschap. Zolang als de combinatie van winkel en café in één hand was, dronken de vrouwen na de mis, wachtend op hun boodschappen, in de winkel een kopje koffie. Trommelen heeft, als ik de familie Rijk goed begrepen heb, met dit sociale gebeuren gebroken. Door dit besluit heeft hij, zonder het te beseffen, een emancipatorische ontwikkeling in gang gezet. De vrouwen lieten zich dit gezellig onderonsje evenwel niet afnemen en gingen sindsdien, na afloop van het winkelen, naar het café van Menheere, waar hun echtgenoten al achter hun borrel zaten. Op het platteland was het café vóór de oorlog het terrein van mannen. Het verschijnen van een vrouw, zelfs in gezelschap van haar echtgenoot, was een uitzondering. Alleen tijdens de kermisdagen werd met deze regel de hand gelicht. Dan konden jongens en meisjes, buiten het zicht van bezorgde ouders, elkaar ook binnen het café ontmoeten. Vrome moeders baden tijdens zo’n weekeinde het rozenhoedje, wanneer hun dochter met een jongen naar de kermis ging. Ook grootmoeder Prins liet de rozenkrans door haar vingers glijden, toen haar dochter Dora in 1932 met Jan Rijk naar de kermis van Heinkenszand ging. Het publieke vermaak bleek in dorpen bij uitstek het terrein, waarop gemeentebesturen hun bevoogding en pietluttigheid demonstreerden. Het fonds “ingekomen en uitgaande stukken” bevat er tal van voorbeelden van, die ons amuseren, verbazen en soms ergeren. Wij lezen van een -waarschijnlijk neutralegymnastiekvereniging die voor haar buitenactiviteiten verlof vroeg om het verenigingsgebouw als kleedkamer te mogen gebruiken. Tegen betaling van een rijksdaalder bleek het gemeentebestuur bereid daarvoor zijn toestemming te geven maar niet zonder dat er uit zijn puriteinse pen, op de toon van een vader die tegen een hardleerse zoon preekt, de gedetailleerde waarschuwing komt, dat jongens en meisjes zich niet in elkaars tegenwoordigheid mogen uitkleden (271). Wij vernemen, dat deelnemers aan een fietstocht in de omgeving van Lewedorp, omwille van de verkeersveiligheid, op de dijken gemiddeld niet sneller dan 12 km mogen rijden. Deze gebodsbepaling was door haar kruideniersgehalte typerend voor de benepen mentaliteit van vele locale bestuurders (272). En dan weer Van der Dries. Hij heeft in 1935 iets nieuws bedacht: het verkopen van frisdranken (nog niet eens alcoholische!) vanuit een tent tijdens motoren fietswedstrijden op gras. Hij was zich van het revolutionaire van zijn idee bewust want hij verzocht zowel de commissaris van de koningin als de burgemeester om toestemming. De commissaris liet hem weten, dat deze zaak geen provinciale aangelegenheid was. Maar daarvan was het gemeentebestuur nog niet zo zeker. Door de noviteit van het verzoek verrast, vroeg het zich af of het wel onder zijn juridische bevoegdheid viel verlof te geven voor de verkoop van

142

ranja en prik op openbaar terrein. De meerderheid dacht van wel maar achtte het toch raadzaam eerst de provincie te raadplegen (273). Geconfronteerd met de benauwde reacties van bestuur en ambtenarij, kunnen wij ons afvragen, hoe weerloos zij in de oorlog waren tegenover het brute geweld van de Duitse bezetter. Gemeentelijke verordeningen golden ook voor alle activiteiten die zich binnen de muren van het café, buiten het kader van de drankvergunning, afspeelden. Voor alles was er toestemming nodig: voor het demonstreren van een Singer-naaimachine, het vertonen van een film, het opvoeren van een toneelstuk, het optreden van de mondharmonicaclub “Excelsior” uit ‘s-Heerenhoek en het organiseren van een dansavond. De kasteleins namen plichtsgetrouw de papieren horde om een vergunning te verkrijgen en wachtten vervolgens het antwoord van B. en W. af, dat verrassend modern maar ook, laten wij zeggen, tijdgebonden was. Het is, om met de laatstgenoemde karakteristiek te beginnen, vermakelijk te lezen over de drukte om een emmer water die op bevel van de burgemeester in 1935 bij het vertonen van een natuurfilm naast de projectietafel moest worden gezet. De ambulante bioscoop-exploitant trok dit gebod op zijn professioneel fatsoen en behandelde in zijn antwoord de leden van het gemeentebestuur als een stelletje leken, aan wie een technische verhandeling over het gebruikte materiaal niet besteed was. Op een toon van een journalist die in zijn krantenrubriek “huishoudelijk tips” op een brandend probleem van een lezeres antwoord geeft, schreef hij de burgemeester: “probeer eens een stukje film dat ik u heb toegestuurd, met een lucifer in brand te steken” (274). Zijn suggestie zal wel niet geholpen hebben. Cultuur loont niet, moeten de kasteleins gedacht hebben, telkens wanneer zij, tot vreugde van de jongelui, verlof vroegen de toneel-, film- of muziekavond met dansen te mogen besluiten. Het college van B. en W. toonde begrip voor hun commerciële aanpak en verruimde de openingstijd naar de aard van het gebodene. Voor het “kale dansen” was de sluitingstijd om 23 .00 uur maar voor de combinatie van cultuur en dansen om middennacht of om één uur. Het college verbond aan zijn royale dispensatie wel de opvoedkundige voorwaarde, dat alleen zij die het culturele deel hadden bijgewoond, na afloop mochten dansen. Het fonds “ingekomen en uitgaande stukken” blijft de terugblikkende lezer van nu verrassen. Ongezocht, duiken er allerlei gegevens op, die zijn kennis over het niveau van voorzieningen met feiten aanvullen, o.a. het voornemen van het gemeentebestuur de waterleiding naar het stationnetje vlakbij de Toldijk door te trekken (1927), het subsidiëren van de aanleg van electrisch licht op de katholieke school (1930) en het aankopen van een vuilniswagen om in 1938 te beginnen met het ophalen van huisvuil dat tot dan toe op erven of in tuinen

143

14314

werd verbrand. Andere feiten bevestigen weer eens het madurodamachtige karakter van de gemeente “ ’s-Heerarendskerke”, wanneer wij lezen, dat aan de burgervader werd verzocht de eigenaar van een gevonden fiets op te sporen. Gelukkig voor deze “hoge autoriteit” was de naam van de vermoedelijke bezitter bekend (275). Bij het doorwerken van het historisch kleingoed zijn wij gestuit op een uniek document, een proces-verbaal dat tegen een man werd opgemaakt, om wie heen het nooit stil werd: Sjaak van der Dries. Deze bekeuring is in de administratieve archiefstukken terechtgekomen, doordat zij op de secretarie ter inzage van de betrokkene was gedeponeerd (276). Wie het proces-verbaal leest, verzinkt in een wereld, waarin het trage levenstempo en de braafheid der burgers de overheden volop de gelegenheid gaven zich ook met details bezig te houden. Zij beschikten over een overvloed aan mensen en tijd en ook over een flinke dosis gewichtigheid. Dit proces-verbaal, een model van keurig en wijdlopig klerkenwerk, is als autograaf in de bijlagen opgenomen. Van der Dries was, zoals u al opgemerkt zult hebben, een vindingrijk en energiek persoon, die alles aangreep om geld te verdienen. Hij dreef in de crisistijd samen met zijn vrouw in het café een kleine tabakszaak. In deze branche ging hij over de scheef door in strijd met de in 1933 veranderde wet tabakswaren beneden de vastgestelde prijs te verkopen. Geruchten over deze wetsontduiking hadden de directeur van de directe belastingen, invoerrechten en accijnzen te Vlissingen bereikt. In juni 1934 ontving J.Nieuwstrepen, ambtenaar eerste klas van de directe belastingen enz enz, de spoedopdracht zich onverwijld naar Lewedorp te begeven om deze zaak ter plaatse te onderzoeken. Hij nam de trein en aangekomen, liep hij het stukje van het station naar de dorpskern, waar hij als klant “vermomd”, het café binnentrad. “Mag ik van u een kistje Graaf-Engelbert-sigaren”, vroeg hij. Hij kreeg zijn vijftig sigaren een halve gulden beneden de banderolleprijs: in plaats van 4 betaalde hij 3,50 gulden. Het vaststellen van deze overtreding veranderde hem op slag van een beleefde, vriendelijk ogende klant in een wetsdienaar met een autoritaire, strenge blik. Zijn legitimatie-bewijs behoefde slechts een papieren grondslag aan deze metamorphose te geven. “U bevindt zich in overtreding ..... en u wordt deswege bekeurd”. Van der Dries was even van zijn stuk gebracht. Dan steeg hem het bloed naar het hoofd en hij schreeuwde: “geef mijn sigaren terug, die sigaren krijg je niet”. Er ontstond een worsteling die door de overheidsdienaar werd gewonnen. Deze verliet, in het bezit van het corpus delicti, overhaast het café. Maar niet voor lang want in de namiddag keerde hij versterkt terug. Uit Vlissingen was een collega ontboden, uit Kortgene een rijksveldwachter en uit Lewedorp de hoogste politieautoriteit: brigadier Eversdijk. De positie van Van der Dries was bij dit machtsvertoon zeer te beklagen en hij moet al onmiddellijk tot de bevinding zijn gekomen, dat ‘t het beste was tegenover deze vierschaar de onnozele hals uit te

144

hangen. Laat ik hem het woord geven: “ik wist niet, dat beneden de banderolleprijs niet mocht worden verkocht. Ik ben er niet mede op de hoogte. Mijn vrouw is daar beter in thuis. Ik wilde daarom ook met het kistje sigaren dat ik weder in handen nam, naar mijn vrouw gaan om te vragen of ik het moest teruggeven, ja of neen”. De ambtenaar stelde na het verhoor op grond van zijn ambtseed het proces-verbaal op, wat Willem eens de opmerking ontlokte, dat: “er nooit zoveel valse eden zijn gezworen als door de professionele groep van gezworenen”. Dit incident leverde in het dorp voor dagen smakelijke gespreksstof op. Of zijn intellectuele stiefbroer ook met dit voorval was ingenomen, dat waag ik te betwijfelen. Pieter van der Dries gold in het dorp als een man van regenteske allure. Naast zijn baan in het onderwijs ontplooide hij een veelzijdige activiteit op politiek, sociaal en kerkelijk gebied. Zo was hij ook lid van de gemeenteraad, voorzitter van het burgerlijk armbestuur (277), lid van het kerkbestuur en waarschijnlijk nog van andere organisaties. In mijn jeugd, toen Zeeland nog niet door bruggen en dammen ontsloten was, kon je in het polderland de stilte nog horen. Deze doodse stilte maakte dorpelingen toegankelijk voor gebeurtenissen die in een bedrijvige stad nauwelijks zouden zijn opgevallen. Daarom moet het revolverschot dat op donderdag 10 october 1929 de tweeëntwintigjarige Jan Thomas Magnus ernstig had verwond, als een donderslag hebben geklonken. Het was omstreeks het avondeten, dat Willem van de overkant van de spoorlijn een angstig roepen hoorde: “meneer Beenakker, kom gauw”. Willem rende op kousevoeten naarbuiten, de spoorbaan over en trof in het huis van Magnus een radeloze familie rond het lichaam van Jan Thomas. Hij lag op de grond, het hemd opgestroopt en een weinig bloed sijpelde uit een kleine wond in de buik. De kogel uit een revolver had de darmen geperforeerd. Op Jans vragende blik antwoordde Willem: “Jan, je redt het niet, jongen”. Hij dirigeerde één van de zonen op de fiets naar de pastorie, belette de moeder het wassen van de voeten voor het Heilig Oliesel en holde zelf naar het kantoor om het sein voor de trein naar Middelburg op onveilig te laten zetten. Teruggekomen, hoorde hij het verhaal. De oudste dochter Kee had van een man een revolver gehad. Aan tafel zittend, haalde zij die spelenderwijs te voorschijn en zei: “wie koopt dat ding van mij?”. Jan en de anderen drongen zich om haar heen om het wapen goed te kunnen zien en plots ging het schot af. Een onder leiding van brigadier Eversdijk ingesteld onderzoek ontzenuwde krantenberichten, dat er opzet in het spel was geweest. Jan Thomas overleed op zondag 13 october in een ziekenhuis te Middelburg (278). Dochter Kee werd het tweede slachtoffer van het tragisch incident. Het ver-

145

14514

driet gaf haar geen rust en het schuldbesef liet haar geen gelegenheid om aan iets anders dan aan het fatale schot te denken. De huiskamer en de starende blikken van dorpelingen riepen bij haar emoties op, die zij op den duur niet meer de baas kon. Zij verliet daarom in november 1930 het ouderlijk huis en ging naar Rotterdam. Daar trok zij bij een familielid in, die in de Middellandstraat een kruidenierszaak had (279). De door omstandigheden afgedwongen overgang van een dorp naar een grote stad viel haar zwaar. Wie gelooft in een remedie van “pijn met pijn bestrijden” zou zeggen: “een goede therapie”. Naarmate de pijnlijke herinneringen sleten, groeide bij haar de heimwee. In de zomer van 1933 keerde zij naar huis terug. Zij vond als weegster niet ver van het stationnetje werk en bleef ongetrouwd. Zij overleed omstreeks 1986. En dan moeder Magnus die het leed om haar twee kinderen met zich droeg. De huishoudelijke beslommeringen zullen haar wel niet veel gelegenheid gelaten hebben om zich aan droefheid over te geven. Tranen kunnen per slot van rekening geen werk verzetten. Maar in de stille uurtjes, wanneer zij niets om handen had, pakte het geheugen het verdriet weer op. Het zal haar in die moeilijke tijd stellig “getroost” hebben, dat het sterven van haar zoon Jan niet aan het verre Den Haag was ontgaan. Nog geen week na zijn begrafenis vond zij op de mat een brief van het ministerie van Defensie (vóór 1929 nog ministerie van Oorlog geheten), waarin naar de militaire eigendommen van de voormalige dienstplichtige werd gevraagd. Het ging om het uniform, sokken, schoenen, patroontas enz. Met dit staaltje van administratieve zorgvuldigheid en alert reageren compenseerde Defensie ruimschoots de gebrekkige bewapening, en dat moet de burger die zorgen over onze nationale verdediging had, “bemoedigd” hebben. Wat de militaire spullen betreft: moeder Magnus liet deze op 26 october bij een kazerne in Middelburg afgeven (280). In en om het huis In de wetenschappelijke litteratuur wordt wel aandacht besteed aan het verbranden van boeken in het kader van de bestrijding van Entartete Kunst in het nationaal-socialistisch Duitsland maar niet aan het verdwijnen van tal van boeken uit huisbibliotheken, die in de hongerwinter van 1944 op 1945 bij gebrek aan closet- of krantenpapier de weg van alle faeces zijn gegaan. Zo zijn bij ons thuis kinderboeken en romannetjes, versneden en verfrommeld, in de w.c.-pot weggespoeld maar niet dan nadat bij elke bladzijde een lezer was geweest. Wij maakten op ons gemak een randonnée door ons gevarieerd maar slinkend boekenbezit. Zo’n zwerftocht vereiste van de verbruiker een lenige en fantasierijke geest. Hij moest in staat zijn zich in één en dezelfde sessie te verplaatsen van b.v. de avonturen van een burgermeisje op het kasteel van een adellijke

146

heer, door de Duitse schrijfster Hedwig Courths-Mahler (281) beschreven, naar de wederwaardigheden van “Roodrok, de jonge vos” en zijn familie, van de hand van Has (!) Bongers. Zo nodig had hij hiaten in het verhaal, door verbruik ontstaan, met zijn geheugen of fantasie aan te vullen. Door het “lezen zonder omslaan” is, achteraf bezien, tijdens de hongerwinter in het kleinste vertrek, waar de adem van de vrieskou nevel werd, een culturele moord op onze oudste litteraire herinnering gepleegd: “Roodrok, de jonge vos”. Deze sterke, onstuimige rekel kwam omstreeks 1935 in ons leven door het avondlijke ritueel in en rond het rood-bruine bakbeest van een fauteuil. Daarin zat vader met het boek in zijn handen en de kinderen in hun hansop eromheen. En hij begon te lezen. In het moraliserende verhaal passeren menselijke eigenschappen zoals het ongeduld van Roodrok, de slimheid van Sluwaard en de domheid van René de revue, in een stijl die een tegenwoordig kind nog zou smaken. Het is duidelijk, dat het slecht zou aflopen met de laatstgenoemde die door zijn onhandigheid en onvoorzichtigheid elke jachtpartij deed mislukken. Een jager zou met een welgemikt schot de familie van een blijvende zorg verlossen. En de anderen: zij leefden nog lang en gelukkig. Zij overleefden zelfs het laatste deel van het boek, waarin padvinders onder leiding van een bedaarde, gezagsvolle vaandrig hun sporen kruisten. Deze padvinder van het allereerste uur (282) had een militaristisch trekje en voelde zich een onbezoldigd veldwachter. In zijn tent lag zijn karabijn en in zijn broekzak verborg hij een stel handboeien. Hij was in het vredige kamp op de Veluwe kennelijk op alles voorbereid. Ik denk niet, dat vader met deze “speelgoed-soldaat” veel ophad. Het kampleven biedt de lezer terloops een beeldend doorkijkje op het eetpatroon van die dagen. Tegen de regels van onze “culinaire ideologie” stonden de padvinders likkebaardend om de twee kippen, waarvan het vet afdroop, in plaats van zich bezorgd te tonen over cholesterol, verzadigde vetzuren, arteriosclerose en andere “Latijnse of Griekse” onheilen. Gelukkig werd hun ongezonde begeerte in de kiem gesmoord, doordat Roodrok en zijn oom de twee kippen voor hun neus wegkaapten. Wenkbrauwfronsend lezen wij vervolgens, dat deze natuurvrienden met schoppen en zakken erop uittrokken om de rovers te vangen. Een das moest er eerst aan geloven maar werd gelukkig door één van hen, die goed in de natuurlijke historie thuis was, als zodanig herkend en losgelaten. Roodrok ontsprong de dans niet. Zijn hol werd ontdekt en uitgegraven. Hij raakte in gevangenschap en moest aan een hondenriem leren om de kippen voortaan met rust te laten. Het leek te lukken; hij mocht zelfs loslopen. Maar op het station van Haarlem ging het mis. Het kwam door een haan, het pronkstuk van de chef. Roodrok zag hem parmantig op het perron lopen. Hij bedacht zich geen ogenblik, stortte zich op het dier en ging ermee vandoor. De chef greep

147

14714

van achter zijn bureau het geweer, schoot maar raakte alleen het lampeglas van een lantaarn. Roodrok wist na enige moeite zijn familie terug te vinden. Voor hem gold: eind goed, al goed. En ook de kinderen konden weer uit volle borst de op school of op straat geleerde nationale deun zingen: “in 19 3 7 dan zul je wat beleven, dan komt de jamboree in Nederland (Vogelenzang), jamboree, jamboree”. Gebruiksvoorwerpen in de ruimste zin van het woord zullen zich in de vroege herinnering van het kind niet door hun uiterlijk maar door de “toegevoegde waarde” vastzetten. Pas wanneer het wat ouder geworden is, kan het objecten van gebeurtenissen scheiden en als zodanig met hun vorm en kleur in zijn geheugen opslaan. Hetzelfde voorwerp kan naar de aard, waarop de werkelijkheid wordt beleefd, bij het kind verschillende indrukken achterlaten. Zo was de fauteuil van Zeeland een andere dan die van Rotterdam. In Lewedorp was de leunstoel de plaats, waar vader voorlas en zich, zogenaamd slapend, door de kinderen met poppekleren liet aankleden. In Rotterdam werd de fauteuil tot een plomp, nuttig gebruiksvoorwerp gereduceerd, waarin alleen gezeten werd. Daarom is het mij ook ontschoten, waar hij in de verschillende huiskamers die wij in de Maasstad hebben gehad, heeft gestaan. Van Zeeland weet ik het nog goed te herinneren: links achter in de “keuken” bij de schoorsteen. De schoorsteen is een ander voorbeeld van een door de fantasie aangeklede werkelijkheid. Schoorsteen en kachel vormen voor de volwassene een functionele tweeëenheid maar niet voor het kind dat met Sinterklaas zijn schoen met een wensbriefje bij de kachel zet. Het verwacht, dat de goede Sint of Piet door de schoorsteen afdaalt, het briefje leest en als voorschot op het heerlijk avondje wat snoepgoed in de schoen achterlaat. De schoorsteen is voor een “gelovig” kind de verbinding met Sinterklaas die op het dak bij het rookkanaal naar het gezang van de kinderschare luistert. De mysterieuze presentie van de Sint heeft bij mij het beeld van de kachel geheel uitgewist. Ik herinner mij van de stookgelegenheid alleen de schoorsteenkleppen boven in de schouw, waaruit, in moeders nabijheid, af en toe een appel viel. Het Sinterklaas-gebeuren is het feest van conspiratie van ouders en “ongelovige” kinderen tegen het nog “gelovige” jongste kind. Het is een spel van veelbetekenende blikken en geheime handelingen. Er ontgaat een kind dat geloven wil, zoveel. Het ziet geen oorzakelijke verbanden; het is alleen maar in verwachting van het heerlijk avondje. Het begon bij ons al overdag, wanneer moeder borstplaat in verschillende smaken en kleuren bereidde. Met het verdampen van het water, waarin suiker was opgelost, verspreidde zich door de “keuken” de geur van toegevoegde cacao of essence. Moeder trok af en toe draden uit de tot stroop wordende suikermassa om te zien of het water al was verdampt. Zij had intussen de vormen en het granieten aanrecht met boter ingesmeerd. Op het

148

beslissende ogenblik goot zij de inhoud van de pan in de gereed liggende vormen. Onze ouders wachtten met het heerlijk avondje, totdat de duisternis was ingevallen. Het werd in Zeeland, door het ontbreken van electrisch licht in de naaste omgeving van ons huis, dikwijls aarde-donker. Tegen dit decor van geheimzinnigheid wachtten wij, in de veilige beslotenheid van de “keuken”, rond de olie-lamp (283) vol spanning op de komst van de Sint en zijn knecht. Zij kwamen meestal niet binnen maar wij werden hun nabijheid gewaar door het bonzen op de luiken en door de pepernoten en ander strooigoed, soms ook vruchten, die door de openstaande ramen naarbinnen werden gegooid. Het “ongelovig” volkje moest wel eens voor de appels of peren wegduiken om niet geraakt te worden. Wij kregen wat snoep en speelgoed, misschien ook wel de mecanodoos, waarvan ik mij nog de resten herinner. Vader zal moeder wel de vertrouwde Pond’s crème hebben gegeven. Hij gaf haar jarenlang dit cosmetisch, omnivalente zalfje dat geschikt was voor de dag en de nacht en voor het op- en schoonmaken van de huid. Wanneer het om cadeaus ging, was vader, evenmin als wij, erg vindingrijk. Wij hebben ook bijna nooit surprises met de daarbij behorende gedichten gemaakt. Het Sinterklaasfeest van de laatste decennia kenmerkte zich door een losse organisatie. Wij trokken ook nooit lootjes. Moeder trachtte met behulp van anderen het feest van gulle gaven te coördineren en ervoor te zorgen, dat iedereen ongeveer evenveel kreeg. Vader is, om op Zeeland terug te komen, eens als Sinterklaas bij ons thuis geweest. Of was het in Leiden, waar Joop tante Rie als zwarte Piet herkende, toen zij zei: “geef zwarte Piet eens een kusje”. Hij zweeg over zijn ontdekking want een kind kan tegelijk in twee werelden leven: de wereld van de fantasie en die van de werkelijkheid. Thea zei ook niets, toen zij in Sinterklaas vader herkende. Zij reageerde heel anders dan vader zelf in zijn jeugd, toen hij zijn tante als travestiet in bisschopsgewaad ontmaskerde door haar baard af te rukken onder het triomfantelijk uitroepen van: “het is tante Anna!”. Vader heeft, vergezeld van Jan Rijk en andere Pieten, ook op de lagere school voor Sinterklaas gespeeld. Hij gedroeg zich daar niet als een gedemocratiseerde hoogwaardigheidsbekleder, aan wiens baard je mocht plukken maar als een “eerbiedwaardige ellendeling”, zoals Bomans afkeurend zou schrijven (284). Hij prees de brave leerling en las de zondaar de les. Hij was per slot van rekening niet voor niets door de onderwijzers ingehuurd. Na de lofprijzing en de bestraffende preek kwamen de cadeautjes. Het scenario van de verwachte inkeer van een zondaar strandde eens op het ontbreken van boetvaardigheid van een boerenjongen, waarschijnlijk een “ongelovige” of anders iemand die voor “galg of rad” zou opgroeien. In plaats van berouwvol de geschenken aan te nemen, riep hij: “hou je cadeautjes maar, ik wil ze niet” Vader moest toen “zoete

149

14914

broodjes bakken” om het speelgoed alsnog aan hem te kunnen slijten. De kerstviering is de geestelijke tegenhanger van het Sinterklaasfeest. Cadeautjes werden er op dit feest bij ons thuis niet gegeven, al hing er in de kerstboom voor de kleinsten hier en daar tussen de glinsterende bollen en zilverdraden wat snoep. De boom stond in de hoek van de “keuken” bij de deur naar het halletje. In het duistere vertrek heb ik naar de lichtjes van brandende kaarsen en de schittering van het “zilver” in het dennegroen gestaard om het nooit meer te vergeten. Ik moet ook naar de stal en de beeldjes hebben gekeken maar herinner mij daar niets van. Zij trokken pas in Rotterdam mijn aandacht maar toen was de concurrentie van de kerstboom verdwenen. Onze ouders blijken namelijk na de verhuizing naar de katholieke traditie teruggekeerd. De kerstboom was tot in de eerste decennia van onze eeuw typisch protestants (285). Vader en moeder hebben in Zeeland ter wille van de kleintjes een handje met de traditie gelicht. Zij wilden, zo stel ik het mij voor, de kinderen niet teleurstellen, die, onbelast met het verleden, in Goes, Lewedorp ..... met open mond naar de fonkelende lichtjes in de opgetuigde kerstbomen gekeken hebben. Niets boeit een kind zozeer als vuur. Wie heeft niet in zijn jeugd, wanneer hij de kans kreeg, een vuurtje gestookt? Door de brandende kaarsen in een enscenering van licht en duisternis heb ik die kerstboom voor altijd onthouden. De boom is in onze kerstviering louter verleden geworden maar de stal is gebleven. Moeder en Thea hebben hem omstreeks 1932 voor vijfentwintig gulden in Goes (286) gekocht. De aankoop ging niet van een leien dakje, omdat moeder ten onrechte had gedacht de stal met alle beeldjes voor het bovengenoemde bedrag te kunnen kopen. Toen dat niet gelukte, moest er onderhandeld worden. De verkoper stelde op een goed ogenblik een boedelscheiding voor op basis van de liturgische practijk. Het was namelijk niet de gewoonte de hele santenkraam in één keer in en rond de stal neer te zetten. Maria, Jozef en de herders met hun levende have kregen het eerst hun plaats, het kindje werd op de kerstdag zelf in de stal gezet en de driekoningen moesten met hun gevolg tot 6 januari (feest van Driekoningen) wachten. Er ontstond over de boedelscheiding een discussie die na zestig jaar nog niet voorbij was. Het onderwerp van het geschil was “het hondje”. Behoorde dit trouwe dier bij de drie koningen of bij de herders? Volgens de verkoper maakte het hondje deel uit van het gevolg van de koningen maar volgens moeder was het de taak van dit dier de schapen te bewaken. Wij hebben in dit meningsverschil altijd haar partij gekozen. De verkoper bleef op zijn stuk staan. Hij vond blijkbaar, dat hij al genoeg met zijn prijs was gezakt. Zo verlieten moeder en Thea met de stal en de beeldjes maar zonder het hondje de winkel en met een “kerstillusie” armer. Wij zouden voor de rest van ons leven het zonder de koningen, kamelen en het hondje moeten stellen. Wij hadden overigens onze handen vol met het in stand houden van het heilig huisgezin

150

en zijn gevolg van mensen en dieren. Maria, het kindje, de engel en de gedrongen schaapjes hebben de tand des tijds min of meer onbeschadigd doorstaan. De rest is één keer of meerdere malen onthoofd, gelijmd en bijgekleurd. Repareren zit onze generatie in het bloed. In onze kinderlijke verbeelding speelde elke engel een eigen rol. Onder het jubelen van”Gloria in excelsis Deo “ hield één van hen in het gips boven de stal de wacht om na veertien dagen weer naar de zolder te verdwijnen. Andere engelen zweefden door het luchtruim en zorgden voor de uitbreiding van het kindertal. Wij kinderen hadden namelijk in onze jeugd geen platvloers geloof in kool of ooievaar maar een heilig vertrouwen in een transcendentale bemiddeling. Er lag over de komst van een kind een sacrale waas, waardoor de rol van de dan altijd aanwezige huisarts voor ons mistig bleef. Was de baby er, dan kwam de baker: een flinke boerenmeid. Zij zorgde voor moeder en kind en deed het huishouden. Wat het laatste betreft, ging zij niet altijd hygiënisch te werk. Het was Thea die haar feilen zou opmerken en onthouden. Zo ontging het haar niet, dat één van de bakers gewoon was de po in de gootsteen leeg te gooien. Na het vijfde kind werd in 1932 het tijdperk van geboorte en kraamhulp definitief afgesloten. Onze ouders gingen op geboorteregeling over volgens de richtlijnen van de kerk. Wij hebben het dan over de periodieke onthouding volgens de methode van Ogino Knaus. Vader heeft zich consciëntieus in de toepassing van deze methodiek verdiept. Hij wilde er alles van weten. Hij duldde bij wat hij deed, geen half werk of improvisatie. In tal van brieven informeerde hij naar de verfijning van de kalender- door middel van de thermometrische methode. De practijk viel hem af en toe zwaar. Dat bleek mij uit de spaarzame opmerkingen die moeder over deze periode van haar huwelijksleven maakte. Zij zei dan alleen maar: “het valt voor de man niet mee” (de periodieke onthouding). In Willems karig boekenbezit trekt een handwoordenboekje “Esperanto” (287) onze aandacht, niet zozeer om de inhoud als wel om het jaar van uitgave: 1931. Dat jaar markeert namelijk een actieve terugblik van Willem op de afwezige kansen in zijn jeugd. In het begin van de jaren dertig beleefde Willem een crisis van ontevredenheid over zijn maatschappelijke loopbaan. Hij was wel pas (april 1931) voor het examen van stationsassistent geslaagd maar dat succes schonk hem geen bevrediging. Het verleden zat hem dwars. Hij had zo graag als zijn oudste zus en broer dagonderwijs willen hebben, dat hem te zijner tijd het onderwijzerschap zou hebben opgeleverd, in plaats van het dwangregiem van een avondschool te volgen, waarvan het doel en de aard van de opleiding hem vanaf het begin hadden tegengestaan (288). Een carrière in het onderwijs moest een wensdroom blijven, dat begreep hij wel. Hij was er te oud voor (32 jaar) en

151

15115

zonder enig diploma. Het economische getij zat hem ook niet mee. Er waren veel werkloze onderwijzers en de plaatselijke overheden namen liever kwekelingen met acte in dienst, die hoewel volledig bevoegd, minder salaris ontvingen. Hij heeft met Toos over zijn jeugdideaal gesproken maar op zo’n serieuze toon dat zij impulsief uitriep: “je kunt toch niet je vaste baan opgeven”. Dat was Willem ook niet van plan. Toch wilde hij buiten het directe kader van zijn beroep gaan studeren. Met dit te constateren begeven wij ons op het terrein van de psychologie. Willem wilde revanche nemen voor zijn mislukte avondstudie waarvan hij ons overigens nooit iets heeft verteld- én hij wilde zichzelf bewijzen. Hij koos voor een studie “boekhouden en handelsrekenen”. Een dergelijke onderneming zou hem ten minste twee jaar kosten. De vereniging “Mercurius” organiseerde twee keer per jaar een examen. Het behaalde diploma gaf aan degene die reeds onderwijzer was, het recht in dit vak op de Mulo les te geven. Zo’n getuigschrift is met een L.O.-acte (Lageronderwijs-acte) te vergelijken. Willem had iets met getallen. Hij kon heel gemakkelijk een reeks telefoonnummers onthouden en vlot uit het hoofd rekenen. Van tijd tot tijd demonstreerde hij ten behoeve van zijn kinderen ook zijn bedrevenheid in staartdelingen en vermenigvuldigingen (over de hele bladzijde!) bij het invullen van belastingbiljetten en het aanvragen van studietoelagen. Hij vond het dan belangrijk, als zegel van betrouwbaarheid, tot achter de komma nauwkeurig te zijn. Hij rondde daarom ook nooit af. Zelfs in de dagen van geestelijke verzwakking liet hij zijn moede hoofd niet met rust. Zodra hij zich om 22 uur met een “heerlijk” op bed had neergelegd, begon hij twee uur later met uitvoerige, gedetailleerde zelfgesprekken met vraag en antwoord, onderbroken door rekenkundige bewerkingen en af en toe ook door een geheimzinnige verzuchting “lavo leve”, wat waarschijnlijk “laat me leven” betekent. Wij hoorden dit alles via de babyfoon op onze veldbedden in de keuken en huiskamer. Zijn besluit tot hervatting van de studie -om op ons onderwerp terug te komen- veroorzaakte in de kring van de familie een competitie. Zijn zus Bep dwong haar verloofde Niek tot navolging. Willem kocht in october 1931 een aantal tweedehandsboeken, waaronder een paar delen boekhouden van Kreukniet. Hij nam in Middelburg 1 à 2 lessen per maand. Het kostte hem fl.2,50 per keer. Een investering van vijf gulden in de maand was in die tijd niet mis. Het betekende ongeveer een dagloon. Gesteund door Toos, zette Willem duidelijk alles op alles om dit maal de aangevangen studie met succes te bekronen. De kinderen merkten al gauw, dat vader, wij zeiden nooit “papa”, aan het studeren was geslagen. Wanneer zij al te veel lawaai maakten, sloeg hij met de lineaal hard op tafel om de rust te herstellen. In de zomer van 1933 deed hij zijn eerste poging. Hij slaagde net niet. Hij haalde voor de verschillende vakken samen 21 punten. (Een vijf was toen een

152

voldoende). Op zichzelf zou het behaalde puntentotaal toereikend geweest zijn, als hij voor boekhouden geen vier had gehaald. Niek was ook gezakt. Willem probeerde het in december opnieuw. Hij slaagde en ontving in januari 1934 het diploma dat zijn kinderen later zouden inlijsten. Hij was trots op zijn prestatie en dat klonk ook in de advertentie door, waarin hij zijn leermeester bedankte: “geslaagd als boekhouder (diploma Mercurius) W.Beenakker, telegrafist, station Lewedorp, als leerling van J.Muller ....., Middelburg”. Hij voegde aan zijn woorden van dank een tastbaar cadeau toe: een kistje sigaren. En Niek? Deze had het na zijn eerste mislukte poging opgegeven. Het behalen van dit diploma bracht, zoals verwacht, geen verandering in vaders carrière. Hij heeft zijn slagen waarschijnlijk zelfs voor “Utrecht” verborgen gehouden, veel te bang, dat hij ooit naar de binnendienst -lees “kantoor”- zou worden overgeplaatst. Willem keek altijd vooruit (289). Hij kon zijn verworven kennis pas jaren later in zijn gezin kwijt, toen zijn zoon Wim op de Mulo zat. Wat werd er in onze jeugd door gebrekkige technische voorzieningen door onze ouders afgetobd. Ik denk in het bijzonder aan de wasdag, het exempel van naarstigheid, ontbering en aangewende spierkracht. Er werd aan deze arbeidsintensieve bedrijvigheid zelfs een dag gewijd: de maandag. Wij zouden volgens de liturgische kalender van een “hoogfeest met vigilie” kunnen spreken want de voorbereidingen begonnen al op de zondagavond. Rond de attributen van wasketel, wastobbe, wringer en strijkplank brak het arbeidsfeest los. “Alle handen, kleine en grote, uit de mouwen”, had het kunnen klinken. Er werd gekookt, geslagen, geboend, gebleekt, “geblauwd”, gespoeld, gewrongen, gesteven en gestreken, dat het een lieve lust was. Veel van deze bewerkingen zullen onze tegenwoordige jeugd natuurlijk niets zeggen. Het is hetzelfde, alsof ik zonder enige uitleg, al de fases met hun specifieke namen zou proberen te begrijpen, die het middeleeuwse proces van schapenwol tot kleding doorloopt. Laat ik proberen de sluier op te lichten, die sinds de intrede van de electrische wasmachine in de gezinnen in de eerste helft van de jaren vijftig over het handmatig wassen gespreid ligt (290). De werkzaamheden begonnen op zondagavond, wanneer moeder het witte en bonte wasgoed ging sorteren. Het witte stapeltje was door de toenmalige mode die tot halverwege de jaren zestig het dragen van wit ondergoed en witte overhemden voorschreef, groter dan dat van het bonte goed. Zij bracht daarna al de was naar de schuur die aan de kant van Magnus stond. De wastobbe en wasketel met twee teilen waren er te vinden. Moeder zette eerst het kleine witte goed in de soda. Na een niet al te lange tijd, anders werd het witte goed grijs, haalde zij het eruit en draaide het door de wringer die aan de tobbe was bevestigd. Dan brak het gewichtige ogenblik van

153

15315

het koken aan. Zij zette de wasketel die wel twintig liter kon bevatten, op een laag veevoederkacheltje. Er gingen maar weinig kolen in, waardoor het vuur in de nacht zou uitdoven. In een sop van opgeloste groene zeep ging het witte goed. Maandag begon het eigenlijke wassen. Moeder stond vroeg op, kleedde de kinderen aan, zorgde voor het ontbijt en verdween, wanneer de kinderen op weg naar school waren, naar de schuur. Zij haalde het uitgekookte witte goed door de wringer en bracht, om de wastobbe te kunnen vullen, water in de ketel aan de kook. Wie in de stad woonde, haalde bij de waterstoker voor een enkele cent warm water. In onze ronde houten velo-wastobbe ging ongeveer veertig liter. Hij stond op drie poten en had een scharnierende deksel. Daarop bevond zich een hefboom. Deze bracht bij elke slag een aan de binnenkant bevestigde draaischijf met een aantal houten pennen in beweging, die het vuile wasgoed door het sop sloegen. Het was wel zaak de in elkaar grijpende duigen, door een metalen band bijeengehouden, niet door droogte te laten krimpen. In Rotterdam was dat bij ons weleens het geval. Moeder moest dan eerst, na het aanbrengen van de houten stop, met emmers water de duigen laten sluiten. In de Violenstraat, waar wij op de eerste verdieping woonden, gaf dat problemen. De onwetende toeschouwer had toen de indruk kunnen krijgen, dat er in de keuken een demonstratie van Sisyphus-arbeid werd gegeven: vullen en dweilen, vullen en dweilen (291). Na het sluiten van de duigen vulde moeder de tobbe met heet water en maakte met een klopper, met geraspte “sunligt-zeep” gevuld, het sop. Tante Bep die in het deftige Heemstede woonde, kende natuurlijk de juiste spelling en uitspraak. Het witte goed kwam het eerst aan de beurt. Na het sluiten van de deksel brak de fase van de spierarbeid aan: het heen en weer bewegen van de hefboom. Moeder wisselde als een volleerde orgeldraaier geregeld van hand. Hoeveel volledige slagen (heen en terug) maakte de wasvrouw per wasbeurt, vraag ik me af. Minder dan vijftig denk ik en de hele nette huisvrouw wat meer. De witte was kreeg natuurlijk meer slagen dan de bonte. Elke huisvrouw had haar eigen heilig aantal slagen per wassoort, waaraan zij, ook in oorlogstijd, bleef vasthouden. Hoe het in hoge mate ontoelaatbaar werd geacht van deze gedragslijn af te wijken, zouden vader en oom Jan op één van hun hongertochten in 1944 ervaren, toen zij, uit dankbaarheid voor het verstrekte voedsel, aanboden een rondje voor hun rekening te nemen. Toen zij op een mager aantal bleven steken, kregen zij de wind van voren. Na het vereiste aantal slagen werd de witte was uit de tobbe gehaald en door de wringer gedraaid. De vuile plekken behandelde moeder nog eens apart met borstel en groene zeep op de wasplank. Zij spoelde daarna het goed in een teil met koud water. In de zomer speelde de temperatuur van het water geen rol maar des te meer in de winter. De mensen van toen wa-

154

ren geharder dan wij nu maar zij verwarden soms gehardheid met hardheid. “Laat je dochter, de elfjarige Toos, toch spoelen”, zei Pietje tegen haar zus Doortje (grootmoeder Prins). “Dat kun je dat kind toch niet aandoen”, antwoordde de moeder. Dan volgde de laatste bewerkingen met bleekwater en met Reckitt-blauw dat voor de witte glans moest zorgen (292). Het goed werd ten slotte voor de laatste keer gespoeld, door de wringer gehaald en, als het weer het toeliet, in de tuin te drogen gehangen. De overhemden waren het pronkstuk van de witte was. Zij werden het eerst gewassen en naderhand misschien ook met stijfsel gesteven. In ieder geval gebeurde dat laatste wel met de losse boorden die wij in Rotterdam naar een speciale zaak brachten (293). De boord zat met een knoopje aan de achterkant van het overhemd vast. Het gebeurde meer dan eens, dat het knoopje zoekraakte en dan klonk door het huis de kreet: “waar is mijn boordenknoopje gebleven?”. Na het witte goed kwam het bonte aan de beurt. Het einde van de wasdag naderde. Moeder raakte vermoeid. Het aantal slagen nam af en de draaischijf ging trager heen en weer. Bleken en “blauwen” hoefden gelukkig niet. Zij besloot het wassen met wringen, spoelen en nog eens wringen. Daarna sloeg zij opgelucht de houten stop onderin de tobbe los. Tientallen liters vuil sop stroomden de tuin in. Wij hadden in Zeeland in onze achtertuin een overvloed aan ruimte. Vader had, niet ver van de spoordijk, lijnen gespannen, een keurig en deugdelijk werk. Normaal gesproken, zou dit werkstuk onze aandacht niet hebben getrokken, als niet wegwerkers een luidruchtig incident hadden veroorzaakt. Zij waren eens op de spoordijk met een houten blok aan het heien en hielden zich, ondanks waarschuwingen, aan één van de waslijnen vast. Wat te voorzien was, gebeurde. De lijn brak en al het schone goed viel op de grond. Een schim stormde schreeuwend naarbuiten, met de zeep nog op zijn gezicht en zwaaiend met een heus scheermes. De wegwerkers vluchtten. Na enige tijd kwam de opzichter voorzichtig te voorschijn, bood zijn excuses aan en bevestigde met de door moeder aangereikte hamer opnieuw de lijn. De dinsdag werd aan het strijken besteed. In Zeeland ging dat niet eenvoudig, omdat wij geen electriciteit hadden. Daarom zette moeder de ijzers ‘s zomers en ‘s winters op de hete kachel. Zij zal wel niet, denk ik, al het goed gestreken hebben. Vader zou deze ijzers in Rotterdam, tot ergernis van de naaste omgeving, gebruiken om resten houtlijm met spuug in te branden. In de rest van de week, uitgezonderd op de zondag, stopte moeder de “knollen” in de kousen, herstelde de oude of maakte nieuwe kleren, breide kniekousen en truien. Intussen ging het dagelijkse huishoudelijke werk door. Zij moest ook nog tijd vinden voor het opvoeden van de kinderen, het lesgeven aan haar

155

15515

dochter, het inmaken van zomergroenten, de jaarlijkse schoonmaak, waarbij niets op zijn plaats bleef. Het was dag en nacht tobben om in wastermen te blijven. Hoeveel uren telde toen de dag, heb ik me weleens afgevraagd. Vanonder de stijve kleppen van hun petten keken de boeren met critische blikken naar de bewegingen van het scheermes over de diep geplooide huid van een bejaarde proefpersoon. Zij raakten allengs onder de indruk van de zekerheid, waarmee de nieuwe kapper het mes hanteerde en verloren definitief hun reserves jegens hem bij het zien van het routineuze gemak, waarmee hij de huid, tussen duim en wijsvinger gespannen, zonder een spoortje bloed wist uit te scheren. Speelde dit tafereel zich omstreeks het begin van 1932 af, dan gold het proefexamen de negentienjarige A.Driedijk die in december van het vorige jaar na een korte afwezigheid uit Zaandam naar zijn ouderlijk huis op H 127 was teruggekeerd (294). Hij opende zijn zaak niet ver van de tweede overweg in de buurt van het winkeltje van Vreeke. Het stond in die tijd blijkbaar aan Jan-en-alleman vrij zich als kapper te vestigen en daarom is het ook niet verwonderlijk, dat de mensen, gezien zijn leeftijd, weinig vertrouwen in zijn bekwaamheid hadden. Zij maakten zich over hun haar geen zorgen. Er was daaraan niets te bederven. Zij droegen het kort en bedekten het met hun pet. Knippen was tevens een min of meer ongevaarlijke activiteit. Dat kon niet van het scheren gezegd worden, als het scheermes door een onzekere hand werd gehanteerd. De gedachte aan hun wekelijkse scheerbeurt stemde de boeren daarom niet blijmoedig. Met hun uitgesproken zin voor een boertige soort humor, typisch voor een kleine gemeenschap, vonden zij na de Zondagse mis in het café bij een glaasje brandewijn de oplossing van hun probleem: zij zouden uit hun midden een bejaarde proefpersoon met een baard van dagen en met diepe rimpels in zijn gezicht naar de kapper afvaardigen en zelf als jury nauwgezet het verloop volgen. De jonge kapper doorstond, zoals vermeld, met glans de vuurproef. Hij leverde de klant zonder noemenswaard schrammetje af. Hij bleef tot het einde van de oorlog kapper in Lewedorp en werd zefs binnen twaalf jaar de enige in het dorp. Vader behoorde niet tot zijn klanten (295). Hij bleef zijn Middelburgse kapper trouw. Het reizen kostte hem niets, omdat hij een z.g. marktkaart bezat (296). Hoewel de landelijke gewoonte anders was, schoor vader zich elke dag met een heus scheermes, waarmee hij wegwerkers, zoals de lezer zich wel herinneren zal, eens heeft bedreigd (297). Alvorens te beginnen, scherpte hij het mes aan een ruwe riem. Voor de nabehandeling waren aluin en watten bij de hand om het bloeden te stelpen. Het ouderwetse scheren was een zaak van rust en een vaste hand. In beide schoot vader te kort. Zijn handen trilden licht (298) en bij het verrichten van huiselijke karweitjes nam hij de bijbelse spreuk “in het

156

zweet uws aanschijns” ernstig. Spitten, het knippen van de heg, het repareren van meubels ....: alles gebeurde bij hem in een hoog tempo met weinig onderbreking. Deze manier van werken hing samen met zijn opvatting over savoirvivre: hoe sneller vervelende klusjes werden geklaard des te eerder was je ervan af en des te meer vrije tijd bleef er over. Wie de voorzichtigheid bij het scheren niet in acht nam, liep bloedige schrammen op. Zij werden dan met aluin behandeld en met plukjes watten bedekt. Het moet aan het einde van het Zeeuwse tijdperk geweest zijn, dat vader zich op een goeie morgen niet meer met het mes durfde te scheren en op de al in de jaren twintig bekende veiligheidsmesjes overging. Het bleef in het dorp tot het einde van de oorlog rustig in de kapperbranche maar toen het vrede werd, ging het mis. Door de arrestatie van Driedijk samen met zijn vrouw eind october of begin november 1944 wegens collaboratie met de vijand dreigde er een kapperloos tijdperk te ontstaan. Scheermes, schaar en tondeuse bleven ongebruikt, juist in de tijd dat de bevrijding uitbundig werd gevierd. Moeten wij, zo vroegen de mannen zich af, de bevrijdingsfeesten ongeschoren en met lang haar vieren? Zij gingen op zoek naar een andere kapper. De nood verzachtte hun eisen betreffende de vakbekwaamheid. Zij bleken al tevreden met een vervanger die niet eens over het elementaire kappersgerei beschikte. De oplossing van dit probleem lag voor de hand. Zij verzochten het gemeentebestuur een voorlopig gebruik van de inbeslaggenomen gereedschappen door de nieuwe kapper toe te staan. Het college van B. en W. kon over dit voorstel geen beslissing nemen. Na jaren van bezetting werd één van zijn eerste bestuurlijke daden het verzoek aan het militaire gezag “scheermes, schaar en tondeuse” ten behoeve van de dorpelingen vrij te geven (299). Het leek erop, alsof de vooroorlogse gemeentepolitiek op de oude voet doorging! Verschillende malen keek ik bij het bezoeken van mijn geboortegrond op het prikkeldraad neer, dat om het akkerland, waar ons huis stond, is gespannen. Deze demonstratie van particulier bezit roept bij mij steevast agressie op, die zich meer dan eens in gewelddadigheid ontlaadt. In Griekenland zijn heel wat van deze, meestal roestige, barrières onder mijn bergschoenen bezweken, omdat zij mij de voortgang beletten. In Zeeland staat deze versperring van gevlochten ijzerdraad tussen mij en mijn verleden. Ik zou weleens door de afrastering willen breken om er tussen en onder het koolzaad en de bieten naar het begraven fornuis, moeders trouwring (300) en andere resten van mijn verleden te zoeken. Ik zal er niets vinden. Het is te lang geleden maar overgelaten aan mijn verbeelding, zal ik misschien de roep horen: “Joontje, kom je met ons spelen?” of de verbaasde uitroep van Siene

157

15715

Magnus: “Goddomme, heb je alweer nieuwe schoenen?”, waarop wij, door vader geïnstrueerd, in koor zouden antwoorden: “Heb jij alweer ..?” (301). Wij speelden geregeld met Fransje en Joontje Rijk. Wij riepen ze vanaf de dijk want wij mochten van onze ouders het woonhuis niet in. Zij waren veel te bang voor de besmettelijke volksziekte “t.b.c.”, waaraan moeder Rijk in 1932 was gestorven. De besmetting bleef als een reëel gevaar boven de familie hangen. In 1934 zou ook haar zoon Kees aan deze ziekte overlijden. In de oorlog moest Kee jaren in een Limburgs sanatorium kuren, zoals men toen zei. De familie Rijk heeft onze “afstandelijkheid” verkeerd begrepen. Zij dacht, dat wij het hoog in onze bol hadden. Wij konden in 1996 deze onjuiste veronderstelling gelukkig corrigeren. Onze andere buur, Magnus, bleef ook niet gespaard. Nadat vader Magnus in 1914 aan tuberculose was gestorven, bezweek in de jaren dertig zijn sympathieke zoon Kees aan deze ziekte. Hij had als losse arbeider bij de Spoorwegen gewerkt. Wij herinneren hem ons als de buurjongen die voor ons meikevers zocht. Wij speelden graag bij boerderijen die voor ons een heel andere wereld vertegenwoordigden. Wij zijn door onze spraak, kleding en door het beroep van vader buitenstaanders gebleven. De hooischuur trok ons het meest. Wij aten lijnkoeken (302) en kauwden op het zwoerd van pas geslachte varkens. Wij hadden ook contact met de kinderen van Goense maar wel veel minder. Hun vader had een grote boerderij met ruime stallen, een grote hooischuur, veel koeien, paarden en vreemdsoortige varkens die niets van hun moddervette soortgenoten hadden (303). Aan de eenvoudige kleding die de kinderen droegen, viel hun rijke komaf niet af te lezen. Hoewel hun vader een hereboer was, bleef hij een zunige Zeeuw. Voor de fiscus was hij een slimme, door tegenslagen geplaagde agrariër. In tegenstelling tot vele van zijn kortzichtige collega’s ging bij hem soberheid van leven samen met zijn streven aan zijn kinderen een geestelijke vorming te geven, die boven zijn eigen milieu uitsteeg. Hij stuurde zijn dochters op hun lagere-schoolleeftijd voor een “stadse” opvoeding naar een door de zusters geleid internaat in België en één of meer zonen naar de mulo-school van de “broeders van Huibergen” in het gelijknamige dorp (304). Twee gezinnen zijn nog niet genoemd: dat van Den Engelsman en van Raas. Beide vielen buiten onze belangstelling. De kinderen van onze overbuurman waren te jong (305) en die van Raas waren in onze ogen een stelletje wildemannen die door hun roekeloze spelletjes geregeld in het ziekenhuis belandden. Wij waren vaak op ons zelf maar verveelden ons niet. Dat is het voordeel van een gezin, waarin de kinderen elkaar met een interval van ongeveer anderhalf jaar opvolgen. Ons speelterrein was naar de maat van het kind onbeperkt en de

158

variaties die het bood, waren talrijk. Elk seizoen had zijn eigen bekoorlijkheden. In het voorjaar zochten wij, louter uit nieuwsgierigheid, het betreurenswaardige voorval daargelaten (306), naar vogelnesten van fazanten, patrijzen en weidevogels. Wij strooiden in de tuin zaad voor zomerbloemen. Allerlei kleingoed kwam in de soms eentonige bloembedden op: afrikaantjes, slaapmutjes (Wim), goudsbloemen ..... Maar het zal wel met de tuintjes gegaan zijn zoals met de konijnen van Jan. Wanneer onze ouders er niet voor gezorgd hadden, waren de bloembedden door onkruid overwoekerd en de konijnen van honger gestorven. Voor een kind is het krijgen dikwijls belangrijker dan het hebben. Is zijn wens vervuld, dan kijkt het weer naar iets anders uit. “Vader, mag ik konijnen houden”, vroeg Jan, “ik zal elke dag gras snijden”, beloofde hij plechtig. Die dag is er nooit gekomen! Mei is de meest rusteloze maand van de lente. Linkse arbeiders houden hun traditionele betogingen, kinderen lopen in de regen, waarvan zij -althans in mijn jeugd- groei verwachtten en vogels leggen hun eieren “behalve de koekoek en de griet (grutto) want die leggen in de meimaand niet”. Aan deze maand bewaren wij door een merkwaardige combinatie van kinderlijke vroomheid en griezelige sensaties de dierbaarste herinneringen. Wij plukten in de wei bloemen voor het Mariabeeld en gingen ‘s avonds, meestal zonder onze ouders, naar het lof om daarna in de schemering over de Toldijk terug te keren, waar de jongens van Rijk en Raas, in lakens gehuld, als spoken rondwaarden. Wij troffen het, dat Jan in ons midden was, die fluitend en zingend zijn onverschrokkenheid toonde. Intussen reed Pepe met grote snelheid op de fiets voorbij met het mes op het stuur, roepend: “ik rijg jullie aan mijn mes”. De zomer was het jaargetijde van de oogst. Voordat vogels een kans kregen, hadden wij in onze voortuin kruisbessen, witte en rode aalbessen geplukt en ook zwarte (aal)bessen, in Zeeland “schoenlappers” geheten. Wij lieten de tomaten die op de spoordijk stonden, voorlopig met rust. Vogels lustten ze niet. Van de wegwerkers die aan de spoorlijn werkten, hadden wij ook niets te vrezen. Zij vonden deze voor hen onbekende vruchten niet lekker. Wij kauwden op steeltjes van zuring die in de uitgestrekte achtertuin groeide. Wilde rabarber was ons te zuur. Soms brak de jachtdrift door en dan gingen Thea en Joop achter de kippen van Den Engelsman aan, die daardoor van de leg raakten. En dan moest moeder de ruzie weer sussen. Wij zelf hadden sinds de verkoop van de strijdbare haan (307) geen kippen meer. Onze menagerie bestond slechts uit enige konijnen die telkens met de kerst spoorloos verdwenen. Zomer betekende ook op warme dagen naar de schorren gaan. Waar akkers en weilanden zich nu aan de voet van de dijk uitstrekken, hebben wij in onze jeugd in de ondiepte van het buitendijkse water gespeeld. Zwemmen hebben

159

15915

we er nooit geleerd. Wij zochten schelpen en raapten mosselen in de mosselbank. Je moest oppassen tijdens het spel niet in een verraderlijk diepe kuil kopje onder te gaan. Daarom ging moeder altijd met ons mee. Vader had meestal dienst. En moeder keek en telde want het tellen zit ouders van grote gezinnen in het bloed. Op een goeie zomermiddag miste zij plotseling één van haar kinderen: Wim. Joop zag hem liggen op de bodem van een kuil vol water. Hij kon geen woord uitbrengen. Wim spartelde niet; verstijfd van schrik lag hij er, onbeweeglijk en zonder naar adem te happen. Zien en handelen vielen samen. In een oogwenk was moeder bij de kuil en haalde haar zoon er uit. Hij was nog niet uit het water of hij begon te huilen. Je moet tegen de stilte kunnen, zal moeder meer dan eens gepeinsd hebben. Op de lange winteravonden, wanneer de kinderen naar bed waren, benauwde de stilte haar soms in de schaars verlichte woonkeuken. Wij hadden in Zeeland wel een radio die op een reeks van geschakelde zakbatterijen, het z.g. anodeblok (308), was aangesloten maar deze werd alleen bij nieuwsberichten, het wekelijkse lichtbaken van pater Henri de Greeve en andere godsdienstige uitzendingen aangezet. Moeder is eens, om aan de stilte te ontsnappen, heimelijk het huis uit geslopen om met vader een praatje op het kantoor te maken. Zij zou het niet meer doen want Thea was haar, terwijl er een trein in aantocht was, in haar hansop langs de rail gevolgd. Onze ouders zagen de lichten van de locomotief achter Thea opdoemen. “Niet roepen”, zei vader, “anders schrikt zij”. Thea holde, zich in het geheel niet van het naderende gevaar bewust, op voldoende afstand van de spoorbaan voort. Hoewel onze ouders in de nabijheid van hun kinderen nooit met elkaar hebben getwist, klonk het toen luid: “wanneer ik werk, zorg jij voor de kinderen”. Moeder nam haar ongeveer vijfjarige dochter bij de hand en ging langs de kortste weg naar huis terug. Wat voor weer het ook was, in welk jaargetijde dan ook, het bleef ’s avonds altijd stil, wanneer moeder alleen beneden was. Toch viel haar de stilte op zomerse avonden minder zwaar, omdat het langer licht bleef en zij naarbuiten kon kijken. Vader en moeder waren in hun hart stadsmensen gebleven maar zij verdroegen het buitenleven blijmoedig. Dit ging hen in de zomer gemakkelijker af dan in de andere seizoenen. Zij konden dan, wanneer de kinderen naar school waren, naar de stad gaan of hun favoriete wandeling over de dijk langs de schorren maken. In de familie-overlevering is zo’n wandeling vastgelegd, doordat zij in het aan zee gelegen café van Vermeule een biertje hadden gedronken. Zij hadden de jongste in de kinderwagen meegenomen. Moeder kon, juist op ongelegen momenten, niet tegen sterke drank. In Lewedorp waren een biertje en in Parijs vele jaren later (circa 1957) een vin rouge voldoende om haar de slappe lach te bezorgen. Deze werd niet door een vermanend “hou je fatsoen” gestuit. Integendeel! Onder de ogen van mens of dier zijn zij over de Toldijk

160

naar huis teruggekeerd: moeder lachend en zigzaggend met de kinderwagen en vader die alsmaar probeerde haar in het rechte spoor te houden. Het begin van de herfst vormde het sluitstuk van een jaar van bedrijvigheid. Aan de verhevigde activiteit op de akkers merkten wij, dat het einde van het oogstseizoen was aangebroken. Kinderen kregen een week oogstvacantie. Wij moesten op onze stadsschool een dergelijk voordeeltje missen. In gezinsverband werden op de velden suikerbieten gestoken en gekopt en aardappels geraapt. Boerenkarren vol bieten gingen, soms hobbelend over de stenen die wij kinderen op de weg hadden gelegd, ons huis voorbij. Verloor de wagen wat van zijn lading, dan gingen wij aan de slag (309). Aardappels interesseerden ons niet, omdat wij ze zelf in de tuin hadden. Zij werden ingekuild en met aarde en stro bedekt (310). Vader heeft in zijn elf Zeeuwse jaren wel wat van de verbouw van dit gewas opgestoken. Namen van verschillende rassen, zoals Zeeuwse blauwen, bevelanders en bravo’s, behoorden tot zijn agrarische woordenschat. Hij wist ons ook te vertellen, waarom de teelt van bravo’s bij gemeentelijke verordering werd verboden. Ik was de reden vergeten maar de al geciteerde “Katholieke Encyclopaedie” heeft gelukkig deze leemte in mijn geheugen aangevuld met de mededeling, dat dit aardappelras bijzonder gevoelig voor de wratziekte was. Een mooi seizoen, zo zouden wij achteraf, met een terugblik op onze Zeeuwse jeugd, de winter kunnen noemen. In dit jaargetijde speelde ons leven zich goeddeels binnenshuis af. Het slechte weer en de vroeg invallende duisternis creëerden een beslotenheid, waardoor de feesten rond schoorsteen en kerstboom een onuitwisbare indruk op ons zouden maken. De woonkeuken bood ook ruimte voor alledaags amusement. Het ging in het vuur van het spel soms mis en dan sneuvelde er een theeservies (311) of viel de mahonie-houten tafel om die op drie poten stond. Het culturele deel van ons vermaak was onze ouders liever. Thea nam daarin de leiding met een vanzelfsprekendheid die men meer waarneemt in gezinnen, waarin het enige meisje zich tussen de jongens moet handhaven. Zij boeide het jongere grut met haar rijke verbeeldingskracht. Het poppenspel moet een kolfje naar haar hand geweest zijn maar haar opvoering heeft geen sporen in mijn herinnering achtergelaten. Twee houten poppen hebben hun laatste rustplaats op de vliering van de Beukendaal gevonden. Het waren Jan Klaasen of Katrijn en de vuurrode duivel met horentjes op zijn kop. Het mag een wonder heten, dat zij de verhuizing van de Joubertstraat naar de Beukendaal in februari 1944 overleefd hebben en niet met de rest van het speelgoed door vader in de Maas zijn gedumpt.

161

16116

HOOFDSTUK 10

De familie “Zeg als ..... Mien van Bennebroek (een studiegenote van tante Mien) dat eens beleefd had, dat jij ijskoud een reis naar Beveland wilde ondernemen” (brief van Willem aan Mien van 6 april 1927). Het was inderdaad een hele onderneming met de trein van Leiden naar Lewedorp. Het kostte de reiziger 4.5 uur. Wij doen het tegenwoordig in minder dan de helft van de tijd. Een retourtje nemen zat er toen niet in. Familieleden moesten bij ons overnachten en het primitieve comfort met ons delen. Voor heeroom werd de Spartaanse soberheid wat verzacht: hij mocht uit een speciaal kopje met een gouden bies zijn koffie drinken. Het gezelschap splitste zich bij het naar bed gaan. De ene sliep beneden op de divan en de andere(n) op zolder in het grote bed van Thea of in de door de jongens ontruimde kamer. Van moeders- en vaderskant zijn zij gekomen, vier zelfs op de fiets: Bart Prins met Rie Pouw in 1936 en Dora Prins met Bert Vuurpijl in 1937. Deze vorm van zelfkwelling is hun niet aan te rekenen want zij waren verliefd, zó erg dat Bart en Rie, bij het in elkaar haken van hun sturen, van de Postweg de sloot in reden (312). Het bezoek in 1936 was voor beide partijen allesbehalve een succes. Moeder zou later met gemengde gevoelens op hun komst terugkijken. Haar jongste broer kreeg een ernstige keelaandoening en moest met hoge koorts het bed houden. Moeder verzorgde hem en liep daarbij zelf een keelontsteking op. Deze besmetting trof juist haar die al jaren met ontstoken amandelen tobde (313). Deze kwaal kon toen bij afwezigheid van antibiotica niet afdoende bestreden worden. Zij had nog nooit een zo vlammende pijn gehad. Dr. Gelderblom achtte opname in het ziekenhuis van Goes noodzakelijk. Zij werd daar geopereerd. Verschillende nabloedingen vertraagden het genezingsproces. En het gezin? Ik geloof niet, dat vader hulp van zijn familie heeft ingeroepen. Hij vond dat in 1946 en 1953 ook niet nodig, toen moeder in het ziekenhuis lag. Hij deed het huishouden op “mannenwijze”. Hij gaf hier en daar een veeg met de stofdoek, hing de was gecamoufleerd op en kookte een stevige pot. Dat het met het improviseren weleens kon misgaan, was te voorspellen. Zo vergat hij, toen moeder in het ziekenhuis van Goes lag, de huissleutel mee te nemen. Dit verzuim kostte een ruit maar de daad van vernieling leverde hem wel een blij-

162

vende plaats in de familie-overlevering op: “moeder in het ziekenhuis, vader is een inbreker” (314). Ons huis gaf de stadse gasten overdag de kans de romantiek van het boerenleven op een afstand te ondergaan en bood hun ‘s avonds bij het dansende licht van de petrolielamp de intimiteit van een halfduistere kamer. Tegen dit blokhuisachtige decor in een landelijke omgeving kunnen tussen de verschillende sexen gemakkelijk gevoelens van tederheid ontstaan. Dit fenomeen was grootmoeder Prins niet onbekend en zij dacht er het hare van. Toen Bert en Tinus omstreeks 1928 naar Lewedorp afreisden, maakte zij zich daarover geen zorgen. Het werd op slag anders, toen Dora in 1932 te kennen gaf haar oudere zuster te willen opzoeken. Een meisje van achttien jaar, ongechaperonneerd nog wel naar het verre Beveland, dat kon natuurlijk niet. Zij besloot met haar mee te gaan, dan kon zij tevens Toos die in verwachting van het vijfde kind was, een handje helpen. Tussen Dora en haar oudere zus bestond ondanks of juist door het leeftijdsverschil van twaalf jaar een speciale band. Zij zag in Toos haar tweede moeder. Toos’ trouwdag was voor Dora allesbehalve een feest. Zij huilde tranen met tuiten, zoals zij mij nog kort geleden in maart 1998 vertelde. Zij wilde van Willem niets weten. Zij beschouwde hem als een schaker, zij het dat hij met zijn aanstaande vrouw het woonhuis door de voordeur verliet. Het kwam tussen hen gelukkig nog goed. Zij mocht een paar maanden later als elfjarig meisje in Koog a/d Zaan logeren. Grootmoeder Prins had zich bij het vertrek uit Leiden kennelijk niet gerealiseerd, dat het boerenleven nog volgens het middeleeuwse ritme van heiligen en kermissen verliep. Op zaterdag, het was de negende juli van dat jaar, begon in Heinkenszand de jaarlijkse kermis. Op de boerderijen lag dan het werk zoveel mogelijk stil. Twee dagen van dansen, drinken en andere activiteiten, alles natuurlijk naar de mate van de Zeeuwse zunigheid. Maandag zou het weer hard werken worden. Dan begon volgens ouder gewoonte de oogst van vroege aardappelen. In de week, voorafgaand aan de kermis, kwam Jan Rijk, een knappe jongen van negentien jaar, Dora vragen zaterdag met hem mee te gaan. Dora wilde wel maar haar moeder reageerde, alsof er zo net een onzedelijk voorstel was gedaan. Zij had haar dochter veilig gewaand in een dorp, waar het leven nog traag en ingetogen verliep. Zij werd nu plots met stadse verlokkingen, in het genre van de drie-octoberfeesten te Leiden, geconfronteerd. Zij kon haar dochter niet tegenhouden. Deze kreeg ook alle steun van Toos en Willem, wier huwelijk juist de vrucht van een verderfelijk feest was geweest. Zij gaf zich gewonnen. Haar enig wapen bleef de rozenkrans. Het is tussen Dora en Jan Rijk niets geworden. Thuis gekomen, moest zij Willem en anderen gelijk geven, dat het leven van een boerin voor een tenger stadsmeisje zwaar en ongewis zou zijn.

163

16316

Zij besefte op tijd, dat verliefd worden geen probleem is maar trouwen des te meer. Slechts een foto in klederdracht herinnert aan haar flirt. De spreekwoordelijke bezorgdheid van grootmoeder Prins werd in hetzelfde decennium zeker nog tweemaal geactiveerd. Plaats van handeling was weer Lewedorp, personae dramatis haar jongste zoon Bart van negentien jaar en andermaal Dora; de oorzaak van haar bezorgdheid was het voornemen van beiden om met hun respectieve verloofden (Rie Pouw in 1936 en Bert Vuurpijl in 1937) bij Toos te gaan logeren. Beide paren namen sportief de fiets. De keuze van het vervoermiddel liet grootmoeder Prins onverschillig. Het gecoëduceerd reizen en het slapen onder één dak verontrustten haar. Voor haar geestesoog doemden de “bekoringen des vleeses” op. “Die te beteugelen”, dat was haar verantwoordelijkheid, hoewel zij deze aan haar dochter Toos moest delegeren. Zij had zich niet ongerust hoeven te maken. Toos loste de beklemmende problematiek eenvoudig en doeltreffend op. De vrouwen gingen boven in de jongenskamer slapen (Dora aan Ton) en de mannen beneden op de harde divan, een probaat middel tegen hun eventuele existentiële nood. Na het vertrek van Dora bleef één partij als verliezer achter: Jan Rijk, aan wie zij haar verloofde had voorgesteld (315). De Beenakkers hebben, wat het geringe aantal foto’s in de verschillende albums ten minste suggereert, minder vaak van de aanblik van de Bevelandse polders genoten dan moeders familie. Zij waren ook niet naar Lewedorp gekomen, zo lijkt het, om er hun vertier te zoeken maar om met hun aanwezigheid luister bij te zetten aan kerkelijke gebeurtenissen, waarvan hun nicht en twee neven het middelpunt waren. Bij de eerste communie van Thea kwamen grootmoeder Beenakker en tante Bep op bezoek. Thea werd op dit feest op 12 mei 1935 in een witte jurk, een creatie van moeder, met een wel bijzonder vreemde “huisgenoot des geloofs”, het blauwe konijn, vereeuwigd. Zij moet maar denken, dat zij met dit bewijs van dierenliefde (althans tot kerstmis) in de beste franciscaanse traditie bleef. De kerkelijke gebeurtenissen vielen, om op de foto’s terug te komen, ouder gewoonte in mei, de katholieke maand bij uitstek. Heeroom en tante Mien, respectievelijk peter en meter, gaven met tante Rie acte de présence, toen Joop op zondag 9 mei 1937 zijn eerste communie deed. Hij verschijnt op de staatsiefoto als een lijdend feestobject in een door moeder gemaakt matrozenpak met (als zeldzaamheid) een lange broek. Het liefst zou hij dit symbool van volwassenheid uitgedaan hebben. Op een andere foto staan, twee weken later, Joop en Jan als toonbeelden van lijdzaamheid afgebeeld: Joop alweer in zijn lange broek en Jan in zijn nieuwe “buitenmaatse” plusfourpak, een investering in de toekomst van ouders en bedachtzame familieleden (316). Er zaten tussen zijn eerste colbert en het daaropvolgende meer dan zes jaar. Het pak was een Leids geschenk bij gelegenheid van zijn plechtige

164

communie op zondag 23 mei. Tante Annie was met grootmoeder, de meter van Jan, overgekomen. Jan vierde het feest met zijn vroegere klasgenoten. Na afloop van de plechtigheid werd er een foto gemaakt. In kleding onderscheidde hij zich niet van de boerenjongens: allen stonden er in hun colbert en lange broek onwennig bij. Op vacantie Wie verre reizen doet, kan veel verhalen. Dat “verre” viel, wat Willem betreft, wel tegen. Hij heeft vóór de oorlog alleen België en Luxemburg bezocht. Hij kon zich in die tijd geen verre reizen veroorloven, omdat hem daarvoor geld en vrije tijd ontbraken. Wanneer hij twee weken vacantie per jaar had, dan was het veel. Ging hij met zijn familie uit, dan bleef hij nooit langer dan een week weg. Wij mogen ook niet vergeten, dat hij toen alleen voor België en Luxemburg “vrij reizen” had en dat nog slechts één keer per jaar langs een van tevoren opgegeven route. Wie daarvan afweek, kwam in moeilijkheden, zoals Willem had ervaren (317). Uit verhalen en vacantiefoto’s, in verschillende albums bewaard, hebben wij de reizen van de familie rond de vaste kern van heeroom, Jan en Niek, althans van 1928 tot de zomer van 1935, gereconstrueerd. Vergezelde Willem zijn broers en zussen, dan was de tocht steevast door België en Luxemburg; anders ging de reis soms naar Duitsland en zelfs één keer naar Venetië en Londen. Het vooroorlogse reizen valt in twee perioden uiteen. Vóór 1935 is ’t het tijdperk van de trein en de wandelstok. In 1935 deed de auto zijn intrede. Het was de taak van oom Niek om de familie met de auto van zijn baas door België en Luxemburg te rijden. De samenstelling van het gezelschap veranderde daarna ook. Niek, Bep, Mien en heeroom vormden sindsdien, uitgezonderd in het jaar 1937, het reizende quartet. Na het overlijden van de laatstgenoemde in 1951 zou zijn zus Rie zijn plaats innemen. Sommige van de bewaarde vacantiefoto’s zijn bruin gekleurd en meestal door Willem afgedrukt; de andere vertonen een kartelrand en zijn van een fotozaak in Middelburg of Leiden afkomstig. Zij laten een vooroorlogse happy few zien, die zelfs in de crisistijd buitenlandse reizen konden maken. Wij moeten dan wel bedenken, dat van het reizende gezelschap tot 1936 alleen Willem getrouwd was. De anderen woonden, uitgezonderd heeroom, in hun vrijgezellentijd nog in het ouderlijke huis. De oudste foto’s (318) tonen heeroom die in 1925 met zijn collega’s via Brussel naar Venetië reisde. Zij onderbraken waarschijnlijk hun reis in Badgastein in Oostenrijk voor een uitstapje naar de Grossglockner. Op de bruingekleurde foto’s staat het gezelschap op een alpenweide met de door de mode

165

16516

voorgeschreven wandelstok en in regenkleding. Op een andere foto is heeroom met de cape om de schouder in flarden mist te zien. De heenreis eindigde in Venetië, waar op het San-Marcoplein een kiekje van hem werd gemaakt, toen hij de duiven aan het voeren was. Het was de laatste keer, dat heeroom met “vreemden” op vacantie ging. Hij zou voortaan met zijn familie erop uittrekken, in welk gezelschap hij volledig zichzelf kon zijn. In 1926 is in familiekring, misschien wel naar aanleiding van de foto’s van Oostenrijk en Venetië, het plan geopperd aanstaande zomer gezamenlijk op reis te gaan. De keuze viel op de Ardennen. Heeroom, Willem, Mien en Bep met haar verloofde Niek zouden meegaan. Zij vertrokken in de laatste week van juli. Niek bleef ziek thuis. De reportage van de tocht lag in Willems handen. Wie zijn foto’s bekijkt, kan niet anders zeggen dan dat hij het met zijn box goed gedaan heeft. De kwaliteit van zijn foto’s steekt door hun compositie en de wijze, waarop zij zijn afgedrukt, boven die van de latere reizen uit. Volgens het album hebben zij Dinant en de tien-kilometer-verder gelegen tweelingdorpen “Hastière-Lavaux” en “Hastière-par-delà” bezocht. Zij zouden in het eerstgenoemde dorp overnachten. De aanwezigheid van een priester in het gezelschap betekende in die tijd, dat er in elke verblijfplaats met de plaatselijke pastoor contact werd gezocht. Het was immers tot het tweede Vaticaanse concilie de gewoonte, dat een priester elke morgen de mis las. Zij maakten in de rommelige pastorie met Jean Bonjean kennis. Het moet tussen de Nederlandse gasten en deze dorpspastoor geklikt hebben want zij zouden hem in 1928 weer komen opzoeken. De gastheer gaf hun bij het afscheid een ansichtkaart met de afbeelding van het H.Hartbeeld dat op één van de naburige hellingen stond. Op de achterkant van de ansichtkaart had de pastoor geschreven: “souvenir J.Bonjean, curé. Hastière-Lavaux, 31 juli 1926”. De familie had het al op één van haar wandelingen gefotografeerd. In de jaren zeventig las ik op het voetstuk, dat pastoor Bonjean dit beeld zelf had laten plaatsen. In 1927 waren het de drie broers die erop uittrokken. Het ging eerst naar Dinant en omgeving. Willem stuurde vanuit deze stad aan de Maas een felicitatiebrief aan Mien voor haar verjaardag op 8 augustus. Op de terugweg bezochten zij Mechelen en daarna Brugge of Gent. Willem en Jan gedroegen zich op deze reis volgens een bewaarde foto als een stelletje opgeschoten jongelui die voor het eerst zonder ouders op vacantie waren: Willem lag aangekleed in bed met zijn hoed op en naast hem Jan met een fles jenever. Deze buitenlandse vacantie was voor Willem voorlopig de laatste. Maar vreemd genoeg leeft de reis van 1928 dank zij zijn verhalen in onze herinneringen voort. Het gezelschap bestond toen uit zes personen: heeroom, Bep met Niek, Annie, Rie en Jan. Het zou een reis door het heuvelachtige landschap van de Ardennen worden. De route lag voor de hand: via Dinant naar het

166

Waalse achterland. Deze stad was ondanks zijn mooie ligging aan de rivier en de imposante citadel slechts een voorportaal van het wandelgebied. Na er overnacht te hebben nam het gezelschap de trein naar het “Hastière van Bonjean”. Hij was er nog en zijn pastorie vertoonde nog steeds de sporen van zijn celibataire leven. Het was er rommelig en naar Nederlandse begrippen niet schoon. Aan de observerende blikken van de vrouwen in het gezelschap was dit manco niet ontgaan. Hun critische waarneming heeft hem blijvend een naam in de familie-overlevering bezorgd. Bij de vorige reis in 1926 had Willem de afwijkende opvatting van de pastoor over properheid bij het zoeken naar een ampulledoekje in de sacristie al opgemerkt. Hij had ze in alle graden van vuilheid gevonden en voor zijn broer die de mis wilde lezen, het minst vuile uitgekozen. Hij deed er toen het zwijgen over. Had zijn zus Annie zich ook aan het door de beleefdheid vereiste stilzwijgen gehouden, dan hadden wij niets van “Bonjean” en “Hastière” geweten en waren wij een “schoon” verhaal armer geworden. Het gebeurde, toen er een stilte in het door heeroom en de pastoor gevoerde gesprek viel. Annie die alsmaar de pastoor had bestudeerd, kon zich niet langer inhouden en zei nogal luid: “kijk eens wat een zwarte nagels hij heeft”. Iedereen keek, de pastoor ook. De stilte werd pijnlijk. In het bijzonder heeroom, de man van hoofse vormen, voelde zich opgelaten. Er werd bij het afscheid een foto genomen. In het midden van het gezelschap stond Bonjean en boven zijn kalende hoofd was, onzichtbaar voor de fotograaf, geschreven: “wat uit het hart komt, kan de mens bezoedelen maar met ongewassen handen eten bezoedelt de mens niet” (Math. 15:18 en 19). In de daaropvolgende jaren deed de familie met tante Mien op haar reis o.a. het Duitse Sauerland aan. In 1932 ging het weer naar het groothertogdom Luxemburg. Zij waren met hun vijven: heeroom, Jan, Rie en Bep met Niek. Wie op hun uitrusting let, waant de wandelaars in het hooggebergte, waar zij, steunend op hun wandelstokken, in ganzenmars hun weg zoeken. Deze hulpstukken waren de zichtbare statussymbolen van mensen die toen in het buitenland op vacantie gingen. In de laatste week van juli, wij hebben het dan over 1933, bracht de trein het nog reizende deel van de familie, naar de provincie Luxemburg, waar in Melreux het plaatselijke kasteel werd bezocht. Het moet in de bezoekers een lichte teleurstelling hebben wakker geroepen, omdat zij, een blik werpend in de ondergrondse kerker, waar ter dood veroordeelden in het pikkedonker de hongerdood waren gestorven, niet zagen, wat zij hadden verwacht: de pas opgegraven beenderen van de slachtoffers. Na deze lugubere mededeling begon heeroom zijn verslag van zijn bezoek aan Beauraing dat twintig km ten zuiden van Dinant is gelegen. Zij waren niet de enigen die dit dorp als reisdoel hadden geko-

167

16716

zen. Het was er een drukte van belang. Sinds november 1932 stonden katholieke kranten vol met berichten over de verschijningen van Maria in dit dorp aan vijf kinderen uit twee gezinnen. De laatste verschijning was, aldus de kranten, in januari 1933. Heeroom voelde zich daar als een getuigende tijdgenoot van een historische gebeurtenis, te vergelijken met die van Lourdes, waarvan hij op maandag 31 juli aan het nieuwsgierige thuisfront op journalistieke wijze verslag deed. Dit verslag bevat een zakelijke beschrijving van wat hij had gezien en opgemerkt maar toch kun je onder al deze nuchterheid zijn emoties bespeuren, wanneer hij schrijft: “er is een groote menigte menschen. Niemand bewaart de orde en toch gaat alles even ordelijk. Er wordt gesproken noch gelachen. Er wordt in het Fransch en Vlaamsch gebeden (319). Zij bleven niet lang in het stadje. Zij namen waarschijnlijk al de volgende dag de trein terug naar het Belgische Luxemburg. In de stilte van het landschap ging de priesterboord weer af en de alpino op. De Ourthe werd pootjebadend genomen. De vacantiegangers beleefden de laatste dagen van hun reis op het grondgebied van Stavelot, waar de waterval van Coo duizenden touristen trok. Tegenwoordig is dit natuurwonder op de zomeravonden verlicht en een stoeltjeslift voert touristen hoog over de waterval heen. Ik heb dit verstuivend geweld eens in october met mijn collega’s vanaf een verwarmd terras tussen het verdwijnende daglicht en de opkomende avondnevel gezien en beseft, dat niet alle schoonheid fel licht behoeft. Onze familieleden hebben dit natuurverschijnsel in het zonlicht gezien en het vast ook mooi gevonden maar dan op hun manier. Met deze serie foto’s eindigt dit genre van sportieve vacanties. De wandelstok werd aan de wilgen gehangen, alpino en zwarte stropdas maakten voor hoed en priesterboord plaats en wie een beek wilde oversteken, zou voortaan een brug zoeken. Al in de zomer van 1934 kondigde de geïmporteerde haastige stijl van reizen zich aan. Men zou het sightseeing gaan noemen. En decennia later liepen horden touristen rond met een boekje, getiteld: “Engeland, Frankrijk, Nederland ...... in ........ dagen”. Op het reisprogramma van de familie Beenakker stond een bezoek aan Engeland. Het zou mij niet verbazen, wanneer oom Jan met dit voorstel is gekomen. Hij kwam door zijn bezoeken aan internationale jaarmarkten meer dan de anderen in het buitenland. Heeroom en Niek vergezelden hem naar het nieuwe reisdoel. Zij zouden omstreeks 19 juli de veerboot van Oostende naar Dover nemen. De treinreis ging via Brussel, waar zij hadden overnacht, naar de kust. De veerboot vertrok om 11 uur in de morgen. Er was gelukkig niet veel wind. Zij aten aan boord wat brood en dronken sinaasappelsap, spuitwater en koffie. Jan ging al gauw op cognac over. Na drie glazen kon hij zich op de maat van de golfslag over het schip voortbewegen. Al gauw overviel hem de

168

slaap. De zeereis duurde ook voor heeroom veel te lang. Allen waren blij in Dover van boord te kunnen. Na enkele (overbodige) foto’s van de kade genomen te hebben namen zij de trein naar Londen. “Zegge en schrijve” hebben zij aan deze wereldstad slechts één foto besteed. Zij maakten een kiekje van Trafalgar Square. Ik denk niet, dat zij lang in Engeland zijn gebleven. Zij voelden zich daar stellig niet op hun gemak. Zij misten de kleinsteedse herkenbaarheid van het Vlaamse en Waalse land én de gezellige terrasjes en café’s die tot laat in de avond openbleven. De taal was ook een handicap. Heeroom sprak vloeiend Frans (320) maar beheerste het Engels onvoldoende. Deze taal was tijdens zijn studie op het klein-seminarie “Hageveld” schromelijk verwaarloosd (321). Na hun terugkeer bezocht het gezelschap het vijfentwintig km ten zuiden van Oostende gelegen en na de eerste wereldoorlog herbouwde Diksmuide. Dit stadje was door zijn ligging aan het onbeweeglijke IJzerfront volledig verwoest. Zij brachten er een bezoek aan een loopgraaf en waarschijnlijk ook aan de op loopafstand gelegen IJzertoren, het symbool van het Vlaamse nationalisme én het gedenkteken voor de talloze gesneuvelde Vlaamse soldaten. Vervolgens ging de reis naar Brugge. Zij hadden ernaar toegeleefd, zo lijkt het, want zij fotografeerden de ene bezienswaardigheid na de andere, alsof zij deze voor het eerst van hun leven zagen. Een rijtoer per koets door het historische centrum besloot hun verblijf. Het was wellicht de laatste maal, dat zij zich door vreemden lieten rondrijden. Voortaan zou Niek het doen met de automobiel van zijn baas: een grote zwarte Citroën (?) met vier deuren en een multifunctionele treeplank die zij als een zitje konden gebruiken maar ook als een opstapje om aan boord te gaan (322). In augustus 1935 was het zover: de familie Beenakker zette, pas gewend aan de fiets, de revolutionaire stap naar de auto als vervoermiddel in de vacantie. Het gezelschap bestond uit heeroom, Mien en Bep met Niek als chauffeur. Het reisdoel was België. De vacantie “nieuwe stijl” stond in het teken van “bedevaart” en “verdichting”. Bekende plaatsen en streken werden bezocht en weken van genoten vacantieplezier tot een tiental dagen teruggebracht. Picknicks herinnerden nog aan het primitieve element van het vroegere reizen. De tocht ging eerst naar het centrum van Mechelen, waar de Sint-Rombouts-kathedraal het plein beheerst. Vandaar sloegen zij de provinciale weg in naar Namen en Dinant. Het foto-album, onze reisgids door het verleden, toont ons na deze trits van al eerder bezochte steden voor het eerst de naam “Bouillon”. De familie heeft hier het verste punt in België bereikt en reed daarna geleidelijk aan huiswaarts via het mooiste deel van de Ardennen: het dal van de Ourthe. In SaintHubert, ook een nieuweling in het album, bezocht het gezelschap een kerk en

169

16916

sloeg vervolgens de weg in naar het dertig km oostelijk gelegen Nadrin. In de omgeving van dit hooggelegen dorp hadden onze ooms en tantes een prachtig uitzicht op de rivier de Ourthe, die zich in grote bochten door het landschap slingert. De reportage van de reis door België eindigde in dit dorp, op ongeveer honderd km afstand van de grens. Niek nam in Nederland op het plein vóór de Sint-Jan in ‘s-Hertogenbosch de laatste foto. Het groothertogdom Luxemburg en Vlaanderen waren nog aan de haastige stijl van reizen ontsnapt. Zij kwamen in de zomer van 1936 aan de beurt. Heeroom en Mien zouden Bep en Niek op hun tocht vergezellen. Het doorgaan van de jaarlijkse reis is onzeker geweest, omdat de twee laatstgenoemden in september gingen trouwen. Toch zijn zij vertrokken, omdat niemand, ook zij niet, zonder noodzaak afscheid van een jarenlange traditie wilde nemen, met op de achtergrond het nuchtere besef, dat het daarna weleens voor lange tijd afgelopen kon zijn. Het foto-album geeft ons schaarse informaties over deze vacantiereis. Het gezelschap heeft in ieder geval Brugge en Gent aangedaan. Bekende foto’s van het Minnewater, Begijnhof en het standbeeld van Gezelle duiken weer op. Dan volgde er een paar dagen van stilte die in het groothertogdom op een terloopse wijze doorbroken werd. Er schuilt in de manier, waarop in Luxemburg gefotografeerd werd, een zekere plichtmatigheid. Het plezier, de fantasie en behoefte aan geografische detaillering ontbreken. Er is van geen enkele foto met zekerheid vast te stellen, waar hij genomen is. De weinig inspirerende reportage van deze reis houdt hier op. In 1937 werd er weer met de trein gereisd, omdat Toos en Willem meegingen. Zij maakten dit uitstapje naar België vanwege hun koperen huwelijksfeest. De keuze voor het openbaar vervoer bood Rie en Jan de kans om weer mee te gaan. Heeroom was ook van de partij. Bep en Niek bleven in eigen land. Zij genoten van hun eigen huis in Heemstede en hadden geen behoefte aan een buitenlandse reis. En de kinderen van Toos en Willem? Zij gingen bij familie in Leiden logeren. Het was voor Toos de eerste keer, dat zij de grens passeerde. De reizigers volgden op hun tocht door België de oude bekende route, alsof zij pelgrims waren. Het foto-album laat ons alleen beelden van Mechelen en Dinant zien. De reis had voor Toos de frisheid van het nieuwe. Zij zal er stellig van genoten hebben, maar toch is er van deze vacantie in haar geheugen niets anders blijven hangen dan het incident van de hotelkamer. Zij kon het tot op haar hoge leeftijd nog steeds niet zetten, dat de mannen het zó hadden geregeld dat zij met Rie op één kamer zou slapen, omdat haar schoonzus ‘s nachts niet alleen durfde te zijn. Zij voelde zich door dit voorstel overrompeld en legde zich om de lieve vrede erbij neer. Maar voor hoelang? Door haar goedheid, soms neigend tot goedigheid, kon zij op wat er gebeurde, soms traag reageren, al herinner ik mij ook voorbeelden van prompte reacties op wat haar niet zinde, met de woorden:

170

“ben je bedonderd” (323). Zij heeft Willem later vast laten weten, wat zij van deze overrompeling dacht. Ik kan mij die scène voorstellen: moeder met een betrokken gezicht in de kamer rondlopend, met haar hoofd krachtig neen schuddend, zwaaiend met haar rechterhand, waarvan misschien alleen de pink gestrekt was (324), vol verontwaardiging tegen haar man zeggend: “neen, met jou praat ik niet meer”. De angst van tante Rie, om op de veroorzaakster van dit incident terug te keren, dateerde van haar jeugd. Als kind werd zij bij het slapen gaan eerst in het ouderlijk bed gelegd. In het halfdonkere vertrek viel zij bij het geroezemoes van stemmen in slaap. Haar vader droeg haar later op de avond naarboven. Het vooroorlogse reizen naar het buitenland werd met dit incident besloten. Het zou tot maart 1950 duren, éér de familie weer over de grens ging. Dit gebeurde evenwel in droevige omstandigheden. Heeroom was toen doodziek en Niek en Bep brachten hem met de auto naar Lourdes. In het jaar 1937 maakten wij, kinderen, uitgezonderd het jongste, onze eerste buitenlandse reis. Ik heb de indruk, dat deze al in augustus 1936 was gepland. Het bewijs van Nederlanderschap, waarop moeder en de kinderen voorkomen, dateert ten minste van 21 augustus 1936. Een uitstapje aan het einde van de zomervacantie was voor vader een nostalgische terugblik op de tijd dat hij nog op school zat. Toen werd elke zomervacantie, mooi weer of niet, besloten met een wandeling van Leiden naar het strand van Katwijk en terug met de tram. Er werd al die weken naar dit hoogtepunt uitgekeken. Ons reisje is in 1936 om een of andere reden niet doorgegaan. Het bewijs van Nederlanderschap bleef tot het volgende jaar ongebruikt liggen. Het bevatte een allegaartje aan kinderfoto’s, Thea in haar bruidsgewaad en de jongste zoon met het konterfeitsel van zijn oudste broer.In augustus 1937 was het zover. Onze ouders hadden zo juist hun twaalfhalfjarig huwelijksfeest gevierd en Jan was voor zijn toelatingsexamen voor het gymnasium geslaagd, redenen te over om deze heugelijke gebeurtenissen met een bezoek aan de Antwerpse dierentuin te vieren. Wij zouden daarna een heus diner krijgen. Het vertrek was vastgesteld op dinsdag 24 augustus. Helaas voor moeder en het jongste kind liet grootmoeder Prins weten, dat zij voor een lang weekend haar dochter wilde bezoeken. Zij liet zich van dit plan niet afbrengen: “dan pas ik wel op jullie huis, als jullie weg zijn”. Toen bleef Toos met haar jongste kind thuis.Mijn eerste buitenlandse reis viel daardoor in duigen. De schade bleef, naar mij later is gebleken, gelukkig beperkt, doordat het beloofde diner tot krentenbrood met ham werd versoberd (325).

171

17117

HOOFDSTUK 11

Trouwen en rouwen De mens treurt het meest over het verlies van zijn laatste steun en toeverlaat. Tante Bep toonde in de laatste twee jaar van haar leven de juistheid van deze stelling aan. In de meer dan vijftig gesprekken die moeder en ik, na het overlijden van tante Rie, met haar hebben gevoerd, sprak zij bijna elke keer over het gemis van haar zus Rie die na het overlijden van haar man meestentijds het leven met haar gedeeld had maar geen enkele maal over Niek die jaren eerder in 1982 was gestorven. Ik begreep deze omissie toen niet en vond haar zelfs gênant. Het moet in deze psychische context geweest zijn, dat ik tante Bep eens vroeg: “tante, u hebt toch een gelukkig huwelijk met oom Niek gehad?” De suggestieve strekking van deze vraag was enigszins onbehoorlijk. De teneur van haar antwoord past op elk gelukkig huwelijk: geen huisje zonder kruisje. Zij drukte zich ongeveer zo uit. In de eerste tien jaar van ons huwelijk hebben wij het af en toe zwaar gehad. Niek moest wegens hevige maagklachten geregeld het bed houden. Nachten achtereen stond ik dan op om melk voor hem warm te maken. Na de oorlog is hij geopereerd. Hij bleek toen een zweer in de twaalfvingerige darm te hebben. Toch zat dit decennium van physiek lijden en grote zorg haar niet dwars, omdat Niek door de operatie en de nieuwe medicijnen geheel hersteld was. Blijvend bleek evenwel het verdriet om hun kinderloosheid. Het typeerde de vertrouwelijke sfeer, dat zij eraan toevoegde: “het lag niet aan mij, dat is wel uit het onderzoek gebleken maar Niek wilde zich niet laten onderzoeken”.De komst van de ongeveer twaalfjarige dorpsjongen Leo Moerenhout demonstreerde in januari 1944 aan de wellicht kwaaddenkende buitenwereld ten overvloede hun onmacht om zelf kinderen te kunnen krijgen. Bep en Niek waren blij met zijn komst. In het foto-album schreef Bep met grote letters: “in januari is Leo gekomen”. Zij zorgde in november voor een lawine van kaarten voor zijn verjaardag. Zij bewaarde het album, waarin zij waren opgeborgen. Oom Jan schreef op zijn kaart: “aan de roverhoofdman Pedro”. Op de ansicht van schoonvader Peeters las ik: “ik hoop, dat je tot een brave jongen opgroeien moogt”, en dan heel formeel vervolgend: “doe ook je pleegouders de hartelijke groeten”. Wij raken hier aan een derde probleem, zij het één van de tweede rang: de verhouding tot haar schoonfamilie. Zij vond haar schoonmoeder een vriendelijke vrouw die onder de plak van haar man zat. Zij kon met Nieks broer Bert en schoonzus Tony goed overweg maar met de rest van de familie niet. Het zou

172

mij niet verwonderen, dat zij aan de broers van haar man verweet, wat haar familie in hem tegenstond: de grofheid van tong. Vooropgesteld: Niek was een goede en hulpvaardige man maar hij kon af en toe zo lomp uit de hoek komen.Ook de demonstraties van platte lol van Nieks broers, waarvan haar broer Willem op haar huwelijksfeest het slachtoffer werd, ergerden haar. Zij deden tijdens het gezellig samenzijn as in zijn jenever of brandewijn, waardoor hij misselijk werd. En dan te bedenken, dat één van deze lolbroeken (Wim) een politie-agent was! Bep en Niek moeten voor de buitenwereld een vreemd stel geweest zijn. Zij was een knappe, slanke vrouw, beschaafd en intelligent, hij daarentegen een man van stevig postuur, wat onbehouwen en qua verstand duidelijk haar mindere. Groot is de wederzijdse liefde geweest, die deze twee mensen, naar geest en uiterlijk zo volkomen verschillend van elkaar, tot een harmonisch geheel heeft gevormd. En ten slotte haar schoonvader die met zijn briefstijl zo uit een negentiendeeeuwse brievenboek kon zijn gestapt. Hij begon elke brief aan zijn zoon ongeveer als volgt: “ik heb je brief lopende van …. tot …. in goede welstand ontvangen en van de inhoud goede nota genomen”. Hij lijkt mij een man, stroef en formeel in de omgang, plechtstatig en gesloten. Er woedde tussen hem en Bep in de jaren van de verloving een ware “kerkenstrijd” (1926-1934) die elke zondagmorgen werd uitgevochten. Zij ging dan met Niek naar de hoogmis in de Mon Père die op termijn gesloten zou worden en hij naar de nieuwe kerk op de Herensingel, waar hij in de bank van de kerkmeesters plaats zou nemen. Onder de trouwe parochianen van de Mon Père zijn er stellig geweest, die zijn overstap naar de concurrent wegens zijn verworven waardigheid als een daad van opportunisme ervoeren. Hij heeft zich in zijn functie van penningmeester tot een clericale steunpilaar ontwikkeld. “Ondercuré van de Herensingel” noemde oom Jan hem. Zijn zoon Niek zou decennia later (op lager niveau) als koster en tuinman in het voetspoor van zijn vader treden. De parochianen van de Mon Père hebben tien jaar lang voor het behoud van hun kerk gevochten. Hun inspanning bleek vergeefs. De kerk werd in de zomer van 1934 wegens vergrijzing en ontvolking van de binnenstad gesloten (326). Bep en Niek woonden in juli het afscheidslof bij. Deze plechtigheid maakte een zó diepe indruk op haar dat zij tijdens onze gesprekken nog vol bewondering over het solo-optreden van de bariton Castelein sprak.Met de metamorphose van de Mon Père in een zwembad stond het vast, dat een eventueel huwelijk van haar in de Sint-Jozefkerk op de Herensingel gesloten zou worden. Als het aan Niek had gelegen, waren zij allang getrouwd geweest. Van zijn kant stond niets een huwelijk in de weg. Hij werkte als vertegenwoordiger in voedergranen bij

173

17317

de firma Zwaardemaker. Hij had, in tegenstelling tot Bert Vreeburg, een goede boterham en ook een flinke spaarpot. Hij kon zelfs zijn vader die een wijnhandel in de Burgsteeg dreef, helpen, toen deze in financiële nood verkeerde. Bij zijn huwelijk kreeg hij het geld terug. Niek kon een gezin onderhouden maar moest toch wachten tot het ogenblik, dat zijn verloofde de bezorgdheid over haar gezondheid had overwonnen (327). Het nemen van deze barrière viel haar niet gemakkelijk, omdat de ongerustheid bijna een onlosmakelijk deel van haar bestaan was geworden. Na het tweede lustrum van hun verloving viel haar besluit om met Niek Peeters te trouwen. Zij kon na twaalf jaar verloving ook moeilijk een andere beslissing nemen, omdat Niek niet de reden van het uitstel was geweest. Het kerkelijk huwelijk werd op 10 september 1936 ten overstaan van haar broer Joop gesloten.Zij gingen in Heemstede wonen, een stadje van standing, waar sunligtzeep sunlight werd. Zij voelden zich daar weldra thuis en beleefden er, achteraf bekeken, de gelukkigste periode van hun huwelijk. In december 1941 veranderde Niek van rayon, met als gevolg dat zij naar OudBeijerland moesten verhuizen. Vooral Bep leed aanvankelijk onder deze overgang van een stadje van burgerlijke allure naar een dorp, waar een geur van het veld en van “gemalen poppestront” hing. De fijne protestanten keken er tot de jaren zestig de katholieken met de nek aan. Zij drukten een stempel op het openbare leven. Ik herinner me nog goed, dat dorpelingen mij aanstaarden, toen ik op een zondag omstreeks 1950 op de fiets kwam aanzetten. Het kostte tante Bep veel tijd om aan de overgang van Bosboom Toussaintstraat 47 naar Zandpad 51 te wennen. Enkele dagen na het huwelijk van Bep en Niek werd grootvader Beenakker ziek. Het liet zich in het begin niet ernstig aanzien. Hij hoestte wat en was koortsig. De familie dacht, dat hij bij het trouwen van Bep op weg naar de kerk kou had gevat. Zijn toestand verergerde echter met de dag. De dokter constateerde, naar ik aanneem, longontsteking en achtte opname in een ziekenhuis nodig. De familie koesterde de hoop, dat professionele behandeling in het SintElisabethsgasthuis hem zou baten. Het mocht echter niet zo zijn. Het ziekteproces werd, bij gemis aan antibiotica, onbeheersbaar. De koortslijst die, zichtbaar voor de bezoekers, aan het bed bevestigd was, liet een onveranderd patroon van hoge koortsen zien. Pa wilde naar huis. Hij kreeg het van al die kappen van zusters Spaans benauwd, vreemd voor iemand die zijn leven tussen het gezin en het klooster had gedeeld. Het was zinloos, dat begrepen zijn vrouw en kinderen, het verblijf in het ziekenhuis te rekken. Zij haalden hem naar huis. Op grootmoeder en haar vier ongetrouwde kinderen, voor zover zij ten minste thuis waren, rustte de taak hem te verzorgen. Jan deed het zware werk. Heel wat keren klonk door het huis de stem van pa of moe: “Jan, kom eens helpen”. Grootvader Beenakker had op zijn lichaam diepe wonden van het doorliggen. Om de pijn te

174

verlichten trachtte hij zich te verleggen maar miste op den duur de kracht daartoe. Bidden en pijp roken waren nog de zichtbare tekens van leven. Op 28 december 1936 overleed hij in de leeftijd van éénenzeventig jaar. Van hem had de latere bouwpastoor van de Jozefkerk, Leusen, getuigd: “zie daar een ware Israeliet, in wie geen bedrog is” (Joh. 1,47).Van alle kinderen heeft tante Mien het meest onder het sterven van haar vader geleden. Zij was zijn oogappel. Op de dag van mijn verjaardag 19 october 1939 werd het huwelijk tussen tante Annie en Bert Vreeburg gesloten. Zij was vijfendertig jaar. Evenals bij Bep en Niek, was hun langdurige verlovingstijd geen vrijwillige keuze geweest. Deze werd door de omstandigheden afgedwongen. Oom Bert kon jarenlang met het karige loon van een tuinmansknecht geen gezin onderhouden (328). Aan het einde van de jaren dertig verwierf hij een bedrijfje, dat hem voldoende financiele armslag bood om te trouwen en zelfs een arbeidershuisje in de Genestetstraat (37) te kopen. Het was een huisje van de “nette armoe”, zoals die ook in de Decimastraat te vinden waren (329). Het bevatte beneden een voor- en achterkamer, een keukentje en een rudimentaire wc. Een steile trap leidde naar een ruime zolder met afgeschoten kamertjes. Het huwelijk heeft ook bij tante Annie de hechte familieband niet geschaad. Zij heeft gedurende tal van jaren de gewoonte behouden eens in de week haar moeder en haar zus Rie te helpen. Weer of geen weer liep zij het stuk van de Genestetstraat naar de Herensingel, wegens haar toenemend gewicht, weliswaar in een steeds rustiger tempo. Annie en Bert kregen vier kinderen. Een van hen, Jan, zou in 1969 aan leukemie overlijden. Hij was door zijn artistieke begaafdheid (330), zijn politieke engagement tijdens de kwestie “Viëtnam” en zijn gevoelige natuur in het gezin een buitenbeentje. Hij was moeders zorgenkind. Zij heeft zijn sterven schijnbaar ongeschokt doorstaan. “Ik heb niet gehuild”, heeft zij eens tegen één van haar zussen gezegd. Zij toonde zich in zulke omstandigheden een sterke vrouw. In een gelukkig huwelijk verzoenen zich de tegenstellingen tussen man en vrouw. De luchthartigheid en drukke vrolijkheid van Annie contrasteerden met de bedachtzaamheid en kalmte van Bert. Hij was de patriarchale hoeksteen van het gezin en zij, door altijd opgeruimd te zijn en zichzelf geheel weg te cijferen, het bindend element. Bij een huwelijk trouwen in zekere zin ook de familieleden van het echtpaar met elkaar. Of men het huwelijk van de Beenakkers met de familie Vreeburg in alle opzicht een volledig geslaagd “experiment” mag noemen, dat waag ik te betwijfelen. Hoewel er tussen Willem en Bert nooit iets is voorgevallen, om een voorbeeld te noemen, verliepen de onderlinge contacten niet in een goede har-

175

17517

monie. Er was bij hen duidelijk sprake van incompatiblité d’humeur. Hun karakters botsten. Van beiden kunnen wij zeggen, dat zij wijs en rechtschapen waren. Willem voegde aan deze kwaliteiten echter zijn temperament toe. Hij heeft altijd in de geest van verzet en strijd geleefd. Deze eigenschappen brachten hem in contact of conflict met bisschoppen, pastoors, hoofdonderwijzers, ambtenaren, dienaren van de wet, autoriteiten tijdens de bezetting… In het postconciliaire tijdvak manifesteerden de tegenstellingen in karakter tussen hem en Bert zich het duidelijkst. Willems verzet tegen bepaalde ontwikkelingen botsten met het lenige aanpassingsvermogen van zijn zwager. Hij vond diens argumentatie: “je moet met je tijd meegaan” een capitulatie ter wille van de eigen gemoedsrust. Hun meningen liepen ook op het gebied van het onderwijs uiteen. In de periode dat neven en nichten leerplichtig waren, werd er tijdens bijeenkomsten van de familie meer dan eens over de keuze van het vervolgonderwijs gesproken. In de jaren vijftig, toen de oudste zoon van Bert in de zesde klas van de lagere school zat, adviseerde Willem hem zijn zoon naar het gymnasium te sturen, dan kon hij ten minste doorstuderen. “Doorstuderen, nergens voor nodig”, reageerde Bert. Door dit te antwoorden bevestigde hij de traditie van vooroorlogse katholieken, voor wie alleen het zakenleven en het agrarische beroep in het gezichtsveld kwamen (331). De Beenakkers bleken echter in hun maatschappelijke groep het voortouw in het katholieke emancipatie-proces te hebben genomen. De eerlijkheid gebiedt mij wel te zeggen, dat zij in tegenstelling tot de familie Vreeburg het meer van het “hoofd” dan van de “handen” moesten hebben. Willem en Bert vertaalden in de opvoeding van hun kinderen hun levenservaring. Willem dacht en handelde in positieve zin vanuit de gemiste kans. Hij had door omstandigheden niet kunnen studeren en hoopte, dat zijn kinderen zouden bereiken, wat hem niet was gelukt. Bert was geheel tevreden met het beroep dat hij uitoefende. Hij miste de stimulans van de teleurstelling. Zijn kinderen hebben het gelukkig ver gebracht. De oudste verwierf een hoge functie in het ambtelijk apparaat, terwijl zijn andere zoon vanuit het bedrijfsleven uiteindelijk de weg naar de universiteit heeft gevonden. Tante Mien en de school In 1934 werd in de staatscourant het wetsontwerp gepubliceerd, waarin het ontslag voor ambtenaressen bij hun huwelijk werd vastgelegd. De nieuwe wet bracht voor tante Mien geen verandering in haar toekomstige rechtspositie, doordat deze celibataire verplichting voor de vrouw in het onderwijs en hier en daar ook in het bedrijfsleven allang gold. Wie de serie schoolfoto’s bekijkt, aan tante Mien bij haar vijfentwintigjarig jubileum geschonken, ziet een kleine

176

schare van lekenonderwijzeressen die de huwbare leeftijd al gepasseerd is. Voor hen is hun beroep, nolens volens, een roeping geworden. Wat tante Mien aangaat, durf ik stellig te beweren, dat zij door haar vroege benoeming tot hoofd van school in 1922 al gauw in het onderwijs haar levenstaak zag. Haar carrière begon, ongeveer twee weken na het behalen van haar diploma, op 26 april 1915 op de voormalige “armenschool” voor meisjes, Sint-Theresia, op de Oude Vest, waar zij ook als leerlinge was geweest. De school viel onder de stichting “De Inrichting van Liefdadigheid”, die alle katholieke scholen voor meisjes in Leiden beheerde. Deze stichting, met een naam die de moderne mens de kriebels bezorgt, dateerde van het jaar 1846 (332). Het was waarschijnlijk op verzoek van deze vereniging, dat de zusters van Liefde in 1847 (333) naar Leiden kwamen om er onderwijs aan behoeftige meisjes te gaan geven. Zij stichtten daar, toen of later, in de Pelikaanstraat een klooster annex kleuter- en lagere school. De ingang van de meisjesschool lag op de Oude Vest. Zij ging officieel Sint-Theresiaschool maar later in de volksmond “armenschool” heten. De katholieke meisjesscholen, alle door zusters gesticht, vielen onder de verantwoordelijkheid van de Stichting, waarin geen zusters zaten. De pastoor vertegenwoordigde zijn parochiële school in het bestuur. In het dagelijkse bestuur zaten de voorzitter (een priester), de drie pastoors en wat leken die ook van allerlei andere parochiële organisaties lid waren. De seculiere geestelijkheid (334) domineerde de vereniging. De bisschop benoemde volgens de statuten de voorzitter. De deken van Leiden vervulde tot 1939 deze taak. Deken Homulle was de laatste in de rij. Na hem viel de functie aan de rector van het SintElisabethsgasthuis toe. Van de vier lagere scholen werden er volgens de Pius-almanak in 1939 drie door zusters geleid en de andere door tante Mien. Dit overwicht wortelt in de tijd dat het confessionele onderwijs door de overheid bijna niet gesubsidieerd werd. De “bijzondere scholen” draaiden in deze jaren op de liefdadigheid van ons voorgeslacht en het idealisme van de gestichte onderwijscongregaties. Wie vóór 1917, het jaar van de financiële gelijkstelling, op “bijzondere lagere scholen” werkten, verdienden veel minder dan hun collega’s op de openbare school. Tante Mien heeft bij deze Leidse “Inrichting van Liefdadigheid” in het examenjaar gesolliciteerd. De sollicitatie was volgens de familie-traditie een wassen neus. De congregatie had immers in de potentiële roeping “Mien” geïnvesteerd door de studie en het verblijf in het internaat te betalen (335). Het was nu de taak van de zusters in Leiden deze roeping in een veilige omgeving te laten gedijen. Tante Mien heeft zich met heel haar persoon op het onderwijs toegelegd. Ernst en toewijding, een groot verantwoordelijkheidsgevoel, gedegen kennis

177

17717

van de te onderwijzen vakken en een accuratesse die haar borduurwerk tot kunst zou verheffen, zouden haar onderwijzerschap steeds kenmerken. In de klas zorgde zij voor een strenge discipline. Als het adagium van mijn hoogleraar klopt, dat: “kinderen geboren aanhangers van dictatuur zijn” (336), dan was zij bij hen geliefd. Na schooltijd gaf zij spraakles aan kinderen die het nodig hadden en in de vacantie besteedde zij menige dag op school aan het voorbereiden van een nieuw trimester. Na haar aanstelling tot schoolhoofd werden dagen weken. Toen er in 1922 op haar school een vacature in de leiding kwam, werd zij, bij ontstentenis van een zuster met hoofdacte, met haar achtentwintig jaar op 1 december hoofd van school. Zo’n promotie op een zo jonge leeftijd met zo weinig dienstjaren wijst slechts op één ding: een voorlopig volhardend geloof van de leiding in de roeping van Mien. Door haar te benoemen bleef deze functie min of meer in de kloosterlijke familie. Haar uitverkiezing hield voor een kwaaddenkende verstaander een bedekte waarschuwing in. De onderwijzeressen ontvingen met de aanstelling van hun jongere collega een veeleisend en punctueel hoofd. Wie vrezen zou, dat zij zich door haar jonge leeftijd niet zou kunnen handhaven, hanteert eigentijdse normen. In de tijd van onze grootouders en hun kinderen ademde het schoolleven tucht en was respect jegens het gezag in dit traditionele wereldje een natuurlijk gegeven. Het in het handschrift van tante Mien opgestelde schoolreglement geeft ons een getrouw beeld van de strakke discipline in dit milieu. Het is met een kroontjespen in een keurig, met krullen versierd, schuinschrift geschreven. Dit juweeltje van schrijfkunst demonstreert een zorgvuldigheid die toentertijd in het onderwijs regel was. Het verdient om de uitvoering én de inhoud achter in de bijlagen te worden opgenomen.Tante Mien voerde met dezelfde accuratesse de administratie, waaronder ook het invullen van de loonstaten viel. Zij onderhield “vlekkeloos” schriftelijk contact met de rijks- en de bisschoppelijke inspecteur van het lager onderwijs (337). Op 26 april 1940 zou zij op de Sint-Theresiaschool die sterk in het aantal leerlingen terugliep, haar vijfentwintigjarig ambtsjubileum vieren. Wij lezen daarover in de Leidse courant het volgende. Om 9 uur was er een mis in de kerk van de heilige Jozef. De collega’s boden haar om 10 uur, na het gezang van de kinderen en een toespraakje, in een versierd klaslokaal een foto-album met schoolherinneringen aan. Het feest werd vervolgens in het klooster in aanwezigheid van de pas benoemde rector Bernefeld (338) en andere leden van het schoolbestuur voortgezet. Namens het dekenaat verscheen deken Homulle, pastoor van de Sint-Jozefparochie. De voorzitter van het stichtingsbestuur, Bernefeld, prees in zijn feestrede uitvoerig Miens kwaliteiten en liefde voor de leerlingen en verhief haar bijkans tot de eer der altaren, in het midden latend of een lelie dan wel een palmtak haar ereteken zou worden (339). Zij ontving daarna

178

een cadeau onder couvert. Homulle sloot de rij van dankzeggers.Thuis gekomen, zette Mien met de familie het feest voort. In het dossier “Hartebrugkerk”, onder nr. 789 in het gemeente-archief bewaard, vonden wij een overzicht van het aantal leerlingen op de vier katholieke meisjesscholen in de jaren 1927 t/m 1935. Dit archiefstuk bevat de volgende numerieke gegevens: 1927 ’28

’29

’30

’31

’32

’33

’34

’35

Mariaschool (Haarlemmerstr.) 259 266 266 266 282 295

279

247

241

Jozefschool (Van de Werfstr.) 259 201 203 205 206 197

189

186

185

Theresiaschool (Oude Vest) 180 177 173 155 146

146

150

143

138

H.Hartschool (Lusthoflaan) 160 175 194 204 203

214

218

217

223

852

836

793

787

Totaal aantal Leerlingen 858

819

836

830

837

Commentaar: Opmerkelijk is de relatief scherpe daling van het totaal aantal leerlingen met ongeveer 5% in 1934, waarvan de oorzaak mij onbekend is. Deze teruggang zou zich in het daaropvolgende jaar, zij het veel minder sterk, voortzetten.De abrupte daling bracht het voortbestaan van de “armenschool” op de Oude Vest acuut en dat van de Jozefschool mogelijk op langere termijn in gevaar. Het stichtingsbestuur heeft naar aanleiding van dit zorgelijke vooruitzicht in 1936 een onderzoek naar het verloop van het aantal leerlingen in de laatste jaren gelast. Er werd als terminus a quo het jaar 1927 gekozen, omdat de jonge school in de Lusthoflaan, niet ver van de Herensingel gelegen, juist in dat jaar voor het eerst een zesde klas had gekregen. Zoals gezegd, werden de Sint-Theresiaschool het meest en die in de Van de

179

17917

Werfstraat in mindere mate in hun voortbestaan bedreigd. De beide scholen hadden in 1928 ook al van de totale teruggang met 4.5% te lijden gehad. Gelukkig was er daarna enig herstel opgetreden, waarvan de Oude Vest overigens als enige niet zou profiteren. De daling van het aantal leerlingen zette zich op deze school voort. Volgens het jaarboekje van “katholiek Leiden” van 1935 en 1936 (340) waren er in deze jaren, tante Mien meegerekend, vier onderwijzeressen en één handwerkzuster. Dat betekent, dat de school vier klassen telde. Dan volgt er een periode van vraagtekens. Is er een zeker herstel gekomen? Heeft het schoolbestuur door te schuiven met leerlingen, als de ouders ten minste meewerkten, getracht het voortbestaan van de Sint-Theresiaschool te rekken? Voor de belanghebbende pastoor die ook in het bestuur zat, zou een eventuele opheffing van de Sint-Theresiaschool geen ramp geweest zijn, daar hij in de unieke positie verkeerde twee parochiële meisjesscholen te bezitten. Een dergelijke oplossing zou echter uitstel van executie zijn geweest. De gegeven getallenreeks laat geen andere conclusie toe. Als wij de jaren 1934 en 1935, waarin er sprake van een algemene teruggang was, buiten beschouwing laten, is de autonome daling op de “armenschool” alleen al verantwoordelijk voor een terugloop van gemiddeld vijf leerlingen per jaar. In het jubileumjaar van tante Mien zou deze gemiddelde achteruitgang van het aantal leerlingen voor haar school betekend hebben: 113 leerlingen, verdeeld over ten hoogste vier klassen. Het stichtingsbestuur heeft na deze enquête echter geen sanering aangedurfd en de zaak, misschien met wat lapwerk, op zijn beloop gelaten. Hoe valt nu de achteruitgang van het aantal leerlingen op de scholen in de binnenstad te verklaren? Niet minder belangrijk is de vraag: waardoor kwam het, dat op de “armenschool” de terugloop het grootst is geweest? Wat de algemene oorzaak betreft, kan ik slechts herhalen, wat er naar aanleiding van de sluiting van de Mon Père op blz 170 is geschreven: de vergrijzing en ontvolking van de binnenstad. De school in de Lusthoflaan ondervond daarvan geen last, doordat deze zijn leerlingen betrok uit de jonge wijk “de Kooi”, gelegen achter de Herensingel. Wat de Sint-Theresiaschool betreft, voldoet de algemene verklaring niet. Er is meer aan de hand. De school leed, naar mijn mening, ernstig onder het verleden, toen katholieke stadsbewoners decennia lang van de “armenschool” spraken. De nieuwe generatie wilde niet meer aan de tijd van petten en klompen herinnerd worden en stuurde liever haar dochters, in de wetenschap dat het lager onderwijs sinds 1917 kosteloos was geworden, naar de andere scholen. Zo deden ook de ouders van Toos. Zij stuurden hun jongste dochter Dora na de eerste klas, waar zij les van tante Mien kreeg, naar één van de andere scholen van de stichting. Zij beëindigde de lagere school in de Lusthoflaan. Eenzelfde afwijzende houding viel er ook vóór 1917 te bespeuren. Beide fami-

180

lies hebben hun dochters tegen extra betaling naar de tussenschool van de zusters gestuurd, liever dan naar de Oude Vest (341). De ene ongunstige factor roept de andere op en versterkt zo de neergang. Van dit ervaringsgegeven werd de Sint-Theresiaschool ook het slachtoffer. De last van het verleden veroorzaakte een samenvoeging van klassen, wat de kwaliteit van het onderwijs niet ten goede kwam. Deze ongunstige didactische situatie gaf de ouders een extra reden naar een andere school uit te kijken. Het toedekken van het probleem heeft het stichtingsbestuur niet gebaat. Het diende zich in de oorlogsjaren vergroot aan. De toestand werd zó zorgelijk dat rector Bernefeld in de eerste maanden van 1943 het bestuur bijeenriep. Volgens het Leidse adressenboek van 1940/1941 zaten er behalve voorzitter Bernefeld de volgende leden in het bestuur: de priesters Homulle (deken) en de pastoors van de andere twee parochies, bijgestaan door enkele leken, o.w. kerkmeester Filbry (342) in zijn hoedanigheid van eerste secretaris, Peeters, de vader van oom Niek, als tweede penningmeester en Walter (tweede secretaris?). De vergadering diende zich, aldus de rector, over het sluiten van één der scholen te beraden. Het was voor iedereen duidelijk, om welke school het ging: de SintTheresiaschool. In 1936 had het bestuur zich erbij neergelegd, dat deze school, ondanks het critische aantal van vier klassen (voor de meeste vakken), openbleef. Het is aan te nemen, dat de “armenschool” in het schooljaar 1943/1944 beneden deze grens dreigde te zakken (343). Deze jobstijding kwam voor de leden die de ontwikkeling van de laatste jaren op de voet hadden gevolgd, niet onverwachts. De rector stelde voor met ingang van het aanstaande schooljaar tot sluiting over te gaan. Het nemen van een dergelijke beslissing viel een rechtgeaarde Leidenaar en de zusters zwaar. Het betekende het afscheid nemen van een stuk pionierswerk ten behoeve van het katholieke onderwijs, dat in 1847 was begonnen en in 1947 het eeuwfeest zou vieren. Er zullen veel woorden van droefenis over het sluiten van de lagere school gevallen zijn maar gold de aandacht van de bestuursleden, kunnen wij ons afvragen, ook het onderwijzend personeel van deze school, dat zijn baan zou verliezen. Wat er met de onderwijzeressen is gebeurd, weet ik niet. Het lot van tante Mien is slechts in de familie-geschiedenis opgetekend. Zij werd als schoolhoofd ontslagen en tot gewoon onderwijzeres op één van de andere scholen van de stichting benoemd. Uit het vervolg is af te leiden, dat haar salaris tot het niveau van onderwijzeres werd teruggebracht. De dubbele klap trof tante Mien hard. Zij had achtentwintig jaar met hart en ziel in voor- maar vóóral in tegenspoed op deze school gewerkt, waarvan eenentwintig jaar als hoofd van school. De teloorgang van de school zou volgens de familie niet aan haar te wijten zijn geweest. Verwanten zijn echter geneigd te-

181

18118

korten van eigen familieleden over het hoofd te zien. Wij kunnen gelukkig over een betrouwbare getuigenis van onverdachte zijde beschikken: rector Bernefeld, in wie Mien haar persoonlijke vijand zag. Had deze bij het jubileum haar kwaliteiten niet hemelhoog geprezen? Het voorstel van het bestuur om de school te sluiten bracht tante Mien in een gecompliceerd parket. Daar er vóór de oorlog een uitgewerkt kader van juridische, rechtspositionele regels ontbrak, waarop zij een beroep kon doen, moest zij haar rechtspositionele lot aan het voortbestaan van de school verbinden. Deze koppeling bracht haar licht onder verdenking van opportunisme en van bemoeizucht met een zaak, het opheffen van de school, die onder verantwoordelijkheid van de stichting viel. Wie dit scheve beeld van haar optreden als conclusie poneert, miskent volledig haar idealisme en vergeet, dat de koppeling van belangen haar door het rechtsvacuüm werd opgedrongen. De school was haar leven. Zij heeft tegenover het bestuur met de kalmte die haar eigen was, op de eerste plaats haar levenswerk verdedigd en pas daarna haar positie van schoolhoofd. Zij zou zonder steun van haar vakorganisatie deze dubbele zaak bepleiten. Wie deze handelwijze onverstandig vindt, redeneert te veel vanuit de hedendaagse practijk. De katholieke bonden van onderwijzers en leraren waren tot de jaren zestig meer ideële verenigingen dan vakbonden in moderne zin. Wie in onze tijd met het sluiten en fuseren van scholen vertrouwd is geraakt en termen als wachtgeld en afvloeiing “naar diensttijd op dezelfde school” hanteert, kan zich afvragen of Mien en haar familie beter geen andere scenario hadden kunnen bedenken dan de bijna kansloze poging een failliete school open te houden. Haar school was per slot van rekening één van de vier die onder de stichting viel. Haar drie collega’s leidden min of meer levensvatbare scholen. Volgens de Pius-almanak van 1939/1940 werden deze door leden van de congregatie bestuurd (344). Het is niet aan te nemen, dat al deze drie zusters langer dan Mien in Leiden hoofd van school zijn geweest. Wat zou er niet meer voor de hand hebben gelegen, kan een argeloze buitenstaander zich afvragen dan één van de zusters, wat eerder dan gepland, over te plaatsen ter wille van een collega die hun eigen voorzitter nog kort geleden zo uitbundig om haar kwaliteiten had geprezen. Het kan best zo zijn, dat er bij Mien thuis in deze geest is gesproken maar dan moet men wel deze beperking in acht nemen, dat Mien en haar naaste omgeving de door de buitenstaander geopperde oplossing niet als een afdwingbaar recht beschouwden maar eerder als een beloning voor haar verdiensten voor de school en het onderwijs. Met het in acht nemen van deze reserve bevinden wij ons op het vlak van de gunstbedeling. Wie met deze beperking niet instemt, moet aannemen, dat er op de Herensingel in de zin van moreel en afdwingbaar recht is gesproken. Deze veronderstelling is echter in dubbel opzicht in strijd

182

met de geest van de tijd. Een dergelijke hypothese anticipeert op het rechtspositioneel denken van de jaren zeventig en raakt aan de verhouding leek en clerus, die zo kenmerkend voor die tijd was. In de clericale “sociologie” werd de kerkelijke gemeenschap in leken en geestelijken verdeeld. Een van de grondregels van de leer was de ongeschreven wet, dat leken bij een belangenconflict met de geestelijkheid uit eerbied voor de aan God gewijde mannen en maagden moesten toegeven en zich in geen geval met wereldse machtsmiddelen mochten verdedigen. In zulke conflicten paste het hun de kerkrechtelijke of hiërarchische weg te bewandelen. Aan het einde ervan stond de bisschop die met zijn onbetwist gezag het machtswoord kon uitspreken. Tante Mien vond het vanzelfsprekend, dat de methode van de wereld niet tegen leden van de kerk mocht worden gebruikt. Zij zou zich verzetten, maar dan wel met kerkelijke middelen. Zij liet de regie aan haar broer Willem over die, baas boven baas, met een bisschoppelijk decreet zou terugslaan. Laten wij vaststellen, dat rector Bernefeld en de andere priesters, bijgestaan door leken, met het sluiten van de “armenschool” in het belang van het katholieke onderwijs in Leiden hebben gehandeld. Het heeft er alle schijn van, dat zij vanuit hun clericale denken niet hebben begrepen, hoe onrechtvaardig dit besluit voor tante Mien zou uitpakken. De oplossing van de argeloze buitenstaander, dat één van de zusters uit moreel oogpunt aan een leek, i.c. tante Mien, haar plaats behoorde af te staan, kwam eenvoudig niet in hun gedachten op. Zij hebben daardoor ook hun prestige bij de congregatie niet aangewend om haar deze onverdiende en onrechtvaardige vernedering te besparen. Zij vonden blijkbaar met het ondersteunen van haar benoeming tot onderwijzeres op één der andere scholen voldoende te hebben gedaan. Hebben de leken die ook in het bestuur zaten, het dan niet voor hun soortgenoot opgenomen? Integendeel. Twee maanden vóór zijn overlijden (23 juli 1998) vertelde mijn oudste broer nog, dat tante Mien in deze affaire twee namen met afkeer noemde: die van rector Bernefeld en de leek Walter. De leken dachten net zo clericaal als hun meesters. Wie zich van dergelijke types een voorstelling wil maken, moet maar denken aan de huishoudster die op een vraag van een parochiaan of er vanavond biechthoren was, antwoordde: “wij horen vandaag geen biecht”. De derde partij die in deze zaak betrokken was, waren de zusters van Liefde. Hun standpunt zal ook wel de geest van clericalisme geademd hebben, die wij al signaleerden. Zij lieten zich echter ook door andere motieven leiden. In de familie-traditie wordt slechts, zoals wij later zullen zien, de kleinzielige beweegreden verhaald: de degradatie was een verlate wraakneming op de onvervulde kloosterroeping van Mien. Dit soort van infantiele ressentiment zal bij deze of

183

18318

gene zuster wel het hart voor een chique oplossing gesloten hebben maar de echte oorzaak van hun omissie, althans naar morele maatstaven, is in de ontstaansgeschiedenis van de onderwijscongregaties geworteld. Deze congregaties bezaten tientallen jaren het monopolie van het katholieke onderwijs. Zo’n alleenrecht kweekte bij hen op den duur een gevoel van onmisbaarheid. De volgende fase in dit proces van toeëigening was het blijkbaar onvermijdelijke verschijnsel van identificatie, dat wij ook in onze tijd bij bestuurlijke organen, bonden en verenigingen signaleren. De zusters vereenzelvigden zich met de zaak die zij dienden, het onderwijs, in de zin van de uitspraak die aan koning Lodewijk XIV wordt toegedicht: “l’état, c’est moi”. Op de zusters toegepast, zou deze uitspraak luiden: “het onderwijs, dat zijn wij”. Wie dit collectieve egocentrisme belijdt, loopt het gevaar zijn ogen voor de belangen van anderen te sluiten en de wetten van het moreel fatsoen met voeten te treden. Ten slotte brengt de beschouwing van de verschillende partijen ons bij de familie die aan de zijlijn stond. In haar overlevering doet zich het opmerkelijke maar niet zeldzame verschijnsel van vertekening van de werkelijkheid voor. In het herinneringsbeeld van sommige familieleden ontbreekt het element van de sluiting van de school. Voor hen lag de oorzaak van het ontslag van Mien in de benoeming van een zuster tot schoolhoofd. Er moest daarvoor natuurlijk een reden gevonden worden. Deze was in het verleden gelegen. De congregatie nam op Mien wraak, omdat zij niet in het klooster was getreden. In het besef dat het stichtingsbestuur niet uit zusters bestond, ontgaat mij de logica van deze onjuiste verklaring. Welk zinnig bestuur benoemt om deze reden een nieuw hoofd op een zinkend schip? “Zij zou zich verzetten maar de regie aan Willem overlaten”. Deze voorstelling van zaken wekt de suggestie, dat Mien het initiatief heeft genomen maar de uitvoering aan Willem overliet. Wie zich haar physieke zwakte en de dagelijkse hoofdpijn herinnert, weet, dat deze rolverdeling bezijden de waarheid is. Als het aan tante Mien had gelegen, dan zou zij al in 1943 een streep onder deze affaire gezet hebben en zich naar het besluit van het bestuur hebben geschikt. Het was aan haar familie en in het bijzonder aan Willem te danken, dat zij toen niet heeft gecapituleerd. Willem zou de verdediging van haar zaak op zich nemen. Hij volgde daarbij de verkorte hiërarchische weg. Hij sloeg de laagste trede, de bisschoppelijke inspecteur van het lager onderwijs, rector Sondaal (345) te Oegstgeest, als overbodig over en gebruikte de tweede, hoofdinspecteur J.Nolet, niet te verwarren met de kerkhistoricus W.Nolet, als springplank om tot het bisschoppelijke paleis door te dringen. De laatstgenoemde rector woonde in Rotterdam. In zijn gestreepte zwarte pak begaf Willem zich in de eerste helft van 1943 zonder aanzien des persoons naar de bijna gepensioneerde hoofdinspecteur. Van dat gesprek dat zonder de verbloemende frase recht op zijn doel

184

afging, heeft de overlevering slechts het fortissimo opgevangen: “die mof (Bernefeld) en het bestraffende “sstt” van de rector (346). Na dit formeel-noodzakelijke bezoek vroeg Willem bij de negenenzestigjarige bisschop Huibers audiëntie aan. Hij heeft waarschijnlijk op een dinsdag, de vaste dag voor leken, met de bisschop gesproken. Mgr. Huibers had tot omstreeks zijn zestigste jaar in het pastoraat gewerkt en was o.a. van 1902 tot 1905 in Leiden kapelaan van de parochie van de Mon Père geweest. Het onderhoud is in een ontspannen maar eerbiedige sfeer verlopen. Willem wist, als het nodig was, hoe het hoorde. Op basis van een gemeenschappelijke gespreksstof spraken zij over de familie, in het bijzonder over heeroom en hun beider jeugdliefde, de parochie van de toen gesloten Mon Père. Daarna kwamen zij over tante Mien te spreken: het sluiten van de school en de gevolgen ervan voor haar. Na afloop van de audiëntie zegde de bisschop een onderzoek toe. Willem heeft stellig op haast aangedrongen, omdat het einde van het schooljaar naderde. De bisschop heeft zich door middel van één van zijn inspecteurs van de Leidse situatie op de hoogte laten brengen. Daarna heeft hij zijn besluit genomen en dit aan het bestuur laten weten. In deze zaak was Mgr. Huibers juridisch eigenlijk niet bevoegd. Het ging niet om de katholiciteit maar om de organisatie van het onderwijs. Hij kon alleen optreden op grond van zijn bisschoppelijk gezag dat tot het mandement van 1954 (347) algemeen aanvaard en gerespecteerd werd. In de oorlog hadden de bisschoppen door het verzet te leiden tegen de Duitsers die de zelfstandigheid van katholieke instellingen, waaronder de scholen, bedreigden, nog aan prestige gewonnen. Vanuit zijn onbetwist gezag verbood de bisschop aan het stichtingsbestuur tante Mien als hoofd van school te ontslaan. Door het verloren gaan van zijn brief kennen wij zijn argumenten niet en evenmin weten wij of hij daarin wat suggesties ter oplossing heeft gedaan. Was de afwikkeling van deze kwestie onder zijn jurisdictie gevallen, dan had hij onmiddellijk één der zusters overgeplaatst. Hij was in zijn diocees gewoon pastoors en kapelaans van tijd tot tijd over te plaatsen om vastroesten en een al te grote vertrouwdheid met parochianen te voorkomen. Wanneer hij een parochie bezocht, hielden de priesters zich daarom op de achtergrond want niets vreesden zij zozeer als de vraag: “hoelang zit u hier al?”. Mgr. Huibers kon aan de zelfstandige stichting “De Inrichting van Liefdadigheid” en aan de congregatie van de zusters van Liefde geen oplossing opleggen, hoogstens er één suggereren. Dit laatste heeft hij in zekere zin ook gedaan door het sociale onrecht, een gevolg van de sluiting, te verbieden. Met het handhaven van tante Mien op de post van hoofd van school dienden de bestuurders het schoolprobleem op te lossen. Dit was de strekking van de bisschoppelijke interventie. De Haarlemse interventie zette het stichtingsbestuur klem tussen het veto

185

18518

van de bisschop en de weigerachtigheid van de congregatie aan een rechtvaardige regeling mee te werken. De affaire “Mien” kwam daardoor in een impasse. Er bleef het bestuur niets anders over dan de school open te houden. De bestuursleden voelden zich door de bisschop duchtig op hun vingers getikt. Het valt ook niet mee van de hoogste baas te moeten horen geen aandacht aan het sociale aspect van de sluiting te hebben besteed. Volgens de brief van Willem en de enkele opmerkingen van tante Mien voelde met name rector Bernefeld zich verongelijkt en liet dat ook merken.”Hij is geen goeie sportman want hij kan zijn verlies niet nemen. Jou een biet. Waar het alleen op aankomt, is dat nu eigenlijk je school al opgedoekt zou wezen en dat is niet zo”. (Willem aan de Herensingel omstreeks 20 juli 1943). Er brak voor tante Mien een periode van confrontatie aan met het gekapittelde bestuur én van onzekerheid over het voortbestaan van haar school. Op 2 november 1944 schreef zij nog aan Bep: “ik moet zien, dat ik van mijn schaapjes geen één verlies, ik heb er toch zo weinig”. In deze kleine wereld die trekken van een sterfhuis vertoonde, kon zij uit hoofde van haar functie de overigens schaarse contacten met de voorzitter niet ontlopen. Zij beschouwde hem als de kwade genius van deze hele affaire. Voor zover het om contoleerbare feiten gaat, liggen het gelijk en ongelijk in deze zaak aan beide kanten. Het voorzitterschap drong de rector in de rol van boodschapper die haar de onvermijdelijkheid van de sluiting moest mededelen. Bij de uitvoering van hun besluit schoten hij en zijn collega’s in sociaal opzicht echter schromelijk tekort. Het is voor tante Mien en haar familie te moeilijk gebleken de twee feiten apart te beoordelen. Inhoeverre de karakters van rector en schoolhoofd éér afstand dan toenadering schiepen, is niet vast te stellen. Beiden waren door het conflict definitief uit elkaar gegroeid. De rector demonstreerde blijkens de geciteerde brief van Willem duidelijk zijn ongenoegen over het uitstel van de onvermijdelijke schoolsluiting en gaf met deze eenzijdige reactie duidelijk te kennen de onderliggende boodschap van het bisschoppelijke veto niet te hebben begrepen. Mien van haar kant vatte zijn vragen over haar gezondheid en zijn handdrukken als vormelijke plichtplegingen op. “De ene handdruk is de andere niet”, schreef zij ca. 20 november aan Bep. De leden van het bestuur zaten, om het wat volks te zeggen, met deze zaak ook in hun maag. Zij hadden door de school open te houden wat uitstel gewonnen maar eerder vroeg dan laat zou de kwestie betreffende Miens toekomst als hoofd van school weer aan de orde komen, als er nóg minder leerlingen kwamen. De zusters voelden zich met de situatie ook niet gelukkig. Zij zouden in 1947 het eeuwfeest van hun komst in Leiden vieren. Er was hun veel aan gelegen dit oud zeer vóór die tijd weg te nemen. Het zou anders als een dissonant de feestvreugde kunnen verstoren en bij deze of gene gast vragen over hun han-

186

delwijze doen rijzen. Zou het tegen die tijd de leiding in Tilburg duidelijk geworden zijn, dat ook de congregatie in sociale rechtvaardigheid was tekortgeschoten? De onvrede van alle partijen met de continuering van de pijnlijke toestand zou te zijner tijd de geesten voor het zoeken naar een modus vivendi rijp maken. Eer het zover was, had Mien gedurende een onbekend aantal jaren aan de sukkelende school leiding te geven. Zij heeft, na het meest gedesorganiseerde schooljaar van haar hele loopbaan, in ieder geval het einde van de oorlog als hoofdonderwijzeres gehaald. Honger, de koude in huis en op school, de dreigende razzia en de bombardementen op het spoorweg-emplacement in december van dat jaar wegens de aanwezigheid van treinstellen met V-2’s hielden de geesten der mensen bezig en drongen ook bij tante Mien haar eigen zorgen op de achtergrond maar niet haar plichtsbesef. In november 1944 werd haar school voor drie weken wegens de koude gesloten (348). Na deze datum kregen de leerlingen drie dagen in de week les op de katholieke jongensschool in de Haarlemmerstraat, waar er met kolen gestookt werd. In december gingen de scholen in het westen tot de bevrijding dicht. Het sluiten van de school betekende voor Mien ondanks al de oorlogsellende geen opschorting van haar onderwijzerschap. Zij liet de kinderen tweemaal in de week op dinsdag en donderdag op school komen om het huiswerk in te leveren en nieuwe opgaven te halen. De oorlog leek in december ook de Herensingel te naderen. Aan de overkant lag het havenspoorlijntje, waar af en toe treinen met V-2’s stonden. Na de bombardementen van december ontstond er bij velen paniek. De familie Beenakker vertrok onder leiding van tante Rie met een handkar vol spullen hals over kop naar de zus van grootmoeder Beenakker, tante Jans die in de Pieter de la Courstraat woonde (349). Andere buurtbewoners probeerden elders onderdak te vinden. Tante Mien liet onder de ouders van alle leerlingen een enquête houden om te informeren, wie er bereid waren leerlingen in huis te nemen. In haar schrift “evacuatie” noteerde zij zeventig namen van geënquêteerde ouders. Te midden van alle moeilijkheden bleef tante Mien haar taak, zo goed en zo kwaad als het ging, tot het einde van de oorlog vervullen Met de capitulatie van Duitsland in mei 1945 is de kruitdamp van de tweede wereldoorlog in Europa opgetrokken. Aan het meest enerverende schooljaar van Miens carrière was een einde gekomen. Voor de Sint-Theresiaschool betekende de vrede de terugkeer naar de routine van alle dag. Wat het conflict aangaat, werden de oude stellingen weer betrokken. Vanuit haar bolwerk dat qua omvang eerder een schuttersputje genoemd mag worden, voerde tante Mien haar solostrijd, op verre afstand door de bisschop gesteund. Van de drie partijen die bij het conflict betrokken waren, was de positie van Mien het zwakst. Haar stel-

187

18718

ling, de school, brokkelde af en haar geestkracht taande. Voor een langdurige strijd ontbeerde zij tijd en energieke vastberadenheid. Het gebeurde in de tweede helft van de jaren veertig, dat vader ons zonder commentaar over Miens capitulatie vertelde. De overgave zat hem dwars, ons ook. Van de vier resterende hele schooljaren die dit decennium nog telde, was geen jaar méér geschikt om met oud zeer schoon schip te maken dan 1947, want toen gingen de zusters in Leiden hun eeuwfeest vieren. Zij hadden er alle belang bij dit oude geschil vóór het feest op te lossen en hebben wellicht op eigen initiatief hun tot dan toe afwachtende houding opgegeven om een overleg te beginnen, waaruit een modus vivendi zou resulteren. Volgens deze hypothese vonden de gesprekken in de loop van het schooljaar 1946/1947 plaats. Zij werden met een overeenkomst besloten. Tante Mien zou van haar functie afstand doen en met behoud van haar salaris op één van de andere scholen als onderwijzeres gaan werken. Met het bereiken van dit accoord was het –nog steeds volgens onze hypothese- met haar geestkracht gedaan. Zij legde voortijdig haar functie neer. Een zuster zou het “sterfhuis” tot het einde van het schooljaar leiden. Het is hoogst merkwaardig, dat juist dit kleine detail van deze hele affaire in de familie-geschiedenis tot de ultieme verklaring van Miens ontslag is uitgegroeid: zij moest als leek voor een zuster met hoofdacte plaats maken. Wij kunnen het ook anders formuleren: het is curieus, dat een zuster die als waarnemend hoofd tante Mien zou vervangen, haar in de overlevering van de familie blijvend uit haar ambt zou verdringen. Wat is de oorzaak van de “bijgewerkte” reconstructie geweest, hoe is deze ontstaan en wie waren de auteurs van deze fictie? De degradatie heeft bij Mien en haar familie gevoelens van verbittering en ontgoocheling opgeroepen over het kil-ambtelijk handelen van de zusters van Liefde, met wie het gezin vanaf het begin van deze eeuw een nauwe band had gehad. Mien en haar familieleden zijn voor het nageslacht zowel de enige ooggetuigen van een zelf-beleefd verleden als ook de slachtoffers ervan. Deze combinatie is een slechte basis voor een zo getrouw mogelijke weergave der feiten, omdat de grenzen tussen de altijd aanwezige subjectiviteit en geschiedvervalsing gemakkelijk kunnen vervagen. Het slachtoffer heeft namelijk de neiging de tegenstander zwarter te maken dan hij al is. Er zijn allerlei gradaties van “iemand in discrediet brengen”: van het verzwijgen van een deel van de waarheid tot het verzinnen van leugens. Het familieverhaal, waarin de kinderen van Willem geloofden, behoort tot de categorie van leugens, omdat er over het opheffen van de school als oorzaak van alle ellende wordt gezwegen en het hele conflict wordt teruggebracht op de noemer van een zuster met hoofdacte. Met dit te constateren raken wij aan een probleem. Het behoorde in Miens familie immers niet tot de bon ton weloverwogen een creatie van domme leu-

188

gens als een waarheid op te voeren. Toch is de mythe ontstaan en deze kon ontstaan, doordat er een bestanddeel uit de discussie over het conflict was weggevallen: het opheffen van de school. Dit reconstructieve verschijnsel deed zich al binnen anderhalfjaar jaar na het bisschoppelijke veto voor. Mijn oudste broer verbleef in de nadagen van Miens (tijdelijke) overwinning vanaf begin october 1944 maandenlang als onderduiker op de Herensingel. Als getuige op afstand verdedigde hij tot aan zijn overlijden de mythe. Hij bleek ook niets van het sluiten van de school te weten. Ik heb hem, gezien zijn gezondheidstoestand, in die waan gelaten. Hoe is dit manco in zijn kennis der feiten te verklaren? Mien kennende, kan ik de oorzaak wel raden. Mien was het type dat haar gevoelens opkropte. Zij sprak liever niet over zaken die haar dwars zaten. In haar nabijheid werd er over deze affaire niet gesproken en de anderen, grootmoeder, Jan en Rie, hebben er blijkbaar ook het zwijgen toe gedaan, omdat het belangrijkste was bereikt: het intrekken van het ontslag. Wat er met de school in de toekomst zou gebeuren, liet hun bij wijze van spreken siberisch. Hun beperkte kijk op de zaak en Miens stilzwijgen waren er debet aan, dat een wezenlijke component zoals het opheffen van de school, uit de gespreksstof op de Herensingel was weggevallen. Daarbij kwam nog de hongerwinter van 1944, waarin de strijd om het vege lijf alle schoolperikelen naar de achtergrond schoof. De mythe in zijn definitieve versie is pas na de oorlog ontstaan, om preciezer te zijn in of kort na het jaar 1947, waarin volgens mijn hypothese het compromis is gesloten. Het komt mij steeds twijfelachtiger voor of alle broers en zussen van Mien in de fictie hebben geloofd. Ik heb inmiddels zelfs de indruk gekregen, dat slechts de kinderen van Willem het verhaal voor zoete koek hebben geslikt. Zij zijn echter voor hun goedgelovigheid te verontschuldigen, omdat zij het op gezag van één der tantes of ooms hebben aangenomen. De vraag dringt zich op: wie van de zeven familieleden dit fabeltje de wereld heeft ingestuurd. Ik durf zonder enige reserve met de vinger naar tante Rie wijzen. Zij valt te rekenen tot de mensen, wier emotionele uitspraken over alles wat zij onrecht vinden, niet altijd de toets der waarheid kunnen doorstaan. Zij behoorde echter niet tot het slag dat wetens en willens een leugenachtig verhaal opdist. Haar onwaarheid werd spontaan uit een rijke fantasie geboren. Van haar verbeeldingskracht hebben wij kinderen, zo stel ik het mij voor, op de Herensingel een staaltje aanhoord, toen zij het over Mien en de zusters had in de trant van: “zij hadden zeker een zuster met hoofdacte over en daarom moest Mien naar een andere school”. Beide elementen kloppen: het komen van een zuster en het gaan van Mien maar door een samenhang van oorzaak en gevolg te construeren, pleegde zij op dat ogenblik geschiedvervalsing. De familie heeft ter wille van Mien op de reünie in het ouderlijke huis vast

189

18918

geen discussie over dit nare onderwerp gewild en daarom het gesprek erover snel gestaakt. Wij kinderen misten daardoor de broodnodige correctie op de tendentieuze voorstelling van zaken en hebben bij gebrek aan voldoende informatie de door tante Rie gewekte suggestie met andere feiten en verhalen over de geestelijkheid tot een mythe aangekleed. Wij hebben er met vader niet verder over gesproken, omdat het onderwerp zo gevoelig lag en buiten onze directe belangstellingssfeer was gelegen. Daardoor misten wij de mogelijkheid van rectificatie. Het verloop van het conflict is in veronderstellingen gegeven. Het voltrok zich tussen de eerst dreigende en later geëffectueerde sluiting van de school én het heengaan van Mien (350). Wij hebben ons oordeel daarover gegeven. Na Mien vertrokken ook de leerlingen. Zij werden op de ongeveer honderd-meterverder-gelegen Sint-Jozefschool die er ook niet florissant voor stond, met open armen ontvangen en bevestigden met hun komst het wereldse gezegde: “de één zijn dood is de ander zijn brood”.

190

191

19119

HOOFDSTUK 12

Afscheid van Zeeland Willem en zijn collega’s “Ik heb late dienst en zit deftig alleen in mijn kantoor”, schreef Willem in zijn eerste brief uit Lewedorp op 26 maart 1927 aan zijn familie. Hij had het er beter naar zijn zin dan in de Koog. Hij behoefde geen koffers meer te sjouwen of lokalen te vegen. Het werk was er veel gevarieerder. Hij verkocht treinkaartjes en bediende als een seinhuiswachter de seinen, wissels en het telegraaftoestel. Wij hebben hem eens tijdens een onweer met de seinsleutel bezig gezien. De vonken schoten ervan af. Altijd op je qui-vive zijn is het parool van de spoorman. Het kijken op de klok werd Willems tweede natuur. Hij moest er steeds op bedacht zijn de hendel op tijd over te halen. Dan ging er een eind verderop aan de seinpaal een arm omhoog of omlaag. Wie het laatst dienst had, zette, vóór hij naar huis ging, de seinen op onveilig. Het is een enkele maal gebeurd, dat iemand zich versliep en de trein voor een onveilig signaal stilstond. Dan kwam de machinist naar Willem, omdat zijn huis aan de spoorlijn lag. Hij begon te roepen en op de luiken te bonken, totdat wij en de familie Magnus klaar wakker waren. Willem holde dan half aangekleed naar het station. Een dergelijk verzuim kreeg een “Utrechts” staartje, als de machinist de oorzaak van de vertraging rapporteerde. Er kwam zeker gedonder, om het op “zijn spoors” te zeggen, als de mailtrein vertraging opliep. Dat was de boottrein met een slaap- en een restauratiewagen, die Vlissingen-haven als vertrek- en eindpunt had. Hij passeerde ’s middags en ’s avonds ons huis. Door de verhalen van vader kreeg hij in onze fantasie mythische trekken: een loeiend, vuurspuwend monster dat voorbijdenderde en nergens stopte. Ter weerszijden van het station bevond zich een spoorwegovergang. Die “in de richting Goes” trok de opmerkzaamheid van de “zware” dominee Beukema, toen Willem de spoorbomen vanuit zijn kantoor, zonder het aankomende verkeer te kunnen zien, electrisch neerliet (351). Hij kwetste eens met het lichtvaardig gebruik van Gods naam het broze gemoed van deze kerkdienaar maar hij kon het met hem en zijn dochters toch goed vinden. Van de spoorwegovergang bij ons huis werden de bomen langer dan die van de andere overweg met de hand bediend. Vanaf het ogenblik dat de treinenloop begon, was de familie Magnus van vader op zoon met de zorg voor de bomen belast. Digna Magnus werd in 1912 tot hulpwachteres beëdigd en in 1919 tot wachteres bevorderd (352). De eerste twee jaar deed zij dikwijls dubbele diensten, omdat haar man

192

ernstig ziek was. Hij leed aan tuberculose en zou in december 1914 aan deze ziekte overlijden. Vanaf dat ogenblik stond zij, als zij dienst had, er alleen voor. Zij had tegelijk de zorg voor acht jonge kinderen. Zij stond ’s morgens om halfzes op want om 6 uur kwam de eerste trein voorbij. Het was zwaar werk om de ijzeren bomen met hekwerk en al met de hand omhoog of omlaag te draaien. Volgens het spoorboekje van 1927 bedroeg het dagelijkse aantal treinbewegingen, goederentreinen niet meegeteld, zesenveertig. De laatste trein kwam om middernacht voorbij (353). Omstreeks 16 uur zat haar dienst erop. Dan kwam er een vervanger. Tussen het voorbijkomen van de treinen door had zij voor de kinderen gezorgd en het huishouden gedaan. Na de dienst ging zij naar het land want zij verbouwde haar eigen aardappelen en groenten. Zij had een boomgaard en ook wat vee. Zij kon door deze primitieve vorm van autarkie met een salaris van circa 8oo gulden in het jaar rondkomen (354). Bovendien vulde zij haar mager loon aan met wat zij verdiende door op de fietsen van dorpelingen te passen, die de trein hadden genomen (Willem Rijk aan Ton). In 1935 werd Digna Magnus het slachtoffer van de voortschrijdende electrificatie. Op 8 mei ontving de burgemeester het bericht, dat de spoorbomen bij wachthuis 53 met ingang van de twintigste niet meer ter plaatse maar vanaf het station zouden worden bediend. Er zouden bij de overweg een waarschuwingsbord en een stoplicht worden geplaatst (355). Willem en zijn collega’s namen de taak van Magnus vanuit hun kantoor over. Zij werd overbodig. De Spoorwegen hadden haar kunnen ontslaan, omdat zij geen vast dienstverband had. Utrecht bood haar toen eenzelfde positie in Maastricht aan. Zij was achtenvijftig jaar. Volgens haar dochter Aagje rekenden de N.S. erop, dat zij zou weigeren. Dit gebeurde niet. Zij reisde naar het zuiden af samen met Aagje en haar invalide dochter Marietje, door ons Ietje genoemd. Zij voelde zich in het Limburgse, ver van haar kinderen, ontheemd en vroeg de N.S. om overplaatsing naar Zeeland, zodra er een vacature was. Wij kunnen ons hun vertrek in juni 1935 niet meer herinneren, waarschijnlijk omdat haar oudste dochter Kee en andere kinderen in haar huis bleven wonen. Na anderhalf jaar keerde moeder Magnus naar Zuid-Beveland terug. Zij ging in Kapelle-Biezelinge de bomen bedienen. Aagje stond haar moeder terzijde. Een inspecteur betrapte haar eens, toen zij, ongekeurd en onbeëdigd, de bomen neerliet. In haar papieren verantwoording verklaarde Digna, dat zij het werk niet meer aankon. Zij werd in april 1938 wegens invaliditeit afgekeurd en betrok met Kee en de jongste dochter een nieuw huis vlakbij het stationnetje. Aagje ging toen naar Den Haag. Zij had een arbeidzaam leven vol zorg en verdriet achter de rug. Na veertien jaar huwelijk stierf haar man. Twee van de drie zonen overleden op jeugdige

193

19319

leeftijd, van wie de oudste op tragische wijze. Haar dochter Marietje was geestelijk en lichamelijk invalide. Zij bleef ondanks alle droefenis een blijmoedige en sterke vrouw. Zij overleed, toen zij de tachtig al was gepasseerd. Onze ouders hebben haar omstreeks 1960 nog opgezocht. Zij werden meteen door Ietje herkend. In 1939 werd Pieter den Engelsman, arbeider-telegrafist, één jaar na het beeindigen van het personenvervoer, op zesenvijftigjarige leeftijd, om het modern te zeggen, volledig arbeidsongeschikt verklaard en met invaliditeitspensioen gestuurd. Het lijkt erop of de Spoorwegen zich toen ook met een moderne tactiek, in een tijd van bezuinigingen, van hun overtollige personeel trachtten te ontdoen. Voor deze arbeider-telegrafist geldt echter, dat hij het enerverende en verantwoordelijke werk niet meer aankon. Hij meldde zich dikwijls ziek, zeker als zijn collega’s op vacantie gingen. Deze in ’s-Heerarendskerke geboren Zeeuw was bij de dorpelingen niet gezien. Zij vonden hem een stugge, wat norse man. Zijn carrière had zich, een zijsprong naar Willemsdorp niet meegeteld, tussen Vlissingen en Lewedorp bewogen. Hij voelde zich in de laatstgenoemde plaats het meest thuis. Hij was er tussen 1916 en 1921 arbeider-telegrafist geweest. Toen hij in december 1927 naar zijn geboortedorp werd overgeplaatst, vestigde hij zich weer in Lewedorp. Hij was toen 44 jaar en nog ongetrouwd. Een paar maanden na zijn aankomst verbaasde hij zijn omgeving door met een jonge vrouw te verschijnen: zij was 18 en hij 45 jaar. Zij kregen vijf kinderen. Hun eerste kind, een dochtertje, werd in 1933 geboren. Aan het einde van 1932 werd de hartewens van Den Engelsman met de overplaatsing naar Lewedorp vervuld. Willem volgde hem op dezelfde dag (28 december). Niemand van de kinderen wist zich nog te herinneren, dat hun vader de helft van zijn Zeeuwse diensttijd op het vijf-kilometer-verder gelegen stationnetje van ’s-Heerarendskerke had gewerkt. Drie maanden na zijn aankomst in Lewedorp in maart 1927 was hij al naar dit dorp overgeplaatst. Willem was er niet erg gelukkig mee, dat hij weer met deze collega moest samenwerken. Den Engelsman was in de loop der jaren zó onzeker geworden dat hij het niet meer aandurfde dagen achtereen alleen dienst te moeten doen. Hij zag daarom in toenemende mate tegen vacantie-periodes op. De oplossing die hij vond, dupeerde zijn collega. Wanneer Willem op vacantie wilde gaan, meldde Den Engelsman zich een dag vóór zijn vertrek ziek. In afwachting van de komst van een vervanger werd Willems verlof ingetrokken. Dit overkwam de laatstgenoemde verschillende keren. Hij werd het zat. Daar hij onvoldoende steun van zijn chef kreeg, schreef hij vlak vóór zijn vacantie een brief aan de inspecteur van de N.S. in het rayon “Middelburg”. Hij deed daarin verslag van zijn ervaringen en voorspelde de aanstaande ziekte van zijn collega. De inspecteur reageerde prompt. Hij schreef de chef, dat het vacantieverlof van Beenak-

194

ker hoe dan ook zonder enig uitstel moest doorgaan. Wat Willem voorspeld had, gebeurde: Den Engelsman meldde zich ziek. In mei 1938 nam Willem van hem afscheid. Jaren later las hij in het dagblad “de Maasbode” omstreeks 1950 onder het kopje “ongeluk in Lewedorp”, dat Pieter den Engelsman bij het experimenteren met een benzinebrander om het leven was gekomen. Het spoorverleden bleef Willem achtervolgen. Maanden na zijn overplaatsing naar Rotterdam ontving Willem een brief van zijn voormalige chef van Lewedorp, waarin deze zijn excuus aanbood. Hij had Willem er heimelijk van verdacht over hem bij “Utrecht” te hebben geklikt. Hij was er intussen achter gekomen, wie het had gedaan. Deze brief laat zien, dat de verstandhouding van de haltechef met zijn personeel niet goed was. Hij had door zijn optreden vijanden gemaakt, die bereid waren hem een hak te zetten. Willem behoorde, dat is wel duidelijk, ook niet tot zijn vriendenkring. Door te denken, dat Willem achter zijn rug konkelde, toonde deze chef een gebrek aan mensenkennis. De stationschefs speelden in het leven van Willems kinderen geen rol. Wij kenden alleen onze buren. In onze familie circuleren wel enkele verhalen die over deze of gene stationschef gaan. Wij kennen een chef die op een warme dag een rol in een door Willem opgevoerde klucht heeft gespeeld (356). Was hij ook degene die zich over een aangekondigde inspectie zó druk maakte dat er op het emplacement en het kantoor dagenlang een paniekachtige bedrijvigheid heerste? Er werd geboend, geschuurd en geschoffeld maar wat hij ook deed of liet doen, een pluim was er voor hem niet weggelegd. Eens was hij er heel dicht bij geweest maar toen vond de inspecteur, handenwrijvend, op een afgelegen wissel een roestvlekje. Toen de chef teleurgesteld keek, zei Willem met een glimlach of een grijns op zijn gezicht: “chef, u moet u niet zo druk maken. Een inspecteur moet iets kunnen rapporteren, anders maakt hij geen indruk”. Het had zo mooi kunnen zijn: Hollandse koele zakelijkheid, Zeeuwse rondborstigheid en Brabantse gemoedelijkheid, al deze regionale eigenschappen zouden in één en hetzelfde gezin verenigd zijn geweest, als de door de N.S. geplande overplaatsing naar Gilze-Rijen in juli 1929 was doorgegaan. Deze kleurrijke drieëenheid zou mogelijk met de schakering van Groningse steilheid en nuchterheid zijn uitgebreid, als het gezin later naar Rodeschool was verhuisd (357). Het ene noch het andere gebeurde. De wieg van de jongste twee heeft niet op het Brabantse zand of de Groningse klei gestaan maar op de vruchtbare grond van het Zeeuwse Beveland. De eerste aanzet tot het “multiculturele fenomeen in de dop” bracht het niet verder dan een vermelding op Willems loonstaat. Een ambtelijke doorhaling maakte een einde aan het “administratieve leven” in het Brabantse. De abrupte correctie was niet aan het grillige personeelsbeleid van de N.S. maar aan Wil-

195

19519

lems verzet te wijten. Hij had als spoorman het recht twee keer een overplaatsing te weigeren. Hij heeft van dit privilege een zuinig gebruik gemaakt. Wees hij de nieuwe standplaats “Rodeschool” resoluut van de hand, een vertrek naar Brabant blokkeerde hij met een beroep op overmacht. De verhuizing naar Brabantia nostra leek, wat de Spoorwegen betreft, al geregeld, toen Willem incognito een bezoek aan Gilze-Rijen bracht om er de woonomstandigheden te onderzoeken. Het bleek hem al gauw, dat er in deze gemeente weinig geschikte woonruimte te vinden was. Bij zijn rondgang ontdekte hij een lege verdieping boven een stinkende leerlooierij. Daar lag zijn kans, als hij het spel handig en brutaal speelde. Bij zijn tweede komst in Gilze-Rijen meldde hij zich bij de chef. Deze stuurde een loopjongen met hem mee. Deze jongen was ofwel niet erg snugger of liet zich bereidwillig door Willem manipuleren. Hij “stuurde” de jongen rechtstreeks naar de leerlooierij. Daar eindigde de rondgang. In zijn brief aan de directie schreef Willem, dat er in de gemeente “Gilze-Rijen” geen geschikte woonruimte voorhanden was. Hij had daardoor geen andere keuze dan zijn gezin in Lewedorp achter te laten en voor zichzelf een kosthuis in GilzeRijen te zoeken. Hij vroeg zich wel af of een dergelijke extra financiële uitgave verantwoord was. De N.S. annuleerden daarop de overplaatsing. Willem werd in december 1932 wel naar Lewedorp overgeplaatst (358). Hij had daartegen natuurlijk geen bezwaar. Maar als het om een echte overplaatsing ging, wilde hij naar een stad. Amsterdam stond hoog op zijn verlanglijstje. Hij had deze stad vanuit Koog a/d Zaan leren kennen. Rotterdam kwam er niet op voor of stond helemaal onderaan. Willem was bij alles wat hij nastreefde, ongeduldig. Hij moest nog ervaren, dat de weg naar promotie of naar een stad bij de Spoorwegen toentertijd langs dorpen ging. De Middelburgse inspecteur begreep dat beter en zei tegen hem: “en toch zul je vertrekken”. Willem en de militaire dienst Op 18 mei 1938 vroeg de burgemeester van Rotterdam aan zijn collega in ’s-Heerarendskerke om inlichtingen over de “verhoudingdienstplicht” van W.Beenakker (359). Deze had zich blijkbaar kort na vestiging in zijn nieuwe gemeente (omstreeks 13 mei) bij militaire zaken op het stadhuis gemeld om er zijn nieuwe adres op te geven. Volgens het mobilisatie-besluit van 1921 kon Willem in geval van oorlog opgeroepen worden. Hij had zich dan in de Alexander-kazerne in Den Haag te melden. De betekenis van deze kryptische ambtelijke formule ontgaat mij. Willem had alle postmilitaire fases doorlopen: van herhalingsoefeningen en periodieke keuring van militaire eigendommen die hij thuis bewaarde, tot het inleveren ervan in october 1934. Hij was sindsdien van het zinloos op herhaling gaan bevrijd. Deze oefeningen hadden hem tot het ein-

196

de van de jaren twintig periodiek van zijn gezin weggehaald. Het moet omstreeks 1930 geweest zijn, dat hij, als vader vertrokken, bij zijn terugkomst door zijn kinderen als vreemdeling werd binnengehaald. “Wie is die vreemde man”, vroeg zijn dochter aan moeder. Hij had gelukkig ook niet meer voor de militaire uitrusting te zorgen, die hij bij zijn groot verlof had meegekregen. Van tijd tot tijd moest hij deze militaire eigendommen in de nabij gelegen kazerne laten inspecteren. De beoordeling van elk stuk werd nauwkeurig in zijn militair boekje aangetekend. Het was bij de laatste keuring in augustus 1931 (360) of bij de laatste herhalingsoefening, dat hij de commandant perplex deed staan. Zij stonden in het gelid: de korporaals en de manschappen. Achter hen langs liep de commandant met langzame tred. Hij monsterde de militairen van kruin tot voeten. Hij stond plots stil. Hij zag een uniform als een harmonica uiteengetrokken. Was de drager eruit gestapt, dan was het op eigen kracht in de oude plooien teruggevallen. Om de korporaal hing een lucht van tabak. De commandant bekeek Willem van alle kanten. Het uniform zag er vlekkeloos en gaaf uit, dat wel. Maar toch! Het zou Willem niet zijn geweest, als hij niet een verhaal achter de hand had gehad. “Commandant”, zei hij, “het is juist de zorg voor het rijksgoed geweest, die deze vouwen heeft veroorzaakt. Ik was zó bang voor motgaatjes dat ik tegen mijn vrouw zei: doe het uniform in de plunjezak met een handvol tabak en bind hem stevig dicht. Geen mot mag het uniform van de veld beschadigen”. Hij sprak met theatrale overtuigingskracht. In zijn militair boekje vond ik geen aanmerkingen. Een ander lot trof een zekere Koos Rijk, een blijkbaar onnozel ogende boerenjongen. Zijn veldjas en pantalon waren stuk, zijn ransel en patroontas vuil. Dat ging hem geld kosten. De commandant kreeg medelijden met hem en vroeg in een brief aan de burgervader van ’s-Heerarendskerke of hij: “geen verschonende omstandigheden wist”. “Neen”, antwoordde deze. Bericht van pastoor Boos Ik heb iemand gevonden, die “geheel mijn leiding volgt”, schreef pastoor Boos in januari 1939 aan Willem (Willem aan zijn ouders 28 januari 1939). Een dergelijke volgzaamheid had hij in zijn parochie nog weinig ervaren. Hij doelde op meester Maes, de aspirant-organist en –regisseur (361). Hij zou met hem een nieuw liturgisch offensief beginnen, dat de Gregoriaanse volkszang definitief een plaats in de mis en het lof zou geven. Zijn eerste poging was bij gebrek aan een degelijke structuur in een fragmentarisch samenzang blijven steken (362). Volgens het herdenkingsboekje van 1978 is hij in zijn opzet geslaagd. Hij zou zelf maar kort van zijn succes kunnen genieten, omdat de bisschop hem in maart 1940 naar Hazerswoude zou overplaatsen. Nog in dezelfde maand raakte hij

197

19719

overspannen. Een kapelaan van de Leidse Sint-Jozefparochie moest hem vervangen (bericht in het memoriale=kroniek van de parochie van Sint-Jozef, waarvan een kopie in het Katholiek documentatie-centrum in Nijmegen bewaard wordt). Het citaat in Willems brief verdient alle aandacht, als ook de regels die mijn oudste broer Jan aan dit nieuwe voorbeeld van Boos’dadendrang wijdde: “vader heeft een brief van pastoor Boos ontvangen waarin hij alles uitgelegd heeft, wat er weer ingevoerd zal worden in Lewedorp zoals de volkszang enz.” (Jan aan tante Mien 26 januari 1939) (363) Zij geven een bondige karakteristiek van deze pastoor: een autoritair priester en een vermoeiende plannenmaker die met zijn geforceerd tempo van werken vele parochianen mateloos irriteerde. De teneur van de citaten bevestigt mijn oordeel over hem. Het doek valt Het sluiten van het stationnetje van Lewedorp kondigde zich al in 1934 aan. In het kader van de bezuinigingspolitiek van de overheid hadden de Spoorwegen aan de burgemeester van ’s-Heerarendskerke laten weten, dat er binnen afzienbare tijd aan het opheffen van het stationnetje voor personenvervoer niet te ontkomen viel. Zij voerden als argument aan de kwaliteit van het busvervoer, die de trein eigenlijk al overbodig had gemaakt (364). Bewoners van de zes dorpen (Borsele, ’s-Heerenhoek, Nieuwdorp, Heinkenszand, ’s-Heerarendskerke en Lewedorp) legden zich niet zonder verzet bij de dreigende sluiting neer. Zij organiseerden in 1935 een enquête en verzamelden meer dan vijfhonderd handtekeningen (365). Die van Willem ontbrak op de lijst. Hij vond het blijkbaar niet verstandig zich schriftelijk tegen het beleid van zijn broodheer te keren. De adressanten pleitten in hun verzoekschrift niet om de handhaving van de status quo maar juist om een uitbreiding van de treinenloop tussen de twee plaatsen Lewedorp en s’-Heerarendskerke én Goes om zó een betere aansluiting op de doorgaande treinen naar Roosendaal en verder te krijgen. Het verzoekschrift haalde niets uit. De dagen van het stationnetje waren geteld, dat lag in het overheidsbeleid van de jaren dertig besloten. In maart 1937 diende de minister het wetsontwerp betreffende de reorganisatie van de N.S. in. Met dit voorstel werd een structurele verbetering van de exploitatie van de Spoorwegen beoogd. Zij moesten leren op eigen benen te staan, aldus de minister. Deze nieuwe koers betekende de nekslag voor tientallen kleine stations. In februari maar ook in maart, misschien als reactie op een protestbrief van het gemeentebestuur, ontving de burgemeester van ’s-Heerarendskerke het bericht, dat station “Lewedorp” met ingang van 12 mei 1938 voor personenvervoer gesloten zou worden (366) Willem was vóór deze fatale datum, waarschijnlijk op 13 mei, na elf

198

Zeeuwse jaren met zijn gezin al naar Rotterdam vertrokken. Met deze overplaatsing was definitief zijn kans op een carrière, die hij zich gedroomd had, verkeken: chef te zijn op een station, waar niemand op de trein zou stappen. Een ander oud ideaal was allang achter de horizon van zijn jeugd verdwenen: dat van ambulant schoolhoofd, een bovenmeester zonder klas. In zijn bijdrage aan “Het land der letteren”, schrijft Hans Warren over Zeeland: “het lijkt wel of wij altijd last moeten hebben van nostalgie, verlangen naar dingen die er niet meer zijn” (367). Ik kan aan deze drang ook niet weerstaan. Wanneer ik naar de plaatsen van mijn Zeeuwse jeugd terugkeer, ontdek ik een patatfabriek, waar tot in de zomer van 1964 het stationnetje (368) heeft gestaan en een omrasterd aardappelveld, waar eens ons huis stond. De Toldijk is aan beide kanten verminkt. Waar eeuwenlang het water tegen de zeedijk heeft geklotst, strekt zich nu een agrarisch areaal uit, door smalle asfaltwegen doorsneden. Aan de andere zijde razen aan de voet van de afgeknotte dijk op rijksweg A58 auto’s. De dijk is een eiland geworden, ingeklemd tussen de ontwikkelingen van de moderne tijd: de deltawerken en het toenemende verkeer. Drie herkenningspunten zijn er gebleven: de twee spoorlijnen –en niet één, zoals in de P.Z.C. (Provinciale Zeeuwse Courant) van 1 juni 1996 te lezen wasen de boerderijen van de families Rijk en Goense (369). Zij bieden een houvast aan een tanend geheugen. Maar zelfs dan moet de fantasie aanvullen, wat er aan franje in de loop der jaren verdwenen is. Onze overweg is er niet meer. In de jaren zeventig was hij nog als een “onbewaakte” te herkennen. Nu herinnert slechts een gesloten hekje aan zijn vroegere bestaan. Ook de keermuur voegde zich in de rij van veranderingen en werd als overbodig afgebroken. Nostalgie is ieder aangeboren. Zij groeit met het klimmen der jaren. Mijn heimwee naar Lewedorp steunt, ik moet het toegeven, niet op eigen ervaringen maar op verhalen van mijn familieleden. Van ons huis en de naaste omgeving heb ik alleen een vage voorstelling overgehouden. Ik herinner mij niets van de personen die in mijn Zeeuwse periode een rol hebben gespeeld. Als ik mijn jaren in Lewedorp aan de hand van eigen indrukken had moeten beschrijven, dan had ik louter over een allegaartje van onnozele herinneringen beschikt. Ik heb ze uit mijn geheugen gepeurd en kwam niet verder dan ‘n vijftiental. “Onnozel”, inderdaad, maar soms ook waardevol. Onbenullige gebeurtenissen laten in de psyche van een kind weleens diepe sporen na, waardoor het op oudere leeftijd in staat is flitsen van zijn vroegste belevingswereld terug te roepen. Had ik ’s nachts geen waskleurige “verschijning” gekregen, dan had ik mij de slaapkamer van mijn ouders, naar wie ik toeging, later niet kunnen herinneren. Had

199

19919

Magnus niet met een matteklopper op het achterste van het paard geslagen, was er geen beeld van de overweg in mij blijven hangen (370). Op de zee van de tijd drijven nog meer triviale zaken die flarden van het vroegste verleden oproepen. Ik heb de verharde weg naar het stationnetje en het jasje dat ik toen droeg, in mijn geheugen vastgehouden, doordat moeder mij uit een plas water had zien drinken. In de schatkamer van mijn geheugen ligt nog een onbenulligheid. De plaats van vaders stoel in de “keuken” kan ik mij goed herinneren door de vergeefse pogingen van Thea en Joop om mij, zittend in de leunstoel, de betekenis van het werkwoord “ademhalen” -knap overbodig, dunkt mij- uit te leggen. De tijd is geen fijngevoelige schatbewaarder. Een beeld van de kerk is mij bijgebleven, toen moeder mij in het Godshuis op mijn duvel gaf. Emotionele ervaringen zijn bronnen van herinneringen. Kerstmis, Sinterklaas en de suikerpot gaven de kerstboom, schoorsteen en tafel hun plaats in de “keuken”. Was de soldaat niet verontwaardigd geweest, toen ik een aardbeienveldje aan het omspitten was, dan had ik geen beeld van de voortuin gehad (371). Het toppunt van trivialiteit vind ik wel de groene rups die ik in de w.c. zag. Dank zij dit kruipende dier is de kleinste kamer van het huis in mijn geheugen gegrift. Op de bodem van de vergaarbak die mijn geheugen is, ligt de rest van mijn bewust bestaan: de treinbestuurder die woedend op mijn vlieger reageerde (372), een bezoek aan een kruidenierswinkel (van Vreeke?), het glimmende koperwerk in de cabine van een treinbestuurder, de auto (met een vrouw achter het stuur?) (373) en, om daarmee te eindigen, het rietveld achter in de tuin. Met een kinderhand vol herinneringen verliet de schrijver in 1938 op de leeftijd van vijf en een half jaar zijn geboortedorp.

200

201

20120

NOTEN (1)

In het huwelijksboek schreef pater J.Leurs achter de naam “Benjamina” tussen haakjes “melius Wilhelmina”, omdat er geen heilige van die naam bestaat. Voortaan zou zij in kerkelijke acten deze nieuwe voornaam dragen (het Latijnse woord “melius” betekent “beter”).

(2)

R.K.vereniging o.l.v. een geestelijke. Vanuit die vereniging werden allerlei activiteiten georganiseerd zoals naailes, het spelen van toneel, godsdienstonderricht……….

(3)

Als reactie op het verschenen gedenkboek “Een halve eeuw koninkrijk (18481898)” schreef de anarchistische predikant Domela Nieuwenhuis het boek “Het vergeten hoofdstuk”, waarin hij de sociale paragraaf behandelde, die in het gedenkboek ontbrak.

(4)

Op het Alg.Rijksarchief in Den Haag, afd. militaire zaken is onder stamboeknummers 22824/42937/8118 een summier keuringsrapport te vinden. Daarin wordt het hierna volgende signalement van hem gegeven: lengte 168/169 cm., blond haar, blauwe ogen, plat(steil oplopend) voorhoofd, puntige kin. De verschillende stamboeknummers zijn te verklaren door overplaatsing naar andere onderdelen en door een kortstondige terugkeer in de burgermaatschappij.

(5)

De diensttijd duurde in de vorige eeuw in het algemeen zes maanden, door een aantal herhalingsoefeningen gevolgd.

(6)

De gegevens over dit stelsel zijn ontleend aan “Ons Leger” 1988, blz. 21 vlg. In de laatste decennia van de vorige eeuw werden er eisen, wat leeftijd betreft, gesteld. De minimum leeftijd van een remplaçant werd drieëntwintig jaar en op zijn vijfendertigste moest hij het leger verlaten.

(7)

Naderhand heb ik gelezen, dat er in het leger aan analfabeten les in lezen, schrijven en rekenen werd gegeven. W.F.G.L. kan deze vaardigheden in het leger hebben opgedaan.

(8)

Den Haag telde in die dagen drie kazernes, t.w. de Alexander-kazerne voor de huzaren (cavalerie), eertijds dragonders genoemd, de Frederik-kazerne voor de bereden veld, later “bereden artillerie” geheten en de Oranje-kazerne voor de grenadiers (grenade=granaat) en jagers. Als W.F.G.L. zijn diensttijd in Den Haag is begonnen, dan heeft hij zich bij deze kazerne gemeld.

202

(9)

Arend de Best uit Katwijk, stamboeknummer 49530.

(10) Volgens het bevolkingsregister van Leiden verliet hij in maart 1867 als afgezwaaid dragonder Den Haag. Daarom nemen wij aan, dat hij de laatste zes jaar in Den Haag heeft gediend, te meer omdat Leiden pas na 1867 een cavaleriekazerne zou krijgen. Zijn “kleinzoon” Willem heeft een deel van zijn diensttijd bij de bereden veld in deze Doelen-kazerne doorgebracht. (11) Toen vader probeerde de betekenis van de rang van korporaal op te waarderen door te verwijzen naar het voorbeeld van de kleine korporaal (Napoleon), stokte het gesprek, toen ik als contrast op korporaal Hitler wees. (12) Volgens de wet op de nationale militie van 1861 behoorden trouwlustigen tot hun veertigste verjaardag bij het aantekenen een bewijs te overleggen, dat zij in militaire dienst waren geweest of uitgeloot. Zonder dit document kon niemand trouwen. (13) (hij) die heeft gezegd, dat hij de vader is. (14) Op 30 jan. 1868 weer geldig gemaakt. (15) In het burgerlijk recht is een dergelijke graad van bloedverwantschap geen beletsel, daar het een verwantschap in de zesde en niet, zoals in het kerkelijk recht, in de derde graad betreft. (16) De priester die in zijn ambtsuitoefening met een bepaalde taak is belast. (17) Het kan zijn, dat alleen Rome, lees de kerkelijke rechtbank, in dit beletsel kon dispenseren maar omdat het hier om een “gradus minoris” ging, neem ik aan, dat het recht van dispenseren aan de plaatselijke bisschop was gedelegeerd. (18) Overigens behoefde W.F.G.L. zich over een massaal verzet van zijn familie aan vaderskant niet druk te maken want op de trouwdag waren van de zevenendertig ooms, tantes, neven en nichten er ongeveer vijf nog in leven. (19) De gegevens van beroep en domicilie zijn aan het bevolkingsregister en de Leidse adresboeken ontleend. (20) Volgens het bevolkingsregister woonde Benjamina vóór haar huwelijk in de Maarmansteeg.

(21) In Oud-Leiden, door B.A. van Mourik, Baarn 1968, blz.76 lezen wij over Goeie

203

20320

Mie het volgende: Goeie Mie sloot buiten medeweten van betrokkenen -dat kon toen nog- een levensverzekering op hen af. Daarna bewerkte zij deze buurtgenoten, als zij hen bij ziekte verzorgde of bij huisbezoek, met rattenkruit. Van de honderdentwee mensen stierven er zevenentwintig, o.w. haar vader en moeder. In 1885 werd zij tot levenslang veroordeeld en in 1915 stierf zij op vijfenzeventigjarige leeftijd in de gevangenis van Gorcum. (22) Niet te verwarren met “Henkie” van de vliering, van wie Kees Beenakker meer weet te vertellen. (23) Bij hun huwelijk verhuisden onze grootouders van Oude Vest 189 (=193) naar Middelweg 14 (tussen Nieuwstraat en Oude Rijn gelegen), daarna terug naar het inmiddels verlaten ouderlijk huis op de Oude Vest, waar Mien, Joop en Willem geboren werden, na 1900 naar Van de Werfstraat 98, waar de andere kinderen werden geboren. Van de Werfstraat is tussen Lange Mare en Oude Vest gelegen. In 1908 vertrok het gezin naar Oude Rijn 69, in eigendom van de katholieke kruidenier Dévilee. De oude Dévilee oogstte blijvende bewondering door als een dansende derwisj -hij leed aan Sint-Vitusdans- vanuit een vat met een houten lepel stroop in een potje te doen. De zolder van dit huis was door Willem tot duiventil gemaakt. Eind 1930 of in 1931 verhuisde de familie naar Oude Rijn 79, omdat zij zich op het oude adres door de kinderen van Dévilee vanuit de goot begluurd voelde. Dit huurhuis was ook eigendom van Dévilee. Het nadeel van het nieuwe huis was de ligging boven een pakhuis met vodden, waardoor het raam voor de stank gesloten moest blijven. N.a.v. een nieuwe huurverhoging besloot de familie (na 1937) naar Herensingel 35a te verhuizen. Op die singel hadden de ouders van onze grootmoeder gewoond. Dank zij het kostwinnerschap van Mien kon de hogere huur betaald worden. (24) De strekking van ons onderzoek was na te gaan of de levensduur van W.F.G.L. en Benjamina én hun familieleden beneden het gemiddelde niveau is gelegen. Met de generatie van W. en B. waren wij snel klaar. W.F.G.L. werd vierenzestig en had één halfzuster die als zuigelinge stierf en twee zusters die respectievelijk zeven en vierentwintig werden; de oudste bleef ongehuwd. Benjamina bereikte de leeftijd van vierentachtig en had één zuster die ouder dan zestig werd. De beide dochters van haar zuster overleden op jeugdige leeftijd. Daar deze weg letterlijk dood liep, zonder ons voldoende numerieke gegevens verschaft te hebben, restte ons slechts een onderzoek naar de levensduur van de voorafgaande generatie. Wij hebben ons tot de familie van W.F.G.L. aan vaderskant beperkt. W.F.G.L. had drie ooms, t.w. de in Rotterdam geboren Johannes, wiens beide huwelijken kinderloos bleven, Martinus, Paulus en één ongehuwde tante Wilhelmina.

204

Martinus had zestien kinderen, waarvan drie op volwassen leeftijd Leiden verlaten hebben. Daardoor konden wij hun sterfjaar niet achterhalen. Paulus had dertien en Willems vader, na zeven jaar van echtelijke verbintenis -hij trouwde op zijn achtendertigste- en twee huwelijken, vier kinderen. Vergelijken wij de tragische levensgeschiedenis van W.F.G.L. en Benjamina met de ervaringen van de anderen, dan blijkt Paulus in zijn dertien kinderen de tragiek van W.F.G.L. en Benjamina te benaderen. Van zijn dertien kinderen stierven er tien in hun eerste levensjaar. Twee haalden hun tiende jaar niet en slechts één bereikte de “ouderdom” van eenendertig jaar. Deze werd in het beruchte jaar 1866 slachtoffer van de cholera. Martinus had meer geluk met zijn kinderen. Hun levensduur volgde min of meer het statistisch boekje. Vier van de zestien stierven in hun eerste jaar. Deze tijdspanne raakt de ondergrens van de gemiddelde sterfte van zuigelingen, die, zoals wij al weten, tussen vijfentwintig en drieëndertig procent lag. Drie werden niet ouder dan zeven jaar. Van de zes die in Leiden bleven wonen, stierven er vier tussen hun zevenentwintigste en vierendertigste levensjaar. “De gemiddelde levensduur van een behoeftige dagloner werd in 1856 op tweeëndertig jaar gesteld“ (citaat van I.J.Brugmans, de arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw, Utrecht 1958, blz. 170). Een werd drieënveertig. Slechts Pieter Theodoor Leendert, loodgieter van beroep, wist met zijn achtenzestig jaar de leeftijd der “sterken” te bereiken. Van de kinderen van de vader van W.F.G.L., waarover wij al geschreven hebben, kunnen wij slechts vaststellen, dat hun levensduur (< 1, 7, 24 en 64 jr.) niet erg uit de pas van het gemiddelde loopt. Het beeld dat het resultaat van het onderzoek oproept, is diffuus en niet eindeutig. Dit laatste was eigenlijk ook niet te verwachten, daar elk kind ook een moeder heeft. Misschien is de biologische invloed van de moeder (mede) verantwoordelijk voor het vroege einde van Paulus' kinderrijkdom geweest. Hoe lichtvaardig het zou zijn uit een combinatie van een gering aantal numerieke gegevens en onbekende factoren een duidelijke conclusie te forceren, demonstreert de ouderdom van de generatie van de vaders, die nl. contrasteert met die van de kinderen. Johannes werd ouder dan zestig jaar, tante Wilhelmina werd vierentachtig, Martinus bereikte de leeftijd van drieënzeventig -ook hij stierf in 1866 aan de cholera- en Paulus haalde de vijfentachtig(!). De vader van W.F.G.L. stierf veel jonger. Hij werd vijfenveertig, nog altijd boven het statistisch gemiddelde. Tot slot nog één opmerking: zo juist zie ik, dat Martinus' kleinzoon Mathijs Martinus de score van honderd procent bijna geëvenaard heeft. Van zijn vier kinderen werd de eerste zes jaar en de drie daaropvolgende werden levenloos geboren. Maar juist in dit “levenloze” ligt het wezenlijke verschil. In het laatste geval was er zeer waarschijnlijk van een rhesusfactor sprake. (25) Van de 1324 cholera-patiënten stierven er in 1866 881 aan deze ziekte, d.i. onge-

205

20520

veer 2% van de Leidse bevolking, Oud-Leiden o.c., blz.68. (26) Deze Latijnse woorden zijn ontleend aan de hymne exsultet (“laat hij juichen”), die in de Paasnacht door de diaken gezongen wordt/werd. Deze woorden betekenen letterlijk “gelukbrengende schuld”, een toespeling op de erfzonde, waardoor de mens bij God in de schuld kwam te staan. Deze schuld was zó groot dat de Zoon van God mens moest worden. (27) De gegevens zijn terug te vinden in “Inventaris van het heilige Geesthuis of arme wees- en kinderhuis te Leiden”, door S. den Haan, Leiden 1990, blz. XXI. (28) In 1888 werd een Martinus Beenakker, wiens beide ouders (Leendert Beenakker en Henriëtte Lafeber) overleden waren, in het tehuis geplaatst. Een jaar later werd hij op zestienjarige leeftijd wegens wangedrag verwijderd. (29) Algemene Geschiedenis van Nederland (AGN), Haarlem 1977, dl. 12, blz.211. De wet op de leerplicht dateert van 1900. Zoals de bijdrage van Johan aan het poëzie-album van zijn dochter Mien laat zien, ging het schrijven hem niet zo gemakkelijk af. Hij was toen tweeënveertig. In zijn huwelijk zou hij het schrijven consequent aan zijn vrouw overlaten. (30) In de dwaaltuin van de geschiedenis van de familie wandelend, hebben wij diverse hypotheses, om de aandacht van de lezer te behouden, uit het lopende verhaal weggelaten, omdat zij naar feiten noch gebeurtenissen wijzen. Onze reconstructie van het familiaire verleden is ten minste vrucht van een inderdaad gedurfde koppeling van overlevering aan een drietal feiten (de veranderde naamgeving, het kinderloze tijdperk en de nieuwe conceptie), die een plausibel en rationeel te verdedigen verhaal heeft opgeleverd. Voor de volledigheid willen wij niettemin in deze voetnoot verschillende hypotheses met enig commentaar geven. De geïnteresseerde lezer zal zich misschien afgevraagd hebben of het mislukte vaderschap van W.F.G.L. ook niet tot verwijdering van zijn “zoon” kan hebben bijgedragen, in de trant van een wraakzuchtige stiefvader die zijn falen op zijn aangenomen zoon verhaalt. Op deze lijn zittende, zullen anderen in het geheel niet van een ziekte van één van beiden willen spreken maar eerder van een ruzie in het huwelijk, waardoor het uit huis plaatsen van Johan wenselijk werd. Wij kunnen over beide veronderstellingen geen zinnig woord schrijven. Wat de relatie van vader tot zoon betreft, beschikken wij slechts over objectieve gegevens, in formele zin, die respectievelijk van de jaren 1894 en 1895 dateren. In het eerst genoemde jaar trad W.F.G.L. samen met zijn zwager als getuige bij het kerkelijk huwelijk van Johan op. In 1895 verving hij Johan op het stadhuis bij het aangeven van zijn dochter Mien; bij het dopen waren hij en Benjamina resp. peter en meter. Een andere hypothese betreft de aard van de ziekte. Wij hebben, zo lijkt het, voetstoots aangenomen, dat de ziekte van psychische aard was. Uit de context van de

206

omstandigheden valt echter geen andere conclusie te trekken. Is het niet mogelijk, dat W.F.G.L. in plaats van Benjamina ziek geworden is? Na enige overweging hebben wij ook die mogelijkheid verworpen, daar het probleem van verzorging zich eerder bij afwezigheid van de moeder dan van de vader voordoet. Kan de ziekte niet eerder of later geweest zijn? Het antwoord hangt met de aard van de ziekte samen. Volgens onze opvatting is er een rechtstreeks verband tussen de ziekte en het door de dood keer op keer gefrustreerde moederschap. Wie met deze veronderstelling instemt, zou het tijdstip ervan naar 1879 kunnen verschuiven, toen Benjamina door haar overgang alle hoop op een gezond kind definitief verloren had. Niettemin is tegen dit uitstel als bezwaar aan te voeren, dat het probleem van verzorging, vergeleken met 1877, minder urgent is. In 1879 was Johan veertien jaar. Hij had waarschijnlijk in dat jaar als hulpje werk gevonden. Daarom blijven wij aan 1877 als het jaar van ziekte en herstel de voorkeur geven. Wie het tijdstip van de ziekte wil vervroegen, moet met twee elementen rekening houden, t.w. Johans geloofsgetuigenis in verband met zijn leeftijd en de eentonige cyclus van geboorte en dood. Wat de getuigenis betreft, wie te ver in het decennium teruggaat, voor welk soort ziekte hij ook kiest, tast de geloofwaardigheid van de overlevering aan. Het begin van de ziekte kan evenwel, zoals hieronder te lezen is, naar 1876 verschoven worden. Wat in de jaren 1872 tot 1875/1876 in het oog loopt -Benjamina werd van Maria-Catharina (I) pas in de eerste dagen van januari 1876 zwanger- is de jaarlijks terugkerende zwangerschap. De regelmaat onderstelt berusting of bedwongen opstandigheid en geen psychische crisis. De geestelijke crisis is immers het resultaat van jaren van verdriet en niet als een soort toevalligheid voor te stellen. Zowel voor het ontstaan van het “droesemeffect” als voor het herstel is tijd nodig. Toetsing van de jaren 1872 tot 1875/1876 aan deze twee criteria laat zien, dat de tussenliggende jaren niet in aanmerking komen. De veranderde naamgeving in october 1876 is al een teken van enige overspanning maar de dood van Maria-Catharina (I) in januari daaropvolgend, bracht Benjamina in een staat van totale ontreddering, waarvan zij zich in dat jaar geleidelijk zou herstellen. Naar onze overtuiging komt wegens de overlevering, aard van de ziekte en het element van verzorging 1877 als het jaar van de ziekte, waarvan het eerste symptoom in october 1876 zichtbaar werd, het meest in aanmerking. Wie deze zienswijze niet deelt, moet voor 1879 kiezen. (31) Wij noemen hier Benjamina naar haar kerkelijke naam “Wilhelmina”. (32) N.a.v. deze drank schiet mij een familievete te binnen tussen Johan en zijn zwager Piet Bonnet, getrouwd met Jansje Smit. Piet deed in zijn jenever altijd een schepje suiker, waarop Johan steevast reageerde met de mysterieuze waarschuwing: “daar versteent het lichaam van”.

207

20720

(33) De congregatie van de zusters van Liefde was door pastoor Zwijsen, de latere aartsbisschop van Utrecht, in 1832 te Tilburg gesticht. Bep heeft de familie op de zusterschool eens in opspraak gebracht door het faecale proces in een lyrische toonzetting, door Willem ingefluisterd, op papier te zetten. De zuster heeft het papiertje in beslag genomen en haar vader naar school ontboden. De tekst van dit scabreuze gedicht wil ik de lezer niet onthouden: “een sch... is meer dan je weet, hij raast en blaast, hij tiert en giert, hij maakt je broekje warm en verlicht je str..darm en gaat met groot geluid de poort uit”. (34) Hij is in 1917 overleden. (35) Over de voornamen het volgende: in zijn jeugd tekende heeroom met “Jozef” en op oudere leeftijd met “Jos”. Bep en Rie noemden hem afwisselend “Jos” of “Joop”. Voor Willem en Jan heette hij “Joop”. Tot zijn trouwen heette onze vader “Willem” en na zijn huwelijk “Wim”, tante Annie werd in haar jeugd “Anna” genoemd, tante Bep “Betsy” en tante Rie “Marietje”. (36) Willem kon pesterig reageren op situaties die hij dwaas vond. Zo deed hij, alsof hij een zuster niet begreep, toen zij op een “stille dag” met stomme lipbewegingen hem meedeelde, hoe laat hij het lof moest dienen. Om de heilige stilte niet te verbreken greep de zuster ten einde raad een lei en schreef er de tijd van dienen op. (37) Tante Mien werd in april 1909, in deze maand begon het schooljaar, op het stadhuis uitgeschreven en in dezelfde maand in het jaar 1915 weer ingeschreven. (38) Onder het schrijven schieten mij af en toe verhalen te binnen, zoals het incident van de étalage-schoenen, die van een vermakelijke argeloosheid en wereldvreemdheid getuigen. Bij een Sinterklaasfeest hebben de zusters ooit als geschenk, niet als surprise, aan de familie een dergelijk paar schoenen gegeven. Zoals de lezer zal begrijpen, werden deze “tochtige” schoenen in de vuilnisbak gedeponeerd want in de hakken zaten grote schroefgaten. (39) De gegevens over Catholica zijn ontleend aan L.Rogier en N. de Rooy, In vrijheid herboren (1853-1953), Den Haag 1953. (40) Een soort bijbelse geschiedenis in prenten.

208

(41) De tijden veranderen en wij met hen ofwel: “andere tijden, andere zeden”. Wie zonder historisch besef mensen uit het verleden becritiseert en veroordeelt, beschrijft zijn eigen tijd en niet het verleden (een stelling voor een proefschrift!). (42) Theodorus was getrouwd met Christina Brugman, weefster, om haar schoonheid “glimmende Chris” genoemd. Van Christina ontving mijn moeder een gouden medaillon met een plukje haar van Theodorus. (43) In het begin van deze eeuw was het weeshuis voor meisjes in de Van der Werfstraat, geleid door de zusters van Liefde. De broeders van O.L.V. van Lourdes hadden op de Hooiegracht een tehuis voor jongens. (44) Koos Prins had als touwbaas een leidinggevende positie in de weverij maar werd in het begin van deze eeuw na een staking ontslagen. Om de kost te verdienen nam hij alles aan, wat hij kon vinden. Hij was in de zomermaanden kellner tot profijt van de kinderen, slippedrager bij kerkelijke begrafenissen -gevleugeld is zijn uitdrukking: “laat het lijkje maar lopen”- en stoker in de Mon Père. In deze functie heeft hij met koster rooie Griet een robbertje gevochten, toen deze stiekem de kachel in de kerk had gedoofd, waardoor deze was uitgegaan. Griet was ook de koster die door jeugdige Willem zó bang was gemaakt dat hij beloofde voortaan een sigaret bij de kerkdeur neer te leggen. (45) Wij haalden onze gegevens uit de Pius-almanak, het adressenboek van Katholiek Nederland, een jaarlijkse uitgave, al in de vorige eeuw begonnen. (46) De achturige werkdag en de werkweek van vijfenveertig uur met een vrije zaterdagmiddag voor velen gaan op de arbeidswet van 1919 terug. De spoormensen zouden er in de jaren twintig nog voor moeten vechten. (47) Wat ouder geworden, voerde Anna met een stalen gezicht in een zaak van manufacturen (zij heeft omstreeks 1920 ook in de winkel van banketbakker Van Alphen op de hoek van de Herensingel gewerkt) in aanwezigheid van een klant achter de toonbank een one-woman-show op door ritmisch langs een niet-bestaande trap naar de kelder die ook niet bestond, af te dalen, terwijl het personeel één voor één in een stille stuip de winkel verliet. Met haar beleefde Willem kwajongensachtig plezier. Zij waren en bleven een hecht span zoals Bep en Joop, Rie en Jan. En Mien? Ik weet geen andere combinatie te bedenken dan die van vader en dochter. Heeft dit verschijnsel met de hiërarchische eenzaamheid van de eersteling te maken? (48) Congregatie betekent hier “vereniging”. Tijdens deze godsdienstoefening werden er Latijnse en Nederlandse gezangen gezongen, gebeden gezegd en werd er gepreekt; aan het slot gaf de priester met de monstrans (het Latijnse monstrare be-

209

20920

tekent “tonen”), waarin het Allerheiligste, de geconsacreerde hostie, wordt bewaard en getoond, de zegen. (49) Ontleend aan het boek “Dik Trom”, van C.Kievit. (50) Lof: loven=God prijzen. Zoals tijdens de congregatie, wordt er gezongen en gebeden, door de zegening met de monstrans gevolgd. De verschillende tijden en dagen van de godsdienstoefeningen zijn aan de afleesboeken ontleend, die aan het gemeente-archief zijn overgedragen. (51) Aanvallen van flauwtes overvielen haar zowel overdag als 's nachts. Zelfs in de wieg had zij er al last van. Grootmoeder heeft heel wat keren bij haar geslapen. Een geconsulteerde professor in Den Haag voorspelde Bep een kort leven, waarop zij met haar bekende nuchterheid reageerde; zo ook op de diagnose, dat haar handen te veel trilden: “logisch, ik heb net iets zwaars gedragen”. Zij is in haar jeugd ook bij een “strijker” geweest maar niets hielp. Wegens haar kwaal heeft zij haar huwelijk jaren uitgesteld, zij wilde zelfs niet meer trouwen. Haar verloving duurde twaalf jaar. In haar huwelijk is haar kwaal maar niet haar hoofdpijn verdwenen. Deze werd voor haar, Mien en Rie een dagelijkse beproeving die zij niet met hun ouders, Annie en broers deelden. Zwak van hoofd maar sterk van maag waren zij want anders hadden zij nooit de duizenden poeders en pillen kunnen slikken. (52) Naar ik mij herinner, is één van haar pronkstukken, een onderbroek voor Willem, in de oorlog tot kinderkleding verknipt. Ook het volumineuze schort voor haar moeder oogstte bij iedereen, vooral bij de cursusleidster, verbazing maar Annie hield voet bij stuk en gaf met royale armbewegingen de maat aan. Spontaan en impulsief als zij was, deinsde zij er zelfs niet voor terug als bontwerkster te solliciteren maar toen de dag van ontmaskering naderde, moest Willem haar uit de penarie halen. Anna had zich als vanzelfsprekend tot Willem gewend, omdat deze zich, als het om schrijven ging, tot plaatsvervangend vader had opgewerkt. Zij kon geen hulp van haar broer Joop vragen, omdat deze op het seminarie was. Bovendien miste Joop de brutale flair van zijn broer Willem. Toen de eigenaar een financiële schadevergoeding eiste, antwoordde Willem, dat zijn zuster in dat geval zou komen en met de schaar aan de gang zou gaan. Zo regelde Willem ook het strafwerk van Marietje door haar een brief, ondertekend met “korporaal van de bereden veldartillerie, stamboeknummer 19313”, mee te geven. Tegen zoveel werelds machtsvertoon kon geen zuster op. (53) Dikwijls werden de giften in natura zoals voedsel, kleding, klompen, kolen enz., keurig in de boeken genoteerd. Door de Vincentius-vereniging werden in verschillende parochies ook bibliotheken gesticht, waar de mensen voor weinig geld ontspanningsboeken konden lenen. Wij kregen deze door het verlenen van assis-

210

tentie voor niets. Omstreeks 1950 werd in onze parochie nog een verjaardagsbusje bezorgd met de volgende tekst: “zoveel jaren, zoveel centjes voor de armen van Vincentjes”. Het lijkt wel een eeuwigheid geleden! Uit het interview in het Katholieke Nieuwsblad van feb.1993 blijkt, dat de SintVincentius-vereniging hier en daar nog bestaat, vaak als een interparochiële organisatie. Het accent ligt niet meer op het lenigen van individuele maar collectieve noden, zoals zorg voor bejaarden, daklozen …… (54) Bij latere gelegenheden werd chaperon Bart, de jongste broer van Toos, met een kwartje het Leidse bos ingestuurd. Pas veel later heeft Toos van de weddenschap gehoord. (55) Deze kapelaan vond Toos niets voor Willem. De dochter van Dévilee sprak tot Toos de waarschuwende woorden “hij bedriegt God en alle mensen”. (56) Ik herinner mij nog de tijd, dat een ambtenares bij haar huwelijk werd ontslagen. Ook in het bedrijfsleven was ontslag van een getrouwde vrouw geen uitzondering, zoals Unilever, V&D en Brenninkmeijer lieten zien. Rogier, Terugblik en uitzicht, Hilversum-Antwerpen 1964, dl.1, 471 vlg. (57) F.Filbry werd in 1883 geboren, in 1907 gewijd en was sinds 1946 proost (hoofd) van het kathedrale kapittel van Haarlem. Hij overleed in 1950; heeroom ligt naast hem begraven. (58) Op kosten van de familie Pieck brachten deze ongetrouwde zusters hun oude dag in het Sint-Elisabethsgesticht van de zusters Franciscanessen van Breda door. Op jeugdige leeftijd heeft tante Rie, bij wijze van spreken, een automatische excommunicatie opgelopen door de kap van een gewijd hoofd te trekken, omdat de zuster volgens haar niet snel genoeg één van de tantes kwam helpen. (59) Adresboeken en het bevolkingsregister hebben ons de meeste gegevens geleverd. Voor Leiderdorp was een bezoek aan het centrale bureau van genealogie in Den Haag noodzakelijk. Voor de volledigheid volgen hieronder wat gegevens over de ouders en zusters van onze grootmoeder. Haar vader heette Nicolaas Smit, tuinman van beroep (19/8/1830-9/1/1914), getrouwd met Elisabeth Kloos (24/9/1826-13/7/1923). Hun kinderen: Anna Maria, roepnaam “Maria”, zij was de mooiste van de zes, (18/2/18583/5/1936), x Gerrit Aenmeij, o.a. broodverkoper in de Haarlemmerstraat, vóór 1908 overleden. Zij hadden vier kinderen, o.w. Nel, hoofdverpleegster van het inmiddels gesloopte Wilhelmina-gasthuis in Amsterdam, vriendin van tante Mien. Het huwelijk van Maria met de niet-katholieke Gerrit bracht grote opschudding in de familie te weeg.

211

21121

Bet (16/3/1860-23/3/1945), Sien (6/5/1862-10/4/1952), Koosje, onze grootmoeder, (25/7/1864-30/3/1951), Anna (20/5/1868-31/10/1919), x Chris-Jan Papot in 1909. Uit het tweede huwelijk van Chris-Jan werden twee kinderen geboren, o.w. Mientje over wie later. Johanna=Jans (18/2/1872 – 26/7/1947), x Piet Bonnet in 1898. Piet was van 1874, kleermaker van beroep o.a. op de Oude Rijn werkzaam. Hij overleed op 6 maart 1932. Zij hadden tien kinderen. Hun laatst bekende adres was Pieter de la Courstraat. (60) In de jeugd van onze ouders waren er oorspronkelijk twee typen scholen, t.w. een burger- en een armenschool. Vóór de financiële gelijkstelling van het bijzondere en openbare onderwijs in 1917 had het confessionele onderwijs het grootste deel van de kosten zelf te dragen. Het onderwijs op de tussenschool werd door het “Gesticht De Voorzienigheid” van de zusters van Liefde op de Hoogewoerd gegeven. In dit complex, met aparte ingangen, was ook een armenschool gevestigd. Over deze financiële gelijkstelling moeten wij wel opmerken, dat deze voor het onderwijs vóór en na de lagere school in de practijk nog bevochten moest worden (J.Bosman, Romme, Biografie 1896-1946, Utrecht, 1991, b.v. blz. 131). (61) In 1922 kocht fam. Prins een huis in de Decimastraat (nr. 13), toen het gehuurde huis op nr. 3 door de zwager van grootvader Prins (Pieter Cornelisse, timmerman, x Cornelia Prins) werd gekocht. Het geld leende grootvader van zijn zwager Van Ulden die een kapperszaak op de Herengracht had. Toen de zus van zijn vrouw, Chrisje, bij de familie ging inwonen, nam zij de lening, zonder rente te vragen, over, tot verdriet van grootvader die zijn maandelijkse borreltje bij het afbetalen van zijn schuld ging missen. Tante Chris had in de weeffabriek gewerkt en was ongetrouwd gebleven. Op zijn sterfbed zou grootvader Prins in 1955 nog aan zijn zwager denken, toen hij tegen zijn zus Kaatje zei: “ik zal rooie Piet de groeten doen” Fam. Prins heeft eerst op Heerenlaan 14 gewoond, in 1898 verhuisde zij naar Waardgracht 125, in 1906 naar Decimastraat 3 en ten slotte in 1922 naar nr. 13. (62) Met deze Engelse koloniale term wordt bedoeld “iemand die in Indië rijk geworden is”. (63) Mijn moeder heeft de zesde klas niet afgemaakt. Op verzoek van de zuster is zij op elfjarige leeftijd in het gezin Bergsma gaan werken, waarvan de moeder wegens t.b.c. bed moest houden. Als dienstmeisje had zij de zorg voor twee verwende kinderen, voor het warm eten en in de middag las zij de zieke uit een boek voor. Een zoon van Van der Laan was benedictijn en heeft als schrijver over architectuur internationale faam verworven. Zijn vader heeft als architect de Jozef-kerk in

212

Leiden gebouwd. De zoon is in 1991 overleden (R.Padovan, Dom Hans van der Laan, Modern Primitive, Amsterdam 1994, blz. 211). In 1920 behaalde mijn moeder onder de naam Cato Prins het diploma “machineschrijven en steno”. Met dit diploma solliciteerde zij bij De Koning die een zaak in kleding en vloerbedekking had in de Haarlemmerstraat. Als winkeljuffrouw ging zij daar werken na eerst afscheid te hebben genomen van het huishouden van haar zuster Stien en Van der Wiel die veel heeft liefgehad. Toos’zuster Dora en Bert Vuurpijl hebben ook bij De Koning gewerkt. Daar leerde Bert het vak van stoffeerder. Toen zij zich verloofden, moest hij ontslag nemen. Hij ging als stoffeerder bij V&D werken. Dora zou hem later daarheen volgen. (64) De eerste verkiezingen op basis van algemeen mannenkiesrecht waren in 1918; aan de algemene verkiezingen van 1922 deden voor het eerst ook vrouwen mee. (65) Overigens was Karnebeek van liberalen huize. (66) Ondanks nauwkeurige naspeuringen heb ik dit stuk niet kunnen vinden. Kapelaan Nieveen van Dijkum over wie het pastoorsmopje ging: “de bisschop stuurt me nu zelfs een weduwe op mijn dak”, was enkele jaren ouder dan heeroom en een huisvriend. Tijdens de eerste mis van onze oom dirigeerde hij het zangkoor. In de Pius-almanak van 1950 staat Nieveen als deken van Goes vermeld. Hij zou in 1970 overlijden. De twee gevonden brieven worden als bijlagen achterin opgenomen. (67) De katholieke voorman van het corporatisme was Veraart. In 1920 leek hij succes te hebben maar de economische crisis van 1920 zou zijn plannen verijdelen. Corporatisme komt van het middeleeuws-Latijnse woord corporatie dat “gilde” betekent, een vakvereniging van patroon en gezel. In het links katholieke ochtendblad “De Morgen”, door Max van Poll (zie noot 240) in 1924 gesticht uit protest tegen het conservatisme in de R.K.Staatspartij, kreeg hij de gelegenheid zijn politieke ideeën te uiten. Willem werd onmiddellijk abonnee en kocht een door dit blad uitgegeven obligatie van honderd gulden,(ongeveer een maandsalaris). Toen deze krant in 1938 werd opgeheven, kreeg hij zijn geld terug. (68) In 1921 waarschuwden de bisschoppen voor samenwerking met socialisten. Aan het einde van zijn leven voorspelde Nolens aan zijn opvolger Aalberse een coalitie met hen in de nabije toekomst, daar deze partij zich geleidelijk van haar revolutionair verleden losmaakte, J.Woltjer, Recent Verleden, Amsterdam 1992, blz. 68 en 69. (69) In dit Zeeuwse plaatsje, niet ver van Goes, lag hij in de clinch met pastoor Boos die uit vrees voor financiële concurrentie geen collecte voor de pas gestichte katholieke universiteit van Nijmegen (1923) en de K.R.O. (1926) bij de uitgang van

213

21321

de kerk duldde. Onder de boeren heeft Willem toen zelf een financiële actie georganiseerd. Met deze stichtingen was de culturele ontluiking van de katholieken “instrumenteel” voltooid. (70) In zijn jeugd had hij naar het klein-seminarie willen gaan. Van hem kreeg Willem een spoedcursus in het dienen van de mis. Bovendien leerde hij zijn kleinzoon, in een verkorte versie, lijkt mij, het “Wees gegroet” in het Frans. (71) Zij dreef onder de naam “ Van Amerongen” in de Haarlemmerstraat een hoedenzaak. Zij was in tamelijk goede doen. Zij had het slecht met haar zoon Nico getroffen, die de slagerij van zijn overleden vader had “verdronken”. (72) Uit het afleesboek d.d. 21 maart blijkt haar lidmaatschap van de vereniging “O.L.V. van Goede Raad”. Op die dag werd er namens deze vereniging voor haar intentie een mis gelezen. Deze vereniging was gesticht n.a.v. verschillende verschijningen van Maria in 1467 in Zuid-Italië. (73) Zie blz. 40. (74) Omstreeks 1900 werden leerlingen pas op hun veertienjarige leeftijd in de voorbereidende klas van de kweekschool toegelaten, waar de opleiding zes jaar duurde. Op aanraden van de zusters, zo lijkt het mij, hebben de ouders het goedgevonden, dat Mien nog twee jaar op de lagere school bleef. Naar ik mij herinner, bestond in de oorlog voor leerlingen die niet verder wilden leren, nog de mogelijkheid de zevende en achtste klas te doen. (75) Op onze vliering staat nog als een tastbare herinnering aan de kostschooltijd haar hutkoffer. (76) Een historische uitzondering mag niet onvermeld worden gelaten: de roemrijke schaatstocht van arbeider-rangeerder Willem in de buurt van Koog a/d Zaan op een dwarse schaats in groepsverband als laatste aan de bezem. Bijna had ik vergeten zijn zwempogingen in het Sloe (Zeeland) te vermelden. Het arme jongetje staat nog op de eerste duik te wachten, terwijl Willem alsmaar zijn borst aan het nat maken was! (77) Zie blz. 173 vlg. (78) Vóór de oorlog was de uitdrukking “op studie gaan” van jongens in katholieke kring hetzelfde als “naar het klein-seminarie gaan”. Het was voor katholieke jongens bij afwezigheid van geld, katholieke scholen of uit ongewoonte van de kant van de ouders, dikwijls de enige mogelijkheid om middelbaar onderwijs te volgen.

214

(79) Zie blz. 37. De Willibrordus-kweekschool in Den Haag was in de vorige eeuw door de zusters van Liefde geopend. Er was geen internaat aan verbonden (A.L. Lauret, Imperatief mandaat, Nijmegen 1967, blz. 119).In 1995 is een projectontwikkelaar begonnen met het verbouwen van deze school tot acht appartementen à 500.000 gulden per stuk. Zij staan nog steeds leeg (1999!) en hijzelf is failliet gegaan. (80) Zie blz. 25. (81) Tante Bep heeft in het begin van de jaren twintig de tussen 1909 en 1923 bewaarde gedichten van heeroom, ongeveer vijfentwintig in getal, in haar “verzenschrift” overgeschreven met vermelding van het jaartal van ontstaan. (82) In het gedenkboekje over het vijfentwintigjarig bestaan van de parochiekerk O.L.Vrouw Hemelvaart te Voorburg in 1950 schreef schrijver-journalist pater Hyacinth Hermans o.p. (dominicaan) op blz. 17 over heeroom die door zijn benoeming tot pastoor te Haarlem al in 1949 de parochie had verlaten, het volgende: “een voorbeeldig priester, een liefdevolle herder, een vaderlijke zielzorger die dadelijk ieder voor zich innam. De pastoor zelf ging allen voor door zijn warme en overtuigende welsprekendheid in de kerk, zijn menselijk vriendschappelijk woord in het gewone dagelijkse leven”. Tot de bezittingen van heeroom heeft een groot Delftsblauw bord behoord, ter gelegenheid van het koperen huwelijksjubileum van Juliana en Bernhard in 1949 gemaakt. Daar het niet des Beenakkers was iets “Oranjes” te kopen, denk ik eerder, wegens de opvallende letters J.B., aan een afscheidscadeau van een parochiaan in 1949. (83) In deze plaats vond er tussen M.A.Thompson (1861-1938), oud-hoofdredacteur van het katholieke dagblad “De Maasbode” en priester van het bisdom Haarlem én de zesendertig-jaar-jongere neomist een ontmoeting plaats, die, zo niet tot vriendschap, dan wel tot een blijvende wederzijdse achting is uitgegroeid. Deze contacten werden door heeroom vanuit Delft, waar hij in de jaren 1923 tot 1928 kapelaan van de parochie van het “Allerheiligst Sacrament” is geweest, hersteld en tijdens zijn rectoraat in Den Haag (1932-1942) bestendigd. Bij zijn bezoeken vanuit deze standplaats trof hij in Voorschoten een bijna blinde Thompson in lichamelijke verzwakking aan, die zijn (buitenlandse) kranten door zijn omgeving liet voorlezen. Als het uiterlijk het wezen van de mens typeert, zou deze veronderstelling zeker Thompson gelden. Wie zijn foto, op zijn gouden priesterfeest genomen, in de Katholieke Illustratie van augustus 1937 bekijkt, ziet een gedrongen, breedgeschouderde man met een kop als van een forse buldog. Wat een verschil met onze oom die wij ons als een slanke man met een knap en intelligent gezicht en een Romeinse neus herinneren!

215

21521

Als hoofdredacteur was Thompson de ziel van de beweging der Nederlandse integralisten (integer=ongeschonden), die, in woord en geschrift tegen vermeende of echte ketterijen, door het modernisme aangedragen, ten strijde trok onder het motto: “het is een katholieke plicht de vijanden van de Heilige Kerk neer te halen, zoveel men kan en uit te gaan van de kwade trouw van de tegenstander, zolang diens goede wil niet bewezen is” (Rogier, In Vrijheid Herboren blz. 536). Met zijn scherpe pen en gespierde taal oogstte hij in zijn polemieken in de jaren 1909 tot 1912 als journalist van de Maasbode en tussen 1912 en 1915, na zijn door abonnees afgedwongen ontslag, als redacteur en eigenaar van zijn weekblad “Rome” grote bewondering onder zijn geestverwanten en verwekte hij schrik en verontwaardiging onder zijn tegenstanders. In 1915 verloor hij de stilzwijgende steun van bisschop Callier, waarschijnlijk na een wenk uit Rome en werd zijn blad “Rome” verboden. Hij werd tot rector van het Lucia-gesticht te Bennebroek benoemd, waar hij tot zijn emeritaat in 1926 zou blijven. Vervolgens vestigde hij zich in Voorschoten op de Leidse weg nr. 256. Hij leidde er volgens het “in memoriam” een teruggetrokken leven in studie en gebed en overleed op 31 oct. 1938. Uit de biografische gegevens komt hij ons tegemoet als een man overtuigd van zijn gelijk, een geboren journalist, een studax en vroom priester die het slachtoffer van zijn menselijk tekort, i.e. een ziekelijke argwaan tegen andermans orthodoxie, is geworden. Op de weg naar de waarheid heeft zijn overspannen critiek het doel gemist en katholiek Nederland verdeeld door systematisch katholieke intellectuelen in de hoek der verdachten te plaatsen. Leken en geestelijken werden het slachtoffer van zijn ketterjacht, o.w. de priesters Schaepman en Ariëns, op blz. 28 genoemd, de priester Poels, sociale voorman van de Limburgse mijnwerkers, de professoren van het Warmondse theologicum Vlaming, moraal-theoloog en Van Noort, dogmaticus, beiden ontslagen en Groenen, exegeet, de Limburgse priester Geurts, hoofdredacteur van het andere katholieke dagblad “De Tijd”, ook ontslagen, de in zijn tijd beroemde predikant pater Borromaeus de Greeve ( lijdensmeditaties! ) en kopstukken van de Rooms-Katholieke Staatspartij als de latere minister-president Ruys de Beerenbrouck en zijn collega minister Aalberse. Zijn jacht op intellectuelen doet mij denken aan de campagne van laster en leugen van de Amerikaanse senator Mc Carthy, het z.g. Mc Carthyisme (ca 1950-1954), ten tijde van de koude oorlog, waardoor tal van intellectuelen op beschuldiging van staatsgevaarlijke activiteiten in de gevangenis kwam of brodeloos werd. Rond het graf verenigen zich, zoals de humane etiquette het vereist, vriend en vijand. Een aantal was op de begrafenis ambtshalve tegenwoordig zoals Witlox, priester en hoofdredacteur van De Maasbode, overigens een oud-bewonderaar van zijn voorganger en de carmeliet Titus Brandsma namens de katholieke vereniging van journalisten, in de oorlog in Dachau vermoord. Als “partijgangers” van de militante Thompson vinden wij de proost (voorzitter) van het Haarlemse college van kanunniken Möllmann en de in noot 82 vermelde Hermans, oudmedewerker van De Maasbode, die de preek hield. Tot deze of de volgende groep

216

behoorde waarschijnlijk Homulle, deken van Leiden en oud-leraar van Hageveld. Deze celebreerde de gezongen uitvaartmis. Van de oud-bewonderaars die zich van de integralisten om hun respectloos geschrijf hadden losgemaakt, treffen wij in het verslag van De Maasbode Taskin aan, president van het theologicum en Thompsons klasgenoot prof. Beysens, filosoof die Warmond voor de universiteit van Utrecht had verruild. Uit een notitie in één van zijn boeken, de natuurlijke zedenleer van 1913 (door heeroom uit de nalatenschap verkregen), blijkt, dat hij ook toen nog zijn boeken door Thompson liet recenseren. Na onder de aanwezige parochianen en priesters nog rector Sondaal (zie over hem op blz.181) opgemerkt te hebben, vermelden wij ten slotte de presentie van vrienden en kennissen van de overledene, o.w. zeer waarschijnlijk heeroom. Toen onze oom Thompson in Bennebroek ontmoette, waren diens naam en verleden hem niet onbekend. Van de verhitte polemieken tussen de twee katholieke dagbladen (De Maasbode en De Tijd) had zijn familie in zijn jeugd al echo's opgevangen. Naar wat vader mij ooit heeft verteld, is op te maken, dat het gezin in deze troebele strijd voor De Maasbode partij heeft gekozen. Aan beïnvloeding van buiten valt te denken, te meer omdat de familie zich vóór 1915 financieel geen krant kon veroorloven. De oorsprong van deze sympathie-betuiging ligt m.i. in de pastorie, waarmee het gezin een regelmatig contact onderhield. Thompson had inderdaad grote aanhang onder de door maatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen verontruste geestelijkheid die met deze criticus de zorg om de zuivere leer deelde want het is nu eenmaal zo dat alleen ongeloof of onverschilligheid geen ketterij, althans op godsdienstig vlak, kent. Ook op Hageveld (toen nog in Voorhout gevestigd), waar in zijn tijd Homulle lesgaf, proefde deze jeugdige seminarist het integralisme. Volgens getuigenissen (Rogier, blz. 542 vlg.) werd in de hoogste klassen in de les door deze of gene leraar enthousiast uit het weekblad “Rome” voorgelezen. In Warmond zou heeroom zowel slachtoffers, o.w. exegeet Groenen als bekeerde sympathisanten van de beweging van achterdocht, o.w. Taskin, treffen. De negatieve invloed van integralistische contacten, tijdens de ontvankelijke leeftijd ondergaan, moet op hem, naar mijn stellige overtuiging, gering geweest zijn. Dit negativisme vond bij deze man, wars van alle scherpslijperij die tot fanatisme leidt en in staat zijn emoties onder de tucht van het verstand te plaatsen, in zijn beminnelijkheid en gematigheid een doeltreffend tegenwicht. De ontmoeting van de ouderdom met een toen nog wereldvreemde jongeman die heilige brieven, aldus tante Bep, naar huis schreef, vol idealisme, uiterlijk noch innerlijk door het leven getekend, moet een bijzonder karakter gedragen hebben. Les extrêmes se touchent (“de uiterste raken elkaar”) luidt het Franse spreekwoord. In vóórkomen, leeftijd, ervaring en karakter was er een wereld van verschil maar in het enig nodige, om Gerard Brom te citeren, de liefde voor de kerk en de Heer, vonden zij elkaar om als boodschappers van hun gemeenschappelijke overtuiging weer elkaars tegengestelden te zijn. Frustreerde de schaduwzijde van

217

21721

Thompsons karakter het “rendement” van zijn arbeid, de menselijke kwaliteiten van heeroom zouden de zegeningen van zijn werk vermenigvuldigen. Uit deze band van wankel evenwicht is, zoals eerder gezegd, iets blijvends gegroeid, al heeft de afstand van hun domicilies na 1923 een druk verkeer belet. Zó hecht was deze band geworden dat Thompson bij testament heeroom een klein deel van zijn boekerij en de staande klok schonk. Vader kon in 1951 nog juist voor de neus van de door oom Niek opgetrommelde uitdrager deze erfstukken wegkopen. Zij werden het bezit van zijn inmiddels in 1998 overleden oudste zoon. Een onderzoek in het centraal-archief in Den Haag (in het gebouw van het Rijksarchief) leerde mij, dat er geen notarieel testament is opgesteld. Toch spreekt Rogier (Rogier, Herdenken en Herzien, Bilthoven 1974, blz. 471) van een testament en een executeur-testamentair. Deze mededeling zou geheel conform de bisschoppelijke richtlijn zijn, dat elke wijdeling zijn wilsbeschikking op papier moet zetten en een executeur aanwijzen. Zo vermaakte heeroom in zijn testament alles aan zijn ouders en had hij zijn collega Vreeswijk als uitvoerder aangewezen. Om nog op de geschonken boeken terug te komen leek het mij, in verband met het verleden van de erflater, interessant te achterhalen om welk soort boeken het ging. Alleen de in twee banden incompleet bewaarde jaargangen van “Rome” herinneren aan zijn integralistisch bedrijf. De rest is “kleurloos” en slechts in drie à vier gevallen van zijn achternaam voorzien. Gelukkig maakte heeroom er wel een gewoonte van zijn naam op de eerste bladzijde neer te schrijven. Analyse van de door hem gesigneerde boeken laat zien, dat hij zich bij het kopen door zijn pastorale werk en vroomheid liet leiden. Hij heeft veel liturgie, preek- en meditatieboeken en, om wat vaag te blijven, vrome litteratuur gekocht en geen bellettrie. De in zijn boekerij aangetroffen ongesigneerde studieboeken zijn niet door hem gekocht maar geërfd. Het jaar van uitgave bevestigt onze conclusie. De boeken zijn ofwel vóór de seminarietijd van heeroom dan wel na diens priesterwijding gekocht. Het gaat om zo'n veertig à vijftig banden, o.a. twaalf delen apologetiek in het Duits, omstreeks 1900 uitgegeven, vier delen kerkgeschiedenis ook in het Duits en van het begin van onze eeuw, wat filosofische werken, w.o. de Latijnse summa van Thomas van Aquino, zes delen en van de jaren twintig, de besluiten van het concilie van Trente in het Latijn, twee delen omstreeks de eeuwwisseling, de Franse werken van Bossuet, bisschop en politiek denker, zeven delen uit de vorige eeuw, het kerkelijke woordenboek in het Nederlands omstreeks 1910 enz. Deze selectie van Thompsons boeken typeert hem als een apologeet in zijn actieve leven en als een kamergeleerde in zijn teruggetrokken bestaan. Het zou een magische speling van het lot zijn, als deze geërfde boeken, weliswaar als een minuscuul onderdeel van mijn en heerooms boekenschat, samen met mijn boekenkasten (houd negen meter vrij, geachte neef!) ooit in het huis van Carlo Beenakker zullen staan, dat op een steenworp afstand van Thompsons laatste woning is gelegen. Met deze schenking wordt voorkomen, dat boeken die buiten het

218

kader van de culturele conjunctuur zijn gevallen, hun leven beëindigen bij De Slegte, waar hun waarde bij opkoop niet in geld maar kilo's wordt uitgedrukt. (84) Het op de Beukendaal staande schrijfbureau is een door leerlingen gemaakt geschenk bij zijn koperen priesterjubileum in 1933. (85) Zie blz.33. (86) Vanaf eind october 1911 tot oct. 1918 werkte Willem bij J.Raar die een meubelwerkplaats en meubelzaak had in de Nieuwstraat (nr.28), Hooglandse Kerkkoorsteeg en op de Middelweg (nr.15). Van hem ontving Willem voor zijn sollicitatie bij de Nederlandse spoorwegen een brief van aanbeveling. (87) Zo liet hij in Zeeland vorsende agenten op zijn kantoor merken, door kwansuis toevallig deuren open te zetten, die zij dan weer sloten, dat hij hun aanwezigheid niet langer op prijs stelde. Voor andere voorbeelden van zijn dramatische (toneelachtige) kwaliteiten zie blz. 30. (88) Zie blz. 53. (89) Zie blz. 17. (90) Hoewel deze technische opleiding toen nog niet bestond, is er wegens het lessenpakket toch voor deze anachronistische benaming gekozen. Alle gegevens over deze avondschool zijn aan het archief van het Genootschap “Mathesis” ontleend, dat op de M.T.S. in de Dieperpoellaan te Leiden wordt bewaard. De naam “Mathesis scientiarum genitrix” betekent:”Wiskunde is de moeder der wetenschappen”. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche taal, onder het woord mathematica, werden in de vorige eeuw aan de Nederlandse universiteiten mathesis, mathematica en wiskunde nog door elkaar gebruikt. Het Griekse woord mathesis, te vergelijken met het Latijnse scientia (denk aan het Engelse science), betekent eigenlijk kennis of wetenschap. Naar mijn mening is in de zeventiende eeuw onder invloed van de opkomst van de wiskunde en, in samenhang ermee, van de natuurwetenschappen (Descartes,Leibniz en Newton) de inhoud van het woord mathesis tot wiskunde verengd. (91) Naar aanleiding van een poging van technici oom Niek een nieuwe kachel aan te praten, zei zij mij een paar maanden vóór haar dood: “mannen laten zich gemakkelijker dan vrouwen bedriegen”. (92) Tijdens zijn werk als machinist aan boord van een binnenschip raakte zijn sjaal in een draaiende machine verward met het voorspelbaar noodlottige gevolg. Hij had met een dochter van Juffermans verkering.

219

21921

Van de gezinsleden hebben wij de volgende data en feiten verzameld: het jaar van geboorte en huwelijk en de naam van de partner. Wij plaatsen in deze volgorde de gevonden gegevens:. Marie 23-8-1894, 12-11-1917 met Frans Meeuwisse, schipper. Marie moest voor haar vader die als touwbaas in jacquet in de wolfabriek werkte zoals zijn broer Bert en schoonzus Chrisje, in haar jeugd als breidster de traditie van de familie voortzetten. Met stille toestemming van haar moeder is zij naar het beroep van naaister overgestapt. Stien 29-11-1895, 25-6-1917 met Wijnand v.d.Wiel, winkelier en fietsenhersteller. Stien zat in dezelfde klas als tante Mien. Zij is dienstbode geweest. Willem 19-4-1897, 6-9-1922 met Agatha Goossens. Hij had zoveel last van zijn schoonmoeder dat hij een waakse bouvier ter afschrikking heeft gekocht. Hij overleed 11-7-1923, één dag na het overlijden van Elisabeth Kloos, aan longtuberculose. Hij had één zoon die ook jong zou sterven. De vrijgekomen hond werd bij grootvader Prins ondergebracht. Bij zijn bezoeken aan Toos had Willem Beenakker het niet zo op deze alsmaar loerende hond begrepen. Willem was eerst kellner en daarna kantoor-bediende (Leidse courant?) geweest. Koos 19-11-1900 overl. 15-12-1922. Theo 18-3-1899, 1-9-1926 met Lena Eradus, een forse, knappe, met een stola uitgeruste vrouw. Hij was smid en vervolgens als technicus bij de N.S. werkzaam. Cato (Toos) 14-9-1902, 19-2-1925 met Willem Beenakker, employé bij de N.S. Cato werkte in de zaak van manufacturen van De Koning. Nel 3-2-1904, 18-5-1925 met Steef Meeuwisse (neef van Frans), schipper. Zij was leerling-naaister. Zij heeft ook bij De Koning gewerkt. Bert 31-12-1906, 11-2-1931 met Anna Ouwerkerk. Hij was smidsknecht en daarna chauffeur bij Van Gent&Loos. Tinus 15-1-1909, 12-6-1935 met Henriëtte Bekooi. Hij was bakker. Bart (I) 26-9-1912, overl. 20-10-1913. Dora 6-3-1914, 25-10-1939 met Bert Vuurpijl, eerst werkzaam bij De Koning als stoffeerder. Daar heeft Dora hem leren kennen. Later was hij werkzaam bij V&D. Bart (II) 21-12-1916, 7-8-1940 met Rie Pouw. Hij was schilder en werd via de familie van zijn vrouw eigenaar van een schildersbedrijf op Curaçao. (93) Zie noot 59. (94) Zij trouwde op 10 sept. 1936. (95) Anna heeft Bert Vreeburg via de broers van oom Niek leren kennen. Naderhand is mij gebleken, dat de geringe verdienste van Bert Vreeburg -hij was tuinmaneen langdurig uitstel van het huwelijk heeft veroorzaakt. Annie en Bert zijn tien jaar verloofd geweest. Deze gegevens zijn aan de necrologie, door de zoon (Wim) bij de begrafenis van zijn vader in augustus 1995 uitgesproken, ontleend.

220

(96) Tot haar kennissen behoorde ook een kunstschilder die van een foto het portret van grootvader Beenakker in de jaren twintig of dertig heeft geschilderd. (97) Zij verbrak per kerende post alle contact met deze bollenboer n.a.v. een brief, waarin een jaloerse vriendin haar waarschuwde, dat hij haar bedroog. Zij heeft zich niet de moeite getroost het verhaal te controleren (Bep aan Ton). (98) Willem smokkelde uit de kazerne af en toe voor thuis het uit de mond gespaarde kuch. (99) J.ter Haar, Geschiedenis van de Lage Landen, dl. 4, Haarlem 1979, blz. 300. (100) In Leiden heeft vader zo'n onderofficier ontmoet. (101) De inspectie was niet altijd efficiënt door gebrek aan kennis van zaken van de inspecteur en het collectief samenspannen van het personeel dat de geringe ervaring van de bezoeker volledig uitbuitte. Onder de employés leefde de vrees, dat als gevolg van de inspectie één of meer locomotieven op het goederenemplacement van Feyenoord met het daarbij behorende personeel zou verdwijnen. De toegepaste tactiek was heel eenvoudig: op één na werden alle rangeerlocomotieven naar verre uithoeken van Rotterdam-Zuid tot aan Barendrecht gestuurd. Voor het werk bleef slechts één machine over. Ieder speelde het spel mee. De gangbare schaftijd werd van 45 à 60 min. tot de officiële duur van 30 min. teruggebracht. De machinist reed van hot naar her om wagens op te halen. Het personeel liep zich daarbij uit de naad, door de inspecteur gevolgd, die het werktempo met moeite kon bijbenen. De arme man had gedacht ten minste rustig te kunnen lunchen. Keurig spreidde hij zijn servet op de rommelige tafel uit, pakte uit zijn diplomaten-koffertje mes en vork, waste zijn handen en begon te eten. Vermaakt had Willem, steels op zijn horloge kijkend, de langzame voorbereiding en keurige tafel-manieren gevolgd en met een blik van verstandhouding naar de rangeerders e.a. stond hij plotseling op en riep met nauwelijks bedwongen binnenpret: “mannen, aan het werk”. Tot de verraste inspecteur zei hij verontschuldigend: “het is hard aanpakken hier”. Sinds dat ogenblik at de hooggeplaatste het brood ook uit het vuistje. (102) Zie blz. 81. (103) De meeste gegevens over de politietroepen zijn ontleend aan F. van der Schrieck, korps politietroepen 26 juni 1919-26 juni 1934, uitg. in 1934, te raadplegen in de bibliotheek van het legermuseum te Delft. (104) Nog onlangs typeerde een inmiddels gepensioneerde rangeerder mijn vader als een heer te midden van ruw gebekte rangeerders want hij vloekte nooit.

221

22122

(105) Zie blz. 42. (106) Amy Groskamp-Ten Have publiceerde in 1939 haar boek “hoe hoort het eigenlijk”. Dit werk beleefde vele herdrukken, de laatste in 1992. Wie zich op het pad van de etiquette begaf, kon niet zonder deze handleiding. (107) In anecdotische vorm goot de chef van de buitendienst zijn opwelling van beroepsfanatisme, toen hij in het begin van de jaren vijftig vader ter verantwoording riep, omdat hij één cent per wagonlading te weinig had berekend. Vader keek hem toen meewarig aan maar leek overstag te gaan, toen de chef zijn luttele onnauwkeurigheid in het perspectief van tijd en aantal plaatste. “Neem nu eens duizend wagens per jaar en honderd jaar lang dezelfde fout, tot welke schadepost zou een dergelijke onnauwkeurigheid niet leiden?”. “Zo heb ik het nooit gezien, chef”, antwoordde vader ernstig. (108) Rotterdams jaarboekje 1921, blz. xxvi. (109) De stijl van de schrijver doet mij af en toe denken aan een toespraak van een commandant tot zijn soldaten. (110) Zie blz. 56. (111) Het streven naar financiële zekerheid van de “wieg tot het graf” was onder de vooroorlogse generaties tot een nationale deugd verheven. Nauwelijks was het kind geboren of de agent van een verzekeringsmaatschappij kwam de ouders, met het aanbieden van een begrafenis-polis, aan de sterfelijkheid van de boreling herinneren. Zo stonden aan het beginnend leven van vele kinderen de geestelijke en de agent als brengers van hemelse en aardse zekerheid. Onze ouders sloten voor al hun kinderen bij de R.V.S. (de “Rotterdamsche-Verzekering-Sociëteiten”, met het bekende vignet van een echtpaar onder de zwarte paraplu) tegen een premie van 5 cent per week met een maximale looptijd van vijfentwintig jaar een dergelijke verzekering af. Het uit te keren bedrag bedraagt 104,50 gld. Voor zichzelf hadden onze ouders kort vóór hun huwelijk zo'n voorziening al getroffen. Willem was toen al in bezit van een door de Katholieke Illustratie gratis aangeboden verzekering bij ongeval: 250 gld. bij overlijden en 125 bij verlies van oog, hand of voet. Hij was toen achttien jaar en meubelmaker van beroep. Wij mogen ook de rentezegels niet onvermeld laten, die onder supervisie van de Raad van Arbeid op kosten van het particuliere bedrijfsleven of van de begunstigde zelf wekelijks op een rentekaart werden geplakt. Er werd bij invaliditeit of het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd van vijfenzestig jaar maandelijks uitgekeerd. Wij moeten niet vergeten, dat de meeste midden- en kleine bedrijven vóór de oorlog geen eigen pensioenvoorziening kenden. Uit de correspondentie

222

met de Raad van Arbeid in 1934 blijkt, dat Willem sinds zijn intrede bij de N.S. die als een toenmalig semi-overheidsbedrijf een eigen pensioenfonds hadden, geen rentezegels had geplakt. In zijn streven naar maximale zorg herstelde hij dit verzuim en begon voor zichzelf en Toos op eigen kosten met het wekelijks plakken. Deze financiële aderlating kostte hem jaarlijks 57 gld. en zou onze ouders t.z.t. enkele tientjes per maand gaan opleveren. Achteraf bekeken, hebben onze ouders ten gevolge van de inflatoire loon- en prijsontwikkeling van de jaren zestig en daarna weinig profijt van hun spaarzin, zo'n 78 gld. per jaar, gehad. Het is niet al zorg, wat Willem bezighield. Als kind van de armoede leefde in hem het sprookjesachtig verlangen zich eens, al is het voor even, rijk te mogen voelen. “Kastelen” waren ondanks zijn “zuinigheid met vlijt”, wat de bedenker van het gezegde ook moge beweren, voor hem niet weggelegd maar investeren in tijdelijke, uitgestelde rijkdom langs de toen courante weg van verzekering bood hem de oplossing. In februari 1925 sloot hij een levensverzekering voor een bedrag van 1500 gld., die vijfentwintig jaar later kort vóór zijn zilveren bruiloft zou aflopen. Naar analogie van de begrafenis-verzekering zou deze investering hem jaarlijks 37 gld. gekost kunnen hebben. Het bedrag van 1500 gld. vertegenwoordigde in 1925 bijna zijn hele jaarsalaris (zie blz. 134). In onze tijd zou het aequivalent ervan 15000 gld. zijn (J.Bosmans, Romme, biografie 1896-1946, Utrecht 1991, blz. 97). Geheel naar zijn aard hield vader niet van half werk! Hem kennende, neem ik aan, dat hij het geld in 1950 zelf is gaan halen. De geldsom vertegenwoordigde in de naoorlogse periode van bedwongen inflatie door de geleide loon- en prijspolitiek een niet-onaanzienlijk bedrag, ongeveer de helft van wat vader toen per jaar verdiende (zie blz. 135). Onze ouders behoefden over de wijze van besteding niet na te denken. Het jarenlange sloopwerk van vijf kinderen en de schaarste van de oorlog hadden de inboedel voor de vuilnisbelt rijp gemaakt. Daar heeroom bij zijn verhuizing van Voorburg naar Haarlem in 1949 (zie noot 82) zijn ameublement aan ons had geschonken, bestemden onze ouders, lees moeder, de helft van het bedrag voor een nieuwe keukenuitzet. In de toonzaal van het Rotterdamse G.E.B. bewonderden zij voor het eerst van hun leven een electrisch fornuis, een Zwitserse Therma die 500 gld. kostte, twee maanden loon ! In chaotische haast installeerden technici voor een uurloon van 1,55 gld. op vrijdag en zaterdag(!), aan de viering van de zilveren bruiloft voorafgaande, dit electrisch wonder. De kosten van de nieuwe uitzet, pannen en fornuis, met de installatie bedroegen ongeveer 750 gld., de helft van het uitgekeerde bedrag. Vergelijken wij de tegenwoordige koopkracht met de huidige prijzen van dergelijke duurzame goederen, dan kunnen wij geen andere conclusie trekken, dat de lonen veel sneller dan de prijzen van deze duurzame artikelen zijn gestegen. Wij beëindigen de voetnoot met de opmerking, dat Albert Heijn d.m.v. zijn P.M.C. (Premie-van-de-Maand-Club) in de jaren zestig het systeem van prijsafspraken tussen winkelier en importeur heeft doorbroken en de kunstmatig duur gehouden technische artikelen via de juridische constructie van de “club” tot gemeengoed heeft gemaakt.

223

22322

(112) Volledig commies kon hij niet worden, doordat hij geen middelbaar onderwijs had gevolgd. Dank zij de oorlog heeft vader sneller promotie gemaakt. De Duitser hield, aldus vader, van rangen en strepen. (113) Aartsengel Raphaël is de christelijke pendant van de heidense Hermes of Mercurius. Door zijn optreden als metgezel van Job in het O.T. is hij tot patroon van de reizigers uitgeroepen. (114) In de jaren dertig heeft moeder bij het plukken van aardbeien in Zeeland deze ring verloren. Zij kon toen van haar zus Dora, wier verkering was uitgegaan, de nog maagdelijke ring overnemen. (115) In onze jeugd droegen wij ook kousen tot over de knieën. (116) Op haar volgende verjaardag kreeg Toos een bijna onverwoestbare, koperachtige wekker-pendule die een val van drie meter uit het raam op de Decimastraat heeft doorstaan. Als Willem iets voor zijn vrouw of het gezin kocht, lette hij als (ontrouwe) ambachtsman meer op degelijkheid dan modieuze schoonheid. Hij nam uit een assortiment altijd het beste en meestal het duurste. Als het om zichzelf ging, was hij in zijn aankopen behoedzaam. Hij koesterde nl. een bijna bijgelovige angst een “laatste” wens te vervullen. Het bevredigen van al onze aardse verlangens is “de goden verzoeken”. (117) Zie blz. 29 vlg. (118) Toen kapelaan Brügeman suggereerde, dat het kloosterleven voor Toos die verpleegster wilde worden, wel iets was, antwoordde grootvader Prins met een bruskerende reactie: “zij? zij huwt nog eerder een huzaar dan non te worden”. Het werd inderdaad een, overigens fatsoenlijke, cavalerist, zij het een gesjeesde want hij had zijn viervoeter inmiddels voor een tweewieler verruild. Dit verhaal speelde waarschijnlijk in 1923, het sterfjaar van haar broer Willem, toen deze in het Sint-Elisabethsgasthuis lag. In dit ziekenhuis van de franciscanessen van Breda overviel, aldus Toos, de roeping haar. (119) Grootmoeder Prins leed aan het “bezorgde oog”, dat zij wisselend op haar kinderen liet vallen. Toen deze op hun bestemming waren gekomen, strekte haar zorg zich naar de kleinkinderen uit, b.v. naar Koos, de zoon van Tinus, die op school zijn best niet deed. Zij kon het maar moeilijk hebben, dat haar man een borreltje dronk. Haar reactie had behalve met haar aangeboren zuinigheid ook met de gesel van haar tijd, het drankmisbruik, te maken. Een van haar zwagers, Jan Raaphorst, was als cafébaas zijn eigen grootverbruiker. Toen besloten de

224

vrouwen, Kee en Pietje de Bolster, naar het verhaal wil, dat de ene zwager de melkzaak (later broodzaak) in ruil voor het café aan de andere zou overdoen. Soms werd haar klagen grootvader te veel en ging hij aan de wandel. Spreekwoordelijk is de uitval van de ons bekende kapelaan Sluys, de man van de twintig-minuten-mis, die, in grootvaders taal vertaald, als volgt luidde: “man, hoe hou je het met die wijven (grootmoeder en tante Chris) uit, ga vissen” In zijn jonge jaren was grootvaders favoriete hobby het peuren van paling. Samen met zijn vrienden trok hij er met een roeiboot op uit. Peurders waren bij de tuinders niet geliefd, omdat sommigen van hen nog iets anders dan paling peurden. Onder het vissen kon grootvader zonder de bezorgde blikken van zijn vrouw een borreltje drinken. Als kind was het verschil in mentaliteit van de beide families intuïtief aan te voelen. Laten wij tegen de achtergrond van gebeurtenissen en feiten dit onderscheid typeren in het besef dat elke terugblik tot vertekening leidt, die bij een biografie trekken van verbloeming of verdraaiing van de werkelijkheid kan vertonen. Eens in de maand vertrok de familie vanuit Lewedorp (Zeeland) of Rotterdam naar Leiden, waar familie Beenakker het eerst bezocht werd. Deze familie die ik op blz. 37 kort getypeerd heb, had altijd de voorrang. Dit voorrecht werd al bij het trouwen afgedwongen, toen de bruid na de kerkelijke plechtigheid min of meer naar de Oude Rijn werd ontvoerd. Het huwelijksfeest werd daardoor niet bij de ouders van het meisje maar bij haar schoonouders gevierd. Ons bezoek leek een overval. De tantes en oom Jan ontfermden zich over de druktemakers en voltrokken het terugkerende ritueel van koekkruimels en drop. Kinderen blijken van een vast patroon te houden. De ouderdom zal vroeg of laat in zijn gedrag dit conservatisme van zijn jeugd doen herleven! De doos met kruimels van lange vingers, langwerpige beschuitjes met suiker en kaneel als ook de zoete kattedrop van tante Rie werden te voorschijn gehaald. Tegen etenstijd splitste de familie zich. Jan, de favoriet van tante Mien, bleef samen met Joop achter. Heerooms naamgenoot was de oogappel van grootvader. Wanneer ons gezin in Leiden overnachtte, gaf hij Joop in de vroege morgen in de keuken in aanwezigheid van de inmiddels ontfloerste kanariepiet beschuit en thee, terwijl hij naderhand met “Jan-een-arm” voor de anderen de thee aanlengde. Terwijl Jan en Joop achterbleven, vertrokken de overige kinderen met moeder naar haar ouders in de Decimastraat. Daar maakten wij kennis met het verschijnsel “zitten”. Wij hadden een grootmoeder die “zat”. Om een verkeerde indruk te voorkomen zullen wij het eerst over het fenomeen “geheimtaal” hebben. Elke familie heeft haar eigen voor buitenstaanders onbegrijpelijke woorden of uitdrukkingen, waarvan de oorsprong vaak niet te achterhalen is. Ook familie Beenakker had haar (dikwijls)ontwijkend taalgebruik. Het bekendste voorbeeld is grootvaders afscheidsformule, waarmee hij zijn bezoek met Willem aan zijn zwager Bonnet, de man van de suiker in de jenever (noot 32), gewoon was te besluiten: “het is gezellig geweest”. Deze uitdrukking betekent het omgekeerde van wat er gezegd is, nl. een snel einde aan een onaangenaam maar verplicht bezoek maken

225

22522

met een gezicht vol spijt. Bij de Beenakkers drukt de geheimtaal vaak een beschaafde leugen uit. Een ander voorbeeld met een gecamoufleerde betekenis is: “het is voedzaam”. Dit exempel is in 1963 na ons bezoek, t.w. van vader, moeder, Wim, Tineke en Ton, aan het Noordspaanse klooster te Montserrat uit de mond van vader opgetekend. Toen wij op de terugweg naar Vendrel wat droge flauwe koeken hadden gekocht en opgegeten, sprak vader de later vele malen geciteerde woorden: “het is voedzaam”, wat betekent: het is lekker noch vies met de negatieve strekking van “het is eigenlijk niet te eten”. Ook spontane uitdrukkingen die geassocieerd met het voorval, beeldend zijn, behoren tot de schat van familie-herinneringen zoals: “nou is het ei nog zacht ook”, toen het vloeiend op het keukenraam uiteenspatte. De aanleiding tot dit voorval was een woordenwisseling tussen vader en zoon Wim over de graad van hardheid van het desbetreffende ei. “Zitten” betekent, om tot het dubbelzinnige uitgangspunt terug te keren, in grootmoeders mond “het wat rustiger gaan aandoen”, nu de kinderen de-deur-uitzijn. Het symbool van de lang verbeide rust was voor haar een hoge houten leunstoel. Ik zie haar nog in de karakteristieke rechte houding zitten, in het zwart gekleed, met een grijskleurig schort voorgebonden, haar twee lange vlechten in een wrong op haar hoofd gespeld, een grote donkere bril en twee rood gekleurde “hamsterwangen”, terwijl een gebedenboek met grote letters in haar handen rustte. Ik heb haast vergeten de “king-pepermunt” te vermelden, die zij uit één van de vele verborgen rok- of schortzakken voor ons opdiepte. Hier en daar stonden op dressoirs, kasten of op het buffet beelden van Jezus en heiligen stofvrij onder stolpen. Had ik het als kind voor het zeggen gehad, niet licht zou ik naar deze grootouders zijn gegaan. Ik herinner mij nog die verschrikkelijke jus en de houten plomp, een rudimentaire w.c. door de keuken te bereiken. In Genestetstraat 37 was jarenlang ook zo'n vizier op het zwarte gat te vinden. Het is tekenend voor het grote verschil tussen kind en volwassene, dat een kind trivialiteiten onthoudt en belangrijke zaken vergeet. Zo is elke herinnering die ik in mijn kleutertijd van grootvader Beenakker heb gehad, uit mijn geheugen verdwenen. Alles wat verder dan het beperkte blikveld van het kind reikt, raakt blijkbaar gemakkelijk in vergetelheid. Er viel in de Decimastraat niets te beleven dan met een humeurige rode kat te spelen. Jonge tantes en ooms waren het huis uit. Er was niets te lezen. Wat een contrast met de Herensingel, waar een rijke keuze aan kinderlectuur dank zij Miens schoolbibliotheek voor handen was. Hier raken wij een wezenlijk verschil tussen de Prinsen en de Beenakkers, dat het onderscheid in geestelijk klimaat tussen de beide families weerspiegelt. In de Decimastraat werd er niet of nauwelijks gelezen, terwijl er naar mijn herinnering op de Herensingel belletrie, godsdienstige lectuur, soms boeken van populair-psychologische of -filosofische aard én niet te vergeten de studieboeken en naslagwerken van tante Mien binnen handbereik lagen.

226

Van het gezin, waaruit Toos is voortgekomen, werkten de jongens meestal in een ambachtelijk beroep en de meisjes in de winkel of in het naai-atelier, zoals wij in noot 92 gezien hebben. Van de familieleden van moederskant, tante Marie waarschijnlijk uitgezonderd, geldt, dat zij niet konden studeren. Hun maatschappelijke carrière lag in de lijn van hun verstandelijke capaciteiten. Deze conclusie geldt in haar algemeenheid niet voor de Beenakkers. Als het leven van de getalenteerde Beenakkers zich had mogen bewegen naar de bestemming, waarop zij op grond van hun verstandelijke aanleg aanspraak hadden kunnen maken, onder de veronderstelling, dat allen met de hun toevertrouwde talenten hadden gewoekerd, dan zouden vijf i.p.v. twee door studie maatschappelijk meer hebben bereikt. Waren de Prinsen door hun aanvoelen van veranderingen op het vlak van techniek en mode kinderen van hun tijd en in deze materiële zin modern, in de Beenakkers weerspiegelde zich de geest van het in de eerste kwart van de twintigste eeuw ontluikende katholicisme dat maatschappelijk en politiek zijn plaats ging opeisen; in deze ideële zin waren zij modern. Demonstreerde fam. Beenakker door haar engagement met het politieke, maatschappelijke en kerkelijke leven en het onderwijs een jeugdig modern elan, door haar gehechtheid aan overgeleverde en in die tijd al bejaarde vormen van spiritualiteit, ik denk dan aan allerlei religieuze instellingen, toonde zij zich daarentegen van haar traditionalistische zijde. Of anders geformuleerd: modern en energiek in haar zendingsdrang naar de wereld toe maar in uiterlijke geloofsbeleving sterk aan de traditie gehecht. Dit laatste aspect behoorde m.i. ook niet tot de geestelijke bagage van moedersfamilie. Toen een kapelaan op huisbezoek aan grootmoeder vroeg, waarom haar zonen niet naar de congregatie van de H.Familie gingen, antwoordde zij:”ik krijg ze er met geen stok naar toe”. Het bovenstaande belichaamt een duidelijke discrepantie in mentaliteit van de beide families. De Prinsen waren merendeels wat grover van snit, volks in hun vermaak en concreet in hun gespreksstof. Het beeld dat zij bij mij oproepen, is dat van een typisch, zij het bezadigd, arbeidersgezin. Ik zou het stempel van arbeidersgezin niet zonder meer op vadersfamilie durven drukken. De toongevers van het gezin, Mien en Joop, maakten ideologisch noch sociologisch van deze sociale groep deel uit, terwijl in Bep en Willem daarentegen de geest van de klassenstrijd leefde. Deze familie vormde een niet-alledaags gezin. Zij had zich door studie en sociale en politieke belangstelling en bemoeienis aan het oude arbeidersmilieu ontworsteld. Geplaatst in het proces van de katholieke bewustwording behoorden de Beenakkers tot de kleine elite van de katholieke generatie die in de eerste decennia van onze eeuw bezield en geestdriftig aan de slag ging. Hun enthousiasme rustte op intellect en nuchterheid. Deze karakteristieke combinatie gaf aan de gesprekken op de Herensingel een intellectuele toon en blokkeerde in alle gezelligheidsverkeer luidruchtige en theatrale uitingen van het carnaval-genre. Geen feestneuzen of papieren mutsen, geen polonaises die zich hossend van de huis- naar de voor-

227

22722

kamer en vervolgens door de gang terug naar het begin verplaatsten zoals in de Decimastraat! Willem moest met het aantal keren, dat hij zich heeft laten verontschuldigen, bij zijn schoonfamilie wel de indruk van permanente onmisbaarheid gewekt hebben. Overigens was zo'n demonstratie van ritmisch geweld voor de deelnemers niet zonder physiek gevaar want eens zakte het gezelschap door de plankenvloer van de voorkamer. Een echte Beenakker vermeed ook in zijn individuele ontspanning theatrale effecten. Op dansles genoot Willem met Toos van de zwierige wals maar met figuurdansen met hun gebaren en buigingen stak hij naar zijn aard met grimassen en overdrijving de draak. Daarvoor had hij eerst Toos voor de muurbloem Suze van Wingerden moeten ruilen. (Suze had een ongelukkig huwelijk met een slager en begon na haar scheiding op Levendaal een eigen slagerij). Het zal niemand verbazen, dat een Beenakker pur sang door zijn gereserveerde karakter het ware gevoel voor expressieve kunstuitingen als dans en ballet mist en daardoor ook nauwelijks voor deze muzische genres belangstelling heeft. Er werd natuurlijk ook in de kring van de Beenakkers feest gevierd maar aan deze familiaire ontmoetingen ontbrak de “ruwe” gezelligheid van de “Decimastraat”. Wanneer er jubilea of gewichtige gebeurtenissen te vieren waren, begon tante Mien maanden tevoren met haar voorbereidingen. Zij zorgde voor verzen en liedjes op rijm en maakte van haar compositie een geïllustreerd boekje. Het feest concentreerde zich op het middagmaal, waarvoor grootmoeder zich dagen had uitgesloofd. Na het eten gingen de mannen naar de “kamer en suite” en de vrouwen naar de kleine keuken. Ik heb het over de Herensingel. Dan volgde de fotosessie met de box die vader in Zeeland van zeeppunten had gespaard. De familie stelde zich in de tuin in een rij op. Met wat geluk miste niemand zijn hoofd op de zwart-wit kiekjes. Als kind heb ik de toon die op de feesten heerste, als voornaam ervaren. Dit gevoel had deels met de entourage van tapijten en gestoffeerde stoelen te maken wij hadden zeil, kokosmatten en stoelen met houten zittingen- en deels met de elitaire samenstelling van het gezelschap want wie van mijn toenmalige speelmakkers had in zijn familie een dubbele vraagbaak van hemelse en aardse zaken: een heeroom en een onderwijzeres? (120) Zoals Bep en Annie, zong ook Toos onder haar huishoudelijke bezigheden. Zij had zelfs de gewoonte op straat te fluiten. Op de Oude Rijn hoorde familie Beenakker haar al vóór het aanbellen aankomen. Van de geciteerde berisping kon ik in het Woordenboek der Nederlandsche taal slechts vinden: “fluitende meisjes stuiten niet” (deugen niet). (121) Waarschijnlijk wordt hier de kolenboer Van Haasteren bedoeld, die op nr. 93 woonde.

228

(122) Zie blz. 40. Canoniseren betekent: op de lijst van heiligen plaatsen. (123) Dit citaat is eigenlijk aan Snickers ontleend, bisschop van Haarlem en later van Utrecht in de tweede helft van de vorige eeuw, Rogier, Katholieke Herleving, Den Haag 1956, blz. 315. (124) Zie deel 2. (125) Als telegrafist bediende Willem tijdens zijn dienst ook de spoorbomen die hij, zonder het naderende verkeer van paard-en-wagens, enkele auto's, voetgangers en fietsers te kunnen zien, tergend langzaam maar zonder aarzeling neerliet. Op de vraag van dominee Beukema van Nieuwdorp (in 1928 beroepen) of deze handelwijze wel verantwoord was, gaf hij het voor een gereformeerde predikant schokkende en bijna blasphemisch antwoord: “ach dominee, ik zeg altijd maar God zegene de greep”. Willem kon het met deze “zware” dominee overigens goed vinden alsook met diens dochters die geregeld op het station hun huiswerk maakten. Wat de auto's betreft, was hun verschijning in Lewedorp zó zeldzaam dat het zien van een personenwagen mij omstreeks 1936 in paniek bracht. Ik was toen vier jaar. De angst verdween, toen wij wat jaren later in het fiatje van oom Jan in Leiden een tochtje mochten maken. (126) Zie blz. 40. (127) Deze gegevens zijn te vinden in de Leidse courant van 23 mei. (128) Rie heeft ook op volwassen leeftijd een hond willen hebben maar het is er nooit van gekomen. (129) Tot omstreeks 1950 droegen wij ook hoge schoenen van het merk C.R.E.S. Deze schoenen hadden rubberzolen en werden daarom door de familie Beenakker van de Herensingel als ongezond afgekeurd. Ongezond of niet, dergelijke schoenen waren in gebruik goedkoop. (130) In onze familie “treurde” de ene zichtbaar om het matrozenpakje met een lange broek n.b., dat hij op zijn eerste communie moest dragen en de andere om het “pak op de groei”, dat de familie hem, lees zijn ouders, bij zijn plechtige communie, tegenwoordig de hernieuwing van de doopbelofte geheten, had geschonken. De laatstgenoemde was toen elf jaar en kon het jasje pas in de zesde klas van het gymnasium, zonder voor gek te lopen, dragen. (131) Ik denk dan aan deken Dessens die op zijn vijftigste deken van Leiden werd en op zijn achtenzeventigste in deze functie overleed. Zijn opvolger Homulle van 1879 was ook een doorzetter. In 1929 benoemd, bleef hij tot zijn dood in 1953 deken

229

22922

van Leiden. De pastoor die heeroom in Amsterdam zou ontmoeten, overtrof de vorigen in “zetelvastheid”: pastoor Stolk van 1853, in 1905 tot pastoor te Amsterdam benoemd en in 1933, bij de sluiting van zijn kerk, eervol ontslagen. Hij was toen tachtig jaar. (132) Dit ochtendblad werd door de in noot 67 genoemde Veraart opgericht als reactie op de zijns inziens conservatieve koers van de R.K.Staatspartij. Willem is vrijwel onmiddellijk abonnee geworden en was zelfs bereid ter ondersteuning een obligatie van 100 gulden te kopen. Hij bleef dit blad, ook toen hij in Lewedorp de krant een dag te laat ontving, tot de opheffing in 1938 trouw. Hij kreeg toen keurig zijn 100 gulden terug. In Rotterdam aangekomen, abonneerde hij zich op het katholieke avondblad “De Maasbode”. Ik zal deze brief achterin als bijlage opnemen. (133) Na het overlijden van heeroom werd het vrijgekomen geld door de familie aan tante Rie die geen inkomen had, geschonken. Maar als het om haarzelf ging, was Rie zorgeloos. Zij kon het daarom niet laten behoeftige familieleden te helpen. Overigens zij niet alleen. In de oude girorekeningen van mijn vader trof ik meer dan één keer de vermelding aan: “namens mijn oudste zoon, 150 gulden kolengeld voor…..” Op een goed ogenblik vond de familie haar zorgeloosheid te bar en plaatste haar onder financiële “curatele”. (134) Van der Loos, Geschiedenis der voormalige Sint-Catharina-kerk te Amsterdam, Haarlem 1935, blz. 166. (135) In vele pastorieën hing er een sfeer van oncritische eerbied, die oom Jan, in zijn hoedanigheid van vertegenwoordiger in electrische artikelen, er ooit toe bracht naar “Christus of hoger” te informeren. (136) Denkend aan de cognac in de mand, acht ik het niet uitgesloten, dat het bezoek op heerooms verjaardag (5 october) heeft plaatsgevonden en wel in 1930, in welk jaar zijn verjaardag op een zondag viel. Op zo'n kerkelijke feestdag kon heeroom gewoonlijk niet op familiebezoek, zeker niet van Amsterdam naar Leiden. In 1930 woonden wij in Zeeland. Voor vader was het onmogelijk vanuit Lewedorp in één dag op en neer naar Amsterdam te gaan. Hij heeft zijn broer waarschijnlijk tijdens de periode van het 3-octoberfeest, toen hij met zijn hele gezin in Leiden verbleef, bezocht. Onze ouders sloegen in het begin van hun huwelijk dit feest nooit over. Zij hadden een persoonlijke herinnering aan de viering van het Leids ontzet: hun eerste kennismaking. De kermis was voor de kinderen de grootste attractie. Vader heeft jaren achtereen bij het rad-van-avontuur een pop gewonnen. (137) Van der Loos o.c., blz. 7.

230

(138) Zie blz. 40. (139) Zij had een slechte bloedcirculatie. Daardoor kreeg zij tintelende, rusteloze voeten. Werd het haar te erg, dan ging zij op blote voeten op de koude plavuizen van de keukenvloer lopen. De gegevens, betreffende leeftijd en overlijden, zijn aan het gemeente-archief van Koog a/d Zaan ontleend. (140) Zie noot 76. (141) Ib. (142) Hij kocht een fiets van het merk “Fongers”. Dit vervoermiddel heeft veel moeten doorstaan: in de hongerwinter heeft het als pakezel gediend; op het vliegveld van Gilze-Rijen is het door een dienstplichtige zoon (Jan) min of meer gesloopt, daarna hersteld, vervolgens weer door de oorspronkelijke eigenaar (in slakkegang) gebruikt en ten slotte in 1957 in Eindhoven onder het gewicht van een aanstaande schoondochter/schoonzus (Maike) bezweken. (143) Als wij het goed begrijpen, heeft Toos zich nog op dezelfde dag in het bevolkingsregister van Koog a/d Zaan laten inschrijven. (144) Deze ouderlijke toestemming was in de practijk een formaliteit. Via de kantonrechter kon een weigering bijna altijd met succes vernietigd worden. Na drie maanden kreeg een dergelijk vonnis kracht van gewijsde (onherroepelijk). (145) Zie blz. 60. (146) Noot 119 (op blz. 222) gaat over de “ontvoering” en de verschillen in mentaliteit tussen de beide families. (147) Het huis wordt tegenwoordig bewoond door een kleinzoon van “gé-van-gé-nis” (fam. Bos). (148) In Lewedorp, de volgende woonplaats, zou zich het tegengestelde probleem voordoen: het vullen van twee grote kamers. Toen werden aangeschaft de divan met een beweegbare hoofdsteun en een loodzware bruin-leren fauteuil. Deze laatste zou na de verhuizing naar de Beukendaal in 1944 in deplorabele toestand naar de vliering gesjouwd worden. In 1951 zou de divan volgen, toen deze voor de boekenkast plaats moest maken. Beide zouden na de hun toegemeten tijd als grofvuil hun einde vinden.

231

23123

(149) Deze bruinachtige houtlijm, van beenderen gemaakt, werd in plakken gekocht en au bain marie in een lijmpot die op het gas of de kachel stond, gesmolten. Na het aanbrengen van de lijm werden de delen met enkele slagen van de hamer samengevoegd. De nog steeds loszittende kop van deze hamer moest om de paar slagen aangestampt worden. Als finishing touch werden de opgestuwde lijmresten met een gloeiend “strijkijzer” en wat professionele vocht, spuug, vloeibaar gemaakt en vervolgens aangedrukt. Aangedraaide touwen hielden de gelijmde stukken op elkaar. Timmeren bleef voor Willem, bij gebrek aan belangstelling, een zaak van improviseren. (150) In de bovenbouw stond de chic van de vooroorlogse armoe: de niet-kristallen glazen in allerlei vormen en maten met de stereotiepe versiering van ingeslepen arabesken. Onder het blad van het buffet bevonden zich twee laden met een koperen beslag. In de linker lag, hoewel de “Dikke Van Dale” tafelzilver voorschrijft, het bronzen bestek en in de rechter servetten. In het dressoir-gedeelte werden borden, schalen, kopjes enz. opgeborgen. (151) Elke generatie leert af en elke generatie leert bij. In zijn kinderjaren hoorde Willem nog de waarschuwende woorden van zijn moeder: “denk aan mijn kousje”, wanneer hij met zijn broer op de vloer boven de huiskamer aan het stoeien was. Een kousje is een dun weefsel dat in de gasvlam gaat gloeien en daardoor licht geeft: het z.g. gloeikouslicht. De geringste trilling kon dit dunne weefsel tot stof doen vervallen! Maar vóór zijn vijftiende zou Willem, door de intrede van het electrisch licht, het bestaan van het negentiende-eeuwse wonder van het gaslicht met het kousje al weer vergeten zijn. Welk kind kan in het tijdperk van het spiraalmatras nog door zijn bed zakken? De jeugd van tegenwoordig kent de ongemakken noch risico's van de onderlagen. Wie de driedelige Van Dale raadpleegt, komt wel iets over onderlagen te weten maar blijft in het ongewisse over het soms destructieve verschijnsel van het “door het bed zakken”. Hij moet het doen met “door het ijs zakken”. Het krakend breken van planken of de stille plof van onderlagen die hun houvast hadden verloren, kon zich in de nacht bij een onrustige slaap onverwachts voordoen maar meestal was 't het directe gevolg van gestoei of van een gevecht om de beperkte ruimte die de twijfelaar bood. Werd het strijdrumoer te erg, dan werd vader naarboven gestuurd. Hij gaf met zijn pantoffel de verplichte roffel slagen op de opgeworpen beschermende dekens, terwijl de kinderen op de gespeelde tuchtiging als bij afspraak met luid gekerm reageerde. Bleek de rust niet hersteld, dan kwam moeder zelf. Onder haar schoonmoeders motto: “hoe groter geest des te groter beest” sloeg zij met de hak van haar schoen links en rechts bressen in de verdediging. Tegen dit krachtdadig moederschap moesten de zonen het ten slotte afleggen. Het kapokmatras bezorgde de slapers ook een probleem. Na verloop van tijd

232

“verstofte” het, waardoor er geleidelijk in het midden van het bed een holte ontstond. In dit uitgeholde grensgebied ontmoetten de slapers elkaar vroeg of laat. Wakker of halfwakker kropen zij, onder nijdig rukken aan het laken en de dekens, weer omhoog. In de Rotterdamse jaren lagen de jongens in twee tweepersoonsledikanten: het ene was een opklapbed met een spiraalmatras en het andere een ouderwets ledikant met onderlagen, geel van kleur. Door het vertrek van de kinderen kwam er geleidelijk meer ruimte in huis en bed. Als gevolg daarvan verdween omstreeks 1952 het gele ledikant en nog in hetzelfde decennium het bijna niet te tillen opklapbed. Beide werden door eenpersoonsbedden vervangen. Het ouderlijke tweepersoonsledikant zou in het begin van de jaren tachtig de weg van het grofvuil volgen. (152) Tijdens de mis werden de kaarsen gewijd en vervolgens in een processie meegedragen. (153) “Leiden zoals het was”, Zwolle 1993 vlg. (154) Tot in de jaren vijftig gebruikten employés van de spoorwegen voor hun locale correspondentie de achterkant van oekazes en mededelingen. (155) Zie blz. 53. (156) Onder het personeel ontstond daardoor een coöperatieve sfeer van verheimelijking en creatieve misleiding. Wat het laatste betreft, ontbrak het weleens aan coordinatie. Zo kon het gebeuren, dat de ene opzichter op hetzelfde tijdstip de schuld van de vertraging van goederentreinen op de harde noorden- en de andere op de nog krachtigere zuidenwind schoof. Een dode collega gold als een “Godsgeschenk”. Personeel en bazen riepen hem eendrachtig tot (overleden) zondebok van alle nog niet opgeloste zaken uit. Dan was er nog de sik, een lichtgewicht onder de rangeerlocomotieven en de lieveling van rangeerders en machinisten. Deze machine was zó licht dat het wissel soms onder zijn gewicht niet werkte. Dan moest het wissel, na het verbreken van de zegel, met de hand overgehaald worden. Het ontzegelen betekende altijd een papieren verantwoording. Haastige machinisten konden met zwaardere machines het wissel met geweld openrijden, met als gevolg dat het automatische systeem weleens niet meer functioneerde. Handbediening werd dan nodig om de storing te verhelpen. In zo'n geval werd er met de collega's van de sik gesmoesd en kreeg het lichtgewicht de schuld van het technisch falen Van alle rangeerlocomotieven maakte geen machine zoveel werkuren als de sik! Er werd ook met de chef van de werkplaats heel wat geregeld. Er kon bij het rangeren van alles misgaan, b.v. bij het “heuvelen”. Via de rangeerheuvel werden

233

23323

goederentreinen in één of meer wagons voor verschillende richtingen gesplitst (Van Dale). Wagons, waarvan geen bestemming bekend was, werden op een zijspoor gezet. Op het handelsterrein “Feyenoord” was dit de z.g. tweede buitenlijn. De uitdrukking, synoniem met vergaarbak van het materieel, waarmee het personeel geen raad wist, was zó diep in de geest van rangeerders geprent, dat een rhetorische uitroep van pastoor Vijverberg “waar moet dat heen” in zijn zondagse preek tijdens de vroegmis van 6.30u. aan de mond van een uit de nachtdienst gekomen rangeerder het bevrijdende antwoord ontlokte: “naar de tweede buitenlijn”. Het feitelijke rangeren was een riskante bezigheid die bij de uitvoerders de mentaliteit “de baas te slim af te moeten zijn” heeft aangekweekt. Een te krachtige stoot van de rangeerlocomotief kon bij het heuvelen een wagon beschadigen of bij de wissel doen ontsporen. Als de eigen vindingrijkheid faalde, werd er getracht het ongeval met de werkplaats, buiten de boeken om, te regelen. Bij schade zocht het personeel naarstig naar een verborgen breuk in het metaal. Soms werd er één met urine nagebootst! Dan was er nog het publiek dat van tijd tot tijd bij de chef of bij “Utrecht” kwam klagen over het nachtelijke lawaai dat de omgeving uit haar slaap hield. (Door het meeste werk van het handelsterrein Feyenoord in de jaren zeventig naar de Kijfhoek bij Barendrecht te verplaatsen werd de overlast aanzienlijk beperkt.) De rangeerders moesten ook op hun woordkeuze letten. De versterker bracht eens, schallend over het handelsterrein een stroom van onwelvoeglijke taal voort, doordat een grapjas deze, bij een ruzie, op Post T had aangezet. Zoals de lezer intussen opgemerkt zal hebben, was het werk van de rangeerders vol neteligheid. (157) Zie blz. 60 en noot 111. (158) Zie het volgende hoofdstuk. (159) Zie blz. 73. (160) Zie het volgende hoofdstuk. (161) Zie blz. 74 en noot 76. (162) Zie blz. 62. (163) De andere horeca-ondernemer aan de Toldijk heette Adriaan Oosthoek,geboren te 's-Heerenhoek in 1883. Hij woonde op nummer H 182. Het tekent de jonge bestaansgeschiedenis van Lewedorp, dat de huizen jarenlang (sommige tot in de jaren vijftig) niet volgens straten werden genummerd maar met een letter en een getal aangeduid. Na de tweede wereldoorlog brak de gemeentelijke overheid geleidelijk met dit onpractisch systeem dat haar bij de toe-

234

name van het aantal huizen geregeld tot hernummering dwong. Zo is ons huis 3 à 4 keer vernummerd. Toen onze ouders zich in 1927 in Lewedorp vestigden, was het huisnummer “H 126”. (164) Er bestaat over zijn godsdienst een merkwaardige onzekerheid. Volgens het bevolkingsregister is hij protestant maar zijn kinderen zaten op de katholieke lagere school van Lewedorp. Een protestant op een katholieke school was in die tijd even onbestaanbaar als een duivel in de hemel. Daarom rekenen wij hem onder de katholieke dorpelingen. (165) De caféhouder is de jongere broer van de schoolmeester. (166) De financiële gegevens zijn ontleend aan het kohier, betreffende het schoolgeld, Gemeente-archief Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nrs. 2341 en 2342. (167) Deze schatting berust op de samenhang van de hierna volgende gegevens. Al lezende in het bevolkingsregister, hebben wij steekproefsgewijs het aantal katholieken en protestanten geturfd. Daaruit bleek ons, dat beide godsdienstige groeperingen elkaar numeriek min of meer in evenwicht hielden. Het leerlingenbestand op de katholieke en protestantse lagere school toont in het begin van de jaren dertig hetzelfde beeld. Beide scholen hadden drie klassen (A. de Smit, De burgerlijke en kerkelijke geschiedenis van ’s-Heerarendskerke, 1959, blz. 78,79). Het gemiddeld aantal leerlingen op de katholieke lagere school bedroeg volgens het kohier van de schoolgelden aan het einde van de jaren twintig 75. In het daarna volgende decennium kwam het gemiddelde boven de 100 te liggen. De Pius-almanak levert ons een ander gegeven. Volgens de allereerste en dus nauwkeurigste opgave telde de parochie in 1930 370 zielen. Wij moeten overigens wel beseffen, dat dorps- en confessionele grenzen niet samenvallen. Sommige protestantse kinderen gingen in Nieuwdorp op school, terwijl de niet in Lewedorp woonachtige katholieken daar toch de kerk en de school bezochten. Gegevens van een volkstelling hadden ons over het precieze aantal inwoners kunnen inlichten, ware het niet, dat de gebruikte code ons niet duidelijk is. Uit de in 1930 gehouden telling blijkt wel, dat de gemeente 'sHeerarendskerke, waartoe ook Lewedorp, Nieuwdorp en wat gehuchten behoorden, 3950 inwoners telde. In de jaren dertig groeide het katholieke volksdeel zó sterk dat er in 1941 tot uitbreiding van de school met een vierde klaslokaal besloten werd (De Smit o.c., blz. 79). Aan het einde van de oorlog beschikken wij voor het eerst over een exact gegeven betreffende het inwonertal. In januari 1945 deelde de burgemeester aan het provinciale distributiekantoor namelijk mede, dat Lewedorp 1383 inwoners had. Voor de andere dorpen waren de getallen als volgt: 2384 (Nieuwdorp), 1837 ('s-

235

23523

Heerarendskerke) en 756 ('s-Heerhendrikskinderen). Deze numerieke gegevens zijn te vinden in: G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 1650. Vergelijken wij de som van deze getallen met het inwonertal van 1930, dan ontdekken wij voor de toenmalige gemeente ’s-Heerarendskerke een explosieve bevolkingsgroei van meer dan 60%. Deze komt grotendeels op rekening van de door de Duitse legerleiding gelaste inundaties op Tholen en SchouwenDuiveland. Volgens Van der Ham, schrijver van “Zeeland 1940-1945”, dl. 2 in 1989 verschenen, bedroeg het aantal vluchtelingen, afkomstig van deze eilanden, op Zuid-Beveland ongeveer 3100 (blz. 292 en 294). Zij vestigden zich vooral in Ierseke, Goes en Krabbedieke. Door zijn geringere opvangcapaciteit zal Lewedorp veel minder evacué’s dan de grotere plaatsen gehuisvest hebben. Maar geen enkele boerderij en geen enkel groot huis zal zijn overgeslagen. In samenhang met de al vermelde gegevens schatten wij het inwoneraantal in 1930 op maximaal 1100. Na de oorlog werd er een stagnatie in de groei door vergrijzing en migratie zichtbaar, die tot sluiting van het nieuwe klaslokaal zou leiden (De Smit, ib.). In 1980 telde Lewedorp 1629 inwoners (Encyclopedie van Zeeland, dl. 2, Middelburg 1984, blz. 149). De groei zette zich, zij het vertraagd, in de jaren tachtig voort. De “Provinciale almanak” van 1992/1993 geeft 1727 inwoners. (168) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, ingekomen stukken, nr. 305. (169) Het station, eigenlijk een halte met een abri, werd in october 1877 geopend, De Smit o.c., blz. 80. (170) De Smit o.c., blz. 76, 89. G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 305 (ingekomen stukken). (171) Martinus Rijk x Johanna Boonman (1885-1932). Kinderen: Willem (1912 – 6/1/1999), Jan (1913), Kees (1914-1934), Jacoba (1915), Klaasje/Klazina (1917), Rinus (1918), Kee (1920), Bas (1923), Frans (1924) en Joontje (1929). Een tante hielp, naar mij later is gebleken, ook mee in het huishouden.

236

(172) (Paulus Raas (1899 - ) x Anna (1902- ). Kinderen: Rinus (1925), Koos (1926) en Leentje (1931). Rinus is in 1996 al overleden. (173) Cornelis Magnus (1873-1914) x Digna Geus (1877). Kinderen: Kee (1902), Sien (1905), Jan (1907-13 october 1929), de tweeling: Laurens (in 1909 geboren en in 1957 verongelukt) en Kees (in de jaren dertig overleden), Agaat (1910), Maria (geboren in 1912; zij was geestelijk en lichamelijk gehandicapt) en Adriana (=Sjane/Jane) (1913). (172) Deze brief van 26 maart 1927, aan tante Mien gericht, wordt als autograaf achterin opgenomen. (173) Onze zus is eens, op het hek aan de kant van Rijk zittend, achterover in deze pas verspreide drek gevallen. Ondanks veelvuldig wassen en het overvloedig gebruik van eau de cologne bleef zij dagenlang een agrarisch luchtje verspreiden. Vader heeft naderhand een gat in de put geslagen, waardoor de inhoud in een gegraven en afgedekte greppel kon wegstromen. (174) Aniline is een kleurloze vloeistof, uit steenkoolteer bereid (Van Dale). De opvallende eigenschap van deze grondstof is, dat de aniline bij aanraking met vocht een onuitwisbare “verfstreep” oplevert. Daarom hadden de Spoorwegen het gebruik van dergelijke potloden in de buitendienst voorgeschreven. (175) Zie blz. 78 en noot 148. (176) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 305 (ingekomen stukken). Het was in deze jaren heel gewoon eens in de maand een electrische stofzuiger te huren. Op een goeie dag kwam een vertegenwoordiger bij onze ouders een met de hand aangedreven stofzuiger demonstreren. Al “blaasbalgend” bewoog hij zich als een dansende kozak door de kamer, waarop vader zei: “u weet zeker wel, wie dit werk moet gaan doen. Pak je spullen maar in. Ik ga niet als een kikker door de kamer springen”. (179) Zie noot 114. (180) Zie blz. 3. (181) Zie blz. 149 vlg. (182) Wij hadden een regenput maar deze werd niet gebruikt. Wij pompten het water uit het reservoir dat vanuit de waterwagen van de Spoorwegen geregeld werd gevuld. Na 1932 werden wij en de boeren op de provinciale waterleiding aangeslo-

237

23723

ten. Het jongste kind van dit gezin onderging als laatste de sanitaire reiniging onder de pomp, als vader op de kinderen moest passen. De boeren waren in het begin niet zo blij met het smakeloze leidingwater. Zij hadden liever regenwater dat zij van het dak in tonnen opvingen en enigszins gereinigd dronken. Het ijzerhoudende bronwater was voor consumptie niet geschikt. (183) In “het land der letteren”, blz. 348, Amsterdam 1982. (184) Gelukkig voor tante Rie, dat zij nooit in het Zeeuwse polderland heeft gewoond, waar de nabijheid van de stromen de duur van het onweer leek te verlengen. Zij had van jongs af een vreesachtige natuur, vaak verhuld onder een overrompelende brutaliteit. Op onweer kon zij panisch reageren. Haar broer Willem heeft door de methode van aanschouwelijkheid zijn kinderen voor een ongeremde angst voor dit natuurgeweld behoed. Zodra het onweer losbarstte, werden de kinderen zonodig uit bed gehaald, de luiken, als zij gesloten waren, geopend en de gordijntjes opzij geschoven om de “pracht” van de verlichte hemel te kunnen bewonderen. Wij volgden met de ogen de bliksemschichten. Deze sloegen meer dan eens in op de bliksemafleiders die boven ons dak uitstaken. Wij hadden zelf uit voorzorg ter hoogte van de radio-antenne een bliksemafleider laten aanbrengen. Ik weet niet zeker of wij tijdens deze instructie met de frequentie van de bliksem kruistekens maakten. Ik acht het zeer onwaarschijnlijk, dat dit plattelandsritueel een bestanddeel van vaders les was. Niettemin sloeg ik, toen wij al 3 à 4 jaar in Rotterdam woonden, tijdens een onweer, op weg van school naar huis, op het Afrikaanderplein tot verbazing van mijn klasgenoot een kruisteken. Hij vroeg mij zonder een zweem van spot naar de reden van dit gebaar. Zijn goedmoedige reactie lijkt mij te verklaren uit het grote aantal Brabanders in dit oude deel van Rotterdam-Zuid. (185) Een bepaald aantal Tjoklat-zegels (ik geloof 7 stuks) leverde een gratis reep op. Daar wij nooit chocolade repen kochten, was het aan te raden de klandizie over de verschillende winkels van Jamin te verdelen. In de oorlog raapten heel wat mensen weggeworpen peukjes van sigaretten op, de z.g. buk-shag. (186) Herdenkingsboekje n.a.v. het vijftigjarig bestaan van de parochiekerk van Lewedorp in 1978. In 1927 hadden de katholieken in de gemeente 'sHeerarendskerke geen eigen kerk. Degenen die in het gelijknamige dorp of de omgeving woonden, gingen in Heinkenszand ter kerke en die van Lewedorp, Nieuwdorp en omgeving in 's-Heerenhoek. Op het platteland reden de boeren in de wagens die normaal voor boerenwerk werden gebruikt. Zij werden schoongemaakt en er kwam een linnen kap overheen en men plaatste er enkele planken in, waarop de mensen konden zitten.

238

Volgens het herdenkingsboekje (blz.2) vervoerde Remijn met zijn Fordbusje geregeld dorpelingen naar Lewedorp, 's-Heerenhoek en Nieuwdorp. Toos heeft zich ooit, platgedrukt tussen rokken, kappen en oorijzers van struise Zeeuwse schonen, aan een tocht gewaagd. (187) De translatie (overbrenging) van zijn relieken in 1907, gelijk te stellen met het opgeven van het klooster, naar de abdij van de benedictijnen van Oosterhout vergrootte zijn bekendheid onder de apologetisch ingestelde katholieken van Nederland, die vanuit hun verleden alle sympathie hadden voor slachtoffers van vervolging of achterstelling. De katholieken werden in de 3de Franse Republiek (18701940) herhaaldelijk slachtoffers van de agressieve anticlericale regeringspolitiek die zich o .a. tegen kloosters en het katholieke onderwijs keerde. De relieken werden pas in 1952 naar Frankrijk teruggebracht. (188) Thea en Wim werden op de dag van hun geboorte gedoopt en Jan en Ton de volgende dag. (189) Het is mogelijk, dat het gezelschap met het Fordbusje van Remijn, het openbaar vervoer van die dagen, naar 's-Heerenhoek is gegaan. Digna Magnus ging, ondanks protest van vader die het verkleden maar tijdverspilling vond, in haar zondagse Zeeuwse klederdracht. (190) Ach en wee riep de huishoudster van pastoor Boos, toen zij dit arme schaap als een bosje bloemen tussen de rechterarm en het lichaam van vader geklemd zag. (191) Koog a/d Zaan had tot 1932 nog geen katholieke kerk. Onze ouders gingen elke zondag naar de kerk in 't Kalf, een dorpje dat deel uitmaakte van de gemeente Zaandam en dat op ongeveer twee kilometer afstand van het ouderlijk huis was gelegen. (192) Tijdens de periodieke controle van het parochiële kasboek informeerde heeroom bij deken Kuilman naar diens financiële deskundigheid. Deze gaf hem toen dit eenvoudige attest van zijn bekwaamheid: “in een kasboek staan links de debet- en rechts de creditposten. Voor mij is de zaak financieel in orde, als de uitkomsten links en rechts dezelfde zijn”. (193) In zijn boekje van 1885 heeft D. van Kollem regels van het bezigue-spel gegeven. Voor de nieuwsgierigen onder u volgt hieronder een samenvatting. Aan dit kaartspel kunnen 2,3 of 4 personen meedoen. Voor elke deelnemer is er één spel kaarten nodig. Zo'n spel bestaat uit 32 kaarten (2 t/m 6 doen niet mee). De aas is de hoogste, dan volgt de tien en daarna heer, vrouw enz. Ieder krijgt 8 kaarten. De rest wordt op een stapeltje gelegd. De bovenste is troef.

239

23923

Er zijn twee manieren om punten te halen: a) door middel van roem: 4 azen leveren 100 punten op, 4 heren 80 pnt. enz. (t/m boer), heer en vrouw van troef (mariage royal) geeft 40 pnt., en heer en vrouw van een andere kleur 20 pnt. De punten van roem zijn alleen te halen, als iemand aan de beurt is gekomen Het is de zaak in de laatste fase van het spel, waarin het stapeltje op zijn eind loopt, vast te stellen, welke roem nog niet is gedeclareerd. Het kan van de laatste kaarten afhangen of die roem alsnog gerealiseerd wordt. De defensieve tactiek zal er dan op gericht zijn zelf aan slag te blijven om zó te verhinderen, dat de tegenstander aan de beurt komt en zijn roem declareert. b) door hoge waarden in slagen binnen te halen. Zolang als er nog een stapel is, mag iedereen verzaken. Zodra deze stapel is verdwenen, moet ieder kleur bekennen en zelfs een hogere van dezelfde kleur opgooien dan die van de voorafgaande speler(s). Wie een renonce in een kleur heeft, moet dan troeven. De score wordt met een kaart, voorzien van een wijzer en getallen, op een soort parkeerkaart gelijkend, bijgehouden.

(194) Het hele Franse gezegde luidt: “frappez, frappez toujours” sla, sla steeds door; dat wil zeggen: men moet steeds op hetzelfde aambeeld slaan (Van Dale). (195) De minimalisten onder de kerkgangers beperkten hun aanwezigheid tot de offerande, consecratie en de nuttiging volgens hun interpretatie van het antwoord op vraag 269 “welke zijn de drie voorname delen van de mis”.Voor de jongere generatie, geheel onbekend met de folklore van het oude collectewezen, volgen nog wat bijzonderheden. Het plaatsgeld was een onderdeel van een gevarieerd, arbeidsintensief en rumoerig collecte-systeem, waarin geen girale gezinsbijdrage paste noch mandjes die van links naar rechts werden doorgegeven maar sprake was van een persoonlijke bediening door collectanten die na de preek in een vaste formatie langs de banken gingen. De belangrijkste man verliet als eerste de bank der collectanten en droeg, wit gehandschoend, de schaal voor de bijzondere noden die per zondag konden verschillen. Na hem kwamen de drie “klingelende stokdragers” die voor de (kleine) vaste lasten van hun eigen kerk collecteerden. Zij maakten devote kerkgangers op hun aanwezigheid attent door hun aan een lange stok een zakje voor te houden, waaraan een belletje hing. (Heeroom ergerde zich aan dit storend gerinkel en heeft als pastoor eigenhandig en zonder enige ruggespraak de belletjes verwijderd.) In deze collecterende slagorde bewogen zich, niet minder lawaaiig, de ophalers van het plaatsgeld voort, die, met een geldstuk op de bank tikkend, mensen uit hun gepeins of plotseling opgekomen godsvrucht wisten te wekken.

240

De garde van de kaarsendragers, uit jonge misdienaars gerecruteerd, vormde de charmante achterhoede van de collecterende meute. Sommigen van hen straalden een Gerardus-Majella-achtige onschuld uit, die op het kerkvolk haar financiele uitwerking niet miste. Het getuigde van zakelijk inzicht dit wapen van vertedering in druk bezette missen in te zetten. Toen Wim nog “Pim” heette, heeft hij in de parochiekerk van Christus-koning heel wat rondjes onder de hoogmis moeten lopen. (196) Maar soms riep hij zelf de “drukte” over zich af door aan zijn neiging tot overdrijven toe te geven. In zo'n bui kon hij opzettelijk aan het instandhouden van een onschuldige vergissing voedsel geven. Hij bracht daardoor zichzelf en anderen dan in een lastig parket. Maar dit gedrag leverde wel menig amusant verhaal op, dat, in familiekring aangedikt, zou voortleven. Zo wordt er verteld, dat er jarenlang op het handelsterrein “Feyenoord” op verzoek van een klant, eerst met bevreemding en naderhand als de gewoonste zaak van de wereld, een naam werd omgeroepen, die niet op de loonstaat voorkwam maar waarop Willem wel reageerde. Hij moest wel, omdat hij zelf de oorzaak van dit abuis was geweest. In Lewedorp werd Toos ongewild de hoofdpersoon van een petite histoire, waarvan de bouwstenen in de herinnering zijn vastgelegd. Met enige fantasie is het volgende verhaal te reconstrueren. De wat simpele wegwerker Pietje Vette, bijgenaamd “Pepe” (wegens zijn pijp?), ontmoette Willem aan de voorkant van ons huis. Er ontstond bij het hekje een geanimeerd gesprek. Pietje: “Beenakker, hoe gaat het met moeder de vrouw en het kind?”. Willem(niet begrijpend maar voorkómend): “uitstekend”. Pietje: “is het een jongen of een meisje?”. Willem (hij raakt op dreef): “een jongen” (deze is intussen al twee jaar oud). Toos verschijnt aan de voordeur. “Een Zeeuws mirakel “ moet Pietje hebben gedacht en hij roept: “nu al op én aan het werk!”. Toos kijkt hem verbaasd aan maar stelt bij het zien van haar man als een goed getrainde echtgenote geen vragen. Zij zwaait, mompelt iets onverstaanbaars en gaat naarbinnen om er op Willem te wachten. Tot op hoge leeftijd kon Willem zijn neiging tot theatrale overdrijving niet bedwingen. Hij liep tegen de tachtig, toen hij, in een discussie met een boze achterbuurman over de hoogte van onze bomen, zijn voorliefde voor theater nog eens demonstreerde: “niet alleen deze bomen weg, zie je de schuurtjes, hekjes en struiken, alles moet plat en onder het asfalt, meneer, zover het oog reikt” (met brede gebaren zijn woorden onderstrepend). Onze man week geschrokken naar achteren. (197) Zijn vrijmoedig optreden als zanger doet mij aan een uitspraak denken van Havank (pseudoniem van Van der Kallen (1904-1964), schrijver van detectiveromans) die deze in de mond van de hoofdpersoon inspecteur Carlier, bijgenaamd De Schaduw, legt: “de kerk is de enige plaats, waar ieder vrijelijk en zonder gêne mag zingen”.

241

24124

(198) Op blz. 9 van het herdenkingsboekje lezen wij, dat het versleten pijporgel in 1942 voor 750 gulden is verkocht. Van dit geld werd 400 gulden voor de aanschaf van een harmonium besteed. Het zou tot 1950 duren, éér er een nieuw orgel werd aangekocht. De kosten bedroegen toen ongeveer 15000 gulden (blz.11). (199) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nrs. 2341 en 2342. (200) Zie noot 129. (201) Zij heette C. van Bers. Haar collega's waren Pieter van den Dries, hoofd van school en meester A.Pieters die hem in 1936 als hoofd zou opvolgen. (202) In de eigenlijke wettekst staat alleen, dat de ouders verplicht zijn hun kinderen uiterlijk op zevenjarige leeftijd naar school te sturen. De toelichting is gedetailleerder. Daarin staat te lezen, dat scholen, waar het leerjaar in de eerste helft van het jaar begint, alleen kinderen mogen aannemen, die vóór 1 april zes jaar worden. De andere scholen mogen alleen kinderen toelaten, die deze leeftijd vóór 1 september bereiken. (203) Zie dl. 2. (204) Zie dl. 2. (205) Zie blz. 117. (206) In 1948 kregen de katholieken voor het eerst een kleuterschool (Smit o.c. blz. 79). Daardoor heeft slechts de jongste van het gezin tot zijn ongenoegen, in Rotterdam, de kleuterschool bezocht. (207) G.A.Goes, afd.'s-Heerarendskerke, nr. 515. (208) De opening van de school dateert van 1924 en die van de kerk van 1928. Daardoor is het bestuur van de school van ouder datum dan dat van de kerk. Het schoolbestuur heeft bewust zijn zelfstandigheid bewaard, daar anders de waarborgsom in gevaar zou kunnen komen (Herdenkingsboekje blz. 4 en 8). Deze mededeling is in strijd met een notitie, te vinden in het G.A.Goes, afd.'sHeerarendskerke, nr. 145. Daarin staat te lezen, dat in 1930 de overdracht van de R.K. school aan het kerkbestuur heeft plaatsgevonden. (209) In 1996 leefde Pieters nog.

242

(210) Encyclopedie van Zeeland o.c., dl.II, blz. 426. (211) Zie noot 125. (212) Thea heeft eens onder de ogen van de treinbestuurder uit woede haar broer zo'n krachtige duw gegeven dat hij met zijn achterhoofd tegen de voorruit sloeg. Zijn hoofd bleek sterker dan de ruit, waarin een grote ster verscheen. In zijn dagrapport vermeldde de bestuurder steenslag als oorzaak. Jan was geen vechtersbaas. Zijn weerloosheid, in de wereld van kinderen eerder een slechte hoedanigheid dan een deugd, maakte hem voor pesterijen kwetsbaar. Het getreiter speelde zich vooral in de trein af. Vader werd het op een goed ogenblik zat. Toen het weer eens mis was, pakte hij de beide jongens in de kraag, bracht hen naar de loods achter het stationnetje en zei: “nu vechten jullie het uit”. Nadien was het met het pesten gedaan. (213) In een onderhoudend boek (“Gesloten Huis”, Amsterdam 1994) beschrijft Nicolaas Matsier, (geb. 1945) alledaagse voorwerpen, kleding en huiselijke gebruiken uit zijn jeugd. In zijn beschrijving herken ik vele dingen uit mijn jeugd. (214) Ik herinner mij ineens een andere gevleugelde uitdrukking van deze juf. :”Pas op kinderen, mijn bloed wordt karnemelk”. (215) Op woensdag mochten zij eerder de klas verlaten om de trein van 11.32u. te halen. Anders moesten zij tot 16.14u. wachten. (216) Zij was de echtgenote van Hugo de Groot, de man van de boekenkist. In dit gedicht prijst Vondel Maria (van Reigersberch) om haar slimheid. (217) In het begin liet moeder het bestede bedrag opschrijven en betaalde dan naderhand. Na een meningsverschil over de rekeningen ging zij op contante betaling over. (218) Enc. “De Grote Oosthoek”, Deventer, vanaf 1976, dl. 17, onder schoolmelkvoorziening. (219) Deze merknaam ging door het gebruik op grote schaal over in een aanduiding voor een type drank. Hetzelfde is met “chocomelk” van Nutricia gebeurd. (220) Woordenboek der Zeeuwse dialecten, Den Haag 1974. (221) “Voetbal is oorlog”. Ik doel niet op de gevechten tussen straten, waarover ik het op blz. 41 vlg. heb gehad. Hillegersberg kende een groot aantal sympathisanten van de N.S.B., wat

243

24324

op gevoelens van onlust wijst. (222) Wij zullen voor de geïnteresseerde lezer nog wat technische bijzonderheden over het knikkerspel geven. De stalen kogel, om met het bijzondere te beginnen, werd altijd in één adem met “hokkie knar” genoemd. Het woordenboek van de Nederlandsche Taal onthult ons wel de betekenis van “knar”, knikker, maar laat ons wat de geheimzinnige naam “hokkie” betreft, in het ongewisse. Is hokkie soms een verbastering van “hokje”, een afgesloten of hoe dan ook, begrensde ruimte? Dan denk ik, dat hokkie knar niets anders dan “een spelletje knikkeren” betekent. Het is een spel van regels en uitzonderingen en, in gecompliceerde situaties, het terrein van vinnige casuïstiek. Het gaat als volgt. Iedereen zet het afgesproken aantal knikkers in en legt deze in het door krijt omlijnde vakje. Wie aan de beurt is, mag niet rechtstreeks met zijn kogel op het potje mikken. Hij moet trachten de kogel van zijn tegenstander(s) te raken en door het maken van een “carambole” proberen de knikkers uit het vakje te stoten. De tegenstander, wiens kogel getroffen is, doet voor dit spelletje niet meer mee.Daarom zal iemand die als eerste zijn kogel in het veld brengt, deze natuurlijk naar de rand van het speelveld dirigeren om zijn tegenstander(s) zo weinig mogelijk kans te geven zijn kogel te treffen. Op den duur ligt er één of liggen er meerdere kogels dichtbij of op één lijn met het potje en de speler. Wie aan de beurt is, spreekt dan de geheimzinnige en door mij niet te verklaren formule “doortroes” uit. Hij richt vervolgens in schijn op de kogel die de weg naar het potje blokkeert maar mikt in werkelijkheid op de knikkers. Raakt hij ze, dan begint dikwijls de fase van de tijd rovende casuïstiek: “je miste met opzet de kogel” of “hij lag niet in één rechte lijn”. Er was nog een uitzondering op de regel van het “indirect raken”, die gelukkig voor geen enkele discussie vatbaar was. Lag de kogel, als er slechts twee meespeelden, achter het potje, dan mocht je rechtstreeks op de knikkers mikken. Dit “hogeschool-spel” kende, zoals het tegenwoordige voetbal, ook de “plotselinge dood”, wanneer je kogel bij het werpen in het potje terecht kwam en daar bleef liggen. De huis-, tuin-, en keukenvariant van het knikkerspel was het pieken. Wie erin slaagt de laatste van de ingezette knikkers in het kuiltje te schieten, mocht de hele pot nemen. Tijdens het spel werd er nauwkeurig op toegekeken, dat er niet geschoffeld werd. Je mocht niet, aldus Van Dale, met de rug van de vinger over de grond schuiven. Ook dit technisch onderdeel was voor felle discussies vatbaar, omdat het verschil tussen beide technieken tijdens het spel niet altijd precies waargenomen kon worden. Achter deze onduidelijkheid stak vaak opzet van de speler. (223) Na onze verhuizing naar Rotterdam-Zuid probeerde Thea haar schoolopleiding daar af te maken maar moest er vanwege haar hoofdpijn en het langdurige reizen

244

van afzien. (224) H.B.S. is te vergelijken met Havo/Atheneum. (225) Rogier, “Verschijnsel van culturele inertie bij de Nederlandse katholieken” in: Terugblik en Uitzicht, dl. 1, blz. 669. De klassieke uitdrukking “Ultima Thule” betekent gebieden die op de uitertste grens van de wereld liggen. Bedoeld werden IJsland, Noorwegen enz. (226) Al deze en andere gegevens betreffende het gymnasium zijn op het Gemeentearchief van Middelburg in het fonds “gymnasium” te vinden. (227) Tirocinium was een Griekse woordenlijst voor beginners. (228) Aan zijn Leidse jeugd herinnert het verhaal, waarin “Jantje-stap-allemachtig” figureert. Klein van stuk paradeerde deze politieman parmantig met zijn sabel langszij. Bij relletjes verscheen hij te paard. In geuren en kleuren heeft vader ons meer dan één keer verteld, hoe één van de relschoppers zijn schouder onder de gelaarsde en gespoorde voet van Jantje zette en vervolgens rechtop ging staan. En daar lag het paradepaardje van de Leidse politie. (229) In 1924 werd het fietsplaatje ingevoerd. Wie op de fiets reed, moest het op één van de voorgeschreven plaatsen bevestigen: “aan de hoofdbuis, de stuurstang of aan de bovenbuis die horizontaal loopt, mits in het laatste geval binnen een afstand van 15 cm van het stuur”. Het kostte een rijksdaalder per jaar.Wie zijn fiets buiten liet staan, haalde uit voorzorg het plaatje er af; anders liep hij het risico, dat het gestolen werd. De mensen die van de steun (uitkering) leefden, kregen het voor niets. Er werd dan wel een gat in het plaatje geslagen. Willem was geen held in het verkeer, zeker niet in de stad. Hij bewoog zich aarzelend en met een slakkegang op de fiets voort. Hij remde voor elk voertuig af, dat mogelijk zijn pad zou kunnen kruisen. Niettemin presteerde hij het eens in Rotterdam-Zuid een achterspatbord van een voorganger in de kreukels te rijden, wat gezien zijn geringe snelheid en voorzichtigheid een wonder mag heten. Na het citeren van een artikel uit het verkeersreglement van 1934: “u had stoptekens moeten geven”, liet hij de man overdonderd achter. (230) Blz. 53. (231) Zie noot 87. (232) Zie blz. 94. (233) Toen Joop en Wim, in de oorlog in Schoorl logerend, eieren gingen zoeken, han-

245

24524

delden zij als stadskinderen die van de natuur vervreemd waren. Het was niet zozeer de spanning of sensatie die zij zochten maar eerder nieuwsgierigheid die hen bewoog en ertoe bracht een collectie van uitgeblazen eieren aan te leggen. Zij namen bij het leeghalen van nesten soms grote risico's. Zo is Wim ooit uit een vijf-meter-hoge denneboom gevallen. Een tak brak tot zijn geluk zijn val. (234) Het Sloe strekte zich uit ten noorden en ten zuiden van de spoordijk die vóór de deltawerken Zuid-Beveland en Walcheren verbond. In oude “Bosatlassen” wordt alleen de zee-arm van de Westerschelde (ten zuide van de spoordijk) “Sloe” genoemd. Het zeegebied ten noorden van de spoordijk is bijna geheel in het kader van de deltawerken ingepolderd. Waar vissen hebben gezwommen en vogels genesteld, loopt nu de Calandweg en ligt er een vliegveld. (235) De volwassenen mochten vanaf hun 21e tot hun 60e levensjaar in de veertigdaagse vasten één volle maaltijd per dag gebruiken en slechts bij één maaltijd vlees eten. De onthoudingswet, het zich van vlees onthouden, was, wat de leeftijdsgrenzen aangaat, radicaler. De verplichting gold voor het leven en zij begon met het 7e levensjaar. (236) Ievallig is een Zeeuws woord en betekent hier “zich niet lekker voelen”. A.K. Gelderblom, geb. in 1873, werd in 1899 tot gemeente-arts benoemd. Hij nam in 1939 ontslag en werd door zijn zoon die in ±1994 overleden is, opgevolgd. Het behoorde tot de taak van de gemeente-arts minvermogende burgers gratis of voor weinig geld te behandelen (G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 147). Voor de jaren 1932,1933 en 1934 bedroeg het aantal minvermogende patiënten die door hem behandeld waren, respectievelijk: 59, 63 en 64 (G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nrs. 437, 485 en 539). (237) In de watersnood-gebieden zijn deze boerenhuisjes als eerste in 1953 door de stormvloed weggespoeld. (238) J.Beishuizen en E.Werkman, De Magere jaren (1929-1939), Alphen aan de Rijn 1980, blz. 29. (239) Zie noot 111, blz. 220. (240) Over Veraart zie noot 67. Max van Poll was vóór de oorlog één van de leidende katholieke journalisten met grote invloed op katholieke jongeren en katholieke arbeiders. Toen hij in het katholieke weekblad “De nieuwe eeuw” geen gelegenheid kreeg propaganda voor zijn sociaal-politieke ideeën te maken, stichtte hij het ochtendblad “De Morgen”. Dit blad werd de spreekbuis van katholieken die critiek op de R.K.Stp. hadden. Veraart werd één van zijn belangrijke medewerkers.

246

Hun acties hadden succes. Het program van de R.K.Stp. werd herschreven en Veraart werd bij de verkiezingen van 1925 op een verkiesbare plaats gezet. Max van Poll kwam in 1929 in de tweede kamer. De verwachtingen die hij bij katholieke critische jongeren had gewekt, loste hij als parlementslid niet in. Hij was een groot kenner van Nederlands-Oost-Indië en werd na de oorlog op dit terrein de deskundige voor de K.V.P. (Katholieke Volkspartij). De gegevens zijn ontleend aan het “Biographisch Woordenboek van Nederland”, supplement I, blz. 462 vlg. (241) In het standaardwerk “De Algemene Geschiedenis der Nederlanden” wordt in de honderd bladzijden die aan het interbellum (1918-1939/1940) worden besteed, de term “kinderbijslag” zelfs niet genoemd. De index van het Staatsblad levert tot de kinderbijslagwet van Romme, in januari 1941 van kracht geworden, ook geen inlichtingen op. Alleen de kranten blijven als bron van informatie over maar de meeste zijn door het systeem van mikrofiches voor de serieuze onderzoeker ontoegankelijk geworden. (242) Th.Mulder, Kinderbijslag (in de reeks “Praktijkboeken sociale zekerheid”), Kluwer 1985, blz. 13. (243) Het bedrag fl.1565 laat ik voor het jaar 1931 gelden, omdat het grootste deel van het schooljaar in het desbetreffende jaar viel. In 1932 verdiende Willem volgens dezelfde redenering het kale bruto loon van fl.1612. (244) Op deze affaire kom ik in dl.2 terug. (245) België devalueerde in maart 1935 met 28%. (246) Beishuizen/Werkman o.c., blz. 53. (247) Beishuizen/Werkman o.c., blz. 98. (248) Zie blz. 95. (249) Wecken is een methode van conserveren door middel van verwarming en afsluiting van de lucht. In een tijd dat er nog geen koelhuizen bestonden, was de keuze van verse groenten in de winter beperkt tot spruiten, bewaarkool, peen enz. Omstreeks 1900 werd er een methode ontwikkeld om zomergroenten te conserveren. De benodigdheden waren: glazen, rubberringen, afsluitbeugels, een ketel met een glazenhouder en een thermometer die via een opening uit de deksel van de ketel stak. Wecken was een tijdrovende en arbeidsintensieve bezigheid, waarbij de hygiene strikt in acht moest worden genomen. Het was algemeen bekend, dat vrouwen die ongesteld waren, in deze periode de weckglazen lieten staan. Onvoldoende

247

24724

voorzorg leidde tot bederf, waardoor de rubberringen loslieten. Glazen, ringen en deksels werden daarom in water en soda uitgekookt. Zij bleven tot het ogenblik van gebruik in het hete water. Moeder kookte eerst de groenten op het petroleumstel en deed deze vervolgens in de hete glazen, niet te vol, anders zou de inhoud in de weckketel overkoken. Daarna sloot zij elk van de glazen onmiddellijk met een ring, deksel en beugel af. Zij plaatste de potten op de houder die al in de ketel stond. De glazen stonden slechts in enkele centimeter water. Dan sloot zij de ketel met de deksel af en liet de 45 cm-lange-houder met de thermometer door het gat in de steel van de glazendrager zakken. Ik neem aan, dat de zware ketel daarna op de potkachel werd gezet. Na de vereiste kooktijd bracht moeder de glazen onmiddellijk naar de koele, donkere kelder en verwijderde de beugels. Zij controleerde eerst dagelijks en daarna geregeld of de glazen gesloten bleven. Moeder heeft in Rotterdam, het laatst in de Joubertstraat (in de Afrikaanderbuurt), op deze wijze nog groenten en vruchten geconserveerd maar is er ten slotte mee opgehouden, toen er te veel glazen opengingen. Dit kwam door het gebruik van kunstmest, vertelde oom Bert Vreeburg, tuinder van beroep. Haar laatste weckprestatie was het conserveren van tomaten. (250) Het tijdschrift “Spoor- en Tramwegen, nr. 11 1950, blz. 184. (251) Een beproefde methode was een emmer water, met een krant toegedekt, die in het midden licht ingesneden was. In het centrum werd dan een stukje kaas gelegd. (252) Over eerlijk gesproken: deze kruidenier claimde bij de Spoorwegen een schadevergoeding voor zijn wit uitgeslagen hammen die hij overigens met een gerust hart aan zijn klanten verkocht. Hij had dan wel eerst met een vette lap de aanslag verwijderd. Hij kreeg zijn geld, omdat de klant bij de Spoorwegen koning was. Dit vervoersbedrijf verdedigde dit axioma op een wijze die een zeker gevoel voor humor verraadt. Toen Willem eens een klant het vervoer van diens fiets op grond van het reglement geweigerd had, gaven de Spoorwegen deze man na diens klacht gelijk. Toen Willem voor de tweede maal zijn gelijk trachtte te halen, besloot “Utrecht” de discussie met een verwijzing naar een artikel, dat Willem van zijn ongelijk wel zou overtuigen. En wat stond er in dat alles onthullende artikel: “bij het optreden van papegaaien-ziekte moeten er de volgende maatregelen genomen worden”. Willem begreep de wenk. Doordrammen zou zijn carrière schaden. (253) In de jaren zestig werd deze fabriek door “Vredestein” overgenomen. Het heeft niet mogen baten. Omstreeks 1970 viel het doek definitief over “Heveadorp”. Het archief werd aan het provinciaal-rijksarchief van Arnhem overgedragen. Dit fonds is een toonbeeld van een waardeloze verzameling papieren, doordat bijna elk persoonlijk element, in de vorm van brieven, discussies, klachten ...., bij de overdracht is vernietigd. De opruimers zijn er zelfs in geslaagd het bestaan van

248

C.R.E.S.-schoenen te verdonkeremanen, terwijl dit product zó belangrijk was dat er speciale C.R.E.S.-schoenenwinkels kwamen. De telefoonboeken uit deze jaren tonen dit aan. Alleen het onbelangrijke, juridische en technische gedeelte is bewaard gebleven. (254) Sinds de jaren zestig had vader in de Benelux een onbeperkt vrijvervoer; voordien was het aantal reizen in Nederland, België en Luxemburg beperkt. Bovendien moest de reiziger die naar de twee laatstgenoemde landen ging, van tevoren zijn reisroute opgeven. Wie daarvan afweek, kwam in moeilijkheden. Zo ook Willem die eens een wraakzuchtige Belgische conducteur trof. Deze had namelijk in een Nederlandse trein problemen gehad. De conducteur nam het vervoersbiljet in beslag en gaf het aan de chef van het eerstvolgende station. Uit de wegrijdende trein hangend, keek hij met voldoening op zijn werk terug. Toen de conducteur uit het zicht was verdwenen, zei vader tegen zijn broer Joop: “even kijken of de chef een goede spoorman is”. Hij groette de stationschef en pakte zonder enig commentaar het vervoersbiljet uit diens handen. De chef knikte beleefd en verdween, blij van de administratieve rompslomp verlost te zijn. (255) Een foto in het familie-album heeft het bezoek aan de Antwerpse dierentuin vereeuwigd. Wim staat hierop met de rug naar de fotograaf. Hij kon zijn ogen niet van de gevaarlijke leeuwen afhouden. (256) Voor het kaartclubje van vaders collega Mange (rangeerder) gold dit verbod blijkbaar niet. Bij het jaarlijkse etentje raakte diens vrouw een ronde achter. “Vooruit Truus, nu moet jij “hoevers” nemen”, spoorde Mange zijn echtgenote aan. Deze rangeerder was een veelzijdig man. Zijn collega's riepen hem vaak als regenbezweerder te hulp. En daar stond dan Mange met zwaaiende armen de regenwolken weg te duwen. (257) Appels en peren van eigen “boomgaard” ontbraken overigens op ons menu, doordat vader de vruchtbomen in een vlaag van berekende woede had omgezaagd. Het was al verschillende malen gebeurd, dat boerenjongens uit verveling, om de spanning of uit een oerinstinct van vruchtenverzamelaars, in onze nietige boomgaard hadden “gebogerd” (een Zeeuws woord). En dan te weten, dat elk van deze boerenjongens in zijn eigen tuin vruchtbomen had staan! Op een keer kwamen wij onverwacht een dag eerder uit Leiden terug. Wij zagen onder de bomen afgeplukte appels en peren gereedliggen,soort bij soort, om 's avonds meegenomen te worden. Met zijn jas nog aan, greep vader de zaag en zaagde alle vruchtbomen om onder het motto: “wij niet, dan jullie ook niet”. De boeren spraken er later schande van. (258) Zie blz. 97.

249

24924

(259) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 714, 1936. (260) Rederijker-tijdschrift, jaargang 1852. 261) Zie blz 110; G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 1708, 1936. Meester Maes woonde met zijn gezin in de buurt van de herberg van J.Vermeule. (262) Ib. (263) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 448, 1933. In de latere opgaven komt de naam “L.Traas” niet meer voor. Het café van J.Vermeule, het oudste van het dorp -het bestond al vóór 1917- werd in 1961 door de deltawerken en de afbraak van vele huizen in de buurt van het voormalige stationnetje gesloten (nr. 1731).In het voormalige café woonde in 1997 de familie Kasteleins(!). In 1961 deed ook Oosthoek het “café de Tol” aan Omer Schrier van de hand (nr. 1736). Van der Dries leverde in 1966 zijn drankvergunning in. Hij ging in de olie en benzine (nr. 1731). In dat jaar sloot ook Menheere zijn café (nr. 1736). (264) Op grond van het grote leeftijdsverschil van 29 jaar is aan te nemen, dat Sjaak een kind uit het tweede huwelijk was. (265) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 508, 1934. (266) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 560, 1935. (267) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 385, 1929. (268) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 179, 1937. (269) In Heinkenszand viel het kermisweekend omstreeks 10 juli en in Goes omstreeks 15 augustus. (270) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 525, 1934. (271) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 472, 1933. (272) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 648, 1934. (273) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 664, 1935. (274) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr 671, 1935.

250

(275) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 145 en nr. 671. (276) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 650, 1934. (277) Vóór de oorlog heette de gemeentelijke dienst van sociale zaken “burgerlijk armbestuur”. (278) De gegevens zijn aan de “Middelburgse courant” en aan de familie-overlevering ontleend. (279) Zij trok bij de familie Van ’t Westeinde in. Deze woonde in de Middellandstraat 127 (G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke,nr.1718). In het bevolkingsregister van Rotterdam komt haar naam niet voor. (280) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, nr. 385, 1929. (281) H.Courths-Mahler (1867-1950) was een veel gelezen schrijfster van “wensdroomlectuur” maar wij spraken thuis van een “schrijfster van wazige japonnetjes”. Moeder heeft overigens nooit romans van haar gekocht. (282) De door Baden-Powell, beroepsofficier, in 1907 gestichte padvinderij was aanvankelijk op militaire leest geschoeid. (283) Op de fiets gebruikte vader in het donker een carbid-lamp om te voorkomen, dat hij van de dijk in de sloot zou rijden. Zo’n lamp gaf nl. veel licht. Tijdens de laatste kerstnacht van de oorlog (1944) heeft onze lamp met tientallen andere in de nachtmis gebrand. Wij hebben hem naderhand nooit teruggekregen. (284) G.Bomans, Een mooie tijd, Elsevier 1978, blz. 10. (285) De kerstboom is van Duitse oorsprong. Hij heeft in de eerste helft van de vorige eeuw in Nederland het eerst bij de protestanten en gaandeweg ook in katholieke huisgezinnen ingang gevonden (“Het Woordenboek der Nederlandsche Taal”, te vinden onder “kerstboom”). (286) Moeder deed meestal haar boodschappen in Goes maar af en toe ook in de Zeeuwse hoofdstad, zoals in een anecdote is vastgelegd. Toen zij eens op weg erheen de overweg bij ons huis passeerde, riep vader haar bij het voorbijrijden van de trein toe: “neem kopjes, schotels en borden mee”. Het hele servies met de Japanse sierkopjes, door punten op blikgroenten bijeengespaard, lag namelijk aan gruzelementen. Thea was bij het spelen onder het theemeubel gekropen en zonder na te denken plotseling opgestaan met het voorspelbare gevolg.

251

25125

(287) Artikelen in zijn krant “De Morgen” hebben hem waarschijnlijk nieuwsgierig gemaakt. Het is niet bij het aanschaffen van het woordenboekje gebleven. In 1934 of later schafte hij een kleine grammatica in Arnemuiden aan. In dat dorp was ook een Esperantoclub. (288) Zie blz. 43 vlg. (289) Zo ook, toen zijn zoon Jan na veel moeite erin was geslaagd in 1955 telefoon op de Beukendaal te krijgen. De PTT was door de schaarse capaciteit van de centrales toen karig met het uitgeven van nieuwe nummers. Door aan te voeren, dat zijn aanwezigheid op het laboratorium in Leiden bij calamiteiten noodzakelijk was, werd er alsnog een telefoon bij ons thuis geïnstalleerd. Vader hield tot de dag van zijn vertrek het bezit van dit apparaat voor het “Witte Huis” verborgen om te voorkomen, dat de personeelschef hem bij ziekte van een collega telefonisch zou oproepen. Hij had niet bang behoeven te zijn. Zijn kinderen waren zó goed getraind dat zij al antwoord gaven, éér de loopjongen van de chef aan de deur was uitgesproken. “Mijn vader is niet thuis, ik weet niet waar hij is en ook niet, hoe laat hij thuis zal komen”. Wie aan de hand van dergelijke administratieve bescheiden een historisch onderzoek naar het reilen en zeilen van gezinnen van het spoorwegpersoneel zou instellen, moest wel tot de merkwaardige conclusie komen, dat hij met gebroken gezinnen te doen had, waarvan de vader geregeld de hort op was. (290) Na zijn eerste Amerikaanse reis (circa 1952) kwam Jan thuis met enthousiaste berichten over een wasmachine die alles kon: wassen, spoelen, centrifugeren en drogen. Een dergelijke machine had onze hele bijkeuken kunnen vullen. Wij kochten echter in 1952 of 1953 een kleine Hoover met een wringer. Het einde van het tijdperk van borstel en wasplank werd daarmee ingeluid. In november 1955 volgde de aanschaf van een centrifuge van het merk Siemens voor 320 gulden, terwijl vader toen ongeveer 400 gulden in de maand verdiende! Wanneer het om de aanschaf van moderne apparatuur ging, was moeder de initiatiefneemster. Vader was als een echte Beenakker behoudend, maar gelukkig wel voor rede vatbaar. De “Herensingel” is, wat het comfort betreft, in de jaren dertig blijven steken. Sinds tante Mien werkte, ging bij onze grootouders de was de deur uit. Dat is, uitgezonderd het laatste oorlogsjaar, altijd zo gebleven. (291) Wij hebben de wastobbe voor het laatst in de Joubertstraat gebruikt. Daarna ging moeder, zolang als er nog zeep was, op borstel en wasplank over. Maar al gauw brak op de Beukendaal, waarheen wij in februari 1944 waren verhuisd, de zeeploze periode aan. Wat wij vóór de oorlog gehamsterd hadden, was op. Wij vereenvoudigden toen het wasproces tot spoelen en “nevelen”. Met deze kryptische omschrijving bedoelden wij: het onttrekken van het niet-schone goed aan nieuwsgie-

252

rige blikken door de was achter lakens op te hangen. (292) Overdrijven wordt bestraft. Deze leerles moest vader trekken, toen hij het builtje “blauw” eens te lang in de witkalk had laten hangen. Jarenlang keken wij in de w.c., bijkeuken en het trappenhuis tegen blauwe muren aan. Hij heeft het moeten weten. (293) Tot het begin van de jaren vijftig bracht ik nog boorden naar een strijkinrichting die in een souterrain op de hoek van de Hillevliet en Beyerlandse laan gevestigd was. Omstreeks 1953 kwamen er nylon overhemden met vaste boorden op de markt. Het was sindsdien afgelopen met het zoeken naar boordenknoopjes en voorlopig ook met het strijken van overhemden. Toen Jopie als een goed getrainde gezinsverzorgster toch aanstalten maakte deze te gaan strijken, zei vader: “niet doen, het overhemd strijkt zich wel aan je bast”. Met deze kunststof deed nog een nieuwigheid haar intrede: de witte baleinen die voor de scherpe puntvorm van de boorden zorgden. (294) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, inv. 1707, 8 december 1931. Uit een door Corrie Rijk terloops gedane mededeling is mij naderhand gebleken, dat kruidenier Vreeke ook een kapperszaak is begonnen. Het anecdotisch verhaal kan dus ook op hem slaan. (295) Ons haar werd thuis met de tondeuse geknipt, dikwijls niet zonder luidruchtig commentaar, wanneer vader het botte instrument knippend en trekkend voortbewoog. (296) Vader was, naar mij kort geleden is gebleken, al in de maand van zijn aankomst in Lewedorp (maart 1927) in het bezit van deze kaart, toen hij in september van dat jaar de op blz. 131 vermelde verklaring van de burgemeester ontving. Deze ontdekking ontneemt aan mijn hypothese het fundament. (297) Zie blz. 151. (298) Ik herinner mij in dit verband nog levendig zijn woorden en het daarbij behorende gebaar: “als ik het trillen van mijn handen wilde bedwingen, dan kneep ik er stevig in”. (299) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, inv. 1725, 11 november 1944. Na een niet al te lange tijd werd het echtpaar Driedijk vrijgelaten. Beiden hervatten hun werk in de kapperbranche (fam. Rijk aan Ton). (300) Zie blz. 94 en noot 114.

253

25325

(301) In het dorp deed toen het verhaal de ronde, dat Siene in de zomer om 6 uur in de morgen de luiken opende om daarna weer naar bed te gaan. (302) Deze veekoeken zijn gemaakt van resten van geperste lijnzaad, met meel gemengd. (303) Zie blz. 89. (304) G.A.Goes, afd. 's-Heerarendskerke, inv. 1719. (305) Alle kinderen, vijf in getal, zijn na 1930 geboren. G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, inv. 1723. (306) Zie blz. 123. (307) Zie blz. 95. (308) In de “Katholieke Encyclopaedie”, Amsterdam 1949, lezen wij onder “anodebatterij” het volgende: “de anodebatterij bestond uit een reeks van in serie geschakelde zakbatterijen, in één blok gegoten, later uit een aftakbare in één blok gegoten batterij van droge elementen”. (309) Zie blz. 87. (310) In de steden was het tot ongeveer 1950 een alledaags verschijnsel, dat groenteboeren vóór de winter mudden aardappels bij hun klanten afleverden. De reden van deze vroege aankoop ligt voor de hand: zij waren in de herfst goedkoper dan later in het jaar. (311) Zie noot 286. (312) De getuigenissen over dit incident lopen uiteen. Volgens Dora Prins reed haar broer Tinus met zijn verloofde Henriëtte de sloot in; volgens onze oudste broer waren het Bart en Rie. Heeft tante Dora gelijk, dan zijn er niet vier maar zes familieleden van moederskant op de fiets naar Lewedorp gereden. (313) In haar jeugd zijn haar amandelen verschillende keren geknipt. (314) Zie blz. 92. (315) Willem, Jan, Kee (Corrie) en Frans zijn ongetrouwd gebleven. Zij wonen nog steeds in de boerderij van hun ouders. Willem is op 6 januari 1999 overleden.

254

(316) Zie noot 130. (317) Zie noot 254. (318) Heeroom heeft waarschijnlijk al eerder een buitenlandse reis ondernomen maar deze in verband met de ziekte van zijn moeder moeten afbreken. (319) Deze brief wordt in de bijlagen opgenomen. Heeroom bleef de gang van zaken met belangstelling volgen. In zijn nalatenschap bevond zich een herderlijk schrijven van de bisschop van Namen d.d. 1946, waarin deze de verschijningen voor echt verklaarde. (320) Heeroom heeft eens op verzoek van een Waalse pastoor (Bonjean?) in het Frans biechtgehoord, misschien wel tot vreugde van de penitenten die een onverstaanbaar Waals dialect kunnen spreken. (321) N.Greiteman, Op zoek naar de tweede onschuld, Baarn 1981, blz. 44. De schrijver heeft vóór 1920 als leerling op het klein-seminarie, dat toen in Voorhout gevestigd was, gezeten. (322) Het vooroorlogse Fiatje van oom Jan, vertegenwoordiger in electrische artikelen, viel bij dit bakbeest in het niet. Het had geen vier deuren en ook geen treeplank maar het was wel de eerste auto, waarin ik heb gezeten, toen oom Jan ons over de hoge bruggen naar het station van Leiden wegbracht. (323) Ik herinner me in dit verband een voorval dat zich meer dan tien jaar geleden in het huis van mijn broer Joop afspeelde. Zijn schoonvader, een voormalige politieman, was aan het woord. Toen zijn vrouw hem eens in de rede viel, zei hij: “Mientje, hou je mond”, waarop Joops moeder prompt reageerde met: “ben je helemaal bedonderd”. (324) Met dit exclusieve, bijna liturgische gebaar hield moeder bij het thee of koffie drinken haar kopje vast. (325) Zie blz. 132 vlg. Het is voor een kind heel erg een feestmaal of zelfs één van de gangen te moeten missen. Zulke dingen vergeet je niet. Ook ik niet. Zo is het vijfentwintigjarig priesterjubileum van heeroom in mijn geheugen gegrift, doordat ik mij één of meer gangen door darmklachten moest ontzeggen. Het was op dinsdag 21 mei 1946. Wij leefden nog in de naweeën van de oorlog. Er was schaarste en verschillende zaken waren nog op de bon. Heeroom had zijn familie op zijn pastorie in Voorburg uitgenodigd. De tafel was rijkelijk van heerlijke gerechten

255

25525

voorzien. En toen trof mij het genoemde onheil! (326) Zie blz. 72. In 1937 volgde de verbouwing tot een zwembad en in 1979 werd dit zwembad gesloopt (Leidsjaarboekje, 1980, blz. 133 vlg.). (327) Zie noot 51. (328) Zie noot 95. (329) Zie noot 119 (blz. 223). In de Decimastraat kostte zo’n type huis toen 3000 gulden. (330) Hij heeft als tekenaar op het Zoölogisch instituut te Leiden gewerkt. In de zomer van 1982 ontmoette ik op het Griekse eiland Ithaka een wetenschappelijk ambtenaar die nog vol bewondering over zijn vogeltekeningen sprak. (331) Rogier, Terugblik en Uitzicht o.c., dl.I, blz. 665. Rogier heeft de rede “Het verschijnsel der culturele inertie bij de Nederlandse katholieken” in 1958 uitgesproken. (332) G.A.Leiden, inv. 544 (Hartebrugkerk), nr. 791. (333) A.M. Lauret, Per imperatief mandaat, Nijmegen 1967, blz. 119. (334) Een seculiere priester is geen kloosterling. (335) Mien heeft later de gemaakte kosten terugbetaald (zie blz. 37). (336) Rogier, Herdenken en Herzien, uitgeverij Ambo 1974, “herdenking van A.J.C.Rüter”, blz. 435. (337) Tante Mien had eens een flesje “vlekkenwater” gekocht. Zij prees dit wondermiddel met zoveel ophef aan dat Willem zich niet meer beheersen kon en tot ontzetting van de familie een grote druppel inkt op het jaarverslag aan de inspecteur liet vallen. (338) Rector F. Bernefeld werd in 1931 tot priester gewijd. In 1996 vierde hij zijn vijfenzestigjarig priesterfeest. (339) Een lelie is het symbool van een heilig verklaarde maagd, niet-martelares. De palmtak is het symbool van een martelaar/martelares. (340) G.A.Leiden, inv. 544 (Hartebrugkerk), nr. 1035.

256

(341) Zie blz. 27 vlg. (342) Zie blz. 26. (343) In haar evacuatieschrift (zie blz. 184) noteerde tante Mien in december 1944 zeventig adressen van ouders die al dan niet bereid bleken leerlingen in huis op te nemen. Dit aantal kan de sombere verwachting bevestigen. (344) Het ligt voor de hand, dat dit overwicht door de oorlog ongewijzigd bleef. Niemand van de zusters kon immers naar de missie.Tante Mien zal heel wat zusters hebben zien komen en gaan want de onderwijscongregatie had enige tientallen scholen in Nederland. Sommige zusters werden elders opnieuw hoofd van school of maakten in de kloosterlijke hiërarchie promotie. (345) Zie noot 83 (blz. 214). (346) In het tot 1994 bijgewerkte genealogisch repertorium komt de naam “Bernefeld” niet voor. Een tak van deze familie is blijkbaar aan het einde van de vorige of het begin van deze eeuw naar Nederland gekomen. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de vader van de rector van origine een Duitser is geweest en de Nederlandse nationaliteit heeft verkregen. Wij zouden hem in de oorlog een “halve Rijksduitser” hebben kunnen noemen. Een echte Rijksduitser woonde in Nederland en had nog de Duitse nationaliteit. Willem zat met zijn kwalificatie waarschijnlijk niet ver van de waarheid af. (347) Het bisschoppelijke mandement van mei 1954 droeg de titel “De katholiek in het openbare leven”. In dit boekwerkje werd het lidmaatschap van socialistische partijen en vakverenigingen voor katholieken verboden. (348) De Sint-Theresiaschool had een centrale gasverwarming. In october 1944 werd in Leiden de gastoevoer gestaakt. Wegens de koude besloot het bestuur, in afwachting van een betere oplossing, de leerlingen van 1 tot 20 november naar huis te sturen. (349) Zij waren vijf in getal: grootmoeder, Mien, Jan, Rie en neef Jan uit Rotterdam die daar ondergedoken zat. Zij zijn niet lang in het huis van tante Jans gebleven. Het was er veel te klein en overvol. (350) Tante Mien heeft tot haar pensionering in 1960 meestentijds op de Mariaschool gewerkt. (351) Zie noot 125. Vóór de electrificatie werden de bomen door de overwegwachter,

257

25725

die in het wachthuis 52 woonde, met de hand bediend. (352) Er staat in “Verzonken spoor”, door G. Jansen, Utrecht 1989, op blz. 35 vlg. een interessant interview met een overwegwachteres die kort na de eerste wereldoorlog bij de N.S. in dienst kwam. (353) Sinds 1927 worden de tijden van vertrek en aankomst na 12 uur met dubbele cijfers aangegeven: 2 uur n.m. werd voortaan 14 uur. Er ontstond een spitsvondige discussie over wat te doen, wanneer de trein om middernacht aankwam of vertrok. De Spoorwegen kozen voor een compromis. De trein die om middernacht binnenkwam, deed dat om 24 uur. Vertrok hij, dan ging hij om 0 uur weg. (354) Zie blz. 125 (355) Met het doortrekken van de electrische leiding tot op korte afstand van ons huis stonden slechts enkele meters de aanleg van electrisch licht bij ons thuis in de weg. Onze ouders verzochten de Spoorwegen om aftakking van de leiding naar ons woonhuis. De N.S. weigerden echter met als motivering, dat de wachtkamer van het station ook geen electrisch licht had (G.A. Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, inv. 574, 8 mei en 25 juli 1935). (356) Zie blz. 30. (357) De Groningse variant van de overplaatsing verbaast mij. Bij het doorwerken van het bevolkingsregister heb ik de stellige overtuiging gekregen, dat alle of bijna alle employés, in Lewedorp en ’s-Heerarendskerke werkzaam, naar Brabant of andere standplaatsen in Zeeland werden overgeplaatst. (358) Er zou eens een verhuizing naar Middelburg overwogen zijn, waar op het station woonruimte was vrijgekomen. In de jaren dertig had dit aanbod aantrekkelijke kanten gehad. De kinderen behoefden dan niet meer met de trein naar school en de ouders hadden allerlei voorzieningen voortaan bij de hand. Wij zijn toch niet verhuisd. Het had geen zin kosten te maken, daar vader, eerder vroeg dan laat, overgeplaatst zou worden. Periodieke verandering van standplaats behoorde immers, als het om jong personeel ging, tot de strategie van de N.S. Onze ouders zouden wellicht van gedachte zijn veranderd, als zij hadden geweten, dat zij tot in 1938 in Lewedorp zouden blijven. (359) G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, nr. 715. (360) G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, nr. 387. (361) Zie blz. 110, 136 en noot 261.

258

(362) Zie blz. 105 vlg. (363) Deze brief zal als bijlage worden opgenomen, samen met de schriftelijke reacties die naar aanleiding van zijn sterven op 23 juli 1998 zijn gepubliceerd. (364) G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, inv. 470, mei 1934. (365) G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, nr. 574. (366) G.A.Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, nr. 715. (367) Het land der letteren o.c. blz. 332. (368) De huidige patatfabriek is eigendom van Mc.Cain. Deze heeft in de jaren zeventig(?) een handelsonderneming in aardappelen van de gebroeders Huige uit Nieuwdorp overgenomen. Deze voormalige eigenaars hielden kantoor in één der stationsgebouwen. Het slopen van het stationsgebouw werd aan het schildersbedrijf “Franse” in Kwadedamme gegund. De eigenaar van dit bedrijf wilde de stenen voor de bouw van zijn woonhuis gebruiken. Zijn zoon was zo vriendelijk mij enkele foto’s ter beschikking te stellen. De sloopvergunning is als bijlage opgenomen. (369) De familie Goense heeft de boerderij verkocht en zich daarna in Sint-Philipsland gevestigd. In 1997 leefde moeder Goense nog in het bejaardenhuis van Lewedorp. (370) Zie blz. 88. (371) Zie blz. 94. (372) Zie blz. 88. (373) Zie noot 125.

259

25925

BIJLAGEN Voorgeslacht van W.F.G.L. Beenakker (19/10/1834 – 4/3/1898) CORNELIS CORNELISSEN TE TETERINGEN X PETRONELLA JANS IN DE 17E EEUW  JAN CORNELIS BEENHACKERS GEB. CA. 1650 TE TETERINGEN X OP 28-1-1680 CATHALIJN JAN HUYBRECHTS SCHOENMAKERS  CORNELIS JAN BEENHAKKERS GEB. 3-3-1683 TE TETERINGEN X OP 20-2 1707 ANNEKEN JANE MATHEEUSSEN  JAN BEENHACKERS GEB. CA. 1710 TE TETERINGEN; OVERLEDEN 8-11-1754 X OP 4-5-1738 BEROEP: BIERKRUIER, KOOPMAN, WINKELIER E I HUWELIJK MET ELISABETH HAMEL OVERLEDEN 20-6-CA.1740 2E HUWELIJK OP 14-11-1745 MET HERMINA LEDUC UIT ZUTFEN  MARTINUS BEENAKKERS GEB. 1745 TE BREDA; OVERLEDEN 25-12-1817, KLEERMAKER X OP 4-11-1783 IN DE GEREFORM. KERK TE ROTTERDAM JACOMIJNTJE BLANSJER (OF BLANCÉ) GEB. TE LEIDEN EN OVERLEDEN MEI 1837 TE LEIDEN KINDEREN UIT DIT HUWELIJK: GEBOREN TE ROTTERDAM GEBOREN TE LEIDEN 3 BROERS EN EEN ZUS JOHANNES W.F.G.L.BEENAKKER MARTINUS PAULUS WILHELMINA GEB. 11-7-1784 GEB. 25-10-1795 TE LEIDEN OVERL. 29-9-1840 TE LEIDEN PROTESTANT, BEROEP:SJOUWER X 1E HUWELIJK CA. 1828 MET JOHANNA BEEK DOCHTER : WILHELMINA FREDERIKA SOPHIA (ORANJE NAMEN!!!) GEB. 1829 OVERL. 23-2-1830 2E HUWELIJK OP 7-11-1833 MET ELISABETH VAN WENT GEB. 17-2-1799, R.K. BEROEP:SPINSTER KINDEREN:  W.F.G.L. ADRIANA WILHELMINA MARTHA MARG. GEB.19-10-1834 GEB.3-8-1836 GEB. 27-1-1839 OVERL. 4-3-1898 OVERL. 1860 OVERL. 1846 RK. BEROEP: SJOUWER, OPPERMAN, TABAKSKERVER X OP 5-6-1867 BENJAMINA VAN WENT GEB. 6-8-1835; OVERL. 19-2-1916 R.K. BEROEP:WERKVROUW  JOHANNES CHRISTIAAN BEENAKKER GEB. 17-4-1865; OVERL. 28-12-1936 X OP 15-8-1894 JACOBA MARIA SMIT GEB. 25-7-1864; OVERL. 30-3-1951

260

Nakomelingen van W.J.P. Beenakker en C.M.M. Prins

W.J.P. BEENAKKER

X

C.M.M. PRINS

KINDEREN:

1.JOANNES JOZEF MARIA GEB. 1-2-1926; OVERL. 23-7-1998 HOOGLERAAR EXP. NATUURKUNDE, OUD-RECTOR MAGNIFICUS R.U.LEIDEN X ELENA MANARESI GEB. 21-1-1927  CARLO W.J. GEB. 9-6-1960 X MARIA E.H.C. PRINS GEB. 13-12-1957 HOOGLERAAR THEOR. NATUURKUNDE (MAYKE) KINDEREN: JAN WILLEM (17-8-1984) KAREL (21-10-1986) THOMAS (9-4-1989) MARGREET (14-12-1995) PETER J.M. GEB. 23-4-1962 JAN WILLEM (4/1/1967 – 23/1/1967) 2.THEODORA JACOBA MARIA GEB. 10-9-1927 KLOOSTERLINGE, ONDERWIJZERES 3.JOZEF JOHANNES ANTONIUS GEB. 27-2-1929 HOOGLERAAR WISKUNDE

X MARIA I. PIJLS (MAIKE) GEB. 5-10-1939  WILHELMUS J.P. GEB. 15-1-1962 THEOR. NATUURKUNDE 4.WILHELMUS JOHANNES MARIA GEB. 19-7-1931 ARTS X TINEKE M.BOUMAN GEB. 17-2-1940  KINDEREN: ALBERTUS W.TH. GEB. 28-7-1965 ARTS

WILLEM J.P. GEB. 14-3-1969

X DEIDRE COSTERMAN BOODT GEB. 27-3-1968  VALERIE GEB. 21-7-1997 X ESTHER KOSTER

PHYSIOTHERAPEUT

5 ANTONIUS JOHANNES MARIA GEB. 19-10-1932 LERAAR

261

26126

De kinderen van Albert P. Vreeburg en Anna M.A. Beenakker 1.JOZEF J. GEB. 6-4-1942 GEMEENTE-AMBTENAAR 2.JOHANNES J. (1/5/1944 – 6/6/1969) 3.AGNES JACOBA GEB. 2-7-1945 4.WILHELMUS PETRUS GEB. 10-11-1946 LERAAR

De kinderen van Johan Chr. P. Beenakker en Antoinette D.J.W. Strotmann 1.JOHANNES J.M. GEB. 29-8-1946 UNIV. DOCENT G.U.AMSTERDAM 2.CORNELIS J.M. GEB. 9-5-1948 HOOGLERAAR INFORMATICA T.U.DELFT 3.JACOBA M.A.E. GEB. 14-6-1949 4.JOZEF N.A.M. GEB. 11-10-1950 ONDERWIJZER 5.ANNA M.E. GEB. 11-11-1951 6.CLEMENS W.J.M. GEB. 27-2-1954 VERPLEEGKUNDIGE 7.WILHELMUS J.A.M. GEB. 14-10-1955 ONDERWIJZER

262

Bruiloftslied voor het zilveren paar Bruiloftslied voor het zilveren paar (onze grootouders Beenakker) van de hand van tante Mien 15 augustus 1919. De lezer maakt kennis met de hem onbekende (geestige) kant van tante Mien.

263

26326

264

Brieven van W.J.P.Beenakker Brief tijdens zijn opleiding in de legerplaats Millingen aan zijn zus Mien. Milligen 27-01-1920 Beste Mien Toen ik hedenavond na afloop der lessen ging kijken of er post voor mij was en ik een kaart ontving, dacht ik zeker van thuis.En toen ik hem gelezen had, deed het mij werkelijk weer eens opleven, want hoewel ik vanmorgen pas een kaart naar huis heb gestuurd, kan ik toch niet nalaten om aan je verzoek om een briefvol te voldoen.Wel heb ik van andere zijde (van wie ?) reeds een briefvol gehad doch van jou stel ik het op hoge prijs: immers je huis,vooral als je in een wildernis bent, trekt veel. Werkelijk hier heeft men wel wat hartelijks noodig in die wildernis om niet te verkniezen, vooral als men het vooruitzicht heeft hier nog een maand te vertoeven.Thuis komen is haast onmogelijk, daar wij geen enkel lesuur mogen missen en de dienst zaterdags pas 4.30 afgeloopen is.Als alle treinen op tijd gingen, was ik pas om 11.50 in de avond in Leiden. Dus thuis direct naar bed! Daarbij moet ik dan zondagmiddag al vroeg weg en moet dan ’s avonds nog 1,5 uur door de hei baggeren, zoodat ik er toch niets aan heb. De postverbinding is ook treurig, daar de kaart de 24e is geschreven en ik ’s avonds van de 27e de kaart pas in handen krijg. Hetgeen ik bij den aanvang had willen vragen, doe ik nu maar: hoe maak jij het nog en Pa,Moe,Opoe en het verdere husje? Nu zal ik je nieuwsgierigheid zooveel mogelijk zien te bevredigen. De lessen beginnen om 8.20. Om 7.00 opstaan, wassen en poetsen; om 7.45 ontbijt, al is het dan ook kug(? kuch=brood)in de eetzaal aan tafels, netjes met een laken overdekt. Dat je een nette broer krijgt, is zeker. Werkelijk,hier wordt in de eerste plaats gelet op uiterlijk voorkomen.Het eerste wat ons geleerd wordt, is: de militaire politie zal overal uitblinken door zijn gedrag, kleeding, voorkomen enz. De overste en luitenant zijn daar erg streng op.Ook word je hier op en top vaderlandschlievend. Bij het inkomen van het kamp staan 2 groote stokken met onze nationale kleuren, in top een groote booglamp. Je moet rekenen: wij hebben een eigen centrale en watertoren. Het is feitelijk een dorp op zich zelf. Doch ter zake: 12.00 tot 4.00 school, rust en daartussen middageten tot 6.00 en daarna school tot 8.00( waarschijnlijk moet de zin luiden: van 6.00 tot 8.00 school). Ik wou, dat ik gedaan kon krijgen, dat hier geen Zondagen waren, want die zijn hier vreselijk.Dan voel je pas goed, wat je mist, want vermaak kennen zij in

265

26526

dit knauwersland niet. Menschen zie je ook niet, soms een oud boertje.Maar enfin het einde is gelukkig te overzien.Ik heb nog meer nieuws maar dat komt een volgende keer wel. Nogmaals hartelijk bedankt voor je kaart en wees gegroet van je liefste broer Willem. Ook Pa, Moe, Opoe, Betsie, Anna, Jan, Marietje en allen hartelijke groeten van Willem. Een gedeelte van deze brief, in het originele handschrift, kunt u hieronder lezen.

266

Brief van Willem aan Mien vanuit fort " Edam", 16 jan.1921. Beste Mien Zoo pas je kaart ontvangen; waarvoor mijn hartelijke dank. Gelukkig gaat thuis alles nog goed. Zeg, heeft Annie kwestie gehad met Van Alphen of is het een bezuinigingsmaatregel? Wil je me dat eens schrijven. Hoe ben je zoo bij van Haasteren gekomen, kon het niet bij Devilé? Denk je, dat het gaan zal, het zal dunkt me, wel een werk wezen van veel repetitie ( voor het feest ter gelegenheid van de priesterwijding van haar broer Joop). Doch als het zo'n succes heeft als het 25-jarig huwelijksfeest, en daar twijfel ik niet aan, dan krijg je ook een reuze genoegdoening van je werken. Nu moet je niet denken: hij heeft makkelijk praten. Want ik wilde, dat ik in de gelegenheid was om mee te werken met jou om dat feest te maken tot een uiting van ons intens voelen, van ons meeleven met hem die dien dag zijn idealen ziet verwezenlijken. En je zult ook wel begrijpen, dat ik, hoe het ook moet gaan, daadwerkelijk in het een of ander mee wil doen. Want stel je eens voor: jullie alles doen en ik op een stoel zitten, dat gaat niet. Misschien schrijf je me wel en anders hoor ik het wel de 29e van je, hoe dat geregeld kan worden. Over het financiële spreken wij wel eens. Ik maak het nog goed; alleen gekweld door een verlangen weg te komen uit dat militairistisch gedoe, dat ik haat. Het is vandaag echt Zondagmorgen, het zonnetje schijnt heerlijk, uitstekend weer om op wacht te wezen, doch nog beter weer om thuis te wezen. Ik heb vanmorgen bericht gekregen uit Roosendaal, dat mijn kamer al in orde is; of ik het doen zal, moet ik eerst eens goed overdenken. Verleden week stond ik er beter voor. Om deze tijd kwam ik thuis om te eten na vooraf een verkwikking, door Vaders zorgzame hand ingeschonken, te hebben genoten. Maar enfin, hoopen wij op betere tijden. Nu Mien, na je zoo het een en ander medegedeeld te hebben, eindig ik, daar mijn brief haast vol is en mijn nieuws uitgeput is en ik op wacht moet. Doe s.v.p. Pa, Moe, Opoe, Bets, Annie, Jan en Marietje de groeten en weest het meest gegroet van je toegenegen broer Willem Auf Wiedersehen.

267

26726

Ingezonden stuk in de Leidse courant, 20-8-1921. De R.K.Vakbeweging. Mijnheer de Redacteur! Vergun mij een plaatsje in onze courant. Bij voorbaat mijn hartelijke dank. Makkers, Op het j.l.gehouden congres der R.K. Vakbeweging te Utrecht heeft mr. dr. Raaymakers zich uitgesproken over ons bedrijfsradenstelsel. Wanneer mannen als Raaymakers zich interesseeren in dit heerlijk stuk sociaalwerk, dan is het toch een eerste plicht, dat de directe belanghebbenden, nl. de kapitaal- en arbeidsgevers, de hand aan de ploeg slaan en trachten dit ideaal, dat werkelijkheid worden moet, te verwezenlijken. En daarom is een eerste vereischte, dat het wezen van dit stelsel meer onder ons, arbeiders, worde gebracht. Het kan daarom zijn nut hebben te trachten een klein overzicht van dit stelsel te geven. De eerste vereischte van een goede gemeenschap is te trachten eens goed gebruik van de productiemiddelen te maken. En om dat te bevorderen moeten de productieleiders sterk bij den bloei van het bedrijf zijn geïnteresseerd. Dit zou ontbreken, als de gemeenschap alléén alles in eigendom bezat en alle takken van productie moest reglementeren. Daarom is noodig privaat-bezit. In de bedrijven moet het eigen belang prikkel blijven tot arbeid. Daar de mensch ook plichten heeft ten opzichte van de gemeenschap, zoo moeten de kapitaalgevers daar wel degelijk rekening mede houden en kunnen zij niet alles doen, wat zij verkiezen. Doch ook voor de arbeidsgevers zou gevaar bestaan, dat het egoïsme hen in verkeerde banen zou voeren, d.w.z. dat er gevaar zou bestaan, dat de georganiseerde producenten de loonen en winsten abnormaal op zouden voeren en daarvoor de belangen der consumenten zouden schaden. En om dit te voorkomen, moeten er consumentraden komen. Deze hebben er voor te waken, dat de prijzen te hoog worden. Dit is slechts een enkele gedachte uit dit heerlijk stuk sociaalwerk en ik zou misbruik maken van de gastvrijheid, indien ik er uitvoeriger op inging. Doch misschien werkt dit resumé er toe mede, dat onze arbeiders meer belangstelling zullen gaan toonen en zich meer sociaal zullen gaan voelen. En alleen door onze Vakbeweging te versterken kan dit ideaal werkelijkheid worden. Alleen door Leo’s (paus Leo XIII) z.g. machtige stem te volgen, een stem die door alle eeuwen tot ons arbeiders zal blijven spreken: sluit u aan, vormt een leger van fiere strijders, breek met het sleurleven van voorheen en

268

strijd om een menschwaardig bestaan. En daar ontbreekt nog maar al te veel aan. Er zijn nog bedrijven, waar de 8-uren dag een luxe is. In winkelbedrijven b.v. vindt men een werkweek van 60 uur iets heel gewoon. Indien men echter nagaat, wat een klein percentage er is georganiseerd, dan baren dergelijke wantoestanden geen verwondering. Kijkt men even naar de typografen, met hun machtige organisaties en als onmiddellijk gevolg de zoo mooie collectieve overeenkomsten, dan moet ieder tot de conclusie komen, dat zonder organisatie geen verbetering mogelijk is. En dan te moeten denken, dat er nog R.K. arbeiders(sters) zijn, die door hun niet georganiseerd zijn onze beweging om het eenig juiste woord te gebruiken “trappen”. Gij, niet georganiseerden, gij zijt verantwoordelijk voor de wantoestanden die in de resp. bedrijven bestaan. Gij breekt af, wat wij opbouwen, gij geeft u zelf als een machtig wapen in handen der reactie. O ware het mij mogelijk dat oer-oer-conservatieve uit uw wezen te rukken en daarvoor in de plaats te geven ons heerlijk Roomsch arbeidersideaal: ons solidair zijn. Een enkel woord makker. Wij vragen u tot ons te komen, te helpen onze vakbeweging sterk te maken, ons te helpen, opdat het bedrijfsradenstelsel werkelijkheid worde. Neen, ik ga verder. Uit naam van RERUM NOVARUM eisch ik van u uw toetreden tot onze R.K. vakbeweging. Het is uw plicht als waarachtig katholiek. Komt, wij wachten op u, om u een eervolle plaats te geven in dat leger van fiere strijders der R.K. vakbeweging. Dankend, W.J.P.Beenakker (20 augustus 1921, Leidse courant).

269

26926

Ingezonden stuk in de Leidse courant, 15-11-1921. November in het teeken van strijd. “Als gij u niet bij d’onzen sluit Zijt gij het, die de voortgang stuit”. Wanneer gij, evenals ik, den ontzettenden storm van eerverleden Zondag hebt beschouwd en deszelfs uitwerking, waarbij boomen meedoogenloos ter aarde vielen –boomen die de trots en pracht der omgeving uitmaakten- dan moet gij op die oogenblikken veel gedacht hebben. En onwillekeurig zullen uw gedachten van dezen storm (een uitbarsting der natuurkrachten) naar de storm, die nu een deel onzer arbeiderspartij teistert, gaan. Een storm, die ons gelijk die bomen, dreigt neer te smakken, die ons dreigt te berooven van de voordelen, welke wij den laatsten tijd hebben veroverd na fellen strijd, en welke naar wij hoopten ons zouden brengen een bestaan, waarop wij als mensch recht hebben. En wij allen, onverschillig in welk bedrijf wij arbeiden, of wij al dan niet tot de intellectueelen behooren, wij voelen, dat hier geen gewoon iets wordt afgespeeld. Doch dat het hier is een strijd vol bitteren ernst, die over ons aller lot, zoo niet geheel dan toch voor een deel gaat beslissen. En onder dien drang worden alle handen ineengeslagen om te trachten dit geweld te keeren. Dat de ernst begrepen wordt, getuigt de prachtige steunbeweging, die de zusterorganisaties op touw hebben gezet, gedachtig de spreuk “heden ik, morgen gij”. Want dit is een onloochenbaar feit, verliezen de metaalbewerkers den strijd, dan zullen nieuwe loonsverlagingen en verslechtering der diensttijden volgen in alle bedrijven; hetzij particulier of overheids- of semioverheidsbedrijven. Dus ook in uw bedrijf. Wij, katholieken, wij voeren geen klassenstrijd, doch hier geldt het de welvaart, het geluk van onze gezinnen. Vandaar de vastberadenheid onzer strijders. Laat iemand ons bewijzen, dat de levensstandaard gunstiger is geworden, dat de loonsverlaging op rechtvaardigheid berust- dat kan niemand. Zeker er heerscht een malaise in de bedrijven, doch, wanneer er moeilijkheden zijn, is overleg met de organisaties de aangewezen weg, om te trachten die tot zoo klein mogelijke afmetingen terug te brengen. Die weg is door de patroons (hierbij gelukkig de R.K.patroonsver. buitengesloten) niet ingeslagen, zij hebben den strijd gewild. Mogen zij hun dwaling inzien en alsnog overleg plegen met de organisaties. Doen zij dit niet, dan zullen zij de gansche arbeiderspartij bereid vinden, om met de metaalbewerkers den strijd mede te strijden tot het bittere einde.

270

November de maand voor onze vakbeweging is er. Deze maand moet voor ons worden in waren zin de oogstmaand. Wij beleven een geweldige periode – een periode, waar alles van afhangt. Spannen wij daarom alle krachten in, tot uitbouw onzer R.K.vakbeweging.Vrouwen, gij kunt ons hierin veel helpen, beseft, dat gij in de eerste plaats de dupe wordt, spoort uw mannen aan; meisjes spoort uw verloofden aan, het geldt hier uw toekomstig geluk. Mort niet, als zij een vergadering moeten bezoeken- werkt niet afbrekend door te klagen, als er contributie betaald moet worden. Zonder geld kan geen strijd gevoerd worden. De dank daarvoor zult gij nu zelf in uw gezin terugvinden. Uw kinderen zullen u dank weten, omdat gij in dit geweldige tijdperk pal hebt gestaan voor uw rechten. “Treed ’toe, o trage kameraad. Bedenk het doel, waarom het gaat. Uw ziel, uw kind, uw brood, uw recht, Daarvoor is het, dat ons leger vecht”. W.J.P.Beenakker Leiden, 15 november 1921. (Leidse courant)

271

27127

Ingezonden brief in de ochtendkrant “De Morgen”, 10-2-1925. Zou dit mogelijk wezen? Ik hoop, wanneer de Redactie zo welwillend is dit te plaatsen, dat het bij velen sympathie moge opwekken. Het gaat hier over onze priesters die geroepen zijn ons te geven veel meer dan de wereld geven kan, die ons zo vaak in het leven opbeuren en de grootste steun zijn om evenwicht te brengen in ons zieleleven en die ons daardoor den ware zielevrede schenken. Wanneer voor hen die avond komt en zij terugblikken over die jarenreeks en al hetgeen door hen tot stand is gebracht, al hetgeen zij ons geschonken hebben, als zovele getuigen van “gij hebt gewerkt, zolang het dag was”, zullen zij dan rustig hun avond kunnen ingaan? Neen, dat kunnen zij niet, ten minste velen hunner niet. Zeer vaak is de financiële toestand niet rooskleurig. Ook buiten ons land wordt getracht een andere toestand te scheppen, o.a. door Mgr.Heilen die de gift, hem geschonken, bestemt voor de bouw van een priesterhuis. Zouden wij hier geen mooi werk kunnen verrichten, wij Hollandsche katholieken die zo menigmaal al ten voorbeeld werden gesteld. Wij hebben een verzuim te herstellen. Wat zou het toch een heerlijke voldoening zijn voor ons, als daar kon verrijzen een rustig oord, daar staande als een bewijs van onze liefde en eerbied en dat wij konden aanbieden hun die zo oneindig veel meer voor ons deden: een rustige avond. In hoe een korte tijdsverloop is niet verrezen die schitterende universiteit en zou, om het bovenschrift te gebruiken, dit onmogelijk wezen? Ik ben overtuigd: één oproep aan ons katholiek volk en zij zullen zich gelukkig achten, van arm tot rijk, hun steenje bij te dragen om daardoor ook aan hun priesters te kunnen geven een zo innig gemeend blijk van liefde. Ten zeerste dankend voor de plaatsing, uwe abonné te Koog a/d/Zaan, 25 januari 1925

272

Toos beschrijft ons huis in Zeeland (26 maart 1927)

273

27327

274

275

27527

Proces-verbaal tegen J. van der Dries, op 26 juni 1934 opgemaakt.

276

277

27727

278

G.A. Goes, afd. ’s-Heerarendskerke, nr. 650

279

27927

Bericht over pastoor Boos door J.J.M.Beenakker, 26 januari 1939.

Lieve tante Mien I k kom U eventjes bedanken voor de weekblaadjes. Ik ben er erg blij mee, ook Thea en Joop. Hoe maakt U ’t nog en Omoe? Ik maak het nog goed. Zeg Tante Mien, wanneer U nog kinderzegels heeft, bewaart U die dan a.u.b. voor mij. Ook heb ik graag andere postzegels. Joop spaart tegenwoordig ook al. Hoe maken de andere Tantes en Ooms het? Vader heeft ’n brief van Pastoor Boos gehad, waarin hij alles uitgelegd heeft, wat er nu weer ingevoerd zal worden in Lewedorp zoals volkszang. Nu Tante Mien ik ga eindigen met vele groeten aan U en Omoe en de andere Tantes en Ooms van Jan.

280

Het slopen van het stationnetje Lewedorp juli/augustus 1964.

281

28128

282

Beschrijving van “Beauraing”, 31 juli 1933 door J.Beenakker, priester. Bezocht Maandag 31 juli 1933. Zaterdag 5 augustus zou Tilman zijn geheim bekend maken. ’s Morgens per trein aangekomen vanuit Melreux  11 uur. Het is een dorp in de Provincie Luxemburg van 2000 inwoners. Niet bijzonder mooi. Er is een oud kasteel, wat wij bezocht hebben (wapenkamer, gevangenis, gevangenen van boven naar beneden gelaten in de gerechtszaal onder de grond, hierin een getralied luikje, waardoor de ter dood veroordeelden naar beneden werden gelaten, het luikje ging dicht en zoo de hongerdood moesten sterven. Laatst nog beenderen gevonden!) Op weg naar de Grot. Langs het huis der Fam. Degeimbre. Kinderen niet te spreken, het oudste meisje gezien, ging een emmer water leeg gooien, maakte de indruk van een eenvoudig meisje te zijn, keek zedig voor zich. Het was een gewoon gesloten huis. Op weg naar de Grot ontzettend druk, veel kraampjes, waarin vlaggetjes met Maria, schilderijtjes, rozenkrans, medailles enz. te koop werden aangeboden. Menschen met ansichten te koop en kaarsen. Ongelukkigen langs den weg – een kermisidee. Aankomst aan den tuin van het Pensionaat. Een hek sluit den tuin af van de openbaren weg. Het hek van den tuin gaat om half zes dicht. Iedere avond komen de kinderen om 7u het Rozenhoedje bidden, waar alleen Priesters bij mogen zijn. Daarna gaat het hek weer open. Een bord in ’t Fransch: Vrouwen in onzedige kleding worden niet toegelaten. Door de opening van het hek naar binnen. Bij het hek staan bomen. Een mager boompje links van de Grot is de Boom der Verschijningen, versierd met van bloemen gemaakte mandjes (?) Onder de boom der verschijningen is gaas gemaakt, een hek staat voor de boomen Over het hek wordt geld gegooid.-ook papieren geld, de grond ligt er bezaaid. Even terug staan knielbanken en andere banken, waar menschen hun Rozenhoedje bidden. Er is een groote menigte. Niemand bewaart de orde en toch gaat alles even ordelijk. Er wordt niet gesproken noch gelachen. Er wordt gebeden in het Fransch, in Vlaamsch. Rondom het Mariabeeld staat een boog van brandende electrische lampen, er branden ontelbare kaarsen (wij hebben ook een kaars opgestoken). Het kaarsvet druipt langs de grot. Er staat een groote kist met geld. Er wordt nog meer ingeworpen. Menschen strijken hun medailles, Rozenkran-

283

28328

sen langs de Grot, hun vingers langs de Grot en maken een Kruisteken. Er liggen verschillende zieken bij de Grot. Er worden andere binnengedragen. Allerlei slag menschen zijn er: Priesters die hun brevier bidden, mannen, vrouwen, kinderen. Zoo gauw de mannen de tuin betreden, ontblooten zij het hoofd. Aan de Grot hangen 2 paar krukken. Verschillende marmeren steenen zijn aangebracht “uit dankbaarheid voor de genezing van onze Moeder”, “uit dankbaarheid voor mijn genezing” Turnhout. De parochiekerk was vol biddende en zingende menschen. Terug hebben wij het huis gezien van de familie Voisin. Albert werd opgetild, een klein, mager kereltje, ’t was een winkel en bij groepjes werden de menschen toegelaten. Een klein stukje van deze brief in het karakteristieke handschrift wil ik u niet onthouden.

284

Schoolreglement van de Sint-Theresiaschool (vóór 1934) te Leiden

285

28528

286

Dit reglement is van de hand van tante Mien, hoofd van school.

287

28728

In memoriam Prof. Dr. J.J.M.Beenakker In memoriam rector Jan Beenakker Midden in de zomer, als de Academie bij gebrek aan studenten en beleidsmakers nadenkt en uitrust, is dr. Joannes Joseph Maria Beenakker, emeritus hoogleraar in de experimentele natuurkunde en bijna zes jaar lang , van 1/9/1985 tot 1/3/1991 Rector Magnificus van onze Universiteit, heengegaan- de engelen achterna richting Paradijs, zoals wij zongen in de mis van requiem, die voorafging aan zijn begrafenis. Het moment had hij niet zelf gekozen, dat deed een razendsnel slopende kwaal. Maar het paste wel bij hem om zo stilletjes te vertrekken, zonder enige andere ophef dan het als in marmer gebeeldhouwde afscheidsritueel van zijn rooms-katholieke kerk. De vlag wapperde halfstok in de toren van het Academiegebouw, want wij namen afscheid van een Rector, van een professor dus, die als eerste onder zijns gelijken ons vaandel heeft gedragen. Over die professor, de fysicus in hart en nieren, moet ik hier zwijgen. Ik begrijp maar heel weinig van natuurkunde en juist van Jan Beenakker heb ik geleerd, dat fysici met die onkunde best kunnen leven, mits zij zichzelf niet etaleert door praatjes te verkopen. Over Rector Jan Beenakker valt des te meer te zeggen. Maar ook dat moet kort en bondig, wil het deze Rector recht doen. Hij was zelf een man van weinig woorden; als hij andermans rhetoriek al kon waarderen, dan altijd met het voorbehoud, dat er niet meer gezegd mocht worden dan te verantwoorden valt. Zijn favoriete repliek in gesprek of debat begon steevast met “Nee, maar…”. Zijn snelle inzicht in de vele doodlopende wegen van het academisch bedrijf –vrucht van een onderzoeksloopbaan, waarin het besef vooropstond, dat hypotheses aardige dingen zijn, maar dat experimenten tijd en geld kosten- bracht hem er toe, emotie en ratio, persoon en zaak scherp te scheiden en daarbij kon hij kortaf en zelfs een beetje nors worden. Je moest wel een paar keer echt tot de rector doorgedrongen zijn, voordat je begreep, dat je niet met een IJzeren Hein te maken had, maar met een bewogen en betrokken mens, die uit vrije wil onder de tucht leefde van een naar zijn opvatting bij het ambt passende discipline. Hoeveel spanning dat gaf, was te zien ter gelegenheid van een hoogtepunt in Jan Beenakkers rectorale bestaan, toen hij zijn zoon Carlo in de Senaatskamer mocht verwelkomen als collega. De vele verdiensten van de nieuwe hoogleraar werden door de Rector aan de senaat gemeld met een onderkoelde objectiviteit, die de indruk wekte, alsof hij voorlas uit een niet geheel betrouwbaar personeelsdossier van een hem tot dan toe totaal onbekende. De Pedel verscheen, de Rector liep om de groene tafel heen, passeerde de nieuwbenoemde en voegde

288

hem de rituele vraag toe “Wilt U mij volgen?”. Toen draaide hij zich plotseling om en trok het dasje van zijn zoon recht en strak, want dat was enigszins afgezakt. Ook om andere redenen was Beenakkers rectoraat een periode vol spanningen. Achteraf kun je vaststellen, dat het toen overal rommelde. De financiering van de Universiteiten begon vast te lopen en Leiden, dat gedwongen ontslagen steeds had proberen te voorkomen, had daar het meeste last van. De organisatie van het wetenschappelijk onderzoek en onderwijs, die na het oproer van de zeventiger jaren en de nasleep van TVC en SKG-operaties tamelijk stabiel was gebleven, was op gespannen voet komen te staan met de verlangens van de politiek. De idee van de onderzoeksschool werd geboren, bedoeld om de concurrentiekracht van Nederlands beste onderzoek te vergroten. Maar omdat niemand aan geboortebeperking dacht, werd deze gedachte de inzet van een genadeloze prestigeslag tussen instellingen en schoten de scholen i.o. als paddestoelen uit de grond. Rector Beenakker voorzag deze erosie en organiseerde een symposion te Leiden, om de voors en tegens tegen het licht te houden. Hijzelf kwam daar gematigd achteruitstrevend uit en stak zijn skepsis niet onder stoelen of banken. Hij werkte alleen mee, als de meerwaarde van zo’n school kon worden aangetoond. Het maakte Leiden opnieuw kwetsbaar, maar het paste bij het kwaliteitsbesef van Leiden en bij dat van Rector Beenakker, die erop vertrouwde, dat het bolwerk der vrijheid zich die kwetsbaarheid op de lange duur zou kunnen veroorloven. Immers, hij kende zijn Alma Mater door en door en hield van haar, ook en juist als zij zich kwetsbaar toonde. Dat verschafte hem ook buiten de kring van natuurkunde een groot gezag en dwong respect af buiten de deur, bijvoorbeeld in het Nederlands Rectoren College, zoals bleek bij zijn afscheid op de Dies van 1991. Van hem werd op die dag gezegd: “Hij spaarde zichzelf niet en was trouw in alles”. In Beenakkers broodnuchtere vertaling zou die lof zo hebben moeten luiden, dat hij netjes op de winkel had gepast. Maar die middenstandsmetafoor kon ik en kan ik hem, nu wij hem moeten missen, niet gunnen. Daarvoor was zijn visie te scherp, zijn zorg te diep, zijn toewijding te groot. Een uitnemend soldaat van Minerva is gevallen. Hij was al meer dan zeven jaar geen Rector Magnificus meer- maar wie Leiden echt kent, kan nog steeds constateren, dat zijn werken hem navolgen. Rector Magnificus Lammert Leertouwer (4 september 1998 in het Universiteitsblad Mare).

289

28928

Professor Beenakker (1926 – 1998) Familie, vrienden en collega’s hebben vanmorgen in Leiden afscheid genomen van Jan Beenakker, emeritus-hoogleraar natuurkunde en oud-rector-magnificus van de Rijksuniversiteit Leiden. Beenakker, die donderdag overleed, is 72 jaar geworden. Hij is na afloop van de uitvaartdienst in de Sint-Lodewijkskerk op het rooms-katholieke kerkhof aan de Zijlpoort begraven. De Leidse hoogleraar prof. dr. J.J.M.Beenakker was van 1985 tot 1991 als rector-magnificus verantwoordelijk voor het wetenschappelijk onderzoek en onderwijs aan de universiteit. Voor die tijd had hij bestuurlijke ervaring opgedaan als decaan van de faculteit “wiskunde en natuurwetenschappen”. Als belangrijkste wapenfeit noemde hij bij zijn afscheid als rector in 1991 “het bevorderen van de goede werksfeer” op de universiteit. Teleurstellend vond hij de “te grote afstand” tussen de stad Leiden en het bolwerk van geleerden. De toenmalige generatie studenten achtte Beenakker “wat te braaf”. Als experimenteel natuurkundige was Beenakker in binnen- en buitenland bekend. Hij was ook enige tijd hoogleraar natuurkunde aan de katholieke Universiteit van Leuven. De Leidse fysicus was in Nederland lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen (KNAW) en is voor zijn werk onderscheiden met de ridderorde van de Nederlandse leeuw. Ook in België kreeg hij een onderscheiding voor zijn wetenschappelijke prestaties: hij was officier in de Belgische kroonorde. Carolien van Overbeeke (journaliste), 27 juli 1998 in het Leids Dagblad.

290

257