Uithuisplaatsing als juridisch instrument in de aanpak van partnergeweld

Uithuisplaatsing als juridisch instrument in de aanpak van partnergeweld L’éloignement du domicile en tant qu’instrument juridique dans la politique vis-à-vis des violences entre partenaires Vergelijkende beleidstudie Etude de politique comparée

Isabelle LECLERCQ Karel BERTELOOT Salih SIVRI Marie-Eve DEFOUR Janvier/januari 2012

Dienst voor het St rafrecht elijk beleid

Ser vice de la Polit ique criminelle

-1-

-2-

Table des matières INLEIDING ........................................................................................................... 6 1

BESTAANDE KADER IN BELGIË....................................................................... 8

1.1

1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.2 1.3 1.4 2

LE CADRE INTERNATIONAL.......................................................................... 17

2.1 2.2 3

STRAFRECHT .................................................................................................... 9 POLITIE .......................................................................................................................... 9 OPENBAAR MINISTERIE ............................................................................................... 10 RECHTER ..................................................................................................................... 12 BURGERLIJK RECHT ......................................................................................... 13 MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK ............................................................................ 14 CONCLUSIES .................................................................................................. 16

LE NIVEAU EUROPEEN – CONSEIL DE L'EUROPE ........................................................ 17 NIVEAU INTERNATIONAL – NATIONS UNIES .......................................................... 18 DISPOSITIONS LEGISLATIVES A L’ÉTRANGER ............................................. 23

3.1

ENGELAND EN WALES ................................................................................ 23

3.1.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 24 3.1.1.1 Politie ....................................................................................................................... 24 3.1.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 24 3.1.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 26 3.1.2 BURGERLIJK WETBOEK ............................................................................................... 26 3.1.3 SAMENVATTING .......................................................................................................... 28 3.2

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.3

OOSTENRIJK .............................................................................................. 30 STRAFRECHT ............................................................................................................... 30 ADMINISTRATIEVE PROCEDURE .................................................................................. 31 BURGERLIJKE PROCEDURE .......................................................................................... 33 HULPVERLENINGSMAATREGELEN ............................................................................... 34 BESLUIT ....................................................................................................................... 35 LE CANADA................................................................................................. 36 INTRODUCTION ............................................................................................................ 36 NIVEAU PÉNAL ............................................................................................................ 36

3.3.1 3.3.2 3.3.2.1 La police................................................................................................................... 36 3.3.2.2 Le procureur ............................................................................................................. 38 3.3.2.3 Le juge...................................................................................................................... 39 3.3.3 DROIT CIVIL ................................................................................................................. 39 3.3.3.1 Les ordonnances d'urgence ...................................................................................... 40 3.3.3.2 . Les ordonnances d'aide à la victime....................................................................... 41 3.3.3.3 Les mandats spéciaux............................................................................................... 42 3.3.3.4 Les dispositions additionnelles visant la protection de la victime ........................... 42 3.3.4 CONCLUSIONS ET ÉVALUATIONS:................................................................................ 42 3.3.4.1 Pénal......................................................................................................................... 42 3.3.4.2 Civil.......................................................................................................................... 43 3.4

L'ESPAGNE ................................................................................................. 45

3.4.1 INTRODUCTION ............................................................................................................ 45 3.4.2 DISPOSITIONS DE DROIT PÉNAL ................................................................................... 45 3.4.2.1 La police................................................................................................................... 46 -3-

3.4.2.2 Le ministère public................................................................................................... 48 3.4.2.3 Les magistrats du siège ............................................................................................ 48 3.4.3 L’ORDONNANCE DE PROTECTION ................................................................................ 49 3.4.3.1 La procédure............................................................................................................. 49 3.4.3.2 La protection établie par l’ordonnance..................................................................... 50 3.4.4 CONCLUSIONS ............................................................................................................. 51 3.5

LA FRANCE ................................................................................................. 53 INTRODUCTION ............................................................................................................ 53 DISPOSITIONS PÉNALES ............................................................................................... 53

3.5.1 3.5.2 3.5.2.1 3.5.2.2 3.5.2.3 3.5.3 3.5.3.1 3.5.3.2 3.5.3.3 3.5.3.4 3.5.4 3.6

Le rôle de la police................................................................................................... 54 Le rôle du Ministère public ...................................................................................... 56 Le rôle des magistrats du siège ................................................................................ 59 L’ORDONNANCE DE PROTECTION ................................................................................ 60 Le champ d’application............................................................................................ 61 Les mesures contenues dans l’ordonnance de protection......................................... 62 La procédure applicable ........................................................................................... 63 Les conséquences attachées au prononcé de l’ordonnance de protection ................ 66 CONCLUSIONS ............................................................................................................. 67

LE LUXEMBOURG ........................................................................................ 69

3.6.1 INTRODUCTION ............................................................................................................ 69 3.6.2 NIVEAU PÉNAL ............................................................................................................ 69 3.6.2.1 Mesures policières.................................................................................................... 69 3.6.2.2 Le procureur ............................................................................................................. 70 3.6.2.3 Le juge...................................................................................................................... 70 3.6.3 NIVEAU CIVIL .............................................................................................................. 71 3.6.3.1 Interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion ................................... 71 3.6.3.2 Injonction de quitter le domicile .............................................................................. 72 3.6.3.3 Injonctions et interdictions applicables lorsque le simple contact auteur/victime est rendu intolérable de par le comportement de l'auteur............................................................. 73 3.6.4 CONCLUSIONS ET EVALUATION DE LA LOI DE 2003 ET DU PROJET DE LOI DU 21 SEPTEMBRE 2010 N° 6181........................................................................................................ 73 3.7

NOORWEGEN ............................................................................................. 75

3.7.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 75 3.7.1.1 Politie ....................................................................................................................... 75 3.7.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 76 3.7.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 76 3.7.2 BURGERLIJK WETBOEK ............................................................................................... 77 3.7.3 SAMENVATTING .......................................................................................................... 77 3.8

NEDERLAND ............................................................................................... 78 STRAFRECHT ............................................................................................................... 78

3.8.1 3.8.1.1 3.8.1.2 3.8.1.3 3.8.2 3.8.3 3.8.3.1 3.8.3.2 3.8.3.3 3.8.4 3.9

Politie ....................................................................................................................... 78 Openbaar Ministerie................................................................................................. 79 Rechter ..................................................................................................................... 82 BURGERLIJK WETBOEK ............................................................................................... 83 WET TIJDELIJK HUISVERBOD ....................................................................................... 83 Aanzet tot de WTH .................................................................................................. 83 Analyse van de WTH ............................................................................................... 85 Eerste ervaringen met de WTH................................................................................ 89 SAMENVATTING .......................................................................................................... 91

ZWEDEN..................................................................................................... 92

3.9.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 92 3.9.1.1 Politie ....................................................................................................................... 92 3.9.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 93 3.9.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 94 -4-

3.9.2 3.9.3

BURGERLIJK WETBOEK ............................................................................................... 95 SAMENVATTING .......................................................................................................... 95

4

CONCLUSIONS ............................................................................................. 97

5

BESLUITEN .................................................................................................102

6

RECOMMANDATIONS ..................................................................................107

6.1 6.2

6.2.1 6.2.2 6.3 7

AANBEVELINGEN ........................................................................................120

7.1 7.2

7.2.1 7.2.2 7.3

L’ELOIGNEMENT DE DOMICILE : UNE REACTION A UNE SITUATION DE CRISE. ................. 107 INTEGRATION DES MESURES DANS UN PROCESSUS GLOBAL. ...................................... 114 UNIFORMISATION, CENTRALISATION ET TRANSPARENCE DE LA MESURE. ................. 114 VERSANT PSYCHO-SOCIAL ........................................................................................ 117 ASSURER L’EFFECTIVITÉ DE LA MESURE ............................................................... 118

UITHUISPLAATSING: EEN REACTIE OP EEN CRISISSITUATIE ...................................... 120 INTEGRATIE VAN DE MAATREGELEN IN EEN GLOBAAL PROCES. ................................... 127 UNIFORMERING, CENTRALISATIE EN TRANSPARANTIE VAN DE MAATREGEL. ............ 127 PSYCHO-SOCIALE LUIK .............................................................................................. 130 DE DOELTREFFENDHEID VAN DE MAATREGEL VERZEKEREN ........................................ 131

BIBLIOGRAFIE...................................................................................................133

-5-

INLEIDING

De

aanpak

van

partnergeweld

vereist

een

multidisciplinaire

benadering

waarbij

verschillende actoren uit justitie, politie en de medische, psychologische en sociale middens hun krachten dienen te bundelen in de strijd tegen dit maatschappelijk fenomeen. De COL 4/06 betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld1 heeft een grote stap in die richting gezet. Uit de evaluatie van de COL 4/06 uitgevoerd door een werkgroep bij het College van Procureurs-generaal, met de steun van de Dienst voor het Strafrechtelijk beleid (DSB), zijn er heel veel positieve ontwikkelingen naar voor gekomen zoals een mentaliteitswijziging bij de politie, aandacht voor het slachtoffer, inschakeling van de hulpverlening enzovoort. Echter, uit de evaluatie is gebleken dat er weinig tot geen juridische mogelijkheden zijn voor politie en parket om daders van partnergeweld snel en onder dwang/drang, de toegang tot de gezinswoning te ontzeggen wat als een groot knelpunt wordt beschouwd in België.2 Als gevolg van deze conclusie heeft de DSB, in overleg met de werkgroep bij het College van Procureurs-generaal en het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, het initiatief genomen om een vergelijkende studie op te

starten

teneinde

de

buitenlandse

rechtssystemen

inzake

de

toepassing

van

uithuisplaatsing ter bescherming van slachtoffers van partnergeweld te analyseren en te vergelijken. Op basis van een bevraging van de landen van de EU via het Europees Netwerk voor Criminaliteitspreventie (EUCPN)3 omtrent huisverbod en op basis van buitenlandse literatuur werden er een aantal te bestuderen landen geselecteerd die een voortrekkersrol hebben of interessante initiatieven hebben genomen op het vlak van uithuisplaatsing in geval van partnergeweld, met

name

Canada, Engeland/Wales,

Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Spanje, Zweden en Zwitserland. Het dient opgemerkt te worden dat de vergelijkende studie zich enkel heeft gebaseerd op de aanpak van partnergeweld in verschillende landen. Andere soorten geweld binnen het gezin

zoals

kindermishandeling/-misbruik

of

ouderenmishandeling

werden

buiten

beschouwing gelaten in dit onderzoek. Daarnaast valt de bijzondere problematiek van geweld in het kader van migratie en de getroffen regelingen in sommige bestudeerde landen m.b.t. de aanpak van daders of opvang van slachtoffers zonder geldige verblijfsvergunning buiten de marge van deze studie. Deze vergelijkende studie heeft als doelstelling de bestaande beste praktijken in de verschillende landen inzake de toepassing van uithuisplaatsing in geval van partnergeweld

1

Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006. 2 K. BERTELOOT, S. SIVRI, M-R. BROUCKER, D. REYNDERS en F. GAZAN, Syntheseverslag: evaluatie van de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 52 p. 3 European Crime Prevention Network: www.eucpn.org. -6-

te analyseren en rapporteren. Op basis van deze analyse kunnen er lessen getrokken worden en zal er onderzocht worden hoe in België daders van partnergeweld snel en onder dwang/drang uit de gezinswoning kunnen gezet worden zodat de veiligheid van de slachtoffers kan gegarandeerd worden. Ongeacht het feit dat er al een wetsvoorstel inzake preventieve uithuisplaatsing in geval van partnergeweld4 in België werd goedgekeurd, heeft de DSB zijn studie voortgezet teneinde de beste praktijken in het buitenland in kaart te brengen en concrete aanbevelingen te formuleren die een bijdrage kunnen leveren aan de vereiste integrale en geïntegreerde aanpak van partnergeweld. In eerste instantie worden er in deze studie een aantal internationale en Europese aanbevelingen en verplichtingen voor België besproken die niet zo maar genegeerd kunnen worden. Het gaat met name over de Conventie bij de Raad van Europa betreffende het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en van huiselijk geweld en een aantal initiatieven bij de Verenigde Naties. Daarna worden de wettelijke regelingen in de hierboven genoemde landen onder de loep genomen en bestudeerd. Vervolgens worden er conclusies getrokken en aanbevelingen geformuleerd die kunnen bijdragen tot het creëren van een waardevolle en doordachte regeling van uithuisplaatsing in het Belgisch rechtssysteem.

4

SENAAT, wetsvoorstel van 29 november 2010 tot wijziging van de artikelen 223, 1447 en 1479 van het Burgerlijk Wetboek en van de artikelen 587, 594 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek, inzake preventieve uithuisplaatsing en houdende andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld (opschrift gewijzigd naar ‘Wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk geweld’), Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-539/5. Dit wetsvoorstel zal vervolgens, overeenkomstig art. 77 GW, behandeld worden in de Kamer. Een gelijkaardig voorstel werd overigens eerder genomen in de Kamer: Wetsvoorstel van 26 april 2011 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Gerechtelijk Wetboek wat de preventieve uithuisplaatsing en andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld betreft, doc 53 1394/001. ,. -7-

1

BESTAANDE KADER IN BELGIË

Vooraleer we de internationale richtlijnen of regelgevingen terzake analyseren, en we de verschillende landen onder de loep nemen, is het aangewezen na te gaan wat het nu reeds bestaande kader in België is. Hoe kan momenteel al de veiligheid gegarandeerd worden door de verwijdering van een agressor uit een woning? Ter inleiding maken we melding van enkele fundamentele rechten, die op elk niveau de discussies omtrent huisverbod beïnvloeden. Ook in België dient hiermee steeds rekening gehouden te worden. Zowel het slachtoffer als de geweldpleger genieten de fundamentele rechten zoals o.a. voorzien in de Grondwet, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) of het Internationaal Verdrag inzake de Burgerlijke en Politieke Rechten (IVBPR of BUPO). Zo mag volgens art. 3 EVRM niemand onderworden worden aan foltering, onmenselijke of vernederende behandelingen of straffen. Deze bepaling heeft rechtstreekse werking in België en verplicht de overheid tot een effectieve bescherming van zijn burgers tegen mishandeling.5 De overheid moet tijdig ingrijpen indien zij kennis krijgt van mogelijke mishandeling en heeft dus de plicht om het (potentiële) slachtoffer te beschermen. Een gelijkaardige verplichting t.a.v. de overheid wordt voorzien in het VN Vrouwenverdrag.6 Daarnaast garandeert art. 22 GW en art. 8 EVRM een ieder het recht op eerbiediging van zijn privé- en gezinsleven. Dit geldt uiteraard voor beide partners. Daarenboven kan ook het recht op ongestoord genot van eigendom relevant blijken, omdat een huisverbod mogelijks een inperking van dit recht betreft (art. 1 van 1e protocol bij EVRM). Een ieder heeft ook recht op persoonlijke vrijheid (art. 12 GW en art. 5 EVRM) en de onschendbaarheid van de woning (art. 15 GW en art. 148 Sw.). De woning wordt door het Hof van Cassatie gedefinieerd als de plaats die, samen met alle bijgebouwen die erbij horen, door een persoon als reële woning of verblijfplaats wordt gebruikt, hetgeen hem het recht verleent op naleving van zijn intimiteit, zijn rust en zijn privéleven.7 Al deze rechten zijn niet absoluut en kunnen van overheidswege ingeperkt worden. De verschillende rechten dienen ook steeds ten opzichte van elkaar afgewogen te worden. In het kader van een huisverbod kunnen mogelijks rechten van de geweldpleger ingeperkt worden om te voorzien in adequate bescherming van het slachtoffer. Om fundamentele rechten in te perken, moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Deze moeten 5

Cass. 1 februari 1995, Arr.Cass. 1995, 117; EHRM 10 mei 2001, Z. e.a. t. Verenigd Koninkrijk, §72; EHRM 4 december 2003, M.C. t. Bulgarije, §149; zie E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT, La violence conjugale – partnergeweld, 2004, Brussel, Bruylant, 196-197. 6 Verdrag van 18 december 1979 inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, New York; zie VROUWENRAAD, Het VN-Vrouwenverdrag, 2011, URL: http://www.vrouwenraad.be/; E. BREMS, l.c., 195-196. 7 Cass. 20 december 2000, Bull. 2000, nr. 713, Rev.Dr.Pén. 2001, 584. -8-

bijvoorbeeld bij wet worden voorzien (legaliteitsvoorwaarde); in het belang zijn van de openbare orde of veiligheid, ter preventie van strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden, of voor de bescherming van rechten en vrijheden van anderen (legitimiteitsvoorwaarde); daarenboven noodzakelijk blijken in een democratische samenleving; en tenslotte proportioneel zijn t.o.v. het beoogde doel.

1.1 Strafrecht

1.1.1 Politie

Overheidsoptreden

bij

partnergeweld

start

vaak

met

een

politieoptreden.

De

8

politiediensten beschikken daarbij over een aantal mogelijkheden om in te grijpen. Zo kan de politie bijvoorbeeld bij betrapping op heterdaad van partnergeweld (indien het gaat om het plegen van een wanbedrijf of misdaad) de persoon onmiddellijk aanhouden voor een periode van maximaal 24 uur.9 Indien nodig kan men hiertoe de woning ter arrestatie betreden, zonder echter over te kunnen gaan tot een huiszoeking. Buiten het geval van heterdaad, kan de politie wel bewarende maatregelen nemen in afwachting dat de procureur des Konings, door de snelste communicatiemiddelen onverwijld op de hoogte gebracht, een beslissing neemt.10 De vrijheidsbeneming buiten heterdaad is dus een exclusieve bevoegdheid van de procureur des Konings, of indien reeds een gerechtelijk onderzoek hangende is, van de onderzoeksrechter. Indien de aanhouding het betreden van de woning noodzakelijk maakt (of m.b.t. een opsporing ten huize), volstaat de toestemming van één van de inwonende partners, in concreto waarschijnlijk het slachtoffer.11 Indien het slachtoffer van partnergeweld verzoekt het misdrijf vast te stellen, worden de bevoegdheden van de procureur des Konings en zijn hulpofficieren verruimd alsof de feiten op heterdaad werden vastgesteld.12 In de aanpak van situaties van partnergeweld heeft de politie zich te houden aan een aantal richtlijnen uit de omzendbrief COL 4/2006. Zo dient de politie o.a. het slachtoffer te vragen of het hulp wenst van de dienst slachtofferhulp of van een gespecialiseerde dienst.

8 Zie Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992; specifiek m.b.t. partnergeweld werden deze mogelijkheden op strafrechtelijk vlak opgelijst in Gemeenschappelijke Omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006. 9 Zie art. 1 wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, B.S. 14 augustus 1990 (hierna: Voorlopige Hechteniswet); zie ook art. 41 Sv. 10 Art. 2, 2° Voorlopige Hechteniswet; zie R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 268-269, 335, en 1019-1020. 11 De wet 1997 heeft art. 46 Sv. doelbewust in die zin gewijzigd. Zie wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen de partners tegen te gaan, B.S. 6 februari 1998; Omzendbrief COL 4/2006, 13. 12 Zie C. VERSCHUEREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998-99, nr. 29, 1064.

-9-

Indien nodig dient de politie de doorverwijzing naar zulk een dienst te organiseren.13 Daarenboven dient de politie in de mate van het mogelijke te voorkomen dat het slachtoffer zelf de echtelijke verblijfplaats moet verlaten met het oog op zijn/haar veiligheid en, in voorkomend geval, die van de kinderen. In de praktijk zal de politie de vermoedelijke pleger verzoeken om tijdelijk een andere verblijfplaats te zoeken. Indien deze weigert de woning vrijwillig ter verlaten, en er geen mogelijkheden tot arrestatie bestaan, kan de politie de persoon niet manu militari uit de woonst verwijderen.14 Ook wordt aanbevolen het verhoor van de partner die ervan verdacht wordt geweld te hebben gepleegd, niet te laten doorgaan in de verblijfplaats van het koppel, maar op het politiebureau. De geweldpleger meenemen of oproepen naar het politiebureau is immers een belangrijke fase in het proces om hem aan de wet te herinneren (COL 4/06, p. 12). In de praktijk gebeurt dit meestal, zeker in geval van ernstige incidenten. Omwille van tijdsgebrek, beperkte capaciteit of praktische beperkingen is uitvoering van deze maatregel niet steeds mogelijk. Indien het verhoor niet in het politiebureau kan doorgaan, tracht men dit toch te doen in het politievoertuig om ongeveer een gelijkaardig effect te verkrijgen.15 Naast deze werking van de politie in een strafrechtelijk kader, bestaan er een aantal opdrachten van bestuurlijke politie. Ter uitvoering van deze opdrachten, kunnen de politiediensten een aantal maatregelen treffen, waaronder een bestuurlijke aanhouding van maximaal 12 uur (art. 31 Wet Politieambt). Daarnaast zijn er nog politiemaatregelen in het kader van bestuurlijke opdrachten of bestuurlijke sancties waarbij er beroep wordt gedaan op politie mogelijk, doch deze worden niet ingezet in de aanpak van partnergeweld.16

1.1.2 Openbaar Ministerie

De politie zal het openbaar ministerie in kennis stellen van de vastgestelde misdrijven. Het is eveneens mogelijk dat het openbaar ministerie optreedt zonder voorafgaande interventie door politie (bijvoorbeeld door rechtstreekse klacht van het slachtoffer of door melding vanuit andere actoren). In bepaalde gevallen zal de kennisgeving door de politie aan het parket onmiddellijk volgen na de interventie.17

13

Overeenkomstig Omzendbrief GPI 58 van 4 mei 2007 betreffende K. BERTELOOT, S. SIVRI en M. BROUCKER, Syntheseverslag: evaluatie van de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 44. 15 K. BERTELOOT, S. SIVRI en M. BROUCKER, Analyse van de vragenlijsten met betrekking tot de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 66-67. 16 Zie E. DE BOCK, Onderzoeksrapport bestuurlijke sanctioneringmechanismen, Universiteit Antwerpen, 2007, 247 p. 17 Mogelijks aan de parketmagistraat met dienst; zie omzendbrief COL 4/2006, 13-14. 14

- 10 -

De procureur des Konings (PK) kan een persoon van zijn vrijheid benemen voor een periode van maximaal 24 uur, ook buiten het geval van heterdaad, indien er ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of wanbedrijf bestaan.18 De PK beschikt daarnaast over een aantal opties om het strafrechtelijk traject verder te zetten (oriëntatie naar onderzoeksrechter of rechtbank) of op het niveau van het opsporingsonderzoek af te ronden (bemiddeling in strafzaken en minnelijke schikking). Daarnaast kan de PK ook seponeren, eventueel voorwaardelijk (praetoriaanse probatie). De procedure van bemiddeling in strafzaken zoals voorzien in art. 216ter Sv. kan mogelijks ingezet worden bij partnergeweld. De minnelijke schikking mogelijks ook (art. 216bis Sv.) doch hierbij zijn geen opties in het kader van een huisverbod mogelijk. De bemiddeling in strafzaken geeft de PK de mogelijkheid om bij eerder lichte misdrijven19 de dader op te roepen en hem bepaalde voorwaarden voor te stellen. De vervulling van deze voorwaarden heeft het verval van de strafvordering tot gevolg. Zo kan de procureur des Konings aan de verdachte verzoeken om: •

de door het misdrijf veroorzaakte schade te vergoeden of te herstellen en hem hiervan het bewijs te leveren, hij kan daartoe het slachtoffer oproepen en bemiddelen over de schadevergoeding en de regeling ervan;

•

een geneeskundige behandeling of iedere andere passende therapie te volgen, gedurende een periode van maximum 6 maand, in het geval de dader van het misdrijf zich voor het misdrijf op een ziekteverschijnsel of een drank- of drugsverslaving beroept;

•

een dienstverlening uit te voeren van maximaal 120 uur, binnen een door hem bepaalde termijn (minstens 1 maand en maximum 6 maanden);

•

een opleiding te volgen van maximaal 120 uur, binnen een door hem bepaalde termijn (minstens 1 maand en maximum 6 maanden).

De toepassing van de bemiddeling in strafzaken in de verschillende gerechtelijke arrondissementen werd geuniformiseerd via de gemeenschappelijke omzendbrief COL 8/99.20 In deze omzendbrief wordt het slachtoffer en een herstelgerichte logica voorop gesteld, hoewel de bemiddeling ook ruimer wordt toegepast.21 Het openbaar ministerie kan slechts ageren indien er een misdrijf werd gepleegd. Dit brengt met zich mee dat dit plegen van een misdrijf aantoonbaar dient te zijn. Er zijn dus geen opties om preventief op te treden. Ook indien aangenomen wordt dat eens het 18

Art. 2 Voorlopige Hechteniswet. Er zou op de feiten in concreto geen straf uitgesproken worden met een hoofdstraf van meer dan twee jaar gevangenis of een zwaardere straf. 20 Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 8/99 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal inzake de bemiddeling in strafzaken, Brussel, 7 mei 1999. 21 Zie T. GOOSEN, A. LE ROY, F. L'HEUREUX, E. SNEIDERS en A. WARRANT, Bemiddeling in strafzaken - Médiation pénale 2002, Brussel, FOD Justitie - Dienst Justitiehuizen, 2003, p. 1-2 gemeenschappelijke conclusies; zie K. BEYENS en A. RAES, “Bemiddeling bij meerderjarigen. Een overzicht van de initiatieven in België”, in L. KOOLS (ed.), Bemiddeling en herstel in de strafrechtsbedeling, Brugge, Die Keure, 2006, 27-67. 19

- 11 -

openbaar ministerie op de hoogte komt van vermoedelijke feiten van partnergeweld of een dreiging tot partnergeweld, er waarschijnlijk al verschillende misdrijven werden gepleegd in het gezin, kan het openbaar ministerie weinig ondernemen indien die misdrijven niet aantoonbaar zijn. Omzendbrief COL 4/2006 schrijft wel voor dat van elke melding van partnergeweld een “spoor van de tussenkomst” bewaard blijft.22 Op die manier kunnen er wel lijvige dossiers23 ontstaan van verschillende meldingen zonder dat er ergens een strafrechtelijk gevolg aan kan gekoppeld worden. Op basis van zulke meldingen zou de politie of het openbaar ministerie moeten kunnen reageren. Het openbaar ministerie kan personen geen huisverbod opleggen, noch ze dwingen tot het volgen van een bepaalde vorming. De verdachte moet steeds instemmen met de maatregelen. Hij/zij zal dit doen om bijvoorbeeld een veroordeling te vermijden. Maar indien er geen misdrijf werd gepleegd of deze niet bewijsbaar blijken te zijn, hoeft de verdachte geen veroordeling te vrezen en zal deze minder geneigd zijn om mee te gaan in een bemiddeling in strafzaken. De zogenaamde stok achter de deur van het openbaar ministerie valt hier weg.

1.1.3 Rechter

Ook een onderzoeksrechter kan een persoon onmiddellijk van zijn vrijheid benemen indien er ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of een wanbedrijf bestaan.24 Slechts in geval van volstrekte noodzakelijkheid voor de openbare veiligheid en indien het feit voor de verdachte een correctionele hoofdgevangenisstraf van een jaar of een zwaardere straf tot gevolg kan hebben, kan de onderzoeksrechter een bevel tot aanhouding verlenen.25 Net om tegemoet te komen aan deze strafvereisten om de voorlopige hechtenis te kunnen toepassen, werd doelbewust art. 410 Sw. aangepast en voorzien van een strafverzwaring i.v.m. slagen en verwondingen toebrengen aan de partner.26 Binnen de vijf dagen na de voorlopige hechtenis dient de raadkamer te beslissen over de handhaving ervan of de vrijlating.27 Deze vrijlating kan afhankelijk gemaakt worden van de naleving van enkele voorwaarden. Ook de onderzoeksrechter kan de persoon eerder vrijlaten onder voorwaarden. Een contactverbod met het slachtoffer – de facto een 22

Zie COL 4/2006, 10. Bijvoorbeeld indien gebruik wordt gemaakt van het Ambtshalve Politioneel Onderzoek, zie omzendbrief nr. 8/2005 van het College van Procureurs-generaal betreffende het Ambtshalve Politioneel Onderzoek (A.P.O.) en het Vereenvoudigd Proces-Verbaal (V.P.V.), Brussel, 15 maart 2007, herzien 15 maart 2007. 24 Art. 3 en 10 Voorlopige Hechteniswet. 25 Art. 16 §1 Voorlopige Hechteniswet. 26 Zie wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003; KAMER, Verslag van 23 juli 2002 namens de commissi voor de justitie, Doc 50 1693/006. Zie ook H. VANBOCKRIJCK, “La loi du 28 janvier 2003 visant à l’attribution du logement familial et à l’aggravation des sanctions pénales en cas de violences conjugales”, Vigiles, nr. 4, 2004, 103-111. 27 Art. 21 en 35 Voorlopige Hechteniswet. 23

- 12 -

huisverbod – valt hierbij onder de mogelijkheden. Ook bijvoorbeeld het opstarten of volgen van een bepaalde behandeling of vorming is mogelijk. De opties voor de vonnisrechter zijn nog ruimer. Zo kan de veroordeelde voor partnergeweld een effectieve gevangenisstraf worden opgelegd. Het is mogelijk dat de rechter uitstel van de tenuitvoerlegging van de straf(fen) of opschorting van de uitspraak toekent en daarbij (probatie)voorwaarden oplegt.28 Een huisverbod of contactverbod is daarbij een mogelijke voorwaarde. Gelijkaardige maatregelen zijn mogelijk tijdens de strafuitvoering (voorwaardelijke invrijheidstelling).29

1.2 Burgerlijk Recht

Door de wet van 28 januari 200330 kan het slachtoffer van partnergeweld de toewijzing van het genot van de gemeenschappelijke gezinswoning vragen. Hij/zij doet dit in het kader van dringende en voorlopige maatregelen, in voorkomend geval bij de vrederechter of de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg. Zulke dringende en voorlopige maatregelen

zijn

mogelijk

voor

echtgenoten

(art.

223

B.W.),

voor

wettelijk

samenwonenden (art. 1479 B.W.) of tijdens een echtscheidingsprocedure (art. 1280 Ger.W.). Voor feitelijk samenwonenden is geen gelijkaardige bescherming voorzien, hoewel via een kort geding procedure gelijkaardige oplossingen verkregen kunnen worden.31 De toewijzing is mogelijk in geval van fysiek partnergeweld; verkrachting; poging tot verkrachting, doodslag, moord of vergiftiging; of indien er ernstige aanwijzingen tot zulke gedragingen bestaan. Voor andere geweldsvormen of bedreigingen bijvoorbeeld is een toewijzing niet mogelijk. Een preventieve toewijzing is aldus eveneens niet mogelijk, hoewel de rechter het genot van de gezinswoning ook zonder partnergeweld kan toewijzen. De toewijzing kan immers een “normale” dringende en voorlopige maatregel zijn n.a.v. een verstoorde verstandhouding tussen de partners. Indien voldaan aan de voorwaarden van de wet van 2003, is de rechter echter verplicht tot toewijzing. Het slachtoffer moet de toewijzing wel steeds uitdrukkelijk vragen aan de rechter.32

28

Zie art. 1 wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964. 29 Het aspect van de strafuitvoering valt buiten het bestek van dit rapport; zie E. MAES, De voorwaardelijke invrijheidstelling in België. Wetgeving, beleid en praktijk, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, 2004, URL: http://nicc.fgov.be/. 30 Wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003 31 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 22; alwaar verwezen wordt naar F. SWENNEN en T. TOREMANS, “Kort geding en personen- en familierecht” in VLAAMSE CONFERENTIE VAN DE BALIE TE ANTWERPEN (ed.), Kort geding, Brussel, Larcier, 2009, (83) 110, nr. 75. 32 F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT, La violence conjugale – partnergeweld, 2004, Brussel, Bruylant, 178-184; H. VANBOCKRIJCK, l.c., 107. - 13 -

Hoewel de procedure tot toewijzing van de gezinswoning redelijk vlot kan verlopen, blijft wel enige tijd nodig zodat er niet gesproken kan worden van een onmiddellijke uithuisplaatsing.33 Een

gelijkaardige

mogelijkheid

werd

gecreëerd

bij

de

ontbinding

van

een

huwelijksvermogen volgens het wettelijk stelstel (art. 1447 B.W.). Het betreft hier echter een definitieve verdeling, waartoe de dader veroordeeld dient te zijn voor verkrachting, fysiek partnergeweld of poging tot verkrachting, doodslag, moord of vergiftiging. Daarenboven moet de gezinswoning tot het gemeenschappelijk vermogen behoren.34 Uit een evaluatie uitgevoerd door het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen blijkt dat er weinig gebruik gemaakt wordt van de mogelijkheden uit de wet van 2003. Daarenboven bevat de procedure nog een aantal tekorten.35 Om tegemoet te komen aan de lacunes in de wet van 2003 voorziet het Nationaal Actieplan Partnergeweld 2010-2014 (NAP) in de oprichting van een werkgroep rond de thematiek van de huisvesting.36 Het NAP vermeldt volgende lacunes waaraan een oplossing dient gevonden te worden: slachtoffers denken vaak onterecht dat het gaat om een onmiddellijke uitzetting; situaties van partnergeweld worden algemeen nog te veel miskend door de wereld van het gerecht en advocaten; en tal van gevallen ontsnappen eraan gezien het toepassingsgebied van de wet beperkt is tot het huwelijk en wettelijk samenwonenden.

1.3 Multidisciplinaire aanpak

Partnergeweld is een complex fenomeen en vergt een integrale aanpak. Noch de strafrechtelijke, noch de burgerlijke weg alleen kunnen de (achterliggende) problematieken van partnergeweld oplossen. Zowel het NAP als omzendbrief COL 4/06 vertrekken dan ook vanuit een noodzaak tot multidisciplinaire samenwerking. Het NAP beschrijft daartoe een gemeenschappelijke strategie voor de federale overheid, de Gemeenschappen en de Gewesten. Omzendbrief COL 4/2006 voorziet in richtlijnen voor het openbaar ministerie die deze multidisciplinaire aanpak moeten versterken. Zo is elke procureur des Konings verantwoordelijk voor de opmaak van een arrondissementeel actieplan met het oog op de bestrijding

van

partnergeweld

in

zijn

arrondissement,

waarbij

er

de

nodige

samenwerkingsprotocollen worden afgesloten met de aanwezige psycho-medico-sociale diensten.

33

R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 22. H. VANBOCKRIJCK, l.c., 109; R. HEPS en N DE HONDT, l.c., 23. 35 F. GOFFINET, Evaluatie van de wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner, IGVM, 2006. 36 Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van intrafamiliaal geweld 2010-2014, goedgekeurd door de Interministeriële Conferentie Integratie in de maatschappij op 23 november 2010, 19. 34

- 14 -

Echter, deze multidisciplinaire aanpak kent nog een aantal knelpunten: bijvoorbeeld het gebrek aan informatiedeling; de onbeperktheid van de hulpverlening, niet in het minst t.a.v. dadertherapie; het gebrek aan ketenaanpak, casusmanagement en multidisciplinair gezinsgericht aanbod.37 Het vormt een opdracht voor elke betrokken overheid om deze knelpunten te verhelpen. In verschillende regio’s in België wordt gewerkt aan een multidisciplinair samenwerken, hetgeen zich uit in samenwerkingverbanden, protocols, netwerken, vormingen en deskundigheidsbevordering.38 Het blijft echter een moeilijke discussie omtrent de preciese rolverdeling tussen justitiële actoren en actoren met een taak tot hulpverlening. Enerzijds moeten deze verschillende actoren samenwerken in de aanpak van partnergeweld, en anderzijds heeft ieders wel zijn specifieke taak te vervullen. Specifiek omtrent het huisverbod en de achterliggende inschatting van de aanwezige risico’s of gevaren in een gezin, zal deze rolverdeling verder uitgeklaard dienen te worden.39 Bij een invoering van een Belgisch huisverbod zal dit vraagstuk verder uitgeklaard moeten worden. Immers, ook in België wordt er al geruime tijd nagedacht over een mogelijke invoering van een huisverbod naar buitenlandse voorbeelden. De discussie wordt voornamelijk gevoerd in het (federaal) parlement en enkele geschriften.40 Recentelijk werd er een tekst door de

37 P. FRANCK, “Multidisciplinaire aanpak van familiaal geweld”, in H. BLOW (red.), o.c., 2011; M. WEEWAUTERS, “Partnergeweld stopt niet vanzelf”, in SENSOA, jaarboek 2004, 53-63; A. SLOCK, “Familiaal geweld: iedereen verantwoordelijk”, in K. DE GROOF en T. DE GENDT (red.), Kans op slagen, Lannoo, Leuven, 2007, 87-98. 38 P. FRANCK, l.c. 39 Zie M. WEEWAUTERS en A. GROENEN, “Detectie en risicotaxatie inzake partnergeweld in België. Enkele aanbevelingen”, in H. BLOW (red.), o.c., 2011; L. PAS, “Een werkmodel voor huisartsen bij de aanpak van partnergeweld”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), Partnergeweld, als liefde een gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011, 85-100; K. DE GROOF en W. VAN CAMPENHOUT, “Een risicotaxatie van partnergeweld in de context van een Centrum Algemeen Welzijnswerk”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), o.c., 101-114. 40 Zie KAMER, Voorstel van resolutie van 20 december 2002 betreffende de nood aan een wettelijk kader inzake de uithuisplaatsing van daders van intrafamiliaal geweld, doc 50 2209/001; SENAAT, Wetsvoorstel van 14 mei 2004 tot wijziging van de artikelen 223, 1447 en 1479 van het Burgerlijk Wetboek en van de artikelen 587, 594 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek, inzake preventieve uithuisplaatsing en houdende andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld, 3-701/1; dit wetsvoorstel werd opnieuw ingediend op 9 april 2008 (4-684/1) en op 29 november 2010 (5-539/1); Een kopie van dit wetsvoorstel werd eveneens in de Kamer ingediend, zie KAMER, Wetsvoorstel van 26 april 2011 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Gerechtelijk Wetboek wat de preventieve uithuisplaatsing en andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld betreft, doc 53 1394/001; N. NEUTELEERS, “Uithuisplaatsing van geweldplegers”, in SENSOA, jaarboek 2004, 64-73; L. STEVENS, Uithuisplaatsing van daders van familiaal geweld, 25 jaar VK Antwerpen, jong geleerd, ooit gedaan?, september 2004; R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 20-38; F. DHONT, l.c., 161-184; T. MOREAU, “Un regard juridique sur les violences conjugales”, in N FROGNEUX en P. DE NEUTER, Violences et agressivités au sein du couple, Brussel, Bruylant, 2009, 79-107; P. KELLENS en S. DEMET, Intramuraal geweld, hervorming en modernisering van het strafwetboek, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoeksrapport in opdracht van Miet Smet, 1996; I. STALS, Huiselijk geweld, Politie praktijk boeken, Maklu, Antwerpen, 2005, 270 p.; C. BUCKENS, “Partnergeweld en de afhandeling door het parket”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), Partnergeweld, als liefde een gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011, 193-207; Advies 89 van 1 oktober 2004 van de raad van de gelijke kansen voor mannen en vrouwen betreffende de huisplaatsing in het kader van geweld op vrouwen;

- 15 -

Senaat aangenomen.41 De mogelijkheid tot huisverbod zou eerder voorzien worden in een ruimer kader dan enkel voor partnergeweld.42 In een multidisciplinaire aanpak zouden de hierboven besproken mogelijkheden aangaande strafrecht en burgerlijk recht gecombineerd dienen te worden, waarbij er in de toekomst de lacunes hierbij (bijvoorbeeld inzake crisisinterventie) opgevuld kunnen worden. Immers, indien een strafrechtelijk optreden niet mogelijk is aangezien politie of parket geen misdrijf kan vaststellen, en indien een slachtoffer geen burgerlijke maatregelen vraagt, is een optreden van de overheid in situaties waar geweld vermoed wordt, bijzonder moeilijk. De rol van andere professionelen zoals huisartsen, sociaal werkers, leraars, … die een vermoeden krijgen van een (potentiële) geweldsituatie in een gezin wordt vervolgens belangrijker, doch blijft bijzonder moeilijk.43 In het nieuwe wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk geweld wordt voorzien in een mogelijkheid voor de procureur des Konings om de procedure voor de burgerlijke rechter te vorderen.

1.4 Conclusies

Zowel het Belgische strafrecht als het burgerlijk recht voorzien reeds in bepaalde vormen van uithuisplaatsing. Deze maatregelen bevatten echter nog verschillende beperkingen, aangezien deze louter mogelijk zijn als reactie op effectief gepleegd geweld, en deze onvoldoende mogelijkheden bieden om onmiddellijk in crisissituaties in te grijpen. Ook de multidisciplinaire aanpak van partnergeweld, waarin een huisverbod zich dient te profileren (zie infra: aanbevelingen), kent een aantal probleempunten. De meest relevante methoden om te kunnen voorzien in een snelle reactie op partnergeweld lijken enerzijds de bemiddeling in strafzaken en anderzijds de procedures van dringende en voorlopige maatregelen. Verschillende studies hebben echter reeds aangetoond dat deze opties ontoereikend zijn om terdege te kunnen voorzien in de bescherming van de burgers. Terecht leeft er hedendaags een discussie omtrent de mogelijke invoering van een ‘huisverbod’ of een ‘tijdelijke uithuisplaatsing’, waar onderhavig rapport een bijdrage in wenst te zijn.

41

SENAAT, Wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk geweld, 18 oktober 2011, 5-539/5. 42 Zie ook SENAAT, Wetsontwerp van 23 augustus 2011 houdende instemming met het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bescherming van kinderen tegen seksuele uitbuiting en seksueel misbruik, gedaan te Lanzarote op 25 oktober 2007, 5-1204/1; en SENAAT, Wetsontwerp van 19 juli 2011 tot wijziging en aanvulling van het Strafwetboek teneinde het misbruik van de zwakke toestand van personen strafbaar te stellen, en de strafrechtelijke bescherming van kwetsbare personen tegen mishandeling uit te breiden, 5-1095/3. 43 Zie P. LAMBERT, “Violence conjugale, secret professionnel et non-assistance à personne en danger”, in A. BOAS en J. LAMBERT, o.c., 185-189 ; A. SLOCK, l.c., 93-96. - 16 -

2

LE CADRE INTERNATIONAL

Après avoir défini la situation en Belgique, nous devons établir la cadre international dans lequel doit se placer toute évolution future. D’une part, le Conseil de l’Europe vient d’adopter

une

convention

juridiquement

contraignante

que

le

nouvel

accord

de

44

gouvernement a prévu de ratifier (3.1) . D’autre part, les Nations Unies ont établi diverses recommandations aux Etats en la matière qui restent des références (3.2.)

2.1 Le niveau européen – conseil de l'europe La convention du Conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard des femmes et la violence domestique constitue le premier instrument européen juridiquement contraignant en la matière. Ouvert à la ratification des Etats membres, elle n’a pas encore été adoptée par la Belgique. Cette convention règle notamment la question des ordonnances d’urgence et de protection que les Etats membres doivent adopter afin de lutter de façon effective contre la violence à l’égard des femmes. Tout d’abord, l’ordonnance d’urgence, telle que développée dans la convention, a pour objectif de garantir le départ de l’auteur en cas de danger immédiat. Considérant qu’instaurer une distance physique entre les protagonistes est la façon la plus efficace de protéger la victime, elle veut néanmoins éviter la mise à l’abri précipitée de la victime et ses conséquences néfastes. Pour se faire, les parties devront doter les autorités compétentes - à l’appréciation des Etats membres - du pouvoir d’ordonner à l’auteur des violences de quitter le domicile de la victime et de l’empêcher d’y revenir ou de contacter celle-ci après qu’un acteur pertinent ai évalué le danger immédiat inhérent à la situation.45 Concernant la durée de la mesure, celle-ci sera à déterminer au niveau national. Elle devra assurer la sécurité de la victime sans compromettre les droits fondamentaux de l’auteur.46 La convention édicte un deuxième outil à développer au sein des Etats membres : l’ordonnance d’injonction ou de protection. Celle-ci doit garantir la protection de la victime contre les actes de violence en interdisant, restreignant ou prescrivant une certaine conduite à l’auteur de ceux-ci47.

44

Projet de Déclaration de politique générale, Décembre 2011, p.159. Convention du Conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard des femmes et la violence domestique, art 52 46 Idem 47 Ibidem, art 53 45

- 17 -

Afin que les modalités pratiques des ordonnances de protection ne dissuadent pas les victimes d’émettre toute demande de protection, elles devront offrir une protection immédiate et ne pourront constituer une charge financière ou administrative excessive. Leur décernement provisoire « ex parte » (à la demande d’une seule partie) devra être envisageable tout en prévoyant les modalités de recours nécessaires au respect des droits de la défense et aux conditions d’un procès équitable et impartial. Enfin, ces ordonnances devront être mentionnées dans le cadre de toute autre procédure et leur violation devra être passible de sanctions dissuasives, effectives et proportionnées48. Par ailleurs, les Etats parties ont le choix du/des régime(s) juridique(s) dans le cadre du(des)quel(s) ces ordonnances sont rendues (droit pénal, civil ou administratif) et doivent s’assurer du respect du principe de sécurité juridique (durée d’une mesure déterminée).49 Les différentes ordonnances (d’urgence et d’injonction/protection) doivent pouvoir être complémentaires afin d’apporter une solution juridique rapide permettant la protection effective de la victime et la prévention de la violence à son égard. En outre, l’engagement de poursuites pénales ou d’une procédure de divorce ne peut constituer une condition préalable au décernement de ces ordonnances.50

2.2 Niveau international – Nations Unies

Le contexte international n’impose aucune modalité juridiquement contraignante en matière d’ordonnance de protection et d’urgence. Cependant, les Nations Unies se sont penchées sur la question et ont mis en exergue des points d’attention pour une politique cohérente et effective en la matière. En effet, le Conseil économique et social des NationsUnies (ci-après le Conseil des Nations Unies) a établi, dans un texte resté une référence, les conditions préalables à une application effective de dispositions législatives. D'après le Conseil économique et social des Nations Unies (ci-après, le Conseil des Nations Unies), des mesures efficaces en matière de prévention visent à gérer les risques, garantir la sécurité et l’autonomie des victimes et responsabiliser les auteurs de violence51. Ces mesures doivent être mises en œuvre de façon globale, coordonnée, systématique et durable et être sanctionnées par un système de contrôle et de suivi. Ainsi, des formations doivent être dispensées aux agents de police et aux acteurs judiciaires concernés pour leur permettre d'éviter tout phénomène de victimisation

48

Idem Idem 50 Idem 51 NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Rapport de la réunion du groupe intergouvernemental d’experts chargé d’examiner et d’actualiser les stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes dans le domaine de la prévention du crime et de la justice pénale, Bangkok, 2009, p.16, ci-après dénommé « Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes » 49

- 18 -

secondaire, d'évaluer le degré d'insécurité de la victime, d'assurer la gestion des risques et d'utiliser et de faire respecter les ordonnances de protection.52 Les agents de police devraient être au fait des éléments étiologiques, victimologiques et législatifs principaux inhérents à la violence conjugale mais aussi avoir été formés aux techniques d’intervention pertinente dans ce domaine. Les magistrats, quant à eux, devraient être formés aux ordonnances de requête et de protection et à la détermination des peines dans ce domaine, afin d’être capables d’informer les victimes des voies de recours existantes dans le domaine de la violence intrafamiliale.53 C’est donc en responsabilisant les acteurs de la chaine judiciaire par la mise sur pied de mécanismes appropriés de supervision54 et de sanctions55 qu’il sera possible de faire respecter les prescrits législatifs. L'application de la loi doit être effective si elle veut lutter contre le sentiment d'impunité de l'auteur des violences, le sentiment d'insécurité de la victime et favoriser tout dépôt de plainte en la matière. Par ailleurs, la crédibilité du système sera déterminée par le suivi et le contrôle réels des ordonnances. La mise en place d'un système d'enregistrement permettant aux agents de police ou aux fonctionnaires de la justice pénale d'être informés de l'existence préalable d'une telle ordonnance - et donc d'un état de récidive ou de violation d'un ordre judiciaire potentiel -56 est donc à envisager. En outre, la sanction de toute violation doit être légalement prévue et appliquée57. Enfin, en termes psychosociaux, la responsabilisation et l’accompagnement des victimes et auteurs ne peuvent être négligés. Il est important de développer une approche multisectorielle permettant une prise en charge des parties, notamment par la mise sur pied de services d’interventions en cas de crise, des services de consultation d’urgence et d’aiguillage vers les services compétents, de services de réadaptation à long terme…58 Le Conseil des Nations Unies a par ailleurs énoncé certaines recommandations concernant chaque acteur :

•

La police

Il est important que les lois régissant la question de la violence familiale responsabilisent les policiers et déterminent des lignes directrices leur permettant d'assurer efficacement la 52

Ibidem, p. 24 NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, 1996, articles 62-68. Ci-après dénommé « Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles » 54 Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes, Op. cit., p.20 55 NATIONS UNIES, Département des affaires économiques et sociales, Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, p. 22. Ci-après dénommé « Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes » 56 Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes, Op. cit., p. 20 57 Ibidem, p. 10 58 Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, Op. cit., art. 60 53

- 19 -

protection des victimes, l'enregistrement et le suivi de ces situations. Ainsi, le Conseil des Nations Unies propose d'imposer une réponse policière systématique à toute demande d'aide et de protection même si celle-ci n'émane pas directement de la victime. Une descente sur les lieux devrait donc être effective lorsque des actes de violence sont imminents ou en train d'être commis, lorsqu'une ordonnance de protection est sur le point d'être violée ou lorsque des actes de violence de même nature sont sur le point d'être réitérés.59 Elle devra aboutir à une soustraction de l'auteur du foyer familial ou à une arrestation de celui-ci si un état de danger est effectif et à une prise en charge de la victime le cas échéant. En outre, l'enregistrement de la plainte devrait être automatique et donner lieu à la rédaction d'un procès verbal complet (relation entre les parties, profession des parties, éléments constitutifs de l'infraction, rédaction d'une ordonnance de protection...)60 à verser au dossier. Enfin, les agents de police devraient informer la victime, dans une langue qu'elle comprend, de l'ensemble des mesures existantes auxquelles elle peut faire appel afin de garantir sa sécurité ou la sécurité de ses proches et la protection de ses biens ou des biens communs.61

•

Le parquet

Le Conseil des Nations Unies propose au Procureur général62 de déterminer, d’adopter et de mettre en vigueur les lignes directrices en matière de poursuite des actes de violence dans le cadre des relations familiales et interpersonnelles. Celles-ci devraient notamment imposer la motivation (à verser au dossier) de toute abstention de poursuite dans les cas de violence familiale, l'indication, dans son réquisitoire d'information, que l'auteur présumé est incriminé pour des faits de violence familiale ou encore de considérer que le témoignage de la victime suffit à l'ouverture des poursuites63.

•

Le juge

Le Conseil des Nations Unies envisage deux types d’ordonnances : les ordonnances sur requête de la victime - ou de ses proches - en vue de l’adoption de mesures conservatoires (injonctions ou interdictions préliminaires) et les ordonnances de protection. Celles-ci permettent de régler les questions relatives à la sécurité de la victime (expulsion du domicile, d’injonction de ne plus commettre de violence à son égard, interdiction de

59 60 61 62 63

Ibidem, article 15 Ibidem, article 23 Ibidem pp. 1-5 Terme à adapter à la terminologie de chaque Etat membre. Ibidem, pp. 9-10 - 20 -

communiquer avec elle…), à la garde des enfants, à la préservation des biens de la victime ou des biens communs. Elles devraient en outre contenir des éléments financiers permettant de réduire la dépendance financière de la victime vis-à-vis de l’auteur en imposant à celui-ci de se charger des factures médicales, du loyer ou de l’hypothèque contractée, ou encore de verser une « pension » permettant à la victime d’assumer ses dépenses…64 Ces mesures sont indépendantes les unes des autres. Elles ne peuvent en aucun cas se faire obstacle ou réduire les possibilités du dépôt d’une plainte au pénal ou de la mise en branle d’une des voies de recours civil. Par ailleurs, elles ne peuvent être tributaires de l’engagement de poursuites quelles qu’elles soient.65 Le juge doit être attentif à en informer la victime de façon claire et précise. La mesure de référé (ordonnance sur requête) devrait être prise dans les 24 h en cas de risques graves pour la vie et demeure en vigueur jusqu’à ce que soit prise une ordonnance qui ne soit plus provisoire - sans pouvoir excéder 10 jours. La mesure de protection quant à elle devrait être connue du juge dans un délai de 10 jours maximum. Enfin, le défenseur devrait pouvoir demander la modification ou l’annulation de l’ordonnance de protection dans les 24 heures de son décernement.66 Toute ordonnance devrait être transmise à la police du lieu du domicile de la plaignante dans les 24h afin de permettre son application effective. Notons que dans le cadre des ordonnances de protection, il incombe à l’auteur de prouver qu’il n’y a pas eu violence et que les audiences peuvent se dérouler à huis clos si la sécurité de la victime ou de ses proches le réclament.67 En outre, aucune preuve indépendante (certificat médical, police,…) ne devrait être exigée pour la délivrance d’une ordonnance.68 Enfin, l’existence d’une ordonnance (quelle qu’elle soit) pourra être présentée comme un élément matériel dans le cadre d’une procédure pénale (ou civile)69 ultérieure. En termes pénologiques, le non respect d’une ordonnance sur requête devrait entraîner l’ouverture de poursuite pour atteinte à l’autorité de la justice et engendrer l’imposition d’une amende ou d’une peine d’emprisonnement. Concernant les ordonnances de protection, leur violation devrait pouvoir donner lieu à des poursuites au pénal. Parallèlement, des sanctions (frais de procédure à sa charge et/ou dommages et intérêts) devraient être prévues à l’encontre des victimes en cas d’utilisation abusive et injustifiée des ordonnances de protection.

64

Ibidem p7 Idem 66 Ibidem., art. 39 67 Ibidem., pp. 10-12 68 NATIONS UNIES, Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, p. 51., Ci-après dénommé « Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes ». 69 Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, p10 65

- 21 -

L’ensemble de ces informations devrait être porté à la connaissance de la victime afin qu’elle puisse faire ses choix en connaissance de cause. Par ailleurs, toute décision/action judiciaire ou policière devrait être connue des acteurs chargés de l’application effective de la loi afin de permettre un réel suivi des procédures de protection. Enfin, le jugement devrait préciser, si l’auteur est reconnu coupable, que les faits se trouvent dans le cadre de violence intrafamiliale.70

70

Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, Op. cit., p. 47. - 22 -

3

DISPOSITIONS LEGISLATIVES A L’ÉTRANGER

Si la Belgique doit encore combler certaines lacunes dans sa politique visant la protection de la victime de violences conjugales par des mesures d’éloignement du domicile de l’auteur présumé, elle peut pour cela puiser dans les expériences positives et négatives d’autres Etats. Chaque Etat a mis en place des mesures variées dépendant de son système juridique, de son histoire et de son approche de la violence conjugale. D’ailleurs, il faut remarquer ici qu’il fut parfois difficile de distinguer les mesures d’éloignement du domicile de l’ensemble de la politique menée envers la violence conjugale, intrafamiliale ou les violences envers les femmes. Nous avons tenté d’être à la fois synthétiques et précis. Nous avons choisi d’étudier, tout d’abord, nos voisins (Angleterre et Pays de Galle, France, Luxembourg, Pays-Bas) en excluant l’Allemagne. En effet, celle-ci s’est largement inspirée du modèle Autrichien que nous avons repris. Ensuite, le système Autrichien d’éloignement du domicile, considéré comme un modèle ne pouvait être mis de côté. De même, la loi espagnole sur les violences envers les femmes étant souvent citée comme un modèle législatif en la matière, nous avons tenté d’approfondir la question de l’éloignement du domicile dans cette législation. Par ailleurs, le Canada, Etat fédéral en partie francophone et reconnu pour son expérience en matière de violence conjugale nous a paru intéressant à analyser. Dans le même temps, nous nous sommes informés de la situation en Suisse. Enfin, les pays scandinaves étant reconnus pour leur politique de violences envers les femmes, nous avons examiné les systèmes norvégiens et suédois. Le nombre de pays choisis peut paraître élevé, il permet néanmoins de refléter la variété des expériences et de leurs adaptations aux spécificités de chaque système.

3.1 ENGELAND EN WALES Partnergeweld wordt in Engeland en Wales zowel door het civiel- als door het strafrecht aangepakt. De basis van de burgerlijke wetgeving is “the Family Law Act” (FLA) van 1996, zoals gewijzigd in 2004 door “the Domestic Violence, Crime and Victims Act”.71 Wat het strafrecht betreft, kan beroep worden gedaan op drie basiswetten, namelijk: “the Offences Against the Person Act 1861” Harassment Act 1997”

74

.

72

, “the Sexual Offences Act 2003”

73

, “the Protection from

75

71

http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2004/28/contents http://www.legislation.gov.uk/ukpga/Vict/24-25/100 73 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2003/42/contents 74 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1997/40/contents 75 P. DE CRUZ, Family law, Sex and Society: a comparative study of family law, Oxon, Routledge, 2010, 291. 72

- 23 -

3.1.1 Strafrecht In Engeland en Wales is er geen specifiek misdrijf van “huiselijk geweld” in het strafrecht. Vele vormen van huiselijk geweld zoals moord, slagen en verwondingen, vergiftiging, seksuele

misdrijven

(o.a.

verkrachting,

aanranding

van

de

eerbaarheid,

seksuele

exploitatie, enz.), stalking en pesterijen worden geregeld in de drie basiswetten “the Offences Against the Person Act 1861”, “the Sexual Offences Act 2003” en “the Protection from Harassment Act 1997”. Hoe de politie, het parket en de rechter op deze delicten gepleegd binnen een relationeel kader reageert, wordt hieronder besproken.

3.1.1.1 Politie Indien er melding wordt gemaakt van een geval van partnergeweld, heeft elke politieagent de bevoegdheid om in te grijpen, de verdachte te waarschuwen of hem aan te houden. Aanhouding kan plaatsvinden met het oog op voorkoming van verdere schade of bescherming van een kwetsbaar persoon of kind. De politie kan ook iemand arresteren in geval van schending van de voorwaarden van borgstelling (“bail condition”) of van een gerechtelijk bevel (“injunction”). De politie heeft strikt beperkte bevoegdheden met betrekking tot de duurtijd van de aanhouding van de verdachte. Indien de politie verplicht wordt om de verdachte vrij te laten onder politie borgtocht (“police bail”), kunnen ze hem geen voorwaarden opleggen. Vrijlating onder voorwaarden door de politiediensten is enkel mogelijk indien een hechtenis officier (“custody officer”) de betrokkene in voorarrest zou plaatsen nadat hij aangeklaagd was. De mogelijke voorwaarden in een dergelijk geval zijn straatverbod, op een bepaalde afstand van het slachtoffer te blijven, zich aanmelden bij de politie of avondklok. Nochtans kan de hechtenis officier niet eisen dat de betrokkene in een herberg voor daders (“bail hostel”) verblijft of een medisch onderzoek ondergaat.

76

3.1.1.2 Openbaar Ministerie Wanneer de politie redelijke vermoedens heeft dat een verdachte geweld tegen zijn partner heeft gebruikt, moet de politie de zaak naar het openbaar ministerie (“the Crown Prosecution Service”) doorverwijzen. Het parket beslist om al dan niet te vervolgen afhankelijk van de beschikbare bewijzen en het openbaar belang. Het openbaar ministerie kan ook tegen de zin van het slachtoffer de vervolging voortzetten. Eens dat de

76 La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8; Women’s aid http://www.womensaid.org.uk/domestic-violencearticles.asp?section=00010001002200070001&itemid=1401.

- 24 -

betrokkene aangeklaagd wordt voor partnergeweld, beslist de hechtenis officier om de betrokkene ofwel vrij te laten onder borgstelling (“bail”) ofwel hem in voorlopige hechtenis te houden. Indien hij vrijgelaten wordt onder borgstelling, zal hij binnen een kort tijdsverstek uitgenodigd worden voor een hoorzitting bij de rechtbank. Indien hij in voorlopige hechtenis wordt gehouden, zal hij voor de eerstvolgende hoorzitting bij de rechtbank worden gebracht waar hij vrijgelaten kan worden onder borgstelling. Op de hoorzitting bij de rechtbank beslist de rechter, nadat hij de pleidooien van het openbaar ministerie en de verdediging heeft gehoord, of een vrijstelling onder borgstelling geschikt is. De verdachte heeft het recht op vrijheid onder borgstelling. De rechter kan enkel weigeren om dit recht toe te kennen, indien hij overtuigd is dat de verdachte zal onderduiken, nieuwe feiten zal plegen, zich zal bemoeien met de getuigen of de goede gang van zaken zal verhinderen. Bij sommige zware recidivisten is er een uitzondering op het recht op vrijheid onder borgstelling. In dergelijke gevallen kan de rechter dit recht toestaan in uitzonderlijke omstandigheden. De politie en het slachtoffer kunnen alle relevante informatie aan het openbaar ministerie bezorgen die de beslissing van de vrijheid onder borgstelling kan beïnvloeden. Het slachtoffer kan in een “Victim Personal Statement” haar bezorgdheden uiten omtrent de vrijstelling van de verdachte. Het openbaar ministerie kan dus in het belang van het slachtoffer vragen dat de betrokkene toch in voorlopige hechtenis blijft zodat de veiligheid van het slachtoffer of van getuigen gewaarborgd wordt. Vermeldenswaardig is dat het niet meer mogelijk is om vrijheid onder borgstelling te weigeren in geval van bepaalde misdrijven waarvoor geen gevangenisstraf mogelijk is. Om de veiligheid van de slachtoffers, kinderen en getuigen te waarborgen kan het openbaar ministerie aan de rechter vragen om voorwaarden op te leggen bij de toekenning van een vrijheid onder borgstelling, o.a. een contactverbod of straatverbod. De bedoeling is dat het slachtoffer over zoveel mogelijk bewegingsvrijheid beschikt door aan de verdachte te verbieden om toenadering met het slachtoffer te zoeken, zowel thuis, op het werk als op weg naar de school van de kinderen. Indien de verdachte de voorwaarden niet naleeft, wordt hij door de politie gearresteerd en de rechter kan hem in voorlopige hechtenis plaatsen. Bij contactverbod, zelfs indien het slachtoffer zelf contact heeft opgenomen met de verdachte, wordt het als een schending van de voorwaarden aanvaard indien er een contact is geweest tussen de partijen. Het is de verantwoordelijkheid van de verdachte, en niet van het slachtoffer, om de opgelegde voorwaarden te respecteren.

77

77

CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf; The Code for Prosecutors, February 2010, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/code2010english.pdf. - 25 -

2009, Crown

3.1.1.3

Rechter

Indien de beklaagde schuldig pleit of schuldig wordt bevonden voor het plegen van partnergeweld, kan de rechter verschillende soorten straffen uitspreken. De straf kan een gevangenisstraf, geldboete, behandeling/therapie of dienstverlening

zijn. Naast

de

hoofdstraf kan de rechter bijkomende veroordelingen uitspreken zoals een bevel tot vergoeding van de door het slachtoffer geleden schade, verwonding of verlies of een vrijheidsbeperkende maatregel (“restraining order”).

78

3.1.2 Burgerlijk Wetboek De goedkeuring in 1996 van de “Family Law Act” heeft de actiemiddelen van de burgerlijke rechtbanken tegen huiselijk geweld versterkt in die zin dat ze niet enkel algemene beschermingsmaatregelen kunnen opleggen, maar ook het exclusieve genot van de gezinswoning aan de slachtoffers kunnen toewijzen. Gezien de omvang van het probleem ongeveer 150 sterfgevallen per jaar als gevolg van huiselijk geweld - heeft de regering een wetsvoorstel voorbereid om de mogelijkheden in de strijd tegen agressie en bescherming van slachtoffers te verbeteren. De wetstekst werd in december 2003 aan het parlement gepresenteerd en werd in november 2004 definitief aangenomen. De nieuwe wet “The Domestic Violence, Crime and Victims Act” heeft belangrijke wijzigingen aangebracht in de wet van 1996. In uitvoering van de wet van 2004 zijn er in sommige delen van Engeland en Wales gespecialiseerde huiselijk geweld rechtbanken ("Domestic Violence Courts") binnen de “magistrates’ courts” gecreëerd teneinde te zorgen voor de daadwerkelijke implementatie van de wijzigingen aangebracht aan de “Family Law Act” door de wet van 2004. Deze gespecialiseerde huiselijk geweld rechtbanken bevorderen een integrale aanpak van het fenomeen en zorgen voor een betere coördinatie tussen de betrokken actoren zoals politie, parket, rechters, probatiediensten en diensten voor slachtofferhulp. Ze beschikken over speciaal opgeleide magistraten en over aparte ingangen, uitgangen en wachtkamers zodat de slachtoffers niet in contact komen met de geweldplegers.

79

Vermeldenswaardig is het feit dat er in Engeland en Wales onafhankelijke huiselijk geweld adviseurs (“Independent Domestic Violence Advisers (IDVA)”) bestaan die aangepaste hulp en advies geven aan de slachtoffers doorheen de hele procedure. Ze dienen als een primair aanspreekpunt voor de slachtoffers en hebben als doel het garanderen van hun veiligheid en die van hun kinderen. De IDVA’s beoordelen het veiligheidsrisico samen met de

78

CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf. 79 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366; CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf. - 26 -

slachtoffers,

bespreken

veiligheidsplannen.

Ze

de

verschillende

vertegenwoordigen

mogelijke

hun

klanten

stappen in

de

en

“Multi

ontwikkelen Agency

Risk

Assessment Conference (MARAC)”. MARAC is een vergadering waarbij alle actoren die een rol hebben in de bescherming van een slachtoffer in een particuliere zaak aanwezig zijn. Het MARAC-model interventie houdt risicotaxatie in alle aangegeven gevallen van huiselijk geweld in om slachtoffers met het hoogste veiligheidsrisico te identificeren. De taak van MARAC is het faciliteren, monitoren en evalueren van effectieve informatie-uitwisseling met het oog op het nemen van acties ter verhoging van de veiligheid.

80

Titel IV van de wet van 1996 laat de slachtoffers toe om aan de burgerlijke rechtbanken twee soorten van maatregelen te vragen: het bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning (“occupation order”) en het beschermingsbevel ("non-molestation order"). Het verzoek kan ook gepaard gaan met een echtscheidingsprocedure. De wet is van toepassing ongeacht de relatie tussen de agressor en het slachtoffer. Echter, voorziet de wet kleine verschillen in de bepalingen, afhankelijk van de vraag of het gaat om echtgenoten, ex-echtgenoten, samenwonende partners, ex-samenwonende partners, verloofden, ex-verloofden, ouders van dezelfde kinderen, of personen die geen relatie hebben maar onder hetzelfde dak wonen. De wet van 2004 over huiselijk geweld heeft de reikwijdte van deze bepaling uitgebreid tot koppels van hetzelfde geslacht. Een bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning (art. s33 – 41 FLA) betekent dat het slachtoffer van huiselijk geweld aan de civiele rechter kan vragen om het genot van de gezinswoning te krijgen ongeacht de rechten die ze op de woonruimte heeft.81 De rechter heeft een grote discretionaire bevoegdheid omdat hij alle aspecten van de situatie geval per geval moet beoordelen. De beslissing van de rechter kan bestaan uit een verbod of een beperking van het recht van de agressor om in de woning te verblijven. De rechter kan hem ook verbieden om een welbepaald gebied rond de woning te betreden. De maximum periode voor deze maatregelen is zes maanden met mogelijkheid tot verlenging voor een nieuwe periode van zes maanden op voorwaarde dat het slachtoffer rechten heeft op de woning. Het dient opgemerkt te worden dat de niet-naleving van een dergelijke maatregel niet als een misdrijf wordt beschouwd gezien het feit dat een dergelijke maatregel ook in andere situaties dan huiselijk geweld kan worden toegepast. Echter, als blijkt dat een dergelijk bevel opgelegd is als gevolg van fysiek geweld of bedreiging van fysiek geweld, dan kan de rechter een clausule toevoegen waarin staat dat de weigering om het bevel te respecteren tot de onmiddellijke aanhouding door de politie kan leiden zonder dat er een bevel nodig is. Bovendien verplicht de wet van 2004 de burgerlijke rechter om bij de toekenning van het genot van de gezinswoning aan het slachtoffer te overwegen of er gegronde redenen

80

http://www.homeoffice.gov.uk/crime/violence-against-women-girls/idva; http://www.cps.gov.uk/legal/s_to_u/stalking_and_harassment 81 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366. - 27 -

bestaan tot het opleggen van een beschermingsmaatregel zelfs als het niet door het slachtoffer wordt gevraagd (art. 47 FLA).

82

Het beschermingsbevel ( art. s42 FLA) is een maatregel die het slachtoffer aan de civiele rechter kan vragen met de bedoeling om aan de agressor een verbod tot het plegen van

geweld

op

te

leggen.

Ook

hier

beschikt

de

rechter

over

een

ruime

beoordelingsbevoegdheid. Zo kan het beschermingsbevel betrekking hebben op algemene en specifieke gevallen van overlast die niet per se gewelddadig moeten zijn. Het kan gebruikt worden om aan iemand te bevelen om te stoppen met het geweld, de bedreigingen, de intimidaties of de pesterijen. Het bevel kan ook heel specifieke instructies naargelang een particuliere zaak bevatten zoals stoppen met bellen naar het slachtoffer of haar lastig te vallen op het werk. Het beschermingsbevel kan van kracht zijn voor een bepaalde periode (in principe zes maanden) of totdat er een ander bevel wordt uitgevaardigd. Het niet respecteren van een beschermingsbevel is sinds 1 juli 2007 strafbaar gesteld door de wet van 2004 (art. s42A FLA). In geval van overtreding van dit bevel heeft het slachtoffer twee keuzes. De eerste optie is dat ze de politie kan bellen die de overtreder kan arresteren. Op basis van de beschikbare bewijzen en het openbaar belang zal het parket beslissen om al dan niet te vervolgen. De maximumstraf voor de betrokkene kan vijf jaar gevangenisstraf zijn of een boete of beiden. Indien het slachtoffer geen strafrechtelijke procedure wil tegen de overtreder van het beschermingsbevel, heeft ze nog altijd de mogelijkheid om de betrokkene voor de civiele rechtbank te brengen. Als het noodzakelijk is, kan de civiele rechter een bevel tot arrestatie uitvaardigen. De maximumstraf die de civiele rechter op de overtreder kan opleggen is twee jaar gevangenisstraf of boete. Om dubbele bestraffing zowel van de straf- als civiele rechter voor hetzelfde feit te vermijden voorziet de wet in artikel s42A (3-4) FLA dat beide straffen niet cumuleerbaar zijn.

83

3.1.3 Samenvatting In Engeland en Wales wordt partnergeweld zowel civiel- als strafrechtelijk aangepakt. De politie kan de geweldpleger ofwel aanhouden ofwel onder bepaalde condities vrijlaten (bvb. straatverbod of op een bepaalde afstand van het slachtoffer blijven).

82 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366. 83 La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8; M. BURTON, Legal Responses to Domestic Violence, Oxon, Routledge-Cavendish, 2008, 14 ; Women’s Aid http://www.womensaid.org.uk/domestic-violencearticles.asp?section=00010001002200340001&itemid=1399&itemTitle=Breach+of+non%2Dmolestati on+orders

- 28 -

Eens dat de betrokkene aangeklaagd wordt voor partnergeweld, kan het OM de betrokkene ofwel in voorlopige hechtenis houden ofwel hem vrijlaten onder borgstelling. In beide gevallen zal de geweldpleger voor de rechtbank verschijnen zodat de rechter kan oordelen of een vrijstelling onder borgstelling geschikt is. Om de veiligheid van de slachtoffers, kinderen en getuigen te waarborgen kan het openbaar ministerie aan de rechter vragen om voorwaarden op te leggen bij de toekenning van een vrijheid onder borgstelling, o.a. contactverbod of straatverbod. Indien de beklaagde schuldig wordt gevonden voor het plegen van partnergeweld, kan de rechter verschillende soorten straffen uitspreken, waaronder ook een vrijheidsbeperkende maatregel (“restraining order”). Slachtoffers van partnergeweld kunnen op burgerrechtelijk vlak twee soorten maatregelen vragen aan de rechter: bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning (“occupation order”) en beschermingsbevel ("non-molestation order"). Een bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning betekent dat de civiele rechter het genot van de gezinswoning aan het slachtoffer toewijst ongeacht de rechten die ze op de woonruimte heeft. De beslissing van de rechter kan bestaan uit een verbod of een beperking van het recht van de agressor om in de woning te verblijven. De rechter kan hem ook verbieden om een welbepaald gebied rond de woning te betreden. Het beschermingsbevel is een maatregel die de civiele rechter toelaat om aan de agressor een verbod tot het plegen van geweld op te leggen. Dit bevel kan betrekking hebben op algemene en specifieke gevallen van overlast die niet per se gewelddadig moeten zijn. Het kan gebruikt worden om aan iemand te bevelen om te stoppen met het geweld, de bedreigingen, de intimidaties of de pesterijen. Het bevel kan ook heel specifieke instructies naargelang een particuliere zaak bevatten zoals stoppen met bellen naar het slachtoffer of haar lastig vallen op het werk.

- 29 -

3.2 OOSTENRIJK

Met de federale Gewaltschutzgesetz tot bescherming tegen geweld binnen de familie uit 1997 sloeg Oostenrijk een nieuwe richting in betreffende de aanpak van familiaal geweld.84 Geweld in de familie werd een publieke aangelegenheid.85 Met deze wet werd voor het eerst gewerkt binnen een geheel nieuw kader en werd het huisverbod geïntroduceerd, hetgeen meerdere Europese landen inspireerde voor een aanpassing van hun wetgeving. De term ‘huisverbod’ wordt in de Oostenrijkse wetgeving niet gebruikt, maar wordt hieronder gehanteerd als koepelbegrip voor het politioneel of rechterlijk verbod de eigen woning te betreden, aangevuld met de initiële verplichting de woning te verlaten. De wet tot bescherming tegen geweld in de familie uit 1997 bestaat grosso modo uit drie elementen: het politioneel bevel om de woning te verlaten, de ondersteuning van het slachtoffer

door

gespecialiseerde

interventiediensten

en

ten

slotte

het

tijdelijk

civielrechtelijk bevel. Deze drie elementen staan wel met elkaar in verbinding. De regeling uit 1997 werd uitgebreid en gewijzigd met de zogenaamde Tweede Beschermingswet uit 2009.86 Hieronder wordt gefocust op het Oostenrijkse huisverbod bij partnergeweld. Het kan echter ook worden toegepast voor andere vormen van intrafamiliaal geweld. Voor wat betreft intrafamiliale kindermishandeling wordt het vorderingsrecht uitgebreid en kan de sociale zorgdienst voor minderjarigen (de zgn. Jugendwohlfahrtsträger) die op de hoogte is van een zaak van kindermishandeling, aan de burgerlijke rechter vragen één of meer verboden voorzien in de wet op te leggen aan de geweldpleger.87

3.2.1 Strafrecht De regeling van het politioneel bevel om de woning te verlaten (de zogenaamde Wegweisung) werd niet geplaatst in het kader van het strafrecht. De wet van 1997 plaatst

84 Bundesgesetz 759 über Änderungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuchs, der Exekutionsordnung und des Sicherheitspolizeigesetzes (Bundesgesetz zum Schutz vor Gewalt in der Familie – GeSchG), Bundesgesetzblatt (BGBL), 30 december 1996, 5065-5068; gewijzigd door Bundesgesetz 146 SPG-Novelle, BGBL, 13 augustus 1999, 1129-1143. Oostenrijk is een federale parlementaire republiek met negen deelstaten (Bundesländer). De meeste wetgevende bevoegdheden, relevant voor de aanpak van partnergeweld, werden door de deelstaten aan de federale staat toevertrouwd (zie art. 10-15 Bundes-Verfassungsgesetz). De uitvoering van deze federale wetten kan soms verschillen tussen deelstaten. Echter, om redenen van duidelijkheid, wordt er in onderhavige tekst uitsluitend rekening gehouden met het recht en beleid van het federale niveau, tenzij anders vermeld. 85 I. MOTTL, “Alte und neue rechtliche instrumente gegen Gewalt in der Familie”, ÖJZ 1997, 542. 86 Bundesgesetz 40: Zweites Gewaltschutzgesetz, BGBL, 8 april 2009. 87 Zie R. HESP en N. DE HONDT, “Time-out na kindermishandeling door uithuisplaatsing van de geweldpleger”, T.J.K. 2010, afl. 1, nr. 9, nr. 23-27.

- 30 -

deze bevoegdheid immers onder in de Sicherheitspolizeigesetzes (SPG)88, de wet tot regeling van openbare rust, orde en veiligheid in Oostenrijk (vergelijkbaar met de Belgische wet op het politieambt). Basis voor deze nieuwe politionele bevoegdheden is de algemene functie van de politie om conflicten op te lossen om escalatie en geweld te voorkomen

(Streitschlichtung,

§26

SPG).

Het

betreft

met

andere

woorden

een

administratieve – en nadrukkelijk preventieve – procedure (zie verder). Strafrechtelijke maatregelen zouden eerder bij de Strafprozessordnung89 ondergebracht worden. Er werd gekozen voor een administratieve procedure omdat een strafrechtelijke weg zich minder zou lenen tot snelle crisisinterventie. Bovendien kan het preventief ingezet worden, hetgeen niet mogelijk is bij strafrecht. Ten slotte is een administratieve uithuisplaatsing minder stigmatiserend dan vrijheidsberoving in een strafrechtelijk kader omdat de uithuisgeplaatste het grootste deel van zijn bewegingsvrijheid behoudt: hij/zij kan naar het werk, naar vrienden of naar de kroeg.90 In het Oostenrijkse straf- en strafprocesrecht werden er met de invoering van het huisverbod (Gewaltschutzgesetz) geen wijzigingen ingevoerd. Voor partnergeweld gelden de al bestaande misdrijven zoals slagen en verwondingen (§§ 83 e.v. StGB), verkrachting (§§ 201 e.v. StGB) of bedreiging met geweld (§§ 105 e.v. StGB). Bij strafvervolging kan een verdachte, net als in België, in voorhechtenis geplaatst worden. De administratieve (en burgerlijke) procedure van het huisverbod en deze van de strafvervolging staan volledig los van elkaar en kunnen mogelijks tegelijkertijd toegepast worden. Indien een persoon

in

voorhechtenis

wordt

geplaatst

is

uiteraard

meteen

voldaan

aan

het

91

huisverbod.

3.2.2 Administratieve procedure Het kernstuk van het huisverbod vinden we terug in §38a SPG: de politie (algemener omschreven als de ‘organen van de openbare veiligheidsdiensten’) krijgt de bevoegdheid om een gevaarlijk persoon onmiddellijk uit een woning en de omgeving “weg te wijzen”. Deze beslissing wordt genomen indien, baserend op bepaalde feiten en in het bijzonder eerdere incidenten, het leven, de gezondheid of de vrijheid van een bewoner bedreigd lijkt te zijn. De politie deelt de persoon van waaruit de dreiging uitgaat mee hoever hij/zij van de woning verwijderd dient te blijven. De grootte van deze “no-go zone” wordt bepaald in het kader van een effectieve, preventieve bescherming.

88

Bundesgesetz über die Organisation der Sicherheitsverwaltung und die Ausübung der Sicherheitspolizeit, BGBL, nr. 566/1991; Gewijzigd door de eenmaking van de Oostenrijkse politie in juli 2005; laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 33/2011. 89 Strafprozessordnung 1975 (Bundesgesetz), BGBL, nr. 631/1975, laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 43/2011. 90 K. LÜNNEMANN, “Interventie door uithuisplaatsing: plegers van huiselijk geweld het huis uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43. 91 I. MOLLTE, o.c., 552. - 31 -

Daarenboven kan de politie een terugkeerverbod uitspreken, waarbij de sleutels afgenomen kunnen worden.92 Indien een persoon verboden wordt naar zijn eigen woning terug te keren, dient er bijzondere aandacht te gaan naar de evenredigheid met de inbreuk op het privéleven. De politie moet de betrokkene wel even de tijd gunnen om zijn persoonlijke spullen te nemen en zich te informeren waar hij terecht kan. De politie heeft aldus het recht, maar ook de verplichting om gewelddadige personen die anderen in gevaar brengen uit de woning en de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer weg te halen en voor een duur van twee weken het betreden van de woning te verbieden. De maximumtermijn van twee weken kan verlengd worden met een extra termijn van twee weken indien het slachtoffer een burgerlijke vordering instelt tot verlenging (§38a lid 7 SPG).93 Deze politionele bevoegdheid is in het bijzonder nuttig om snel en adequaat te reageren op crisissituaties. Het bevel kan immers onmiddellijk mondeling worden uitgesproken en moet het ook meteen worden nageleefd. Nadien dient het schriftelijk worden opgesteld, waarin ook alle omstandigheden die tot het bevel hebben geleid dienen vermeld te staan. Aan de hand van dit schriftelijk bevel zal een politieofficier binnen de 48 uur controle uitvoeren omtrent de legaliteit van het bevel en zonodig het huisverbod opheffen. Daarnaast is een rechterlijke toets door een burgerlijke rechter mogelijk (zie verder). Binnen drie dagen dient de politie na te gaan of de dader het bevel naleeft (§38a lid 7 SPG). Daarbij dient het slachtoffer geïnformeerd te worden over de mogelijkheden tot verlenging van het huisverbod en over geschikte slachtofferbeschermingsinstellingen (Opferschutzeinrichtungen). De initiële uithuisplaatsing kan echter zonder toestemming van het slachtoffer worden opgelegd, hetgeen voornamelijk nuttig is voor gevallen van kindermishandeling, doch eveneens geldt voor partnergeweld.94 Diegene die het huisverbod schendt, begaat een overtreding (Verwaltungsübertretung, §84 SPG), waarvoor hij of zij beboet kan worden volgens administratief recht door de ambtenaren

aangewezen

binnen

een

administratief

arrondissement

(Bezirksverwaltungsbehörde) of de Federale Politieambtenaren binnen de grenzen van hun bevoegdheid (§25 Verwaltungsstrafgesetz95). Indien alsnog wordt nagelaten om deze administratieve geldstraf te betalen, of indien het geld onverhaalbaar blijkt te zijn, kan de dader zijn vrijheid ontnomen worden voor maximum twee weken, of kan deze worden vastgehouden (§84 SPG en §35 Verwaltungsstrafgesetz).

92 In de wet van 1997 werd dit het “Ruckkehrverbot” genoemd. Maar dit werd met de wet van 2009 een “Betretungsverbot”, hetgeen terminologisch duidelijker is: een verbod om een bepaald gebied te betreden (waarbinnen de gemeenschappelijke woning gelegen is). 93 Met de wet van 1997 was er nog slechts voorzien in een termijn van 10 dagen, maar deze werd te kort bevonden om een vordering bij de burgerlijke rechtbank in te stellen. De wet van 2009 maakte er aldus twee weken van. Zie Antrag betreffend ein Bundesgesetz 94 R. HEPS N. DE HONDT, l.c., 29; R. LOGAR, “The Austrian model of intervention in domestic violence cases”, 2005, 9, URL: http://www.unwomen.org/. 95 BGBL, nr. 50/1991; laatste wijziging treedt in kracht 1 januari 2012, BGBL, nr. 100/2011.

- 32 -

3.2.3 Burgerlijke procedure Om

een

regeling

te

verkrijgen

op

lange

termijn,

dient

een

burgerlijke

rechter

aangesproken te worden. Een slachtoffer kan zich ook rechtstreeks tot de rechtbank wenden, zonder dat er eerst een uithuisplaatsing gebeurde door de politie. Om geweld in een gezin te voorkomen, kan de rechter vervolgens overgaan tot een uithuisplaatsing van de persoon van waaruit de dreiging tot geweld uitgaat (§ 382b Exekutionsordnung – EO). Als een slachtoffer aldus wenst dat de geweldpleger langer dan twee weken de toegang tot de woning wordt ontzegd, dient hij of zij daartoe een verzoek in te dienen bij de rechtbank. Door het indienen van zulk een verzoek, kan de politionele maatregel verlengd worden met opnieuw twee weken, om de burgerlijke rechter de tijd te geven een eerste beslissing te nemen. (§ 38a, 7 SPG). De rechter kan vervolgens een uithuiszetting uitspreken voor zes maanden (§ 382b, 4 EO). Uitgaande van een initieel huisverbod door de politie, zijn er drie rechterlijke verlengingen mogelijk: allereerst een vernieuwing van de periode van twee weken n.a.v. de instelling tot een burgerlijke vordering; ten tweede kan de burgerlijke rechtbank een huisverbod van maximaal zes maanden opleggen om te voorzien in de bescherming van het slachtoffer op lange termijn (§382b EO) en, ten derde, indien er binnen deze periode van zes maanden een vordering tot echtscheiding werd ingesteld, kan het huisverbod verlengd worden totdat er over de echtscheiding definitief uitspraak is gedaan. De onmiddellijke uithuisplaatsing en de verlenging daarvan met twee weken zijn administratieve maatregelen. De verlenging van het huisverbod door de rechtbank en de extra verlenging n.a.v. een vordering tot echtscheiding zijn burgerlijke maatregelen.96 Het overleg tussen de politie en de burgerlijke rechtbank is in deze procedures zeer belangrijk. Eerst bij een huisverbod via crisisinterventie door de politie, aangezien de politie hierin de taak meekrijgt de maatregel te implementeren onder civiel recht. Maar ook bij een huisverbod opgelegd door de burgerlijke rechtbank, aangezien hier ook een taak weggelegd is voor de politie. Tegen de rechterlijke beslissing tot verlenging van het huisverbod kan steeds binnen de veertien dagen beroep aangetekend worden (§397 EO). De slachtofferinstellingen ondersteunen het slachtoffer bij het indienen van het verzoek. In het kader van zo een tijdelijk civielrechtelijk bevel krijgen de betrokkenen niet alleen een bescherming van de woning, maar ook van andere plaatsen zoals de arbeidsplaats of de school van de kinderen. Het civielrechtelijk bevel heeft een geldingsduur van maximaal zes maanden (de rechter kan ook minder lang opleggen; §382b lid 2 EO).97

96

K. LÜNNEMANN, “Interventie door uithuisplaatsing; plegers van huiselijk geweld het huis uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43; R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 30. 97 Met de wet van 1997 werd er voorzien in slechts drie maanden. Deze termijn bleek in pratkijk te kort voor het slachtoffer om bepaalde beslissingen te nemen, bijvoorbeeld omtrent het huwelijk of verdere huisvesting. De wet van 2009 voorziet daarom in een termijn van zes maanden. - 33 -

Net als bij de uithuisplaatsing door de politie, kan de rechter de geweldpleger verplichten het huis te verlaten (in het geval er nog geen uithuisplaatsing gebeurde door politie), de terugkeer te verbieden, contact verbieden en/of een betretungsverbot uitspreken. De rechter zal dit steeds in concreto beoordelen (§382e eerste lid EO).

3.2.4 Hulpverleningsmaatregelen Het politioneel bevel werd voor de geweldpreventie niet als voldoende beschouwd. Het is ook noodzakelijk dat het slachtoffer snelle en actieve hulpverlening kan krijgen. Voor dit doel zijn in alle deelstaten specifieke slachtofferdiensten opgericht (Interventionsstellen gegen Gewalt in der Familie) die nauw samenwerken met de politie.98 De inschatting van de gevaarlijkheid en zekerheidsplanning met het slachtoffer behoren tot de kernopdrachten van de interventiediensten. Ze ondersteunen het slachtoffer met psychosociale hulp, juridische duiding, eventueel onderdak en financiële hulp. Samen met de politie staan ze in voor de veiligheid van het slachtoffer.99 De interventiecentra dienen zich actief op te stellen door uit eigen beweging het slachtoffer te contacteren en te trachten een vertrouwensband op te bouwen. Bovendien wordt actief contact gehouden, zonder over de situatie te oordelen, om te vermijden dat het slachtoffer opnieuw in een isolement terechtkomt. Dit heeft eveneens een preventieve werking, nu de geweldpleger merkt dat deze instantie van de gebeurtenissen in het gezin op de hoogte blijft.100 Om die opgave te vervullen is het natuurlijk noodzakelijk dat de diensten snel en volledig worden geïnformeerd over de gewelddaden en de factoren van de gevaarlijkheid. Dit gebeurt binnen de 24 uur per fax door het opsturen van de informatie van de politionele interventie. Als de politie overgaat tot een uithuisplaatsing, dan wordt hiervan procesverbaal overgemaakt aan het interventiecentrum zodat deze contact kan opnemen met het slachtoffer.101 Alleen zo kan gewaarborgd worden dat het slachtoffer snel en effectief geholpen kan worden zonder dat het nogmaals zijn lijdensverhaal moet vertellen. De interventiecentra dienen m.a.w. ook om de samenwerking en het overleg tussen verschillende betrokken instanties te verbeteren. Dit volgt eveneens uit het feit dat de Oostenrijkse slachtofferdiensten hun taken vervullen in opdracht van het Federale

98

Zie R. LOGAR, o.c., 10; A. DEARING, “Das österreichische Gewaltschutzgesetz und seine Realisierung”, lezing bij 16e conferentie van het Europees Forum voor Slachtofferzorg, 23 mei 2002. 99 Zie R. LOGAR, Victims’ rights to support and protection from violence, juni 2009, brochure in verschillende talen beschikbaar, 15 p. 100 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 33; alwaar verwezen wordt naar A. DEARING, Sicherheitspolizeigesetz (SPG): und gewichtige Nebengesetze und Verordnung mit Kommentar in der ab 1 Jänner 2000 geltende Fassung, Wenen, 1999, 73; K. LÜNNEMAN en P. TAK, “Crisisinterventie bij huiselijk geweld wettelijk geregeld. Samenvatting en aanbevelingen”, Utrecht, 2002,8-9, URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/. 101 K. LÜNNEMAN en P. TAK, o.c., 8. - 34 -

ministerie voor Vrouwen, Media en Openbare dienst én het Federale ministerie van Binnenlandse Zaken, hetgeen eveneens verantwoordelijk is voor de openbare veiligheid (§2 SPG).

3.2.5 Besluit Het huisverbod naar Oostenrijks voorbeeld biedt ruime mogelijkheden. Zo kan het worden opgelegd bij de aantasting van de fysieke of de psychische integriteit van een gezinslid door een ander gezinslid.102 Daarnaast is ook een preventief optreden mogelijk: bij aanwijzingen tot gevaar voor het leven, de gezondheid of vrijheid van een gezinslid, kan de politie al optreden (§38a SPG). Ook de verlenging van het huisverbod door de burgerlijke rechter is preventief mogelijk, namelijk vanaf er dreiging tot geweld is (§382b EO). De Oostenrijkse Gewaltschutsgesetz wordt vaak aangehaald als een good practice en blijkt globaal genomen ook goed te werken.103 Statistisch onderzoek toont aan dat het aantal opgelegde huisverboden elk jaar toeneemt. Dit betekent niet dat het aantal gevallen van intrafamiliaal geweld alsmaar stijgt, maar wel dat meer en meer een beroep wordt gedaan op de nieuwe maatregelen.104 Onderzoek toont ook aan dat de wet leidt tot een sneller en effectiever ingrijpen bij intrafamiliaal geweld. Tot slot blijkt ook het preventieve oogmerk van deze wet haar doel niet te missen.105

102

I. MOLLTE, o.c., 543. R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 33; alwaar o.a. verwezen wordt naar een evaluatie van B. HALLER en B. LIEGE, “Gewalt in der Familie. Eine Evaluierung der Umsetzung des österreichischen Gewaltschutsgesetzes” in A. DEARING en B. HALLER, Das österreichische Gewaltschutzgesetz, Wenen, 1999, 73; 104 R. LOGAR, o.c., 11-12. 105 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 34. 103

- 35 -

3.3 LE CANADA

3.3.1 Introduction106 Il a fallu attendre les années 80 pour que la violence conjugale soit considérée comme une « infraction »107. Jusqu'alors, cette problématique était considérée comme relevant de la sphère privée et ne bénéficiait pas d'un traitement spécifique. Grâce aux mouvements féministes de l'époque, cette matière s'est vue appliquer les dispositions du code pénal108 ainsi que des politiques d’intervention, d’inculpation et de poursuite spécifiques de façon graduelle. Aujourd’hui, le Code pénal109 (fédéral) ne comporte pas d'infraction propre à la violence entre partenaires. Les éléments constitutifs de la violence conjugale seront donc assujettis aux qualifications des faits choisies. Il a cependant été modifié afin de renforcer les moyens mis à sa disposition pour lutter contre la violence domestique. Parallèlement, les lois provinciales et territoriales visent leurs compétences spécifiques ainsi que les services aux victimes. A ce jour, six provinces et trois territoires ont promulgué des lois sur la violence familiale110. Ces dispositions sont civiles et viennent compléter le Code pénal afin d'améliorer la protection des victimes de violence familiale. Elles constituent, entre autre, la base légale des différents dispositifs d’intervention et de prévention que nous aborderons plus loin.111

3.3.2 Niveau pénal 3.3.2.1 La police Plusieurs administrations canadiennes travaillent ou ont travaillé à l'établissement d'un protocole d'évaluation des risques dans le cadre des situations de harcèlement. Ceux-ci sont destinés à la police, aux procureurs et aux services d'aide aux victimes et ont pour

106 GAUDREAULT, A. (2002). La judiciarisation de la violence conjugale: Regard sur l'expérience. Dans: Œuvre de justice et Victimes, Vol; 2, Ed. De l'Harmattan, Paris, 13 p. 107 Le canada n'utilise pas les mêmes terminologies que la Belgique. Le terme « crime » au Canada, signifie simplement « infraction » de façon générale. 108 « Code criminel » est la terminologie canadienne exacte. 109 Le code criminel est créé au niveau fédéral et s'applique à l'ensemble du Canada mais ce sont les provinces qui se chargent de la poursuite de la violation de ses articles. 110 Alberta : Protection against family violence Act (1999); Manitoba: Loi sur la violence familiale et le harcèlement criminel (2009); Nouvelle-Ecosse: Domestic violence Intervention Act (2003); Ile-DuPrince-Édouard: Victims of family violence Act (2003); Terre-Neuve-Et-labrador: Family violence protection Act (2006); Saskatchewan: Victims of Domestic Violence Act (1995); Territoires du NordOuest: Loi sur les mesures de protection contre la violence familiale (2005); Nunavut: Loi sur l'intervention en matière de violence familiale (2008). 111 MINISTERE DE LA JUSTICE., Canada., « Initiative de lutte contre la violence familiale », 2010, 3p.

- 36 -

objectif de déterminer une stratégie d’enquête et de gestion des cas.112 Même s’ils n’en sont encore qu’à leurs balbutiements en termes d'application113 au sein des corps de police et de poursuite, ils donnent un aperçu global des outils mis à disposition de la police pour prévenir et lutter contre la violence conjugale et des étapes que l’intervention pourrait recouvrir114. Ainsi, d’après le « guide à l’intention des policiers et des procureurs de la couronne » publié par le Ministère de la Justice du Canada, lorsque l’évaluation de la menace et des risques est faite, les policiers peuvent déterminer une stratégie d’enquête et de gestion du cas en collaboration avec le procureur de la couronne. Diverses mesures seront désormais à leur disposition: « Surveillance informelle »115 afin de récolter des informations sans braquer l’auteur, « Dissuasion face à face ou Avertissement écrit » afin d’informer l’auteur de la gravité de son acte et du risque de poursuite qu’il encourt (peut constituer un élément de preuve en cas de poursuite), « Interdiction de posséder une arme »116… Par ailleurs, la police pourra aussi décerner une ordonnance « d’Engagement de ne pas troubler l'ordre public »117, arrêter et mettre en accusation l’auteur ou encore, requérir une remise en liberté assortie d’engagements auprès du procureur. Premièrement, l’ordonnance « d’engagement de ne pas troubler l’ordre public »118 trouve son origine dans l'article 810 du code criminel prévoyant que « la personne qui craint, pour des motifs raisonnables, qu'une autre personne ne lui cause ou cause à son époux ou conjoint de fait ou à son enfant des lésions personnelles ou n'endommage sa propriété peut déposer une dénonciation [...] »119. Ainsi, lorsqu'une victime a des motifs raisonnables (ceux-ci ne sont pas précisés dans l’article de loi) d'avoir peur, la police peut elle-même demander à l'auteur de violence conjugale de s'engager à ne pas troubler l'ordre public.

112 MINISTERE DE LA JUSTICE., Canada., « Initiative de lutte contre la violence familiale, guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne », 2011, p 1. Ci après dénommé « Guide à l’intention des policiers et des procureurs de la couronne ». 113 Ibidem, p 7 114 Les protocoles et outils d’évaluation des risques qui ont été mis sur pied sont par exemple, le « HCR-20 », déterminant des indicateurs cliniques, psycho-sociaux et des échelles de risques attachés à une situation de violence ; le « High Risk for Lethality case Coordination Protocol Framework » développé pour identifier et réduire le risque de décès relatif à la violence émise et incitant les services de première ligne (police, service d’aide aux victimes, …) à se coordonner pour augmenter la sécurité de la victime et éviter la redondance des interventions, l’« Ontario Domestic Assault risk assessment (ODARA) » développé pour permettre aux agents de police de déterminer le risque de récidive d’un passage à l’acte (en fonction de sa fréquence et de son intensité), il peut aussi être utilisé par les services d’aide aux victimes ou tout autre service touchant de près ou de loin la question de la violence domestique 115 Ibidem, p 5 116 Guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne, Op. Cit., p 4. 117 Ibidem, p2. 118 Le décernement d’une ordonnance « d'engagement de ne pas troubler l'ordre public » dans le cadre des situations de menace avec un besoin de protection immédiat à été rendu possible pour la police grâce à la loi C42 119 Code Criminel - Article 810

- 37 -

Ces engagements comprennent diverses conditions auxquelles l'auteur doit se soumettre, notamment, l'interdiction de communiquer avec la victime ou de s'approcher du domicile, et pourront être sanctionnés jusqu'à deux ans d'emprisonnement120. Deuxièmement, concernant l’arrestation et la mise en accusation de l’auteur, les politiques de dénonciation obligatoire/recommandée (en fonction des provinces) au Canada imposent à la police de dénoncer tout acte de harcèlement criminel lorsqu'il y a des motifs raisonnables et probables de croire que le suspect a commis l'infraction. Dans ce cas, la police procédera à l'arrestation de l'inculpé afin que l'infraction ne puisse se poursuivre ou se répéter et demandera au procureur qu'il soit maintenu sous garde ou soumis à certaines conditions (cfr conditions de remise en liberté ci-dessous).121 Enfin, concernant la remise en liberté assortie d’engagements, la police (agent responsable) peut requérir une remise en liberté auprès du procureur de la couronne (art 499 et 503 du code pénal). Cette remise en liberté est généralement assortie d'un engagement, signé par l'auteur, de ne pas communiquer avec la victime ou de ne pas s'en approcher. Idéalement, l'agent responsable devrait s'entretenir avec la victime afin d'évaluer le risque et de déterminer les conditions que devraient accompagner la remise en liberté de l'auteur. Ces conditions peuvent recouvrir plusieurs formes : abstention de communiquer avec la victime, abstention de s’approcher de certains lieux précisés, abstention de consommer de l’alcool ou d’autres substances intoxicantes, abstention de posséder une arme à feu…122 Notons que quelle que soit la mesure adoptée, la police a le devoir d'informer la victime de toute décision prise à l'égard de son agresseur.123

3.3.2.2

Le procureur

Lorsque la police a dénoncé le(s) fait(s) de violence conjugale, le Procureur de la Couronne, est alors chargé de la poursuite de l'affaire. En principe une politique de poursuite obligatoire est instaurée au Canada. En d'autres termes, s’il y a des motifs raisonnables et probables de condamnation (les critères sont donc fonction de la suffisance de la preuve et de l’opportunité de la poursuite)124, le Procureur de la Couronne doit poursuivre l'inculpé. Dans le cadre de la poursuite, une ordonnance de protection - engagement ou promesse- peut être délivrée à l'auteur. Cet acte fait office de condition de mise en liberté lorsque des accusations sont portées et interdit à l'auteur présumé de prendre contact

120

Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, Op. Cit., p. 6. Idem 122 Guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne, Op. Cit., p 5. 123 Idem 124 MINISTERE DE A JUSTICE, Canada, Rapport final du groupe de travail fédéral-provincial-territorial spécial chargé d’examiner les politiques et les dispositions législatives concernant la violence conjugale, p14. Ci après dénommé : « Rapport final concernant la violence conjugale ». 121

- 38 -

avec la victime ainsi que de se trouver près de son domicile. Sa violation est sanctionnée par une autre accusation au pénal. Lorsque cette ordonnance est rendue, elle est en vigueur jusqu'à ce que le tribunal aie tranché sur la culpabilité de l'auteur présumé.125

3.3.2.3 Le juge Concernant l’aspect pénologique, différentes modifications ont été apportées au code pénal afin de renforcer la lutte contre la violence domestique. Ainsi, d'une part, les peines maximales relatives au harcèlement criminel ont été doublées (Loi C-15) et la violence à l'égard d'un conjoint, érigée en circonstance aggravante (Loi C-41). D'autre part, les mesures additionnelles de protection (voir ci-après) ont été affinées et leur suivi a été renforcé. Les tribunaux doivent désormais considérer la violation d'une ordonnance préventive comme une circonstance aggravante de la violence faite à l’encontre du conjoint ou de l'enfant (C-27)126. Les mesures auxquelles les juges ont accès sont d’ordre préventif et probatoire. Ainsi, l'article 810 du code pénal127 (voir mesures aux mains de la police), permet à la Cour Provinciale de déterminer en audience si la victime a des motifs raisonnables d'avoir peur et pourra, le cas échéant, décerner à l'auteur présumé une « ordonnance de non communication » ou une « ordonnance d'engagement de ne pas troubler l'ordre public »128. Ces engagements comprennent diverses conditions auxquelles l'auteur doit se soumettre, notamment, l'interdiction de communiquer avec la victime ou de s'approcher du domicile, et pourront être sanctionnés jusqu'à deux ans d'emprisonnement129. Le juge peut aussi décerner des «ordonnances de probation»130 dans le cadre d'un emprisonnement avec sursis ou d'une absolution sous condition. Ainsi, un ordre de noncommunication peut être assorti à la sentence et sa violation peut constituer des accusations additionnelles ou encore un emprisonnement ferme dans le cadre d'un sursis131.

3.3.3 Droit civil

125 DIRECTION DES SERVICES AUX VICTIMES, justice Manitoba, Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime?, p29, Ci-après dénommé : « Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime? ». 126 MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, p 6. Ci-après dénommé : « Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice ». 127 Code Criminel - Article 810 128 Protection des victimes de violence familiale: options en matière de réforme du droit au NouveauBrunswick, 2004, pp. 8-13, Ci-après dénommé : « Protection des victimes de violence familiale ». 129 Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, Op. Cit., p 6. 130 Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime?, Op. Cit., p.30. 131 Protection des victimes de violence familiale, Op. Cit., p9.

- 39 -

Différents gouvernements ont des législations civiles spécifiques visant la prévention et l'intervention en matière de violence familiale132. L'objectif de telles dispositions est de permettre aux victimes un accès plus rapide et plus efficace au système judiciaire dans l'espoir d'une intervention précoce. Si les procédures, champs d'applications et acteurs judiciaires peuvent varier en fonction de la province dans laquelle la disposition se voit appliquée, le principe général reste sensiblement le même. Ainsi, la totalité des provinces s'accorde à dire qu'il y a violence familiale lorsque : une omission ou un acte volontaire ou malicieux implique des dommages corporels ou matériels; un acte provoquant des craintes fondées de dommages corporels ou matériels est posé et que des menaces sont proférées à cet effet; une personne est tenue en isolement forcé; une personne est victime de violence sexuelle de la part de son partenaire (Certaines provinces incluent la violence psychologique, la menace de violence sexuelle et la violence économique dans cette définition133). Toutes les provinces s'accordent aussi sur la notion d'habitation commune. Un (ex)conjoint, un membre de la famille ou son représentant (avec son consentement) peuvent donc lancer une requête pour toute disposition spécifique en matière de violence familiale. Certaines provinces seulement élargissent le cadre à la notion de « relation intime » afin d'inclure les relations homosexuelles. D'autres encore permettent aux personnes ayant eu un enfant ensemble, sans même avoir cohabité ou avoir été marié, de déposer une requête.134 Il y a quatre dispositions civiles relatives à la prévention de la violence conjugale135:

3.3.3.1

Les ordonnances d'urgence

Une personne victime de violence conjugale peut demander une ordonnance d'urgence au juge de Paix (disponible 24h/24) avec l'aide des services de police ou d'un service d'aide spécifique. Le juge de Paix devra alors déterminer si les actes de violence familiale correspondent à la définition qu'en donne la loi (voir ci-dessus), évaluer si la gravité ou l'urgence de la situation réclament ce type de disposition et tenir compte de l'état de récidive potentielle dans le chef de l'auteur. Le cas échéant, il pourra adopter différentes conditions (variables en fonction des provinces) pour rédiger son ordonnance. Notamment : accorder l’occupation exclusive du

132 133 134 135

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

p. 14. p 14. p 21. pp.14-21

- 40 -

domicile à la victime, charger un agent de la paix136 d’expulser le répondant du domicile ou de l’accompagner pour sécuriser le retrait des affaires personnelles, accorder à la victime la possession temporaire de biens personnels spécifiques (voiture carte de crédit), empêcher l’auteur de poser d’autres actes de violence conjugale, interdire au répondant de communiquer avec la victime ou de s’en approcher, gérer la question de la garde temporaire des enfants…137. La durée des ordonnances peut aller de 30 jours à un an (certaines provinces permettent que cette durée soit illimitée). La procédure est très variable en fonction des provinces mais elle comprend toujours la nécessité de confirmer l'ordonnance par une juridiction supérieure dans un délai de trois à sept jours ainsi que la possibilité de la résilier ou de la modifier ce, à l'initiative d'une des parties ou d'un juge. Si au moment de l'audience initiale visant à confirmer l'ordonnance, le juge considère que les preuves sont insuffisantes, il ordonnera alors la tenue d'une nouvelle audience. Les sanctions en cas de violation d'une ordonnance varient d'une loi à l'autre. Certaines prévoient leur propre peine tandis que d'autres renvoient à l'article 127 du code pénal (désobéissance à une ordonnance du tribunal).

3.3.3.2 . Les ordonnances d'aide à la victime Appelées aussi ordonnances d'intervention ou de prévention, ces dispositions sont de longue durée. Elles sont directement présentées aux tribunaux et réclament l'intervention d'un avocat.

136

D'après une directive du commissaire (http://www.csc-scc.gc.ca/text/plcy/cdshtm/003-cdefra.shtml) les membres désignés comme étant agents de la paix sont: 1. les membres employés dans un pénitencier à l'exception de ceux qui travaillent dans un centre correctionnel communautaire; 2. les membres employés dans un centre correctionnel communautaire dont les fonctions sont de nature administrative et (ou) opérationnelle (ceci comprend les responsables du centre, les agents de gestion des cas et les agents correctionnels mais exclut les membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture); 3. les membres employés dans les bureaux de libération conditionnelle dont les fonctions sont de nature administrative et (ou) opérationnelle (ceci comprend les directeurs de district, les responsables de secteur, les surveillants et les agents de libération conditionnelle mais exclut les membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture); 4. les sous-commissaires des régions et les membres affectés aux Administrations régionales, et dont les fonctions sont de nature administrative ou opérationnelle; 5. les membres affectés temporairement aux fonctions mentionnées dans les paragraphes a. à d. pendant la période de leur affectation; 6. les membres affectés au secteur des Programmes et opérations correctionnels à l'Administration centrale, à l'exception des membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture; 7. les directeurs des collèges du personnel de correction; 8. les instructeurs responsables de la formation relative aux fonctions de sécurité; 9. les membres chargés de la surveillance des membres mentionnés au paragraphe h. 137 Protection des victimes de violence familiale, Op. cit., p.15. - 41 -

Elles

comprennent

les

mêmes

conditions

que

les

ordonnances

d'urgence

mais

s'assortissent aussi de clauses concernant les questions à long terme telles que: l'obligation du répondant à verser une indemnité pour les pertes financières découlant de la violence familiale; l'obligation du répondant ou d'autres membres de la famille à se soumettre à une thérapie; les modalités de visite; la saisie de tous biens employés pour commettre les actes de violence familiale, de harcèlement ou de menaces »138.

3.3.3.3

Les mandats spéciaux

Lorsqu'il est pressenti que la victime ne puisse agir en son nom, le juge de paix peut décerner un mandat spécial. Celui-ci permet à un agent de la paix désigné de pratiquer une perquisition, d'aider, d'interroger ou d'amener la victime au poste. Certaines provinces utilisent ce mandat pour recueillir des éléments de preuve.

3.3.3.4

Les dispositions additionnelles visant la protection de la victime

Ces dispositions additionnelles sont décernées aux agents de la paix afin qu'ils puissent prendre les mesures nécessaires pour veiller à la protection de la victime et à l'exécution des ordonnances. Ainsi, ils peuvent arrêter le contrevenant ou encore saisir certains biens sans mandat.139.

3.3.4 Conclusions et évaluations: 3.3.4.1

Pénal

Diverses études ont été réalisées, dans la cadre du programme de recherche sur la violence familiale du Ministère de la justice, afin d’évaluer les aspects procédural, législatif et victimologique de cette problématique.140 Il semblerait que les résultats soient mitigés. Tout d’abord, si la judiciarisation de la violence conjugale a permis de réaffirmer le caractère criminel de celle-ci, elle a aussi exercé une lourde pression sur l'appareil pénal, ralentissant ainsi sa réactivité. Il semblerait que les options offertes par le système pénal soient trop restreintes et ne permettent que d'envisager l'hypothèse d'une séparation entre la victime et l'auteur. Or, la situation des victimes ou leur souhait ne vont pas toujours dans le sens de la rupture de la relation141.

138

Ibidem, p. 20. Ibidem p. 21. 140 MINISTERE DE LA JUSTICE, 1998, Synthèse de conclusion de recherches du Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale pp 4-5. 141 Ibidem, p4. 139

- 42 -

Ensuite, si les victimes sont favorables au processus d'inculpation obligatoire qui les rassure, elles craignent la phase de poursuite qui ne répond pas forcément à leurs besoins. En effet, leur motivation première lorsqu'elles appellent la police est d'être protégées ou d'arrêter la violence. Or, l'intervention pénale peut être une machine lourde parfois difficile à arrêter. Ainsi, beaucoup de femmes pourront hésiter à signaler les faits de violence familiale par crainte d'être confrontée au système pénal.142 Concernant le suivi des ordonnances, il semblerait que les victimes souhaitent des sanctions plus sévères en cas de non respect de celles-ci.143 De plus, des réserves sont à émettre quant au caractère indéterminé des ordonnances de protection délivrées dans le cadre de la poursuite. En effet, le fait que celles-ci s'appliquent jusqu'à ce qu'une autre décision soit prise pose question. Enfin, dans la pratique, il semblerait que la police ne soit pas assez informée des différentes possibilités en la matière et ne porte pas assez d'accusations, abusant ainsi de son pouvoir discrétionnaire.144

3.3.4.2

Civil145

L'adoption de législations civiles spécifiques en matière de violence familiale comporte de nombreux avantages. Elle permet de protéger et de maintenir la victime et les enfants potentiels au sein du domicile et de la sorte, de limiter les perturbations liées à de telles circonstances par l’utilisation de dispositions pratiques, immédiates et dissuasives. De façon générale, les victimes se réjouissent de la rapidité de ces procédures et de la pertinence de leurs modalités pratiques146. De plus, elles donnent accès à une certaine protection aux victimes qui ne souhaitent pas déposer plainte devant les juridictions pénales ou lorsque la question de la preuve fait défaut. En d’autres termes, les points forts de ces procédure se situent dans la rapidité d'obtention de l'ordonnance et dans la priorité donnée au bien être et au confort de la victime. Cependant, le taux d'utilisation des ordonnances d'urgence est largement inférieur au nombre d'incidents signalés à la police. Ceci pourrait s'expliquer par l'interprétation des termes de la loi par les différents intervenants, par le degré de connaissance des recours civils en la matière, par la qualité et le contenu des formations dispensées aux intervenants... Par ailleurs, les ordonnances d'aide à la victime et des mandats spéciaux sont peu utilisés. Il semblerait que les services de police et les organismes d'aide soient mal informés de ce 142

http://id.erudit.org/iderudit/00473ar p.37. Synthèse de conclusion de recherches du Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale, Op. Cit.,15p. 144 http://id.erudit.org/iderudit/00473ar p.34. 145 Rapport final concernant la violence conjugale, Op. Cit., pp51- 65, 146 Ibidem, p 60. 143

- 43 -

type de procédure. De plus, l'assistance d'un avocat semble constituer un frein notable en la matière. Enfin, le suivi et l'exécution des ordonnances en général posent question. En effet, si elle n’est pas réglementée par une législation spécifique en matière de violence conjugale (en fonction des provinces), la violation des ordonnances sera sanctionnée par l'article 127 du code pénal. Or, cet article (désobéissance à une ordonnance du tribunal) ne distingue pas les différents types d’ordonnances qu’il protège ce qui réduit les possibilités de suivi. Par ailleurs, le système d'enregistrement non spécifique (registre reprenant toutes les ordonnances dans toutes les matières se rapportant à la sécurité d'une personne déterminée) de ces ordonnances complique aussi le suivi et l'évaluation des effets de celles-ci. Ainsi, il n'a pas encore été possible d'évaluer l'effet de telles mesures sur la réduction des faits de violence conjugale. Nous pouvons conclure que les différents systèmes au Canada laissent une place importante au traitement civil des affaires de violence familiale au point où certains craignent que celle-ci se substitue à la gestion pénale. Cependant cette matière semble être encore assez « théorique » et sa mise en pratique pose encore question à différents niveaux. Pour cause, sa méconnaissance, sa définition en termes larges et abstraits et son suivi (essentiellement pour la violation des ordonnances).

- 44 -

3.4 L'ESPAGNE

3.4.1 Introduction Depuis 1989, l'Espagne s'est saisie à bras le corps de la question des violences conjugales à travers une série d'évolutions législatives qui ont permis d'aboutir à la loi organique 1/2004 de protection totale contre la violence fondée sur le sexe. Cette loi établit des mesures d'ensemble et multidisciplinaires pour lutter contre cette réalité selon une approche holistique qui inclut, des dispositions non seulement judiciaires et pénales, mais aussi en matière sociale, d'éducation, de santé et d'aide aux personnes. 147 C'est ce qui fait que cette loi est souvent citée comme l'exemple à suivre par les Nations-Unie. Les lois prises dans l'intervalle qui nous concernent sont : la loi du 24 octobre 2002, qui modifie les dispositions du code de procédure pénale relatives aux procédures accélérées ; la loi 27/2003 du 31 juillet 2003 relative aux ordonnances de protection des victimes de violences domestiques ; la loi organique 11/2003 du 29 septembre 2003 portant mesures en matière de sécurité urbaine, de violence domestique et d'intégration sociale des étrangers ; la loi organique 15/2003 du 25 novembre 2003 réformant le Code pénal qui permet de vérifier l'exécution des mesures d'éloignement par des moyens électroniques. La loi organique de 2004 a fait le choix d'organiser un système pénal composé de juges d'investigation et de tribunaux spécialisés dans la violence envers les femmes plutôt que de donner des compétences pénales aux juges civils. Ces nouveaux tribunaux traitent et décident des cas pénaux impliquant des éléments de violence envers les femmes, ainsi que de toute cause civile y relative, de façon à ce qu’elles soient traitées par la même instance.148 Il est demandé au gouvernement central et aux communautés autonomes d’adapter leur législation aux dispositions de cette loi organique dans les limites de leurs compétences respectives.149

3.4.2 Dispositions de droit pénal En droit espagnol, les violences conjugales habituelles sont considérées comme une infraction spécifique. L'art 173 du Code pénal prévoit une peine de prison de 6 mois à 3 ans ainsi que la privation du permis de détention et de port d'armes pendant 2 à 5 ans à l'encontre d'une personne qui se livre de « façon habituelle à des actes de violence 147

Carmen de la Fuente Mendez, ”Spanish Legislation on Violence against Women : Challenges and Facts”, Expert Group Meeting on good practices in legislation on violence against women, United Nations Office at Vienna, 22 May 2008 (EGM/GPLVAW/2008/EP.11), p.1. 148 Ibid., Preamble. 149 Dispositions finales de la loi organique de2004, BOE n°313, Office of the head of state, “Organic Act 1/2004 of 28 December on Integrated Protection Measures against Gender Violence”. - 45 -

physique ou psychologique » sur son conjoint, son ex-conjoint, ou sur toute autre personne avec qui l'agresseur entretient ou a entretenu des relations affectives similaires à celles qui existent au sein d'un couple, indépendamment du fait que les deux intéressés habitent ou non ensemble. L'appréciation du caractère habituel des actes de violence repose sur leur quantité et leur proximité dans le temps, sans qu'il soit tenu compte ni du nombre de victimes, ni de l'existence de procédures judiciaires antérieures.150 Par ailleurs, en règle générale, le droit pénal espagnol considère le lien entre époux (ou toute autre relation affective analogue) comme une circonstance aggravante des infractions. De fait, pour les diverses infractions caractéristiques de violences conjugales, la loi organique de 2004 a introduit des alinéas spécifiques au sein des articles relatifs aux infractions considérées (coups et blessures, coups, menaces).151

3.4.2.1 La police Depuis l'entrée en vigueur de la loi 11/2003, certaines infractions caractéristiques de violences conjugales sont qualifiées de délit, quelle que soit la gravité des actes commis.152 Le corps national de police dispose essentiellement de deux services qui travaillent sur les questions de violence liée au genre : au sein du département des enquêtes criminelles, le SAF (service d'assistance familiale) et au sein du département de l'ordre public, l'UPAP (Unité de prévention, d'assistance et de protection).153 Le SAF est chargé d'enregistrer les plaintes concernant les violences liées au genre à titre préliminaire. S'il n'existe pas de SAF dans cette zone, cette action est de la responsabilité de la police criminelle. Le policier se doit de conseiller la victime et de vérifier si la victime est connue du « VdG System »

154

.

Ensuite, il faudra appliquer le VPR (le système d’analyse de risques conduit par la police).155 Aucune victime ne peut quitter le bureau de police tant que le niveau des risques qu’elle encourt n'a pas été déterminé. En effet, les mesures à prendre varient en fonction de ce niveau de risque.

150 Sénat de la République Française, Service des études juridiques, « Etude de législation comparée n°144, février 2005 – La lutte contre les violences conjugales », Février 2005. 151 Loc. Cit. ; art 148 (Protection against injury), Art 153 (Protection against abuse), Art 171 (Protection against threats), Art 172 (Protection against Coercion) du Code pénal. 152 Sénat de la République française, Ibid. 153 Ministerio del Interior, Direccion General de la Policia y de la Guardia Civil, Comisaria General de Seguridad Ciudadana, “Law enforcement performance in gender-based violence crimes”, p.5. 154 Comprehensive Monitoring System in Gender-based Violence Cases : toute action ou donnée sur le cas y est enregistrée, et chaque personne qui a accès au Système peut le vérifier en vue de donner une réponse correcte à tout incident du point de vue de la victime ou de l'auteur. 155 Le VPR bénéficie d'une base légale fondée sur les lignes directrices suivantes : Guidelines SES 10/2007 Comprehensive Monitoring System in Gender-based Violence Cases ; Guidelines 14/2007 that modifies the previous one ; Guidelines nr 5/2008 which establishes the extreme risk. Il existe 5 niveaux de risques différents.

- 46 -

L’étape suivante demande d’informer la victime du fait qu'elle peut demander une ordonnance de protection. Si elle introduit une demande, cette dernière sera enregistrée dans le VdG System. Enfin, le SAF devra rendre compte du cas et de son niveau de risque au responsable de l'ordre public afin qu'il accomplisse les actions nécessaires pour établir les mesures de protection utiles. Il devra aussi informer l'UPAP de l’existence d'un nouveau cas de violence intrafamiliale (ou de la violation d'une mesure prise dans ce cadre), ainsi que du niveau de risque auquel se trouve la victime afin qu'elle soit contactée.156 L'UPAP est chargé de prendre contact avec la victime afin de l'informer, d'assurer le suivi du dossier à tous niveaux, en tenant compte de l'analyse de risque et en assurant la mise à jour de celle-ci. Après avoir analysé l'évolution des risques, l'UPAP doit en informer la Cour, le Ministère public et l'équipe chargée de la défense de l'ordre public pour l'application des mesures de protection.157 Parmi les consignes données aux policiers dans le traitement des victimes, on retrouve, notamment le fait que la victime doit être informée des actions qu'elle doit prendre en matière de sécurité (changer les serrures, ne pas ouvrir la porte à son agresseur,...) et du niveau de risque qu'elle encourt.158 Le corps de police nationale a la responsabilité de s'occuper de tous les cas de violences intrafamiliales dans sa zone de responsabilité (en fonction du lieu de résidence de la victime). Les exigences requises pour que le corps de police assure la protection de la victime sont : soit une ordonnance de protection ou une action judiciaire en faveur de la victime ; soit une analyse objective des risques pour la victime de la part de la police (parfois, un juge peut ne pas prendre de décision en faveur de la victime mais la police analyse quand même le risque comme élevé).159 Un protocole visant à coordonner les actions de la police et de la justice dans l’application des ordonnances de protection a d’ailleurs été conclu. D’après ce protocole, les forces de police doivent prendre les mesures adéquates dès qu’elles ont connaissance d’une infraction liée à la violence conjugale et sans attendre que le juge n’aie prononcé une ordonnance de protection. Il semble que les mesures d’éloignement ne fassent pas partie de ces mesures.160 Les unités de police compétentes sont aussi chargées d'appliquer les mesures de protection adéquates en cas d'alarme du système télémétrique décrit plus bas.161

156 157 158 159 160 161

Ministerio del Interior, op.cit., pp.16-19. Ministerio del Interior, op.cit., pp. 23-28 Ibid., p.20. Ibid., p.23. Sénat de la République Française, op.cit., pp. 3-5. Ibid., pp. 32-33. - 47 -

3.4.2.2 Le ministère public Aucune disposition spécifique n’est mise en avant concernant le rôle du Parquet en matière d’éloignement du domicile de l’auteur de violence conjugale.

3.4.2.3 Les magistrats du siège Dès 1999, la loi a modifié le code de procédure pénale pour permettre au juge en charge du dossier de prononcer, à l’encontre de la personne inculpée de certaines infractions, l’interdiction de résider ou de se rendre dans certains lieux pendant la durée de l’enquête préliminaire. De telles interdictions peuvent être décidées uniquement lorsqu’elles sont absolument nécessaires pour assurer la protection de la victime. Le dispositif a été amélioré par la création des ordonnances de protection.162 Le juge peut interdire aux auteurs de certaines infractions limitativement énumérées (coups et blessures, tortures, infractions sexuelles,…) de s’approcher des victimes, d’entrer en contact avec elles ou de se rendre chez elles. Cette mesure d’éloignement est obligatoire lorsque ces infractions ont lieu au sein d’un couple et peut être prononcée pour une durée de 10 ans dans les cas les plus graves. Cette mesure s’ajoute aux interdictions de se rendre ou de résider dans certains lieux qui pouvaient être prononcées comme peines complémentaires auparavant, notamment dans les affaires de violences conjugales. Il est aussi possible de faire contrôler l’exécution des mesures d’éloignement par des moyens électroniques.163 A cette fin, un accord a, entre autre, été signé entre l'Etat espagnol et le service privé de télé-assistance déjà disponible pour les personnes âgées et handicapées. Les objectifs de ce système sont d'améliorer la sécurité des victimes, de rédiger des rapports sur les violations des ordonnances concernées et de dissuader les agresseurs. 164 L'ordonnance restrictive et son contrôle télémétrique doivent être implémentés à la suite d'une décision judiciaire adoptée par le tribunal compétent. Une fois la décision prise, elle doit être communiquée à l'administration du territoire compétent par le tribunal dans les 24h, avec toutes les données utiles à l'application des mesures. Ces éléments seront intégrés au système informatique. Les systèmes d’identifications respectifs seront implémentés, d'abord chez la victime, puis chez l'auteur.165 La police en sera informée. Tout retrait ou changement doit être pris par décision judiciaire. En cas d'urgence qui nécessiterait un retrait immédiat du système télémétrique sans qu'une décision judiciaire

162

Sénat de la République française, op.cit. Loc.cit.; Art 48.4 Du Code pénal “If a judge or a court issued a ban to approach the victim, it will also be possible that the control of the said measure is carried out by the appropriate technological devices”; Art 57 “The same possibility is established when the ban to approach the victim is imposed by a penalty for a minor offence”. 164 Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.1. 165 L'auteur reçoit un bracelet électronique couplé à un GPS. La victime reçoit un GPS qui lui fournit un avertissement sonore et visuel quand l'auteur se trouve à une certaine distance. 163

- 48 -

ne puisse être prise, c'est l'unité de police intervenante qui peut agir et qui doit informer la Cour aussi vite que possible. Dans tous les cas, le corps de police compétent doit adopter les mesures permettant d'assurer la protection de la victime.166 Lorsqu'une alarme est activée, le Centre de contrôle fera un rapport qu'il transmettra à l'unité de police compétente, à l'autorité judiciaire et au ministère public.167

3.4.3 L’ordonnance de protection L’ordonnance de protection espagnole est une ordonnance du tribunal qui protège les victimes d’abus ultérieurs et qui inclut une réponse multidisciplinaire (pénale, civile et d’aide).168 Elle est réglée par la loi 27/2003 du 31 juillet. Elle peut être demandée par toute personne victime de violences physiques ou psychologiques de la part de son conjoint, de son ex-conjoint, d’une personne avec laquelle elle a des relations affectives analogues, de ses enfants ou de ses parents, par son représentant légal ou par les personnes de son entourage familial le plus immédiat, par le Procureur ou par le juge.169 La demande est introduite au moyen d’un formulaire unique, disponible dans les commissariats, au tribunal de la famille, dans les services sociaux des municipalités, des Communautés autonomes ou de l’Etat, au Ministère public ou dans les bureaux d’aide aux victimes.170 Dès lors, toute victime peut se rendre au tribunal de la famille, au bureau du procureur, auprès des forces et corps de sécurité, aux bureaux d’aide aux victimes, aux services sociaux et aux institutions d’aide dépendant de l’administration publique afin de demander protection. Les entités ou organismes d’aide ayant connaissance de situations de violence domestique devront informer immédiatement le tribunal de la famille ou le procureur. Le formulaire devra être immédiatement envoyé, accompagné de toutes les preuves au tribunal compétent. 171

3.4.3.1 La procédure Le juge compétent convoque la victime, son représentant légal, le demandeur, le procureur et l’agresseur, assisté, le cas échéant, d’un avocat, pour une audience

166

Ministerio del Interior, op. cit., pp. 30-32. Ibid., pp. 30-33. 168 Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.8. 169 CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1, Groupe pour l’élimination de la discrimination à l’égard des femmes, « Liste des questions suscitées par les rapports périodiques », 44ème Session, 20 juillet-7 août 2009, p.17. 170 Idem 171 Idem ; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.8. 167

- 49 -

d’urgence, dans un délai maximal de 72 heures après la présentation de la demande. Le juge entend les parties séparément.172 Après l’audience, le juge décide de ce qu’il peut faire concernant la demande de protection, ainsi que du contenu et de la durée des mesures qu’il prend. Il s’agit donc d’une décision judiciaire qui, en cas d’objectivation d’une situation de risques pour une victime de violence domestique, commande sa protection pendant la durée de la procédure pénale. Le juge est obligé de considérer le fait que la victime se trouve objectivement en situation de risques ou non. Si c’est le cas, il se doit de prendre les injonctions pénales et civiles nécessaires. L’ordonnance de protection est notifiée aux parties et communiquée par le juge immédiatement, au moyen d’un « testimonio integro », à la victime et aux administrations publiques compétentes, pour lesquelles un seul point de contact par territoire existe afin que les mesures appropriées soient prises. L’ordonnance est retranscrite dans le Registre central pour la protection des victimes de violences domestiques et dans le VdG System. Elle contient l’obligation permanente d’informer la victime du statut procédural de l’accusé, des mesures de précaution prises ainsi que de la situation de l’auteur en matière de détention.173

3.4.3.2 La protection établie par l’ordonnance L’ordonnance de protection peut prononcer des mesures pénales, des mesures civiles et des mesures d’assistance.

• Suivant

Mesures pénales : les

circonstances

(en

cas

de

risque

élevé),

le

juge

peut

décider

de

l’emprisonnement provisoire de l’agresseur présumé, de son exclusion du domicile familial et de l’interdiction pour lui d’y retourner, de résider dans des lieux déterminés, et de s’approcher de la victime ou de communiquer avec elle ; ainsi que de la suspension de son droit à la détention ou au port d’armes. La durée de ces mesures n’est pas prédéterminée la loi. Les juges pénaux doivent considérer qu’elles peuvent être prises aussi longtemps que le besoin de protéger la victime et de prévenir des actes violents existe.174

•

Mesures civiles :

La spécificité de cette ordonnance est qu’elle autorise le tribunal pénal à prendre des actions civiles.175 Elles doivent être demandées par la victime ou son représentant légal, et dans le cas de personnes mineures ou incapables, elles peuvent aussi être demandées par le Procureur, à condition qu’elles n’aient pas été accordées précédemment par une juridiction civile. Ces mesures peuvent consister en l’attribution du droit d’utilisation et de

172

CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1, op.cit., p.18 Idem; Ministerio del Interior, op.cit., pp.17-19. 174 CEDAW/ESP/Q/6/Add.1, op.cit., p.18; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., pp.8-9 ; Ministerio del Interior, op.cit., p.17-18. 175 Ministerio del Interior, op.cit., p.17. 173

- 50 -

jouissance du domicile familial, en la détermination du régime de garde, de visite, de communication et de séjour avec les enfants et en la fixation du régime de pensions alimentaires. Exceptionnellement, le juge pourra autoriser la femme, qui doit s’entendre à cet effet avec un organisme ou une société publique, à permuter l’utilisation attribuée du logement familial dont elle est copropriétaire avec l’agresseur présumé, pour utiliser un autre logement.176 Les mesures civiles prévues dans l’ordonnance ont une durée de 30 jours. Pour être prorogées, il faut présenter dans ce délai une demande de séparation, de divorce, de nullité du mariage, de garde d’enfant ou de pension alimentaire. Dans ce cas, les mesures resteront en vigueur durant 30 autres jours sur la présentation de la demande et, durant ce délai, le juge civil devra décider s’il les maintient ou non.177 •

Mesures d’assistance :

Chaque bénéficiaire d’une ordonnance de protection est soumis au statut de la protection intégrale de la victime. Ce qui signifie qu’une fois obtenue, l’ordonnance permet d’accéder à d’autres droits en matière économique, d’emploi et de sécurité sociale, de droit du travail et de résidence.178 Par ailleurs, certaines autres dispositions relatives à la protection des mineurs peuvent être prises par ce même juge dans ce cadre.179

3.4.4 Conclusions La loi organique espagnole concernant les violences envers les femmes est souvent citée comme un exemple à suivre en la matière. Néanmoins, malgré des progrès indéniables, son application comporte des ratés, notamment en matière d’ordonnance de protection. Il semble qu’en 2008, 30% des victimes de violences conjugales avaient porté plainte à la police concernant l’homme qui les a finalement tuées.

180

Dans le même temps, en 2007,

plus de 25% des victimes qui avaient dénoncé leur agresseur aux autorités et étaient tuées subséquemment par ce dernier, n’avaient reçu aucun soutien du Ministère public lorsqu’elles avaient demandé le bénéfice de mesures de protection. Par ailleurs, selon les informations d’Amnesty International, parmi les femmes tuées par leur conjoint en 2007, 12 bénéficiaient d’une ordonnance de protection.181 Ces chiffres posent la question de l’effectivité des ordonnances de protection. Tout d’abord, certains soulignent que les ressources nécessaires, notamment financières, à leur

176

CEDAW/ESP/Q/6/Add.1., op.cit., p.18; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.9. Idem 178 CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1. 179 Ministerio del Interior, op.cit., p.18 180 AI Index : EUR 41/011/2009, Amnesty International, “Spain, : Briefing to the UN Committee against Torture”, November 2009, p. 40; AI Index: EUR 41/012/2008, Amnesty International, “Spain: Briefing to the Human Rights Committee”, June 2008, p.5. 181 AI Index: EUR 41/012/2008, op.cit., p.8. 177

- 51 -

application n’ont pas été garanties, et ce dès l’origine.182 De plus, l’implémentation des mesures concernées a fortement varié d’une communauté autonome à l’autre dans leurs domaines de compétences respectives.183 Ensuite, les juges qui doivent appliquer ces mesures sont insuffisamment formés et informés des dispositions existantes et adoptent des décisions inadaptées aux situations rencontrées. 184 Malgré ces lacunes, certaines avancées intéressantes peuvent être citées. Ainsi, une véritable analyse des risques encourus est menée par la police. Les mesures de protection de la victime menées par la police dépendront des résultats de cette analyse et pas de la décision d’un juge. Les magistrats devront cependant être informé des résultats de l’analyse de risques et des mesures prises. Dans les cas à haut risque, le juge pourra prendre la décision de contrôler l’exécution des mesures d’éloignement par des moyens électroniques tant pour l’auteur que pour la victime. Ensuite,

l’accessibilité

de

l’ordonnance

de

protection

espagnole

est

unanimement

soulignée. En effet, cette demande doit être introduite par un formulaire disponible dans tous les lieux où la victime pourrait se rendre (commissariats, tribunal de la famille, services sociaux des différentes entités, greffe du Ministère public et bureaux d’aide aux victimes). Lorsque la France a décidé d’adopter à son tour une ordonnance de protection, l’Assemblée nationale s’est d’abord penchée sur la loi espagnole afin de s’en inspirer. Ils se sont de ce fait inspirés du formulaire espagnol d’introduction de la demande accessible en tous lieux fréquentés par les victimes. Néanmoins, ils ont fait le choix de limiter l’initiative de la demande au Procureur ou à la victime (et donc pas aux proches). En effet, ils ne voulaient pas que l’auteur soit séparé de la victime contre son gré, ce qui pourrait être contre-productif.185 Par ailleurs, la législation espagnole a veillé tout particulièrement à la coordination entre institutions et au suivi de l’information à cet effet. C’est dans ce but qu’un système d’enregistrement des données spécifique à la violence conjugale a été créé. Toute action ou donnée sur le cas y est enregistrée, et chaque personne qui a accès au système peut le vérifier en vue de donner la réponse correcte à tout incident du point de vue de la victime ou de l’auteur. L’Espagne, malgré certaines lacunes dans l’application et le suivi de sa législation a donc développé un certain nombre de pratiques intéressantes dont on il est possible de s’inspirer.

182 AI Index : EUR41/005/2005, Amnesty International, “Spain : More than words : making protection and justice a reality for women victims of gender violence in the home”, p. 10. 183 Ibid., p.11. 184 Ibid., pp.37 ss. 185 Ibid., p.214.

- 52 -

3.5 LA FRANCE

3.5.1 Introduction Les législations françaises en matière de violences conjugales se sont vues renforcées par l’adoption de lois successives visant à une politique de plus en plus intégrée en la matière :la loi n°2004-439 du 26 mai 2004 relative au divorce ; la loi n°2005-1549 du 12 décembre 2005 relative au traitement de la récidive des infractions pénales ; la loi n°2006399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises contre des mineurs ;la loi n°2007-297 du 05 mars 2007 relative à la prévention de la délinquance ; et la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants. Ces dispositions ont fait l’objet d’un large consensus sociétal vu que les lois principales en la matière – à savoir les lois de 2006 et 2010 – ont été adoptées à l’unanimité par l’Assemblée nationale. Celle-ci a d’ailleurs volontairement conclu que, vu les nombreux textes existant, l’adoption d’une loi-cadre, calquée sur celle votée par le Parlement espagnol en 2005, ne se justifiait pas. Au contraire, les dispositifs législatifs devaient être complétés afin d’y intégrer l’ensemble des mesures concourant à la politique en la matière.186 Ces modifications législatives ont été coordonnées notamment par la mise en œuvre de plans d’actions triennaux, dont le 3ème court de 2011 à 2013. Par ailleurs, elles ont été décidées à la suite d’interactions entre la société civile, les acteurs de terrain et l’Assemblée nationale lors des rapports d’information sur la mise en application des lois concernées. La question de l’éviction du domicile du conjoint violent a, dès l’origine, été mise en valeur par l’expérience pilote menée par le Procureur de la République près du Tribunal de grande instance de Douai, Luc Frémiot, de 2003 à 2010. Cette expérience avait aussi inspiré Mme Bourguignon à Liège dans son traitement des cas de violences entre partenaires, précurseur de la Circulaire du Collège des Procureurs généraux.

3.5.2 Dispositions pénales En France, tout d’abord, dans les cas prévus par la loi, le fait que des violences aient été commises par un membre du couple sur l’autre aggrave les peines applicables en la matière. Cette circonstance aggravante concerne le conjoint, le concubin ou le 186 Assemblée nationale, « Rapport d’information n°1799 fait au nom de la mission d’évaluation de la politique de prévention et de lutte contre les violences faites aux femmes », 07 juillet 2009, p.11.

- 53 -

partenaire lié à la victime par un pacte civil de solidarité ainsi que les « ex » pour autant que ces actes aient été commis en raison des relations ayant existé entre l’auteur des faits et la victime.187 Par ailleurs, l'article 25 de la loi de 2010 a complété l'article 222-14 du code pénal afin de prévoir l'incrimination des violences habituelles au sein d'un couple.188 Dès lors qu’une plainte a été déposée par une victime de violences au sein du couple, l’éloignement de l’auteur du domicile familial peut être ordonné à différents stades de la procédure pénale.

3.5.2.1 Le rôle de la police Jusqu’en 2010, le rôle des forces de l’ordre dans le cadre des violences conjugales était régi par les règles d’intervention habituelles de la police et de la gendarmerie. A côté des mesures spécifiques permettant d’interpeller et de retenir une personne violant ses obligations, la mise en œuvre de l’éviction devait se faire dans le cadre de bonnes pratiques mentionnées par le Guide de l’action publique. Ce Guide recommandait notamment aux forces de l’ordre de « veiller à ce que la sécurité de la victime soit assurée ».189 La loi de 2010 a introduit dans le code pénal des dispositions permettant d'interpeller et retenir une personne mise en examen ou un prévenu placé sous contrôle judiciaire (cf plus bas) et à l'encontre de laquelle il existe une ou plusieurs raisons plausibles de soupçonner qu'elle a manqué aux obligations suivantes : (1) s'abstenir d’entrer en relations avec certaines personnes spécialement désignées (2) résider hors du domicile ou de la résidence du couple. Le champ de rétention prévu par l'article 141-14 est donc limité 187 Art 132-80 du code pénal : « Dans les cas prévus par la loi, les peines encourues pour un crime ou un délit sont aggravées lorsque l’infraction est commise par le conjoint ou le concubin de la victime. La circonstance aggravante prévue au premier alinéa est également constituée lorsque les faits sont commis par l’ancien conjoint ou l’ancien concubin de la victime, ou par une personne liée ou ayant été liée à la victime par un PACS. ». Les cas prévus par la loi sont : tortures et actes de barbarie (art 2223-6° du Code pénal), violences ayant entraîné la mort sans intention de la donner (art 222-8-6° du Code pénal), violences ayant entraîné une mutilation ou une infirmité permanente (art 222-10-6° du Code pénal), violences ayant entraîné une incapacité totale de travail supérieure à 8 jours (article 222-12-6° du Code pénal), violences en l’absence d’ITT ou si l’ITT est inférieure à 8 jours (article 22213-6° du Code pénal), viol (art 222-24 du Code pénal), agressions sexuelles (article 222-22 et 222-28 du Code pénal), meurtre (art 221-4 du code pénal). 188 « Les violences habituelles sur un mineur de quinze ans ou sur une personne dont la particulière vulnérabilité, due à son âge, à une maladie, à une infirmité, à une déficience physique ou psychique ou à un état de grossesse, est apparente ou connue de leur auteur sont punies : 1° De trente ans de réclusion criminelle lorsqu'elles ont entraîné la mort de la victime ; 2° De vingt ans de réclusion criminelle lorsqu'elles ont entraîné une mutilation ou une infirmité permanente ; 3° De dix ans d'emprisonnement et de 150000 euros d'amende lorsqu'elles ont entraîné une incapacité totale de travail pendant plus de huit jours ; 4° De cinq ans d'emprisonnement et de 75000 euros d'amende lorsqu'elles n'ont pas entraîné une incapacité totale de travail pendant plus de huit jours. Les peines prévues par le présent article sont également applicables aux violences habituelles commises par le conjoint ou le concubin de la victime ou par le partenaire lié à celle-ci par un pacte civil de solidarité. Les dispositions du second alinéa de l'article 132-80 sont applicables au présent alinéa. Les deux premiers alinéas de l'article 132-23 relatif à la période de sûreté sont applicables aux cas prévus aux 1° et 2° du présent article. » 189 Ministère de la justice, « Guide de l’action publique, la lutte contre les violences au sein des couples : de la révélation des faits à l’exécution des peines », septembre 2008, p.20.

- 54 -

aux seules violations d'obligations considérées comme susceptibles de présenter un réel danger pour les victimes de violences.190 Les services de police et de gendarmerie peuvent appréhender une personne d'office ou à la demande du juge d'instruction. Les nouvelles dispositions permettent ainsi une intervention immédiate des forces de l'ordre, le cas échéant sur appel de la victime, si la personne sous contrôle judiciaire s'approche de cette dernière malgré l'interdiction qui lui en est faite. La personne peut ensuite, sur décision d'un officier de police judiciaire, être retenue pour une durée maximale de 24 heures afin que soit vérifiée sa situation et qu'elle soit entendue sur la violation de ses obligations et non pas sur les faits à l’origine de ces obligations. La loi a d'ailleurs prévu un certain nombre de garanties : •

L'officier de police judiciaire doit dès le début de la mesure en informer le juge d'instruction ;

•

la personne retenue doit immédiatement être informée par l'officier de police judiciaire, ou, sous le contrôle de celui-ci, par un agent de police judiciaire, de la nature de l'obligation qu'elle est soupçonnée d'avoir violée ;

•

La personne retenue doit se voir notifier, dans une langue qu'elle comprend, les droits dont elle dispose.

A l'issue de la mesure, le juge d'instruction peut se faire présenter la personne mise en examen, notamment s'il entend saisir le juge des libertés et de la détention aux fins de révocation du contrôle judiciaire. Il peut également ordonner sa mise en liberté, le cas échéant après l'avoir avisé par un officier ou agent de police judiciaire qu'il est convoqué devant lui à une date ultérieure.191

190 L’art 141-4 du Code de procédure pénal permet désormais l'interpellation et la rétention d'une personne mise en examen et placée sous contrôle judiciaire à l'encontre de laquelle il existe une ou plusieurs raisons plausibles de soupçonner qu'elle a manqué aux obligations qui lui incombent en application des dispositions de l'article 138 9° et 17° du Code de procédure pénale – à savoir - « 9° S'abstenir de recevoir ou de rencontrer certaines personnes spécialement désignées par le juge d'instruction ou le juge des libertés et de la détention, ainsi que d'entrer en relation avec elles, de quelque façon que ce soit ; » et « 17° En cas d'infraction commise soit contre son conjoint, son concubin ou son partenaire lié par un pacte civil de solidarité, soit contre ses enfants ou ceux de son conjoint, concubin ou partenaire, résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, s'abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celuici, ainsi que, si nécessaire, faire l'objet d'une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique ; les dispositions du présent 17° sont également applicables lorsque l'infraction est commise par l'ancien conjoint ou concubin de la victime, ou par la personne ayant été liée à elle par un pacte civil de solidarité, le domicile concerné étant alors celui de la victime. » 191 Art 141-4 du Code de procédure pénale; Bulletin officiel du Ministère de la justice et des libertés, BOMJL 2010-006, « Circulaire du 3 août 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants ».

- 55 -

3.5.2.2 Le rôle du Ministère public •

Dans le cadre d’une procédure d’alternative aux poursuites : Le procureur de la République peut demander à l’auteur des faits de résider hors du domicile ou de la résidence du couple192 soit, préalablement à sa décision sur l’action publique, soit au titre d’une composition pénale193. Cette mesure peut s’accompagner, si nécessaire, d’une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique.194 L’exécution des mesures alternatives aux poursuites a pour effet de suspendre la prescription de l’action publique. Si l’auteur des faits n’accomplit pas les mesures décidées, le procureur met en mouvement l’action publique.

•

Dans le cadre d’un contrôle judiciaire : L’éviction du conjoint violent du domicile ou de la résidence du couple constitue dorénavant une nouvelle obligation susceptible d’être prononcée dans le cadre du contrôle judiciaire195. Ce contrôle judiciaire peut avoir lieu dans trois hypothèses. Premièrement, dans le cadre d’une procédure de convocation par procès-verbal, le procureur, estimant qu’une information judiciaire n’est pas nécessaire (pex, dans le cas d’un flagrant délit ou s’il estime qu’il dispose suffisamment d’éléments probants), invite le prévenu à comparaître devant le tribunal pour une audience de jugement dans un court délai (entre 10 jours et 2 mois). Jusqu’à cette comparution, le procureur de la République dispose de prérogatives permettant de protéger la victime. En effet, en vertu de l’art 394 du Code de procédure pénale, le procureur de la République peut

192 Art 41-1 du Code pénal « S'il lui apparaît qu'une telle mesure est susceptible d'assurer la réparation du dommage causé à la victime, de mettre fin au trouble résultant de l'infraction ou de contribuer au reclassement de l'auteur des faits, le procureur de la République peut, préalablement à sa décision sur l'action publique, directement ou par l'intermédiaire d'un officier de police judiciaire, d'un délégué ou d'un médiateur du procureur de la République : (…) 6° En cas d'infraction commise soit contre son conjoint, son concubin ou son partenaire lié par un pacte civil de solidarité, soit contre ses enfants ou ceux de son conjoint, concubin ou partenaire, demander à l'auteur des faits de résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, de s'abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celui-ci, ainsi que, si nécessaire, de faire l'objet d'une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique ; les dispositions du présent 6° sont également applicables lorsque l'infraction est commise par l'ancien conjoint ou concubin de la victime, ou par la personne ayant été liée à elle par un pacte civil de solidarité, le domicile concerné étant alors celui de la victime. La procédure prévue au présent article suspend la prescription de l'action publique. En cas de non-exécution de la mesure en raison du comportement de l'auteur des faits, le procureur de la République, sauf élément nouveau, met en œuvre une composition pénale ou engage des poursuites. » 193 Le procureur propose une composition pénale à l’auteur qui reconnait avoir commis des faits punis d’une peine d’emprisonnement d’une durée de 5 ans maximum. La composition pénale consiste à effectuer une ou plusieurs mesures telles que : verser une amende, se dessaisir de la chose servant à commettre l’infraction, remettre son véhicule pour 6 mois d’immobilisation, remettre son permis de conduire, son permis de chasser pour 6 mois maximum, accomplir des travaux d’intérêt général, suivre un stage ou une formation, ne pas rencontrer la victime, ne pas quitter le territoire national, etc… 194 Art 41-1-6° et art 41-2-14° du Code pénal. 195 Art 138 du Code de procédure pénale: « Le contrôle judiciaire peut être ordonné par le juge d’instruction ou par le juge des libertés et de la détention si la personne mise en examen encourt une peine d’emprisonnement correctionnel ou une peine plus grave. Ce contrôle astreint la personne concernée à se soumettre, selon la décision du juge d’instruction ou du juge des libertés et de la détention, à une ou plusieurs obligations ci-après énumérées : (…) 17° En cas d’infraction commise soit contre son conjoint ou son concubin, soit contre ses enfants ou les enfants de ce dernier, résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, s’abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celui-ci. »

- 56 -

saisir le juge des libertés et de la détention aux fins du placement du prévenu sous contrôle judiciaire, lequel peut comporter l’obligation de résider hors du domicile ou de la résidence du couple. Deuxièmement, dans le cadre d’une procédure de comparution immédiate, si le tribunal ne peut se réunir dans les délais impartis, le procureur de la République peut saisir le juge des libertés et de la détention aux fins du placement du prévenu sous contrôle judiciaire.196 Troisièmement, si une information judiciaire est ouverte et le suspect mis en examen, le procureur de la République peut requérir un placement sous contrôle judiciaire. Cette mesure est alors décidée par ordonnance motivée du juge d’instruction ou du juge des libertés et de la détention.197 La loi permet de rendre effective la mesure d’éloignement de l’auteur des faits du domicile du couple qui lui est imposée en tant qu’obligation du contrôle judiciaire par la possibilité de sanctionner immédiatement son non-respect. En effet, celui qui se soustrait aux obligations de son contrôle judiciaire peut se voir décerner un mandat d’arrêt ou d’amener par un juge d’instruction ou être placé en détention provisoire par le juge des libertés et des détention à la demande du juge d’instruction ou de Procureur de la République. L’effectivité du contrôle judiciaire peut être assurée au moyen d’un système de surveillance électronique.198 La retenue du contrôle judiciaire (cf. plus haut) peut également être appliquée d’office par les services de police ou à la demande d’un juge d’instruction.199 •

La politique des parquets

Plusieurs circulaires et un Guide de l’action publique ont été publiés afin de tenter d’uniformiser la politique des parquets.200 La circulaire du 19 avril 2006 invite les procureurs de la République à requérir l’éviction de l’auteur des violences du domicile ou de la résidence du couple quel que soit le stade de la procédure. Afin de garantir la mise en œuvre de la mesure d’éviction du domicile, elle invite les Parquets à « inciter à l’élaboration de conventions ou de protocoles d’accueil, avec, par exemple, le président de la juridiction, le préfet, les représentants des collectivités locales, les services sociaux et les associations, au premier rang desquels figurent les Centres d’information sur le droit des femmes et de la famille ». Ces protocoles pourront prévoir notamment l’accueil et l’hébergement, pouvant durer quelques jours ou plusieurs semaines, par des associations, des auteurs de violences faisant l’objet d’un

196

Art 396 du Code de procédure pénale Art 138 ss du Code pénal 198 Art 141-2, art 394 et art 471 du Code de procédure pénale. 199 Art 141-4et art 394 du Code de procédure pénale; Circulaire du 3 août 2010, op.cit.. 200 Bulletin Officiel du Ministère de la Justice, Circulaire présentant les dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises contre les mineurs » ; Circulaire du 3 août 2010, op.cit. ; « Circulaire du 4 octobre 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale consécutive à la mise en œuvre de l’ordonnance de protection ». 197

- 57 -

contrôle judiciaire assorti de l’obligation de l’éviction du domicile. La circulaire invite enfin à prévoir dans ce cadre une prise en charge sociale et psychologique.201 Les rapports d’information de l’Assemblée nationale qui ont précédé l’adoption des lois de 2006 et de 2010 ont mis en avant les disparités persistantes des politiques pénales menées par les parquets.202 La pratique menée à Douai entre 2003 et 2010 par le Procureur Luc Frémiot a été particulièrement mise en exergue. Cette politique volontariste, souvent citée en exemple peut se résumer comme suit :


Une réponse pénale systématique et précoce : les services de police et de gendarmerie ne prennent plus de main courante, afin que le parquet soit informé de toutes les infractions commises. Dans la réponse du parquet, aucun seuil n’est fixé afin de pouvoir intervenir le plus en amont possible. Le but est en effet de faire cesser la situation de violences avant que le processus ne soit « enraciné » : le tribunal se saisit de toutes les affaires dès la première gifle ;




Le but consiste à responsabiliser les conjoints violents : même si l’auteur se voit imposer une sanction pénale pour ses agissements, celle-ci n’est en général pas suffisante pour les faire cesser. Le mis en cause est toujours placé en garde à vue et déféré devant le substitut de permanence. S’il n’a jamais été condamné, il a obligation de quitter le domicile conjugal et de séjourner dans un foyer de sans domicile fixe pour une dizaine de jours afin de les soumettre à un choc psychologique, à une déstabilisation qui suscite la réflexion. Ils y sont suivi par des travailleurs sociaux ;




Si les faits sont de moindre gravité, l’affaire est classée après un ferme rappel à la loi et l’auteur a l’obligation d’entamer un suivi au sein d’un groupe de parole. Si les faits sont de gravité moyenne, l’auteur est autorisé à revenir au domicile conjugal. Mais après le classement, la vigilance est maintenue. Le conjoint violent est convoqué deux mois plus tard devant le tribunal correctionnel et son épouse est suivie par un travailleur social. Une peine de sursis avec mise à l’épreuve est requise. Celle-ci consiste en un stage de 6 mois dans une association spécialisée à raison de 3 heures semaines.

Cet exemple de politique pénale volontariste s’est diffusé depuis à d’autres parquets avec quelques variations.203 Selon Mr Frémiot, ce dispositif s’est montré particulièrement efficace puisqu’il a permis de ramener à moins de 6% le taux de récidive.204

201

Circulaire du 19 avril 2006, op.cit.. Assemblée nationale, « Rapport d’information n°491sur la mise en application de la loi n°2006-399 du 04 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commise contre des mineurs », p.17 et Rapport 1799, op. cit., pp.225 ss. 203 Rapport d’information n°1799, op.cit., p.229. 204 Audition de M. Luc Frémiot, procureur de la République près du Tribunal de grande instance de Douai, PV du 13 janvier 2009. 202

- 58 -

3.5.2.3 Le rôle des magistrats du siège •

Dans le cadre d’une procédure de comparution immédiate :

En application de l’article 397-3 du Code de procédure pénale, le tribunal est en mesure de renvoyer l’affaire à une date d’audience ultérieure, et de placer ou maintenir le prévenu sous contrôle judiciaire. •

Dans le cadre d’un sursis avec mise à l’épreuve

La juridiction de condamnation ou le juge d’application des peines peut imposer au condamné de résider hors du domicile ou de la résidence du couple. Le sursis avec mise à l’épreuve comporte une obligation de soins.205 Dans un souci de cohérence et de continuité de la mesure d’éviction, le juge de l’application des peines peut désigner, pour veiller au respect de cette obligation avec mise à l’épreuve, la personne physique ou morale chargée de suivre l’intéressé dans le cadre de son contrôle judiciaire. La loi de 2010 a complété l’article 471 du code de procédure pénale afin de permettre au tribunal correctionnel, lorsqu’il a prononcé une peine assortie d’un sursis avec mise à l’épreuve, de décider lui-même de confier à la personne physique ou morale qui était chargée de suivre l’intéressé dans le cadre du contrôle judiciaire, la charge de veiller au respect par celui-ci des obligations qui lui sont imposées, sans attendre la décision du juge d’application des peines.206 •

Le prononcé d’une peine de suivi socio-judiciaire

Le prononcé d'une peine de suivi socio-judiciaire dans les cas de violences habituelles commises au sein du couple, qui le plus souvent est une injonction de soins, relève désormais de l'appréciation souveraine des magistrats en fonction des circonstances de fait. La peine de suivi socio-judiciaire est obligatoire en matière correctionnelle si les violences sont commises de manière habituelle, sauf en cas de sursis avec mise à l’épreuve ou de décision spécialement motivée du tribunal. Le suivi socio-judiciaire peut également comporter des dispositions spécifiques telles que l’interdiction de paraître dans certains lieux ou l’interdiction de rencontrer certaines personnes.207

205 Art 132-45 du Code pénal : « la juridiction de condamnation ou le juge d’application des peines peut imposer spécialement au condamné l’observation de l’une ou de plusieurs des obligations suivantes : 19° en cas d’infraction commise soit contre son conjoint ou son concubin, soit contre ses enfants ou les enfants de ce dernier, résider hors du domicile ou de la résidence ou aux abords immédiats de celui-ci. » 206 Art 471 du Code de procédure pénale « (…) Lorsque le jugement est exécutoire et que le condamné est placé sous le régime de la mise à l'épreuve, le tribunal correctionnel ou le juge de l'application des peines peut désigner, pour veiller au respect des obligations, la personne physique ou morale qui était chargée de suivre l'intéressé dans le cadre du contrôle judiciaire. » 207 Art 222-48-1 du Code pénal ; Assemblée nationale, rapport d’information n°1799, op.cit., p. 97; Circulaire du 3 août 2010, op.cit..

- 59 -

•

Le placement sous surveillance électronique de l’auteur

La loi de 2010 a permis d’élargir la possibilité de placer sous surveillance électronique mobile d’une part, la personne mise en examen placée en assignation à résidence (art 142-12-1 du Code pénal) et, d’autre part, la personne condamnée à une peine de suivi socio-judiciaire (art 136-36-12-1). Dans les deux cas, les seuils de peines permettant le placement sous surveillance électronique mobile ont été abaissés pour permettre de vérifier plus efficacement l’interdiction de rencontrer la victime ou de paraître au domicile du couple.208 Ces dispositions sont à mettre en relation avec la possibilité, à titre expérimental, d’attribuer aux victimes, et avec leur consentement, les dispositifs de téléprotection ou des dispositifs électroniques permettant de signaler à distance que la personne mise en examen ou le condamné se trouve à proximité.209

3.5.3 L’ordonnance de protection La loi du 9 juillet 2010 a introduit dans le droit civil une procédure nouvelle qui vise à remplacer celle du référé violence : l’ordonnance de protection, délivrée en urgence par le juge aux affaires familiales. Cette ordonnance est régie par les articles 515-9 à 515-13 du Code civil et la procédure applicable à ce nouveau dispositif, précisée par un décret du 29 septembre 2010, figure aux articles 1136-3 à 1136-13 du Code de procédure civile. Selon l’article 515-9 du Code civil : « Lorsque les violences exercées au sein du couple ou par un ancien conjoint, un ancien partenaire lié par un pacte civil de solidarité ou un ancien concubin mettent en danger la personne qui en est victime, un ou plusieurs enfants, le juge aux affaires familiales peut délivrer en urgence à cette dernière une ordonnance de protection ». L’ordonnance de protection a donc pour objet d’assurer la protection de la victime de violence au sein d’un couple ou d’un couple séparé et, le cas échéant, d’organiser la situation matérielle et les relations avec les enfants après la séparation du couple.210 Elle doit, dès lors, pouvoir se faire en amont de toute action en justice. Le but est de permettre aux victimes de disposer d’une phase de répit durant laquelle leur sécurité physique et matérielle est assurée, et qui peut déboucher sur une procédure judiciaire civile ou pénale. Ainsi, de façon novatrice, la protection de la victime n’est plus subordonnée au dépôt d’une plainte mais au simple constat du danger. Elle doit de ce fait permettre au juge d'attester de la réalité des violences subies et de mettre en place, sans 208

Circulaire du 3 août 2010, op.cit.. Loc.cit. les dispositions du III de l’article 6 de la loi prévoient ce mécanisme à titre expérimental, et pour une durée de 3 ans, dans les ressorts déterminés ultérieurement par arrêté. 210 Direction des affaires civiles et du sceau, « Circulaire CIV/13/10 ayant pour objet la présentation des dispositions de la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants et du décret n°2010-1134 du 29 septembre 2010 relatif à la procédure civile de protection des victimes de violence au sein des couples, » 01 octobre 2010, p.3. 209

- 60 -

attendre la décision de la victime sur le dépôt d'une plainte, les mesures d'urgence : éviction du conjoint violent, relogement hors de portée du conjoint en cas de départ du domicile conjugal. Au delà du fait qu'aucune procédure pénale n'aie été entamée et qu'il en résulte que l'agresseur est présumé innocent des faits de violences qui lui sont reprochés, le Juge aux affaires familiales s'efforcera de constater soit un défaut de contestation de sa part, soit que les faits énoncés pas la victime apparaissent établis au regard des éléments du dossier.

211

3.5.3.1 Le champ d’application Ces violences doivent être commises au sein d’un couple, quelle qu’en soit la forme. La procédure s’applique quel que soit le moment où surviennent ces violences, pendant la vie commune ou postérieurement à une séparation. La notion de violences s’apprécie au regard des atteintes à l’intégrité physique et/ou psychique qui en résultent. 212 Les violences exercées doivent avoir pour conséquence de mettre en danger l’autre membre du couple ainsi qu’éventuellement le ou les enfants vivant au foyer.213 La situation de danger peut être caractérisée, par exemple, par la répétition des faits de violence, les circonstances dans lesquelles elles se produisent ou la gravité des violences commises.214 En tout état de cause, la réalité des violences et leurs conséquences sur la victime et/ou les enfants relèvent du pouvoir d’appréciation du juge saisi de la demande d’ordonnance de protection.215

211

Rapport 1799, op.cit., p.215. Art 515-9 du Code civil ; Circulaire Civ/13/10, op.cit., p.3 et 4. 213 Art 515-9 du Code civil ; Circulaire Civ/13/10, op.cit., pp. 3 et 4 ; Seine-Saint-Denis, « Protocole pour la mise en œuvre de l’ordonnance de protection », http://www.seine-saint-denis.fr/Protocolepour-la-mise-en-oeuvre.html 214 Loc.cit. 215 Art 515-11 du Code civil ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.4. 212

- 61 -

3.5.3.2 Les mesures contenues dans l’ordonnance de protection216 Il faut tout d’abord remarquer que, compte tenu des conséquences, notamment pénales, attachées à cette ordonnance, le dispositif doit être rédigé précisément.217 Il convient ensuite d’insister sur la liste limitative des compétences du juge. En effet, si les demandes des parties ne portent pas sur les mesures spécifiquement énoncées, le juge doit les déclarer irrecevables comme ne pouvant être présentées suivant sur cette procédure. Le juge peut statuer sur les demandes relatives à la résidence séparée, au logement et à la prise en charge de celui-ci et aux relations financières entre les membres du couple. Il peut également statuer sur les mesures relatives à l’exercice de l’autorité parentale et à la contribution et à l’entretien et l’éducation des enfants. Le juge peut, de plus, prendre une décision concernant la prise en charge des frais de logement, mais, comme dans le cadre d’un divorce, ces dispositions ne sont pas opposables au bailleur qui conserve son droit de recours contre ses deux débiteurs si les membres du couple sont co-titulaires du bail. L’éviction du locataire ou du propriétaire du logement est aussi possible. Il convient de relever que, passé le délai de 4 mois au plus suivant la notification de l’ordonnance et sauf prolongation des mesures en cas de procédure de divorce ou de séparation de corps, le demandeur qui n’est pas seul titulaire du bail ou propriétaire du logement ne pourra pas empêcher le retour du défendeur.218 En ce qui concerne les points 3 et 4 de l’article 515-11, si l’ordonnance le prévoit, le défendeur peut être expulsé sur le fondement de celle-ci. Cependant, par dérogation au

216 Art 515-11 du Code civil « (…)A l'occasion de sa délivrance, le juge aux affaires familiales est compétent pour : (1) Interdire à la partie demanderesse de recevoir ou rencontrer certaines personnes spécialement désignées par le juge aux affaires familiales, ainsi que d'entrer en relation avec elles de quelque façon que ce soit ; (2) Interdire à la partie défenderesse de détenir ou de porter une arme et, le cas échéant, lui ordonner de remettre au service de police ou de gendarmerie qu'il désigne les rames dont elle est détentrice en vu de leur dépôt au greffe ; (3) Statuer sur la résidence séparée des époux en précisant lequel des deux continuera à résider dans le logement conjugal et /sur les modalités de prise en charge des frais afférents à ce logement. Sauf circonstances particulières, la jouissance de ce logement est attribuée au conjoint qui n'est pas l'auteur de violences ; (4) Attribuer la jouissance du logement ou de la résidence du couple au partenaire ou au concubin qui n'est pas l'auteur des violences et préciser les modalités de prise en charge des frais afférents à ce logement ; (5) Se prononcer sur les modalités d'exercice de l'autorité parentale et, le cas échéant, sur la contribution aux charges du mariage pour les couples mariés, sur l'aide matérielle au sens de l'article 515-4 pour les partenaires d'un pacte civil de solidarité et sur la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants ; (6) Autoriser la partie demanderesse à dissimuler son domicile ou sa résidence et à élire domicile chez l'avocat qui l'assiste ou la représente ou auprès du procureur de la République près du tribunal de grande instance pour toutes instances civiles dans lesquelles elle est également partie. Si, pour les besoins de l'exécution d'une décision de justice, l'huissier chargé de cette exécution doit avoir connaissance de l'adresse de cette personne, celle-ci lui est communiquée, sans qu'il puisse la révéler à son mandant ; (7) Prononcer l'admission provisoire à l'aide juridictionnelle de la partie demanderesse en application du premier alinéa de l'article 20 de la loi n°91-647 du 10 juillet 1991 relative à l'aide juridique.(...) ». 217 Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.10. 218 Loc .cit..

- 62 -

droit commun de l'expulsion, l'exigence de respecter un délai de deux mois suivant le commandement de quitter les lieux n'est pas applicable dans ce cas. Est également écartée, toute possibilité de sursis à l'expulsion pendant la période hivernale ou de report de la mesure pour des motifs particuliers telle que l'impossibilité de relogement de l'intéressé.219 Le législateur a attribué au juge aux affaires familiales une compétence particulière pour ordonner deux mesures qui jusqu’alors ne pouvaient être prononcées que dans le cadre d’une procédure pénale (interdiction de rentrer en contact et interdiction de porter une arme et remise d’une arme)220. Son souhait était de s’assurer qu’une protection effective soit offerte à la victime, même si le juge pénal n’était pas saisi. Ces mesures n’ont cependant pas vocation à remplacer celles qui pourraient être ordonnées dans le cadre d’un contrôle judiciaire, ou d’un sursis avec mise à l’épreuve.221 Les mesures prononcées dans le cadre de l'ordonnance de protection ont une durée limitée à quatre mois maximum à compter de la notification de la décision.222 Elles peuvent être prolongées pour les couples mariés en cas de divorce ou de séparation de corps. Dans ce cas, elles continuent de produire leurs effets jusqu’à ce qu’une décision statuant sur la demande de séparation de corps soit passée en force de chose jugée, à moins que le juge saisi de cette demande décide d’une durée plus courte.223 Elles peuvent être supprimées ou modifiées à tout moment dans la limite du délai de 4 mois. La modification d'une mesure n'entraîne pas un allongement de sa durée. En revanche, la durée d'une mesure nouvellement ordonnée par le juge est de 4 mois à compter de la notification de la décision qui l'ordonne.224

3.5.3.3 La procédure applicable Afin de mieux protéger la victime tout en respectant les droits de la défense, l’ordonnance de protection doit pouvoir être demandée par la victime à tout moment, être rendue en urgence mais après un débat contradictoire par un juge pour une durée provisoire. Il a été considéré que, dans le système juridique français, seul le juge avait la légitimité nécessaire pour prendre ce type de décision.225 La procédure de l’ordonnance de protection s’inspire des procédures déjà existantes devant le juge aux affaires familiales en matière d’autorité parentale et de tentative de conciliation mais présente certaines particularités procédurales novatrices qui justifient la

219 220 221 222 223 224 225

Art 66-1 de la loi 91-650 du 9 juillet 1991 portant réforme des procédures civiles d'exécution Art 515-11 1° et 2° du Code civil Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.11 Art 515-11 du Code civil. Art 1136-13 du Code de procédure civile Art 515-12 du Code civil; Art1136-13 du Code de Procédure civile Rapport d’information n°1799, op.cit., p.213 et 216. - 63 -

création d’un dispositif procédural autonome (art 1070 à 1074-1 du Code de procédure civile).226 Le juge peut être saisi soit par la personne demandant une protection, soit par le ministère public.227 Le ministère public est de plein droit partie jointe à l’affaire dans le premier cas. La personne qui demande une protection peut alors, d'une part, saisir le juge aux affaires familiales par assignation ou par requête remise ou adressée au greffe. Un formulaire de requête est disponible à l'accueil des greffes et dans différents endroits accessibles aux victimes.228 D'autre part, les circonstances peuvent conduire le demandeur qui souhaite la tenue d’une audience en urgence, à recourir à l’assignation en la forme des référés. Ce mode de saisine permet au demandeur de fixer la date de l’audience. Il est aussi autorisé à demander que l’affaire soit appelée à de très brefs délais, en dehors des dates d’audience des juges ; le juge dispose d’un pouvoir discrétionnaire pour l’autoriser ou non et il apprécie si le délai de comparution est suffisant pour permettre au défendeur d’assurer sa défense.229 L'assignation est délivrée par un huissier de justice.230 L'assistance d'un avocat n'est pas obligatoire231 mais la personne qui demande une protection peut solliciter le bénéfice de l'aide juridictionnelle afin que les frais de procédure (frais d'avocat, frais d'huissier, frais d'interprète) soient pris en charge par l'Etat. Cette demande peut être faite dès le dépôt de la requête.232 Compte tenu de l’urgence, l’admission provisoire à l’aide juridictionnelle peut être prononcée par le bureau d’aide juridictionnelle.233 Cette mesure se veut une réponse à l'évaluation faite par la Commission d'information au parlement qui avait mis en avant la faible utilisation de la procédure référé violence existant antérieurement en raison, notamment, du coût de la procédure pour la victime, cette dernière nécessitant le recours d'un huissier et n'autorisant pas le recours à l'aide juridictionnelle vu l'urgence.234 Le ministère public devient partie principale lorsqu'il saisit lui-même le juge aux affaires familiales d'une demande d'ordonnance de protection par requête ou par assignation. Il doit avoir préalablement requis l'accord de la personne en danger. Dans ce cas, la demande est notifiée aux deux membres du couple concerné et la victime de violences et l’auteur auront, sous l’angle des règles de procédure, la qualité de défendeur235. Il ressort des travaux parlementaires que cette saisine doit permettre une

226

Circulaire CIV/13/10, p.4. La restriction à ces deux possibilités a été expressément voulue par le législateur dans le but que la victime ne puisse être séparée de l’auteur contre son gré, ce qui selon les praticiens, serait contreproductif (Rapport2, p.214) 228 Art 1136-3 du Code de Procédure civile. 229 Art 485 du Code de procédure civile 230 Art 1136-4 du Code de Procédure civile. 231 Art 1136-6 du Code de Procédure civile 232 Art 515-11 7° du Code civil 233 Circulaire Civ/13/10, op.cit., p.5. 234 Assemblée nationale, Rapport d'information n°1799, op. Cit. p. 180. 235 Art 515-10 du Code civil ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., pp.5-6. 227

- 64 -

intervention dans les cas où il sera particulièrement difficile pour la victime de violence de saisir elle-même le juge (en cas d'hospitalisation par exemple).236 En sus des exigences habituelles auxquelles doit répondre la requête237, elle doit contenir un exposé sommaire des motifs de la demande, à peine de nullité.238 Le but est qu’elle contienne une argumentation suffisante pour permettre au défendeur de faire valoir ses droits.239 Quel que soit l’acte de saisine choisi par les parties, celui-ci doit comporter en annexe les pièces sur lesquelles se fonde le demandeur. Ces dispositions, dérogatoires au droit commun, visent à accélérer la procédure en permettant au défendeur de disposer sans délai des pièces justificatives et ainsi d’éviter des renvois inutiles. C’est pourquoi ces dispositions sont prescrites à peine de nullité.240 Dès réception de la demande d'ordonnance de protection, le juge convoque par tous les moyens adaptés pour une audition la partie demanderesse et la partie défenderesse ainsi que le Ministère public.241 Il apprécie, en fonction de l'urgence le mode de convocation de la partie défenderesse. Il peut, tout d'abord, donner un permis d'assigner pour une audience proche et indiquer au requérant la marche à suivre pour saisir l'huissier. Dans ce cas, il peut, à ce stade, accorder l'aide juridictionnelle provisoire. Le juge peut aussi, dans les cas d'extrême urgence, opter pour la convocation par la voie administrative, c'est-àdire requérir l'autorité administrative (directeur d'un centre de détention, commissaire de police, par exemple) pour que celle-ci procède à la notification demandée contre récépissé en mains propres. La voie administrative ne peut être adoptée qu’en cas de danger grave et imminent pour la sécurité de la personne dont la protection est demandée ou si aucun autre mode de convocation ne paraît adapté. Dans tous les autres cas, la convocation est adressée par courrier recommandé avec accusé de réception, ce qui entraîne au minimum 15 jours de délai entre la convocation et l'audience.242 Le législateur a souhaité donner la possibilité à la personne qui était victime des violences, de ne pas être confrontée directement à l’autre membre du couple. Les auditions des parties peuvent avoir lieu séparément ou non.243 Après avoir entendu les parties et recueilli les observations du ministère public, le juge rend sur le champ une ordonnance. Les parties se défendent elles-mêmes mais peuvent également à l’audience se faire assister ou représenter par un avocat, sans préjudice pour le juge, dans ce dernier cas, d’ordonner la comparution personnelle d’une partie.244

236

Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6. Art 58 du Code de procédure civile. 238 Art 1136-3 du Code de procédure civile. 239 Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6. 240 Art 1136-3 du Code de procédure civile, Circulaire CIV/13/10, op. cit., p.6. 241 Art 515-10 du Code civil 242 Art 1136-3 et 1136-10 du Code de procédure civile ; Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6-7. 243 Art 515-10 du Code civil, Art 1136-6 du Code de procédure civile, Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.7. 244 Art 1136-6 du Code de procédure civile. 237

- 65 -

Conformément à la jurisprudence de la Cour de cassation, le Procureur de la République peut communiquer tous les éléments d’information nécessaires résultant d’une procédure pénale dans le cadre d’une procédure civile.245 En toute hypothèse, le Procureur assure la coordination entre l'instance civile en protection de la victime à raison des violences qu'elle invoque et l'action pénale tendant à la répression du délit de violence dont elle se plaint. Dans ce cadre, le Procureur transmet au juge des affaires familiales, d'initiative ou à sa demande, les pièces de la procédure pénale qui apparaissent nécessaires dans le cadre de la procédure de protection : plainte, procès-verbaux, certificats médicaux... Les débats sont oraux, contradictoires et peuvent être publics.246 Compte tenu de la nature de l’affaire et de l’urgence, l’ordonnance de protection doit être rendue à bref délai. L'ordonnance est exécutoire à titre provisoire à moins que le juge n'en dispose autrement.247 La décision doit être au préalable notifiée aux parties selon le mode d'exécution indiqué par le juge (signification par voie d’huissier, notification par le greffe par lettre recommandée ou par la voie administrative en cas de danger grave ou imminent ou quand il n'existe pas d'autre moyen).248 Le caractère exécutoire et la durée des mesures prononcées (4 mois maximum) rendent nécessaire un court délai d’appel qui est de 15 jours à compter de la notification de la décision.249

3.5.3.4 Les conséquences attachées au prononcé de l’ordonnance de protection L’ordonnance de protection emporte des conséquences pénales à deux égards : la saisine du juge aux affaires familiales fait présumer du refus de la victime de consentir à une médiation pénale250, et le non respect des mesures imposées par l’ordonnance de protection constitue un délit puni de deux ans d'emprisonnement et de 15 000 € d'amende.251 Il est donc nécessaire que le dispositif de l’ordonnance de protection soit le plus précis possible sur le contenu exact des mesures, leurs modalités d’exécution et leur durée, puisque le non respect des obligations fait encourir une peine à son auteur. C'est le Procureur de la République qui est chargé de veiller au respect de ces mesures.252 Le législateur a entendu par là garantir l’effectivité de l’ordonnance de protection.253

245 246 247 248 249 250 251 252 253

Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.8. Art 1136-6 du Code de procédure civile et art 515-10 du Code civil. Art 1136-7 du Code de procédure civile ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.9. Art 503 du Code civil ; Art 1136-9 du Code de procédure civile Art 1136-11 du Code de procédure civile. Art 41-1, 5° du Code de procédure pénale. Art 227-4-2 du Code pénal Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.15. Circulaire du 4 octobre 2010, op. cit.. - 66 -

3.5.4 Conclusions L’article 13 de la loi du 4 avril 2006 prévoit une évaluation des politiques menées en matière de lutte contre les violences conjugales. A cet effet, il est prévu qu’un rapport émanant du gouvernement, est déposé au parlement tous les deux ans. Celui-ci porte notamment sur les conditions d’accueil, de soin et d’hébergement des victimes et sur leur réinsertion sociale ; la prise en charge sanitaire ou psychologique des auteurs des faits ; le nombre, la durée et le fondement juridique des mesures judiciaires tendant à ordonner aux auteurs des faits de résider hors du domicile du couple. Si ces différents rapports ont permis une évolution législative qui a tenu compte des adaptations nécessaires constatées sur le terrain, il n’en demeure pas moins qu’ils ont pu mettre en avant les limites d’une approche purement législative et les écueils que les politiques mises en œuvre n’ont pu combler. Tout d’abord, l’ordonnance de protection a visé à faire le lien entre les procédures civiles et pénales existantes et, dans ce but, a donné la responsabilité de la décision au juge aux affaires familiales (juge civil), qui peut prendre certaines décisions pénale. Elle implique aussi le parquet en vue de faire circuler l’information et d’assurer la cohérence des décisions. Par ailleurs, le bracelet électronique peut être utilisé comme moyen de contrôle des mesures d’éloignement de l’auteur. Les députés ont donc tenté d’assurer une meilleure coordination entre les procédures civiles et pénales, répondant ainsi à certains critiques. Selon Amnesty International, « En soi, l’éloignement du conjoint prononcé par le juge ne peut donc suffire à mettre un terme aux violences. (…) cette mesure devrait s’accompagner d’une véritable stratégie de protection des victimes et de sanction des auteurs qui permettrait entre autres choses, une meilleure coordination entre le traitement pénal et le traitement civil d’une affaire, notamment pour la protection des victimes ».254 Avant l’adoption de l’ordonnance de protection, il a été constaté que, si la procédure civile d’éviction de l’auteur du domicile conjugal était peu utilisée, c’était, entre autre, parce que la victime ne souhaitait pas toujours rester sur les lieux où elle avait subi les violences ou parce qu’en terme de sécurité, ce n’était tout simplement pas possible. Pour beaucoup de femmes, le domicile conjugal reste avant tout le lieu où s’est exercée la violence. C’est pourquoi le législateur français a choisi de ne pas systématiser ces procédures et de laisser la décision au cas par cas à un magistrat du siège.255 Ce choix d’un magistrat du siège pour prendre l’ordonnance de protection a permis d’en fixer la durée à 4 mois maximum à dater de l’audience, sauf pour les couples mariés, en cas de divorce ou de séparation de corps où elles sont prolongées jusqu’au jugement 254

Amnesty International, op.cit., pp.14 ss. Rapport 1765, op.cit., pp.177ss ; Amnesty International, « Les violences faites aux femmes en France : une affaire d’Etat », Embargo 8 février 2006, p.14.

255

- 67 -

définitif. Cependant, rien n’est prévu dans l’intervalle entre la saisine du juge et l’audience. En effet, si elle doit se dérouler à bref délais, il semble que dans la pratique, les cas les plus optimistes de convocations à l’audience ont lieu dans les 10 jours, et les plus pessimistes dans les 3 ou 4 mois256, ce qui réduit la portée d’une telle ordonnance. Cela serait du aux limites (notamment budgétaires) dans la nomination des juges aux affaires familiales qui seraient en nombre insuffisant. De plus, l’ordonnance de protection s’est insérée dans une politique intégrée en matière de protection des victimes de violences conjugales. En effet, les députés français ont compris que l’efficacité des mesures d’éloignement du conjoint violent était renforcée lorsque celui-ci se voyait proposer ou imposer une prise en charge sanitaire, sociale et/ou psychologique. Éloigner le conjoint violent ne suffit pas en soi à éviter la récidive.257 Au surplus, cette ordonnance a permis de subordonner la protection de la victime non plus au dépôt d’une plainte mais au simple constat du danger. Ce constat n’est cependant pas soumis à une objectivation des risques encourus mais bien au pouvoir d’appréciation de juge. Ensuite, le principal écueil mis en avant dans les critiques tant législatives que doctrinales, reste la disparité des politiques pénales menées par les parquets258, et ce malgré plusieurs circulaires visant une uniformisation. Il ne suffit pas de prendre des lois, encore faut-il convaincre les acteurs de leur pertinence et les former à cet effet. Si la politique menée par Luc Frémiot a fait des émules, d’autres continuent à traiter la violence conjugale à la marge. Par ailleurs, le constat du manque de place d’hébergement à destination des auteurs persiste. L’on a beau faire des études, modifier des lois, encourager certaines mesures par des circulaires, on continue à ouvrir indéfiniment des places pour les victimes mais aucune structure n’est créée pour les auteurs. De manière générale, la mesure d’éviction du domicile voit son effectivité conditionnée par la nécessité de trouver « un point de chute » au profit de la personne évincée de son domicile.259 Il ne suffit pas d’adopter des dispositions législatives, aussi complètes soient-elles, il faut aussi prendre les mesures permettant d’assurer leur effectivité. Enfin, certains auteurs ont parlé d’inconstitutionnalité au nom de l’efficacité au travers du rôle du Parquet dans certaines de procédures qui pourrait s’approcher de celui d’un magistrat du siège.260

256

Voir à ce sujet les discussions sur le site http:// www.avocats.fr Rapport 491, op.cit., p.15. 258 Ibid., pp.17ss ; Rapport 1765, op.cit., pp.225ss, Salim El HEIT-ARAIMi, op.cit ; DELAGE P.-J. « La constitutionnalité évincée ; Amnesty International, op.cit., pp.16-17. 259 Rapport 1765, op.cit., p.102, pp.177ss. p.128 ; DEPAGE P.-J. « La constitutionnalité évincée ( à propos de la mesure d’éviction du domicile de l’article 41-1 6° du Code de procédure pénale », Archives de politique criminelle, n°29, p.63. 260 DEPAGE P.-J., op.cit. 257

- 68 -

3.6 LE LUXEMBOURG

3.6.1 Introduction Le Luxembourg, sur base des expériences Autrichiennes261, a érigé la loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique (ci-après loi de 2003). Cette loi a permis une double prise en charge (civile et pénale) de la violence familiale ce, à la fois sur un plan pénal, civil et psychosocial. Cette loi est entrée en vigueur le 1er novembre 2003. Elle modifie la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de police; le code pénal; le code d'instruction criminelle et le nouveau code de procédure civile. De la sorte, elle permet l'expulsion de la personne violente du domicile conjugal en termes préventifs et curatifs.262

3.6.2 Niveau pénal 3.6.2.1 Mesures policières Dans le cadre de ses missions de prévention et de protection des personnes, l'article premier de la loi du 8 septembre 2003 prévoit que la police puisse expulser de son domicile et de ses dépendances, après l'autorisation du procureur d'État, toute personne ayant posé ou étant susceptible de poser un acte de violence domestique (infraction contre la vie ou l'intégrité physique) à l'encontre d'une personne proche avec laquelle elle cohabite263. Nous constatons ici la base légale à une intervention policière ante delictum puisqu'elle peut agir en cas d'indice de passage à l'acte à venir. Cependant, aucun système spécifique d’analyse des risques n’est déterminé dans la loi de 2003 (ou dans le projet de loi de 2010). C’est donc à la police d’évaluer au cas par cas le degré de gravité de la situation et les indices d’un potentiel passage à l’acte. Cette protection policière vise les personnes proches. C'est-à-dire: « le conjoint ou la personne avec laquelle la personne qui fait l'objet d'une mesure d'expulsion vit habituellement, ses ascendants et ses descendants légitimes, adoptifs ou naturels ainsi que les ascendants et les descendants légitimes adoptifs ou naturels du conjoint ou de la personne avec laquelle vit habituellement la personne qui fait l'objet d'une mesure 261 DELADRIERE A., DECRAMER K., BERTELOOT K., Service de la politique criminelle, Note informative sur l'interdiction de résidence. Vision comparée des différents systèmes juridiques, 2009, p9. 262 Loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique portant modification de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police; du code pénal; du code d'instruction criminelle et du nouveau code de procédure civile, Mémorial; journal officiel du Grand-Duché de Luxembourg, A – N° 148, 3 octobre 2003, p. 2982 à 2988. Ci-après dénommée loi de 2003. 263 Ibidem, art Ier

- 69 -

d'expulsion. »264 Le critère principal concernant l'expulsion du domicile par la police réside donc dans le fait d'habiter ensemble dans un cadre familial élargi. Ainsi, la police peut expulser l'auteur (potentiel ou non) de son domicile et de ses dépendances (voire utiliser la force en cas de nécessité). Elle est tenue de donner à l’auteur la possibilité d'emmener les objets personnels dont il a besoin et de l’informer sur les possibilités d'hébergement qui s'offrent à lui. Elle se fait remettre les clés de la résidence et de ses dépendances et avise l'inculpé de la sanction pénale qu'il risque d'encourir en cas de violation de l'expulsion (art. 439 code pénal)265. Cette mesure suspend tout droit réel ou personnel pouvant contrer l’expulsion et prend fin de plein droit à 17h, le 10e jour suivant celui de son entrée en vigueur sous réserve des dispositions de l'article 1017-1 du nouveau code de procédure civile (voir ci-dessous). Enfin, elle fait l’objet d’un procès verbal dont copie est transmise à la victime et au procureur d’Etat. Parallèlement, la police informe un service d'assistance aux victimes de violence domestique de la mesure d'expulsion et lui communique l'adresse de la victime. Ce service est chargé de la contacter de façon pro-active afin de l'assister, la guider et la conseiller.

3.6.2.2 Le procureur Outre le fait que toute expulsion de domicile doive être autorisée préalablement par le procureur d’Etat, aucune mesure spécifique n’est mise aux mains de celui-ci dans le cadre de l’éloignement de l’auteur de violences conjugales.

3.6.2.3 Le juge Le juge, lorsqu'il déterminera la peine (pour des faits de violence domestique) devra éventuellement tenir compte des circonstances aggravantes prévues par différents articles de la loi de 2003. En effet, toute menace d'attentat et coups et blessures volontaires266 avec ou sans préméditation267 seront accablés d'une circonstance aggravante ou verront le minimum des peines prévues haussé

268

lorsqu'ils auront été commis à l'encontre d’un proche269.

En outre, si les coups et blessures volontaires ont étés dirigés à l'encontre de la personne avec laquelle le coupable cohabite, le tribunal pourra assortir sa peine de diverses

264

Idem Idem 266 Ibidem, Art VI 2° et 4° complétant l'article 330 et modifiant l'article 409 du code pénal 267 Ayant éventuellement eu pour conséquence une maladie ou une incapacité de travail; une maladie paraissant incurable, une incapacité permanente de travail, la perte de l'usage absolu d'un organe ou une mutilation grave, la mort, sans intention de la donner. 268 Ibidem, Art VI, 2°, 5°, 7° complétant les articles 330, 438 et 448 du code pénal 269 Ibidem, Art VI, 2°, 4°, 5°, 6°, 7° complétant les articles 330, 438 et 448 et modifiant l'article 409 du code pénal 265

- 70 -

interdictions (interdiction de s’approcher de la victime ou de son logement à moins d’une distance à déterminer et interdiction de prendre contact avec la victime).270 D'autre part, la violation d'une mesure d'expulsion constitue une infraction à part entière sanctionnée par

l'article 439 du code pénal. Celui-ci prévoit que « sera puni d'un

emprisonnement de six mois à cinq ans et d'une amende de 501 € à 5000 €, celui qui se sera introduit ou aura tenté de s'introduire [...] dans un logement habité par une personne avec laquelle il a cohabité, ou leurs dépendances,[...] s'il agit en violation d'une mesure d'expulsion

régie par l'article Ier de la loi du 8 septembre 2003 sur la violence

domestique, d'une ordonnance de référé attribuant provisoirement le logement commun à son époux, d'une ordonnance lui interdisant le retour au domicile conformément à l'article 1017-1 ou 1017-7 du nouveau code de procédure pénale ».271

3.6.3 Niveau civil Le code civil tel que modifié par la loi du 8 septembre 2003 prévoit trois mesures permettant l'éloignement de l'auteur de violence conjugale du domicile de la victime : l’interdiction de retour au domicile consécutive à l’expulsion, l’injonction de quitter le domicile et les obligations et interdictions applicables à l’auteur de violence lorsque son comportement rend intolérable tout contact avec la victime.

3.6.3.1 Interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion L'article 1017-1 du code civil prévoit que les victimes ayant bénéficié d'une mesure d'expulsion puissent demander au président du tribunal d'arrondissement de prononcer une interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion de l'auteur de violence conjugale pour une période de trois mois supplémentaires. Ainsi, « Le conjoint de la personne expulsée ou la personne avec laquelle la personne expulsée vit habituellement, les ascendants et descendants légitimes, naturels ou adoptifs, de la personne expulsée et les ascendants légitimes, naturels ou adoptifs, les descendants légitimes, naturels ou adoptifs mineurs ou atteints d'un handicap, du conjoint de la personne

expulsée 272

habituellement »

ou

de

la

personne

avec

laquelle

la

personne

expulsée

vit

peuvent formuler cette demande auprès du président du tribunal

d'arrondissement. Ce champ d'application est assorti de deux conditions, à savoir il doit y avoir eu cohabitation avec la personne expulsée et le domicile doit satisfaire un besoin urgent de logement dans le chef de la victime. 270 271 272

Ibidem, Art VI, 4° Ibidem, Art VI, 6° Ibidem, Titre VII bis, section I, art. 1017-1 - 71 -

Cette requête doit être présentée au greffe au plus tard le 10ème jour suivant l'entrée en vigueur de la mesure d'expulsion et prolongera les effets de celle-ci jusqu'à ce que le président à intervenir ai rendu son ordonnance. Le greffier convoque alors les parties à l'audience pour qu'il soit statué d'urgence sur la demande. L'ordonnance prononçant l'interdiction de retour au domicile est exécutoire par provision et sans caution, sur minute et avant enregistrement273. Un appel peut être porté devant la cour d'appel dans un délai de 15 jours à partir de la notification de l'ordonnance. Une requête doit alors être formulée auprès du Greffe du tribunal d'arrondissement. En outre, une procédure d'opposition à l'ordonnance est possible en cas de vice de procédure. Celle-ci ne s'applique cependant pas à l'appel. Dans le cadre d'une procédure de divorce, il est important de souligner que l'interdiction prend fin de plein droit lorsqu'une décision est intervenue pour régler la résidence des époux.

3.6.3.2 Injonction de quitter le domicile En outre, l'article 1017-7 du code civil prévoit la possibilité pour le président du tribunal d'arrondissement de prononcer une injonction de quitter le domicile alors même qu'une expulsion policière n'a pas été effectuée. Dès lors, « lorsqu'une personne rend intolérable pour une personne proche la continuation de la vie commune, soit parce qu'elle l'agresse ou la menace de l'agresser soit parce qu'elle a à son encontre un comportement qui porte gravement atteinte à sa santé psychique »274, le président du tribunal d'arrondissement peut enjoindre l'auteur de violence de quitter le domicile pour une période de trois mois. Ainsi,

« le

conjoint

ou

la

personne

avec

laquelle

la

personne

défenderesse

vit

habituellement, les ascendants et descendants légitimes, naturels ou adoptifs et les ascendants légitimes, naturels ou adoptifs, les descendants légitimes, naturels ou adoptifs mineurs ou atteints d'un handicap, du conjoint ou de la personne avec laquelle la partie défenderesse vit habituellement »275peuvent formuler cette demande auprès du président du tribunal d'arrondissement. Ce champ d'application est assorti de deux conditions à savoir, une cohabitation avec la personne défenderesse au cours des trois mois précédant la demande et le domicile doit satisfaire un besoin urgent de logement dans le chef de la victime. La procédure relative aux injonctions de quitter le domicile est la même que celle des interdictions de retour au domicile consécutive à l'expulsion (voir ci-dessus). 273 274 275

Ibidem, art. 1017-1à 6 Ibidem, Art. 1017-7 Idem - 72 -

3.6.3.3 Injonctions

et

interdictions

applicables

auteur/victime est rendu intolérable

lorsque

le

simple

contact

de par le comportement de

l'auteur. L'article 1017-8 du code civil permet au président du tribunal d'arrondissement de prononcer diverses interdictions, sur demande de la victime concernée, lorsque toute rencontre de l'auteur est devenue intolérable pour la victime à la suite du comportement de l'auteur. Ainsi, il pourra imposer à la partie défenderesse différentes interdictions relatives aux modalités de contact avec la victime et les enfants potentiels, à sa nouvelle domiciliation ou encore aux itinéraires qu’elle pourrait emprunter.276 Les champs d'application et procédure de cette mesure sont similaires aux conditions des injonctions de quitter le domicile (consécutive à l'expulsion ou non) à la différence que ces interdictions peuvent être prononcées après une procédure de divorce.

3.6.4 Conclusions et évaluation de la loi de 2003 et du projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181 Dès l'entrée en vigueur de la loi de 2003 différents dispositifs d’évaluation ont été pensés : Un Comité de coopération entre les professionnels dans le domaine de la lutte contre la violence a été mis sur pied afin de suivre la mise en œuvre de la présente loi, de mettre en exergue

d'éventuels défauts

d'application 277

propositions qu'il juge utiles.

et

de

soumettre

au gouvernement

les

Parallèlement, deux évaluations scientifiques ont été

commandées par le Gouvernement (2006 et 2009) et les acteurs judiciaires et psychosociaux concernés par la problématique ont été tenus de garder des statistiques à jours pour permettre le suivi du phénomène et de son évolution.278. De façon générale, les recherches ont mis en avant l'effet positif de cette nouvelle législation. La loi de 2003 semble efficace dans la pratique, son approche « binaire » paraît pertinente, son application semble avoir permis d'améliorer la connaissance des différents acteurs sur le sujet et de réduire le chiffre noir y étant attaché et enfin, les procédures auxquelles elle fait référence fonctionneraient correctement dans la majorité des cas.279

276

Ibidem, Section 2, Art 1017-8 Loi de 2003, Art III 278 STOFF B, Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, p3 279 STOFF B.,Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, p3. 277

- 73 -

Concernant l’éloignement de domicile de façon spécifique, une enquête a été menée au sein des services d’assistance aux victimes280. Il en ressort que la majorité des femmes considèrent la mesure d’éloignement et la pro activité de ces services comme étant bénéfiques. Cependant, les acteurs de terrain déplorent certaines omissions ou imperfections dans cette nouvelle législation.281 En effet, Certains professionnels considèrent que la mise en place systématique d'un suivi social pour les familles concernées par une mesure d'expulsion pourrait prévenir la répétition de ce type de violence. D'autres considèrent que les situations rencontrées par les patrouilles de police dans le cadre d'une expulsion pourraient recouvrir un caractère grave et délicat qui risquerait de dépasser la formation et la compétence des policiers, notamment en termes d'assistance psychologique et de soutien à la victime. Ils recommanderaient donc la présence d'un professionnel sur les lieux pouvant prendre en charge la victime et permettant aux policiers de s'occuper de l'expulsion de l'auteur. Enfin, l’absence d'hébergement spécifique pouvant accueillir les personnes expulsées a été pointée du doigt. En effet, seulement deux structures destinées aux auteurs de violence ont été répertoriées sur le territoire. Or, celles-ci ne sont pas spécialisées et ne peuvent accueillir les auteurs de violence que dans les limites de leur disponibilité. Diverses modifications ont donc été proposées afin d'améliorer la lutte contre la violence domestique. Ainsi, un nouveau projet de loi282 a vu le jour avec pour objectifs, d'une part, le renforcement de la protection des victimes de violence domestique et la prise en charge des enfants victimes et/ou témoins, d'autre part, la responsabilisation des auteurs de ce type de violence ainsi que la formalisation de leur encadrement.283 Ainsi, concernant la protection des victimes, le projet de loi du 21 septembre 2010 propose d’étendre l’accès de la mesure d’expulsion aux personnes ayant cohabité avec l’auteur, de prolonger celle-ci de 4 jours et de permettre aux policiers de pratiquer une fouille corporelle sur l’auteur afin de s’emparer des clés. En outre, il envisage de renforcer les réactions pénale et civile face aux violations des mesures d’expulsion, d’interdiction de retour au domicile et d’injonction de quitter le domicile. En termes civils, il souhaite fixer la distance minimale d’une interdiction d’approcher à 100 mètres et introduire un délai d'un mois endéans lequel le juge devra rendre l'ordonnance accordant ou refusant les demandes d'interdictions.

280

STOFF B.,« Cinq années de loi sur la violence domestique au Grand-Duché du Luxembourg », Evaluation des changements au Luxembourg depuis l’introduction de la loi contre la violence domestique et la création du service d’assistance aux victimes de violence domestique, 2006, 6p. 281 DOMINICI L., sous la direction de GIARMANA V., « Regards sur la violence domestique au Luxembourg », enquête réalisée par la section luxembourgeoise d'Amnesty International, marsnovembre 2004, www.amnesty.lu, pp19-20. 282 Projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181 portant modification de la loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique, de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police, du code pénal, du code d'instruction criminel et du nouveau code de procédure civile, 4p 283 Idem - 74 -

Par ailleurs, concernant les enfants victimes et/ou témoins de violence conjugale, il propose une prise en charge systématique par les services d’assistance aux victimes ainsi que la possibilité pour la victime de requérir des mesures provisoires relatives aux droits de visite et d’hébergement des enfants mineurs auprès du président du tribunal d’arrondissement. Concernant la responsabilisation des auteurs et leur encadrement, le projet de loi du 21 septembre 2010 envisage d’obliger la personne expulsée à se présenter auprès d’un service spécialisé avant la fin de la mesure d'expulsion. Parallèlement, il propose la création d’une base légale permettant à ces mêmes services d'être informés des mesures d'expulsions en cours afin de pouvoir contacter de façon pro-active l'auteur en cas de non présentation spontanée et d'en référer au parquet le cas échéant.

3.7 NOORWEGEN

De laatste jaren hebben de Noorse autoriteiten verschillende maatregelen aangenomen om partnergeweld efficiënter te bestrijden. Deze inspanningen werden gecoördineerd door drie actieplannen van de regering inzake de bestrijding van geweld tegen vrouwen en intrafamiliaal geweld (2000-2003, 2004-2007, 2008-2011).284 Sinds 1 januari 2006 is intrafamiliaal geweld in Noorwegen een specifiek misdrijf in artikel 219 van het strafwetboek.

3.7.1 Strafrecht 3.7.1.1

Politie

De politie in Noorwegen heeft geen specifieke bevoegdheden in geval van partnergeweld maar treedt op volgens de algemene bevoegdheden ter handhaving van de openbare veiligheid en bescherming van de fysieke integriteit waarover zij beschikt op basis van de politiewet. Volgens artikel 8 van de politiewet kan de politie een verdachte van partnergeweld meenemen naar het politiekantoor maar mag hem niet meer dan vier uur in hechtenis houden.

285

In 2002 werd in alle 27 politiezones in Noorwegen een voltijdse intrafamiliaal geweld coördinator aangesteld. Deze coördinator zorgt ervoor dat het slachtoffer, haar familie en vrienden op een gepaste manier worden opgevangen en verholpen.

284 « Implementation of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 22; “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 30. 285 Artikel 8 Politiewet Noorwegen.

- 75 -

De politie heeft een nationaal systeem van mobiele alarmen in geval van geweld geïnitieerd in 2004. Dit mobiele alarm geeft aan de politie de mogelijkheid om het potentiële slachtoffer sneller te lokaliseren op basis van geografische positionering via GPS en GSM. Wanneer het alarm geactiveerd wordt, kan de beschermde persoon rechtstreeks communiceren met de politie. De bedoeling van dit systeem is om meer vrijheid te geven aan de met geweld bedreigde persoon en om haar te beschermen.

286

Het zou de bedoeling geweest zijn om in 2009 te starten met een pilootproject ter elektronische monitoring van daders van partnergeweld. De dader zou uitgerust worden met een elektronisch apparaat dat in geval van niet naleving van een huisverbod (“restraining order”) de politie zal alarmeren. Uit de rapporten is het niet duidelijk of deze plannen al gerealiseerd zijn.

3.7.1.2

287

Openbaar Ministerie

Artikel 222a van het wetboek van strafprocedure voorziet dat het openbaar ministerie een verbod (“ban on visits”) kan vorderen tegen een verdachte indien er gevaar is dat de betrokkene een nieuw misdrijf tegen zijn partner zal plegen, haar zal achtervolgen of lastig vallen. Dit verbod kan tot gevolg hebben dat het voor de betrokkene verboden is om op een specifieke plaats aanwezig te zijn (huisverbod) of om iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Het verbod om de gemeenschappelijke woning te betreden kan opgelegd worden ongeacht het feit dat de geweldpleger de eigenaar van het onroerend goed is. De procureur kan overgaan tot het vorderen van deze verschillende maatregelen indien het slachtoffer het heeft verzocht of indien het in het belang van de maatschappij is. Deze maatregelen kunnen opgelegd worden voor een periode van maximum één jaar, terwijl het verbod om zijn eigen huis te betreden maximum drie maanden mag duren. De beslissing tot het al dan niet opleggen van dergelijke maatregelen wordt finaal door een rechter genomen. Bij overtreding van dit rechterlijk bevel zal de betrokkene gearresteerd worden en een geldboete en/of een gevangenisstraf van maximum zes maanden krijgen.288

3.7.1.3

Rechter

Sinds 1 januari 2006 kan een rechter een contactverbod (“ban on making contact”) opleggen aan iemand die al een misdrijf heeft gepleegd en indien er gevaar is dat de betrokkene een nieuw misdrijf zal begaan, iemand zal achtervolgen of lastig vallen. Het verbod kan inhouden dat het voor de betrokkene niet toegelaten is om op een specifieke

286 « Implementation of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 25-26. 287 “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 31. 288 Art. 342 Strafwetboek.

- 76 -

plaats aanwezig te zijn of om iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Hij kan ook verbod krijgen om zijn eigen huis te betreden indien het slachtoffer erin woont.

289

Sinds 2009 is het mogelijk om overtredingen van het contactverbod elektronisch te monitoren. De rechter kan beslissen om elektronische monitoring toe te staan indien dit noodzakelijk blijkt om de naleving van het contactverbod te garanderen. Dit monitoring systeem kan enkel informatie registreren die betrekking heeft op het betreden van de voor de betrokkene verboden plaatsen.

290

3.7.2 Burgerlijk Wetboek In het Noorse burgerlijk wetboek zijn er geen specifieke regels voorzien in verband met de bescherming van de partner tegen huiselijk geweld of exclusief genot van de gezinswoning door het slachtoffer in geval van partnergeweld.

3.7.3 Samenvatting In

Noorwegen

wordt

op

partnergeweld

vooral

strafrechtelijk

gereageerd.

Op

burgerrechtelijk vlak konden geen specifieke regels worden gevonden met het oog op bescherming van de partner tegen huiselijk geweld. De Noorse politie kan de verdachte van partnergeweld meenemen naar het commissariaat maar mag hem niet meer dan vier uur in hechtenis houden. Het openbaar ministerie kan een verbod (“ban on visits”) bij de rechter vorderen tegen een verdachte indien er gevaar is dat hij een nieuw misdrijf tegen zijn partner zal plegen, haar zal achtervolgen of lastig vallen. Dit verbod kan tot gevolg hebben dat het voor de betrokkene verboden is om op een specifieke plaats aanwezig te zijn (huisverbod) of om iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Deze maatregelen zijn beperkt tot een bepaalde periode. De strafrechter kan een contactverbod (“ban on making contact”) opleggen aan iemand die al een misdrijf heeft gepleegd en indien er gevaar is dat de betrokkene een nieuw misdrijf zal begaan, iemand zal achtervolgen of lastig vallen. Het verbod kan inhouden dat het voor de betrokkene niet toegelaten is om op een specifieke plaats aanwezig te zijn of om iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Hij kan ook verbod krijgen om zijn eigen huis te betreden indien het slachtoffer erin woont.

289

Art. 33 Strafwetboek. “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 29. 290

- 77 -

3.8 NEDERLAND Nederland beschikt over een aantal instrumenten om de problematiek van partnergeweld aan te pakken, namelijk het Nederlands strafrecht, het burgerlijk wetboek en de wet tijdelijk huisverbod (WTH).

3.8.1 Strafrecht 3.8.1.1

Politie

De politie in Nederland kan strafrechtelijk optreden tegen elk vorm van geweld. Het maakt niet uit of het om geweld in het publieke domein of in het privédomein gaat. In geval van partnergeweld is de strafmaat291 zodanig dat de politie de verdachte ook buiten heterdaad kan aanhouden en in preventieve hechtenis nemen (indien het om een zo ernstige vorm van geweld gaat dat de zaak wordt doorgeleid naar de officier van justitie of de rechter). Aangifte door het slachtoffer is niet per se nodig maar wel gewenst om het geweldsdelict beter te kunnen bewijzen wanneer de zaak voor de rechter komt.292 De politie mag een geweldpleger maximum zes uur voor verhoor vasthouden op het politiebureau. De tijd tussen 24:00 en 09:00 uur telt niet mee in de zes verhooruren. Tegen het einde van die periode beslist een hulpofficier van justitie wat er verder moet gebeuren. Afhankelijk van het gepleegde feit bestaat de mogelijkheid dat de geweldpleger in verzekering wordt gesteld. Deze inverzekeringstelling is voor maximaal drie dagen, daarna moet een rechter beslissen wat er verder gaat gebeuren. Na drie dagen inverzekeringstelling wordt de verdachte voor de Officier van Justitie geleid, die de inverzekeringstelling met drie dagen kan verlengen. Als hij dat doet, toetst een Rechter (commissaris) deze verlenging.293 In de praktijk wordt de verdachte na de geleiding voor de Officier van Justitie direct voorgeleid aan een Rechter-commissaris. Deze kan hem voor maximaal tien dagen in bewaring stellen. Daarna wordt opnieuw bekeken wat er verder moet gebeuren. De mogelijkheid bestaat dat er een gevangenhouding wordt bevolen. Dit impliceert dat de verdachte maximaal drie keer dertig dagen kan worden vastgehouden.294 Daarna moet er een terechtzitting volgen. In totaal kan hij dus 106 dagen en 6 uur worden vastgehouden, voordat de terechtzitting plaats vindt.295

291 Art. 304 Nsr. bepaalt dat mishandeling van de echtgenoot gestraft wordt met maximaal vier jaar gevangenisstraf. 292 H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 132-133; H. JANSSEN, Geweld achter de voordeur, Amsterdam, Boom, 2006, 76-77. 293 Art. 57-62 Nsv. 294 Art. 63-66 Nsv. 295 G.J.M. CORSTENS, Het Nederlands strafprocesrecht, Kluwer, 2008, 389-402; http://www.politie.nl/PolitieABC/U_en_de_politie/aangehouden_worden/hoe_lang_duurt_het.asp, laatst gewijzigd op 23 augustus 2007.

- 78 -

3.8.1.2

Openbaar Ministerie

Het openbaar ministerie kan, onder bepaalde voorwaarden, de beslissing over de vervolging voor een bepaalde termijn uitstellen (art. 167 lid 2 Nsv.). De verdachte krijgt dan de kans te bewijzen dat hij zich wel degelijk aan de voorwaarden houdt. Behalve deze uitgestelde vervolgingsbeslissing is ook een voorwaardelijk sepot mogelijk. Hier wordt de zaak onmiddellijk geseponeerd, indien de verdachte gedurende een bepaalde termijn de door de officier gestelde voorwaarden nakomt. Bij de succesvolle naleving van de vereisten, is vervolging uitgesloten. Indien de verdachte faalt, zal de officier van justitie het sepot herroepen. Dit voorwaardelijk sepot is echter niet wettelijk geregeld zoals het uitstel van de vervolgingsbeslissing.296 Hoewel de wet zwijgt over de voorwaarden die gesteld kunnen worden in het kader van het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk sepot, biedt het wettelijk systeem biedt wel enige houvast. Vooreerst geldt de algemene voorwaarde, dat de verdachte geen nieuwe strafbare feiten mag begaan. Daarnaast mogen bijzondere voorwaarden worden gesteld omtrent de ‘levenswijze en gedrag’ van de verdachte. Zij mogen evenmin als bij de voorwaardelijke veroordeling (art. 14c lid 3 NSr.), een beperking inhouden van de vrijheid van de verdachte om zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden, noch van zijn staatkundige vrijheid. Omdat het voorwaardelijk sepot geen straf is en dat ook niet mag zijn (daarvoor ontbreekt immers de vereiste wettelijke grondslag), zijn geen voorwaarden toegelaten die een opzettelijke leedtoevoeging inhouden en mogen er ook geen voorwaarden worden gesteld die elders uitdrukkelijk in de wet zijn geregeld. Dit alles brengt met zich mee dat opneming in een inrichting, medische behandeling, medicatie en castratie niet mogen worden voorgesteld. Dit geldt evenzeer voor een betaling aan de staat (behalve als schadevergoeding, als smartengeld of ter afroming van wederrechtelijk verkregen voordeel), het stellen van een waarborgsom, storting van geld in een fonds of het verlaten van het land. Als uitzondering worden wel aanvaard: de afstand van voorwerpen, schadevergoeding en afroming van wederrechtelijk voordeel. Er mag verder geen inbreuk worden gemaakt op een wettelijk recht, zoals dat om tegen een beslissing beroep in te stellen of een zaak aan de rechter voor te leggen. Het nakomen van de voorwaarde moet tenslotte (natuurlijk) in de macht zijn van de verdachte zelf.297 Het is

296 J.M. REIJNTJES, Minkenhof’s Nederlandse strafvordering, Elfde druk, Deventer, Kluwer, 2009, 294; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 20-21. 297 J.M. REIJNTJES, o.c., 294; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 20-21.

- 79 -

aldus mogelijk om in het kader van het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk sepot gedragsbeïnvloedende voorwaarden te stellen zoals een straat- of contactverbod.298 De in de artikelen 74 tot 74c Nsr. geregelde transactie geeft aan het openbaar ministerie de mogelijkheid om bij misdrijven waarop minder dan zes jaar gevangenisstraf is gesteld de vervolging niet in te stellen mits naleving van een of meer voorwaarden door de verdachte. Door de succesvolle voldoening aan die voorwaarden vervalt het recht tot strafvordering (art. 74 lid 1 Nsr.). Transactie wordt in dit rapport niet verder besproken aangezien een uithuisplaatsing of contactverbod niet gesteld lijkt te kunnen worden in het kader van de in artikel 74 lid 2 Nsr. limitatief opgesomde voorwaarden. Die betreffen onder meer de betaling aan de staat van een geldsom, afstand van voorwerpen, de vergoeding van de veroorzaakte schade, het verrichten van een onbetaalde arbeid en het volgen van een leerproject. De bedoeling is echter om de transactie om te vormen tot een strafbeschikking.

299

De strafbeschikking werd door de Wet OM-afdoening300 ingevoerd en geregeld in de artikelen 257a-257h van het Wetboek van Strafvordering. Sinds 1 februari 2008 is deze wet gedeeltelijk in werking getreden. De strafbeschikking is opgevat als een uniform kader voor alle thans bestaande buitengerechtelijke afhandelingen, namelijk de (wettelijk geregelde) transactie en het (niet-wettelijk geregelde) voorwaardelijk sepot die voorlopig nog tegelijkertijd verder met de strafbeschikking zullen blijven bestaan. De strafbeschikking geeft de officier van justitie (van het openbaar ministerie) de mogelijkheid

om

zelf

bepaalde

sancties

op 301

gevangenisstraf van maximaal zes jaar op staat.

te

leggen

voor

delicten

waar

een

De officier van justitie kan de volgende

straffen en maatregelen opleggen: 1.

een taakstraf van ten hoogste 180 uur;

2.

een geldboete;

3.

onttrekking aan het verkeer;

4.

de verplichting tot betaling aan de staat van een som geld ten behoeve van het slachtoffer;

298 J.H. CRIJNS, De Strafrechtelijke overeenkomst. De rechtsbetrekking met het Openbaar Ministerie op het grensvlak van publiek- en privaatrecht, Kluwer, 2010, 192; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 299 G.J.M. CORSTENS, Het Nederlands strafprocesrecht, 6de druk, Deventer, Kluwer, 2008, 824; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 22-23. 300 Wet van 7 juli 2006 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering en enige andere wetten in verband met de buitengerechtelijke afdoening van strafbare feiten (Wet OM-afdoening), Nederlands Staatsblad 18 juli 2006, 330. 301 Art. 257a, 1e lid Wetboek van Strafvordering.

- 80 -

5.

een ontzegging van de bevoegdheid tot het besturen van motorrijtuigen voor ten hoogste zes maanden.

302

Daarnaast kan de strafbeschikking ook bepaalde “aanwijzingen” bevatten waaraan de verdachte moet voldoen, zoals afstand van voorwerpen die in beslag zijn genomen en vatbaar zijn voor verbeurdverklaring of onttrekking aan het verkeer, en andere aanwijzingen die het gedrag van de verdachte betreffen waaraan gedurende een bepaalde proeftijd van ten hoogste één jaar moet worden voldaan.303 Voorbeelden van dit laatste betreffen deelname aan een afkickprogramma, of een straat- of contactverbod. De straffen en maatregelen die het OM zelf kan opleggen worden stap voor stap ingevoerd.304 Aan het opleggen van de aanwijzingen zijn twee algemene voorwaarden gekoppeld: ze mogen de vrijheid van de verdachte om zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden en de staatkundige vrijheid niet beperken.305 In het kader van de strafbeschikking kan het openbaar ministerie dus rekening houdend met de toepassingsvoorwaarden in artikel 257a Nsv. zelf een straf opleggen zonder tussenkomst van een rechter. De verdachte is vrij om zich al dan niet bereid te verklaren om aan de sanctie te voldoen. Hij kan binnen 14 dagen verzet aantekenen als hij niet akkoord is.306 De verdachte dient dus zelf actie te ondernemen indien hij wenst dat zijn zaak door de rechtbank wordt behandeld.307 Wanneer de verdachte echter weigert de strafbeschikking uit te voeren en verder geen verzet instelt, kan de officier van justitie dadelijk de tenuitvoerlegging van de sanctie bevelen.308 Met de strafbeschikking wordt in Nederland afgestapt van het idee dat alleen de strafrechter een straf mag opleggen en de schuld van de verdachte mag vaststellen. Met het omzetten van de transactie en het voorwaardelijk sepot in een strafbeschikking krijgt het openbaar ministerie aldus een zelfstandige sanctiebevoegdheid. Dat betekent dat de door de officier van justitie uitgevaardigde straffen en maatregelen op dezelfde manier ten uitvoer kunnen worden gelegd als in het geval dat ze in een rechterlijke veroordeling zijn opgenomen (ze worden ook opgenomen in de Justitiële Documentatie wat vergelijkbaar is met ons strafregister).309 Belangrijk om te vermelden is dat het openbaar ministerie naast het wettelijk arsenaal in de strijd tegen partnergeweld ook over een Aanwijzing huiselijk geweld (cf. omzendbrief in België) beschikt omtrent de opsporing en vervolging van huiselijk en 302

Art. 257a, 2e lid Wetboek van Strafvordering. Art. 257a, 3e lid Wetboek van Strafvordering. 304 A. RAES, S. SIVRI, K. BERTELOOT en D. REYNDERS, Onderzoek nationale implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 12 december 2008, 10-11; X, Mag het Openbaar Ministerie (OM) zelf een straf opleggen?, Nederland, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vragen-en-antwoorden/mag-het-openbaarministerie-om-zelf-een-straf-opleggen.html. 305 Art. 257a, 3e lid Wetboek van Strafvordering. 306 Art. 257e Wetboek van Strafvordering. 307 Art. 257f Wetboek van Strafvordering. 308 Art. 257g Wetboek van Strafvordering. 309 A. RAES, S. SIVRI, K. BERTELOOT en D. REYNDERS, Onderzoek nationale implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 12 december 2008, 10-15. 303

- 81 -

eergerelateerd geweld.310 Het doel van deze aanwijzing is het bewerkstelligen van een effectiever

optreden

van

politie

en

OM,

al

dan

niet

in

samenwerking

met

de

hulpverlenende instanties, in reactie op huiselijk- en eergerelateerd geweld.

3.8.1.3 Rechter De rechter kan – ambtshalve, op vordering van het OM of op verzoek van de verdachte

-

ook

een

uithuisplaatsing

opleggen

aan

de

verdachte

van

partnergeweld als een bijzondere voorwaarde bij de schorsing van de voorlopige hechtenis. De verdachte dient zich bereid te verklaren tot nakoming van de aan de schorsing verbonden voorwaarden.

311

Aan de schorsing worden steeds twee algemene

voorwaarden verbonden, namelijk dat de verdachte zich aan de tenuitvoerlegging van het bevel tot voorlopige hechtenis en de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf niet zal onttrekken. Daarnaast kunnen ook bijzondere voorwaarden verbonden worden aan de schorsing. De wet heeft geen beperkingen aan de aard en het karakter van deze bijzondere voorwaarden gesteld. Uit de parlementaire stukken blijkt dat ze “tot verwezenlijking van het doel van de voorlopige hechtenis” moeten strekken. Deze verduidelijking blijft echter vaag en ruim. Er kan gedacht worden aan een voorwaarde dat de verdachte op een bepaalde plaats verblijft (bvb. huisarrest), dat de verdachte uit een bepaalde

plaats 312

behandelen.

wegblijft

(bvb.

uithuisplaatsing)

of

dat

de

verdachte

zich

laat

Bij niet naleving van de voorwaarden kan de rechter de opheffing van de

schorsing bevelen.

313

Verder kan de rechter in geval van voorwaardelijke veroordeling een aantal voorwaarden stellen zodat de straf of een gedeelte daarvan niet wordt uitgevoerd.314 De opschorting van de tenuitvoerlegging geschiedt steeds onder de algemene voorwaarde dat de veroordeelde in de proeftijd geen strafbaar feit pleegt. Daarnaast kunnen er ook een aantal bijzondere voorwaarden worden gesteld, o.a. betreffende het gedrag van de veroordeelde. Zo kan de rechter een tijdelijk contactverbod opleggen aan de veroordeelde. Voor spoedeisende gevallen is een voorwaardelijke veroordeling echter niet geschikt omdat de proeftijd pas ingaat nadat het strafvonnis onherroepelijk is geworden.

310

315

Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 311 Art. 80 lid 1 Nsv. 312 C.P.M. CLEIREN en J.F. Nijboer, Strafvordering, Kluwer, 2007, 247; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 313 Art. 82 Nsv. 314 Art. 14a Nsr. 315 F.F. LANGEMEIJER, Het slachtoffer en het strafproces, Kluwer, 2004, 84-85. - 82 -

3.8.2 Burgerlijk Wetboek Naast het strafwetboek maakt het Nederlands burgerlijk wetboek het mogelijk om in bepaalde gevallen een huis, straat- of contactverbod aan daders van partnergeweld op te leggen. In spoedeisende gevallen bijvoorbeeld, kan een kort geding bij een civiele rechter aangespannen worden door een slachtoffer van partnergeweld.316 Er kan een verbod om bepaalde handelingen te verrichten worden gevorderd indien er sprake is van een onrechtmatige daad. Ook ter voorkoming van een onrechtmatige daad kan een verbod geëist worden. In dit kader kan dus een voorlopige toewijzing van de woning of uithuisplaatsing gevorderd worden in geval van partnergeweld. Dergelijke maatregelen zijn beperkt in de tijd.317 Daarnaast

kan

het

slachtoffer

een

echtscheidingsprocedure

opstarten.

Bij

een

echtscheidingsprocedure kan een voorlopige voorziening gevraagd worden zodat de gemeenschappelijke woning aan het slachtoffer wordt toegewezen. Aldus kan de rechter voor de duur van het geding bepalen dat de andere echtgenoot de woning dient te verlaten en deze niet meer mag betreden. Een voorlopige voorziening kan binnen twee weken worden afgegeven en in sommige gevallen wat sneller.

318

Tegen een uitspraak over een

voorlopige voorziening kan de tegenpartij niet in hoger beroep gaan, behoudens cassatieberoep.

319

Het feit dat de hierboven besproken procedures – zelfs bij kort geding – snel een of twee weken in beslag nemen voordat de rechter een huis-, straat- of contactverbod uitvaardigt, maakt het niet altijd geschikt voor de aanpak van partnergeweld bij crisissituaties. Dergelijke situaties vereisen een onmiddellijke interventie. Aldus wordt het duidelijk dat er nood is aan een crisismaatregel zoals inmiddels al ingevoerd in de Wet tijdelijk huisverbod.320

3.8.3 Wet tijdelijk huisverbod

3.8.3.1

Aanzet tot de WTH

De discussie of een mogelijkheid tot uithuisplaatsing in situaties van geweld in de privésfeer in Nederland wettelijk geregeld moet worden, was niet nieuw. In de jaren 316

Art. 254-261 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. K. LUNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht, Verweij-Jonker Instituut, 2003, 43-44. 318 Art. 821-822 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering; K. LUNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht, Verweij-Jonker Instituut, 2003, 43-44. 319 Art. 824 lid 1 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. 320 H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 133-134. 317

- 83 -

tachtig rees deze discussie immers al, maar werd een wettelijke regeling niet nodig geacht.321 De huidige publieke opinie was echter veranderd, waardoor geweld binnenshuis niet

meer

alleen

veiligheidsprobleem.

als

een

Door

privé-probleem deze

verandering

werd in

beschouwd, definitie

maar

werd

het

ook

als

logischer

een de

verantwoordelijkheid voor het gepleegde geweld bij de pleger te leggen. Daarnaast werd het vanzelfsprekender dat de pleger van het geweld het huis moet verlaten, in plaats van dat het slachtoffer, vaak de vrouw en kinderen, de vertrouwde omgeving moet ontvluchten naar familie, vrienden of opvanghuis.322 In het systeem zoals het vroeger gold en zoals hierboven kort geschetst werd het duidelijk dat ten tijde van een crisis de mogelijkheden om de pleger van het geweld de woning uit te zetten beperkt waren.323 Een van de belangrijkste argumenten om wel voor een crisismaatregel tot huisuitzetting (hetgeen dan het huisverbod geworden is) te kiezen, is dat men het onrechtvaardig vindt dat voorheen meestal de vrouw en de kinderen het huis moesten verlaten, of dat het kind uit huis werd geplaatst, terwijl de pleger in het huis kon blijven wonen. De bescherming van de lichamelijke integriteit van het slachtoffer moet in bepaalde gevallen zwaarder wegen dan de bescherming van het huisrecht en de bewegingsvrijheid van de pleger.324 Het voornemen om een huisverbod in te voeren is in het jaar 2002 in de kabinetsnota “Privé Geweld – Publieke Zaak” aangekondigd.325 In opdracht van het ministerie van Justitie zijn er vervolgens enkele studies uitgevoerd, namelijk over de wettelijke voorzieningen voor uithuisplaatsing in Oostenrijk en Duitsland en over de noodzaak van een dergelijk maatregel in aanvulling op het bestaande Nederlandse instrumentarium. Uit de studies bleek dat een wettelijke mogelijkheid om huisverbod op te leggen wenselijk is om het plegen van huiselijk geweld te voorkomen. Als gevolg werd een wetsvoorstel voorbereid en werd een nieuwe wet, de Wet tijdelijk huisverbod (WTH)326, ingevoerd in 2008 om te remediëren aan de noden ter interventie in crisissituaties.

321

327

Kamerstukken II, Nota Beleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes, 1984, 19209, nr. 3; zie ook MEDUSA, Kijkduin 2: stand van zaken en toekomstig beleid seksueel geweld, congresverslag 12 november 1992, Utrecht, Medusapublicaties, 1993. 322 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit. Knelpunten bij crisisinternventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van geweld binnenshuis, Jerwey-Jonker Instituut, 2003, 6, http://www.huiselijkgeweld.nl/feiten/landelijk/ pleger_het_huis_uit.html, 6 januari 2009; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009. 323 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit. Knelpunten bij crisisinternventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van geweld binnenshuis, Jerwey-Jonker Instituut, 2003, 53, beschikbaar via URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/feiten/landelijk/ pleger_het_huis_uit.html, 6 januari 2009. 324 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, l.c., 55; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009. 325 Kamerstukken II 2001/02, 28 345, nr. 2. 326 Wet van 9 oktober 2008, houdende regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk geweld uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod). 327 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. - 84 -

3.8.3.2

Analyse van de WTH

De WTH die in werking is getreden op 1 januari 2009 biedt de mogelijkheid aan de burgemeester om preventief in te grijpen in crisissituaties teneinde de veiligheid van het slachtoffer te waarborgen en een periode te creëren waarin maatregelen genomen kunnen worden om de dreiging van huiselijk geweld te doen wegnemen. Om dat doel te bereiken biedt de wet de mogelijkheid om tijdelijk een huisverbod op te leggen aan een meerderjarig persoon die een ernstig en onmiddellijk gevaar oplevert voor de veiligheid van één of meer personen met wie hij een huishouden deelt of waarbij een ernstig vermoeden van dit gevaar bestaat.328 Het huisverbod is van toepassing op alle vormen van (dreigend) huiselijk geweld, dus ook voor bijvoorbeeld kindermishandeling.329 Het huisverbod is een preventieve maatregel, die ook kan worden ingezet wanneer zich (nog) geen strafbare feiten hebben voorgedaan en vormt een aanvulling op de mogelijkheden van het strafrechtssysteem om in geval van huiselijk geweld in te grijpen. Het bestuursrechtelijk huisverbod en het strafrechtelijk traject zijn gescheiden trajecten. Elk traject kent zijn eigen wettelijke bepalingen en bevoegdheden. Het is van belang dat die twee trajecten elkaar niet tegenwerken, maar juist waar mogelijk elkaar versterken. Het strafrecht wordt ingezet in geval van strafbare feiten en heeft primair een repressief karakter. Het strafrecht voorziet echter geen stelsel om los van strafbare feiten puur preventief op te treden. Bovendien kan een pleger in het strafrechtelijk traject al na enkele uren of dagen vrijkomen. Het is dus wenselijk om aan de pleger een huisverbod op te leggen teneinde maximale bescherming te garanderen aan de huisgenoten. Als bestuurlijke maatregel is het huisverbod logischerwijze niet bedoeld als straf, maar als gedwongen afkoelingsperiode om passende hulpverlening op te kunnen starten en te voorkomen dat de situatie nog meer uit de hand loopt. Voor het slachtoffer is deze periode van rust nuttig om te kunnen beslissen wat ze wil, en kan ze ook ondersteund worden. Ook voor de kinderen die eventueel getuige zijn geweest van het geweld dient hulp op gang te komen. Voor de dader, anderzijds, is de afkoelingsperiode nuttig om hem op de onjuistheden van zijn gedrag te kunnen wijzen en om daderhulp te kunnen aanbieden. Voor hem is het huisverbod een duidelijk signaal dat de samenleving het geweld niet accepteert.

330

328

Art. 2 lid 1 en 2 WTH. H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 134. 330 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr. 3; K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, l.c., 55-56; H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 134; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 329

- 85 -

Huisverbod wordt in de WTH als volgt gedefinieerd: “Beschikking houdende een last tot het onmiddellijk verlaten van een bepaalde woning en een verbod tot het betreden van, zich ophouden bij of aanwezig zijn in die woning en een verbod om contact op te nemen met degenen die met de persoon tot wie de beschikking is gericht in dezelfde woning wonen of daarin anders dan incidenteel verblijven.”331

Volgens de definitie moet de uithuisgeplaatste nadat het huisverbod is opgelegd de woning onmiddellijk verlaten en het niet meer betreden gedurende de periode dat de maatregel van kracht is. In de beschikking wordt de plaats waarvoor het huisverbod geldt, opgenomen332 zodat het voor de uithuisgeplaatste duidelijk is wat voor hem verboden is. Het huisverbod is niet enkel van toepassing op de woning waar de betrokkenen wonen maar ook op plaatsen waar ze anders dan incidenteel verblijven.333 Op deze wijze is het mogelijk om aan iemand die slechts een gedeelte van de week bij diens partner verblijft toch een huisverbod op te leggen. Indien degene aan wie het huisverbod wordt opgelegd zijn beroep uitoefent in de woning, dient beoordeeld te worden of het huisverbod niet onevenredig zwaar is en of het handhaafbaar is. De memorie van toelichting stelt dat desnoods een andere oplossing gevonden moet worden om huiselijk geweld te voorkomen, maar specificeert verder niet welke de mogelijke opties zijn. Het huisverbod omvat tevens een verbod om contact op te nemen met degenen met wie de uithuisgeplaatste woont, de kinderen inbegrepen. De huisgenoten moeten het contactverbod ook respecteren. Het is om die reden van belang dat ze goed geïnformeerd zijn over de voorwaarden van de maatregel en dat men door bij voorbeeld de uithuisgeplaatste thuis uit te nodigen, deze laatste het verbod overtreedt. Indien echter een contact tussen de uithuisgeplaatste en de huisgenoten noodzakelijk is, kan dit via de hulpverlening gebeuren. Het is van belang om te vermelden dat de beschikking tot huisverbod de namen ten aanzien van wie het contactverbod geldt bevat. Aldus kan de burgemeester (of de gemandateerde officier van justitie) uitzonderingen maken indien contactverbod niet wenselijk blijkt ten aanzien van bepaalde huisgenoten. De

beslissing

tot

huisverbod

wordt

door

de

burgemeester

of

334

de

door

hem

gemandateerd hulpofficier van justitie genomen. Deze bevoegdheid van de burgemeester is een geheel nieuwe op zichzelf staande bevoegdheid die aan hem is toegekend aangezien het opleggen van een huisverbod de bedoeling heeft om in een noodsituatie, waarbij er nog geen sprake is van strafbare feiten, escalatie te voorkomen en hulp te bieden. Optreden in dergelijke gevallen van huiselijk geweld wordt aanvaard als een bevoegdheid

331

Art. 1 WTH. Art. 2 lid 4 WTH. 333 Art. 2 lid 1 WTH. 334 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 332

- 86 -

in het kader van de lokale veiligheidszorg die primair bestuurlijk van aard is. Toebedeling van de taak aan de burgemeester ligt mede voor de hand aangezien deze ook reeds het gezag heeft over de politie en al verschillende bevoegdheden heeft om preventief op te treden. De burgemeester kan per geval mandaat verlenen aan de hulpofficier van justitie, maar kan ook een algemeen mandaat verlenen. Wanneer de burgemeester geen mandaat verleent aan de hulpofficier van justitie, zal hij met de hulpofficier overleggen over de opportuniteit van een huisverbod. Na het opleggen van een huisverbod dient de hulpofficier van justitie, die niet onder de verantwoordelijkheid van de officier van justitie maar onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester valt, deze laatste te informeren zodat de burgemeester zelf de beslissing kan beoordelen. Hiermee wordt de bevoegdheid niet geheel bij de hulpofficier gelegd, maar wordt ervoor gezorgd dat de burgemeester steeds betrokken blijft

335

. De hulpofficier mag aan zijn kant geen ondermandaat aan een

ambtenaar van politie verlenen.

336

De WTH geeft de burgemeester of zijn hulpofficier de bevoegdheid om iemand een huisverbod op te leggen als er nog geen sprake is van strafbare feiten maar wel van ernstig en onmiddellijk gevaar voor de veiligheid van één of meer personen die in de woning wonen of verblijven. Zelfs een vermoeden van dit gevaar volstaat om een huisverbod op te leggen.337 In eerste instantie bepaalt de politie of er sprake is van een dreiging van huiselijk geweld. De feiten en omstandigheden die betrokken mogen worden bij de beslissing om een huisverbod op te leggen zijn vastgelegd in het Besluit tijdelijk huisverbod.338 Op basis daarvan is een Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld (RiHG) ontwikkeld op basis waarvan de burgemeester (of de officier van justitie) beoordeelt of een huisverbod moet opgelegd worden. De taxatie vindt op drie niveaus plaats, namelijk de persoon van de dader, het incident zelf en de context waarbinnen het huiselijk of de dreiging hiervan zich afspeelde. Ieder niveau op zich bestaat uit een aantal risico-indicatoren.339 Als op grond van deze beoordeling een ernstig en onmiddellijk gevaar is vastgesteld of een vermoeden daarvan, wordt normalerwijze een huisverbod opgelegd voor een periode van minimum tien dagen.340 Voordat het huisverbod wordt opgelegd, dienen de

335

De bevoegdheid van de burgemeester kan gezien worden niet als een bevoegdheid in het kader van de openbare orde en veiligheid, maar als een bevoegdheid in het kader van de lokale (veiligheids)zorg die primair bestuurlijk van aard is. 336 Art. 3 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 337 Art. 2 en 3 WTH. 338 Besluit van 20 oktober 2008, houdende regels over de aard van de feiten en omstandigheden die aanleiding kunnen geven om een huisverbod op te leggen (Besluit tijdelijk huisverbod), Staatsblad 2008. 339 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3; K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (76). 340 Art. 2 WTH. - 87 -

belanghebbenden eerst gehoord te worden. Aldus dient ook het slachtoffer gehoord te worden tenzij deze het huisverbod zelf heeft aangevraagd of als ze naar verwachting geen bedenking zal hebben tegen de oplegging.341 De periode van tien dagen kan door de burgemeester verlengd worden tot ten hoogste vier weken nadat het is opgelegd indien de dreiging van het gevaar, of het ernstige vermoeden daarvan, zich voortzet. Bij de beslissing zal hij zich moeten baseren op de informatie die hij ontvangt van bijvoorbeeld de hulpverleningsinstanties, de partner of andere huisgenoten. De bevoegdheid om het huisverbod te verlengen kan de burgemeester niet overdragen aan de hulpofficier van justitie. De reden is dat het niet meer om crisissituatie gaat waarbij de hulpofficier van justitie eerste aanwezige is om de situatie in te schatten.

342

Anderzijds kan de

burgemeester indien de feiten en omstandigheden daar aanleiding toe geven, het huisverbod intrekken.

343

Bij de uitreiking van het huisverbod is het van belang dat de uithuisgeplaatste aangeeft waar of op welke wijze hij bereikbaar is.344 Indien dit niet onmiddellijk wordt doorgegeven, dient hij dit te doen binnen 24 uur nadat het huisverbod is opgelegd. De bereikbaarheid van de uithuisgeplaatste is van belang omdat de hulpverlening en een advocaat contact met hem moeten kunnen opnemen.

345

Eens een huisverbod is opgelegd wordt de hulpverlening ingeschakeld voor alle betrokkenen (uithuisgeplaatste, achterblijver(s) en eventueel aanwezige kinderen). Deze hulpverlening, waarin hulpverleners werken aan een passend hulpverleningsaanbod, is georganiseerd voor de primaire duur van de maatregel en wordt het “tiendagentraject” genoemd. Tijdens deze periode komt het nog niet tot daadwerkelijk verlenen van hulp. Daarvoor is tien dagen te kort. Het “tiendagentraject” is een vorm van crisisinterventie en de bedoeling is om de betrokkenen in te bedden in de reguliere hulpverlening. Met andere woorden worden ze na tien dagen aan andere hulpverleners overgedragen. De coördinatie van de hulpverlening die van zeer diverse aard kan zijn, wordt door casemanagers gewaarborgd.346 Om rechtsbescherming aan de uithuisgeplaatste aan te bieden, voorziet de WTH een rechtstreeks beroep347 bij de bestuursrechter. De mogelijkheid om een beroep in te stellen

341

Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 342 Art. 9 lid 1 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 343 Art. 2 lid 9 WTH. 344 Art. 2 lid 6 WTH. 345 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3; art. 5 WTH. 346 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (81-84). 347 De termijn voor het indienen van het beroepschrift tegen het huisverbod bedraagt zes weken (art. 6:7 Algemene Wet Bestuursrecht, hierna: Awb). Degene aan wie het huisverbod wordt opgelegd kan de zaak op korte termijn aan de rechter voorleggen voor een voorlopige voorziening. De uithuisgeplaatste wordt binnen drie dagen nadat hij om een voorlopige voorziening heeft verzocht - 88 -

is niet beperkt tot de geweldpleger, ook de partner of andere belanghebbenden kunnen dat doen.348 De rechter beoordeelt niet alleen de vraag of het huisverbod opgelegd had mogen worden maar betrekt ook de feiten en omstandigheden die zich hebben voorgedaan na het opleggen van het huisverbod.349 Aldus zal de rechter bijvoorbeeld rekening houden met het feit dat de uithuisgeplaatste een daderbehandeling heeft geaccepteerd.350 Indien de uithuisgeplaatste het huisverbod schendt, wordt deze gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren of een geldboete. Deze strafbare feiten worden geclassificeerd als misdrijven.351 Volgens de memorie van toelichting kan ook een taakstraf opgelegd worden. Om de naleving van het huisverbod te waarborgen en het slachtoffer zoveel mogelijk te beschermen voorziet de WTH dat de uithuisgeplaatste die zich niet aan het huisverbod houdt, in voorlopige hechtenis kan genomen worden. De duur van de voorlopige hechtenis kan de duur van het huisverbod overschrijden.

3.8.3.3

352

Eerste ervaringen met de WTH

Uit verschillende evaluatiestudies blijkt dat het huisverbod een toegevoegde waarde heeft bij de aanpak van huiselijk geweld. Daarnaast zijn de betrokken professionals over het algemeen positief over de maatregel en is de uitvoering van de wet bovendien goed geworteld in de uitvoerende organisaties.353 Zowel slachtoffers als daders kunnen snel hulp ontvangen. In de praktijk wordt het huisverbod echter overwegend in combinatie met strafrechtelijke trajecten opgelegd en nauwelijks in de situaties die de aanleiding voor de wet vormden, namelijk situaties waarin de politie voorheen niet kon optreden. De oorzaak hiervoor ligt in de gehanteerde werkwijze: door de melding bij de politie als uitgangspunt te nemen, vormen situaties die vaak al uit de hand gelopen zijn het startpunt voor de toepassing van de wet. Daardoor blijft op dit moment waarschijnlijk een potentieel

door de voorzieningsrechter gehoord. Deze laatste zal uiterlijk binnen 24 uur na behandeling van de zaak uitspraak doen (art. 8:81 Awb). 348 Art. 6 WTH. 349 Art. 6 lid 3 WTH. 350 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 351 Art. 11 WTH. 352 Art. 12 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 353 X, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod. De toepassing van de Wet tijdelijk huisverbod in de regio Groningen in de periode van 1 april 2009 tot 1 april 2010”, december 2010; A. SCHREIJENBERG, K.B.M. DE VAAN, M.C. VANONI en G.H.J. HOMBURG, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod”, Amsterdam, november 2010; A.E. DE JONG, J.W. METZ en M.G. WEIDE, “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland Zuid”, Drechtsteden, juni 2010; X, “Evaluatie Wet tijdelijk huisverbod Utrecht”, juni 2010; M. VAN ZWIETEN en B. BIELEMAN, “Buiten de deur. Procesevaluatie Tijdelijk huisverbod Twente, periode maart tot en met augustus 2009”, Intraval, Groningen-Rotterdam, november 2009; X, “Onderzoek huisverbod IJsselland”, november 2009; X, “Evaluatie huisverboden West-Brabant”, september 2009; C. CARTMEL, H. DE JONG, E. LEURINK, E. WESTERHOFF en R. MANGAL, “Een onderzoek naar de uitvoering van de wet Tijdelijk huisverbod voor daders van huiselijk geweld in Rotterdam”, mei 2009; http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. - 89 -

aan huisverbodwaardige situaties, waarin geen escalatie naar fysiek geweld heeft plaatsgevonden, onbenut.

354

In Nederland wordt de procedure van het opleggen van het huisverbod enerzijds als tijdrovend ervaren. De meeste tijd gaat naar het opzoeken en horen van de betrokkenen. Volgens een onderzoek in opdracht van de Raad van Korpschefs355 zou de grote hoeveelheid tijd die een huisverbod kost in sommige gevallen ertoe leiden dat het niet ingezet wordt omdat het ten koste van andere politietaken gaat. Anderzijds wordt het RiHG volgens de studie van Timmermans356 over het algemeen gebruiksvriendelijk ervaren en neemt het invullen ervan niet de meeste tijd in beslag.357 In tegenstelling tot deze laatste stelling, blijkt uit een evaluatiestudie dat de benodigde tijd (gemiddeld anderhalf uur) die het invullen van het RiHG kost in de praktijk als een knelpunt wordt ervaren.358 Het huisverbod betekent ook dat de hulpverlening wordt ingeschakeld. Uit de uitgevoerde studies359 in Nederland bleek dat het inschakelen van de hulpverlening in de crisistijd positieve gevolgen heeft voor de acceptatie van de hulpverlening door de betrokkenen. De uithuisgeplaatste, het slachtoffer en de achterblijver(s) staan namelijk meer open voor een gesprek. Daarnaast zouden ze minder geneigd zijn om zich later aan hulpverlening te onttrekken. De inschakeling van de hulpverlening in de crisistijd heeft ook positieve gevolgen voor de hulpverleners. Zo kunnen ze de situatie thuis zien en daardoor de omstandigheden beter begrijpen.360 Volgens de evaluatiestudie uitgevoerd in Zuid-Holland zou de hulpverlening aan de uithuisgeplaatsten te langzaam op gang komen.361 Volgens de evaluatie studie uitgevoerd in de provincie Zeeland dient na afloop van een huisverbod opvolging plaats te vinden. Dit om een eventuele nieuwe crisis te voorkomen en tevens om inzicht te krijgen in de effecten van een huisverbod op lange termijn.

362

In verband met de rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten heeft het onderzoek uitgevoerd

door

het

Groningse

onderzoeksbureau

Pro

Facto

geconcludeerd

dat

354 A. SCHREIJENBERG, K.B.M. DE VAAN, M.C. VANONI en G.H.J. HOMBURG, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod”, Amsterdam, november 2010. 355 S. OLSTHOORN, Huisverbod bijna dagtaak voor politie, Binnenlands Bestuur, jaargang 2010, nr. 26, p. 23. 356 M. TIMMERMANS, W. KROES et al., Partiële kwaliteitsbepaling RiHG, Den Haag, WODC, 2010, 80 p. 357 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (79). 358 R. ROMKENS en J. VAN POPPEL, “Bruikbaarheid van het risicotaxatie-instrument huiselijk geweld. Een eerste evaluatie.”, Tilburg, oktober 2007. 359 F.M. VAN VREE, K.B.M. DE VAAN et al., Evaluatie pilots huisverbod, Leiden, Research voor Beleid, 2007; L. VAN SASSE VAN IJSSELT, Evaluatie inzet Bureau Jeugdzorg Haaglanden Wet tijdelijks huisverbod. Periode maart-december 2009, Bureau Jeugdzorg Haaglanden, Den Haag, 2010; M. VAN ZWIETEN en B. BIELEMAN, Buiten de deur. Procesevaluatie tijdelijk huisverbod Twente. Periode maart tot en met augustus 2009, Groningen/Rotterdam, Intraval, 2009. 360 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (80). 361 A.E. DE JONG, J.W. METZ en M.G. WEIDE, “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland Zuid”, Drechtsteden, juni 2010. 362 X, “Evaluatie huisverbod Zeeland. Eerste ervaringen met het toepassen van de Wet tijdelijk huisverbod”, Middelburg, januari 2011.

- 90 -

uithuisgelplaatsten vaak onvoldoende op de hoogte zijn van hun eigen rechten. Ook luisteren hulpverleners die op een incident afkomen, vaak meer naar het slachtoffer dan de dader.

363

3.8.4 Samenvatting Het Nederlandse strafrecht, het burgerlijk wetboek en de WTH bieden de instrumenten ter bestrijding van partnergeweld. Ze worden hieronder kort besproken. Bij vermoedelijke strafbare feiten mag de politie een pleger van partnergeweld buiten heterdaad aanhouden en in preventieve hechtenis nemen. In totaal kan de verdachte na de tussenkomst van een Officier van Justitie en een Rechter-commissaris 106 dagen en 6 uur worden vastgehouden, voordat de terechtzitting plaats vindt. Naast de mogelijkheid om de verdachte van partnergeweld te vervolgen, kan het Openbaar Ministerie in het kader van het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk sepot gedragsbeïnvloedende voorwaarden stellen zoals een straat- of contactverbod. Het OM kan ook een strafbeschikking opleggen. Dit houdt in dat de Officier van Justitie aan de verdachte van partnergeweld een in de wet opgesomde straf of maatregel kan opleggen zonder de tussenkomst van een rechter. Daarnaast kan de strafbeschikking ook bepaalde “aanwijzingen” bevatten waaraan de verdachte moet voldoen, zoals een straat- of contactverbod. De rechter kan ook een uithuisplaatsing opleggen aan de verdachte van partnergeweld als een bijzondere voorwaarde bij de schorsing van de voorlopige hechtenis. Verder kan de rechter in geval van voorwaardelijke veroordeling een aantal voorwaarden stellen zodat de straf of een gedeelte daarvan niet wordt uitgevoerd. Behalve de strafrechtelijke procedure kan het slachtoffer van partnergeweld een kort geding aanspannen bij een civiele rechter zodat een voorlopige toewijzing van de woning of

uithuisplaatsing

kan

bevolen

worden.

Daarnaast

kan

het

slachtoffer

bij

een

echtscheidingsprocedure een voorlopige voorziening vragen zodat de gemeenschappelijke woning aan haar wordt toegewezen. Om onmiddellijk en preventief in te grijpen in crisissituaties teneinde de veiligheid van het slachtoffer te waarborgen en een periode te creëren waarin maatregelen genomen kunnen worden om de dreiging van huiselijk geweld te doen wegnemen, werd de WTH ingevoerd. Het huisverbod is een preventieve maatregel, die ook kan worden ingezet wanneer zich (nog) geen strafbare feiten hebben voorgedaan en vormt een aanvulling op de mogelijkheden van het strafrechtssysteem om in geval van huiselijk geweld in te grijpen. Het is logischerwijze niet bedoeld als straf, maar als gedwongen afkoelingsperiode om

363

X, “Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten, een verkennend onderzoek ”, Pro Facto, 2010. - 91 -

passende hulpverlening op te kunnen starten en te voorkomen dat de situatie nog meer uit de hand loopt. De beslissing tot huisverbod wordt door de burgemeester of de door hem gemandateerd hulpofficier van justitie genomen voor een periode van minimum tien dagen. Tegen deze beslissing is er een beroepsmogelijkheid. Indien de uithuisgeplaatste het huisverbod schendt, kan hij in voorlopige hechtenis genomen worden en wordt hij gestraft met een gevangenis- of taakstraf. Uit verschillende evaluatiestudies blijkt dat het huisverbod een toegevoegde waarde heeft bij de aanpak van huiselijk geweld in Nederland. Het inschakelen van de hulpverlening in de crisistijd heeft positieve gevolgen voor de acceptatie van de hulpverlening door de dader en het slachtoffer. Bovendien krijgen ze snel hulp. Aan de andere kant wordt de procedure van het opleggen van het huisverbod als tijdrovend ervaren. Het RiHG wordt over het algemeen gebruiksvriendelijk beschouwd, maar de tijd voor het invullen ervan wordt als een knelpunt ervaren.

3.9 ZWEDEN

In Zweden werden grote inspanningen geleverd om het geweld tegen vrouwen te bestrijden. In 1988 werd de “Restraining Order Act” ingevoerd teneinde stalking en pesterijen tegen vrouwen tegen te gaan. Daarnaast werd in 1998 een nieuw misdrijf, grove schending van de integriteit van de vrouw (“gross violation of a woman’s integrity”), ingevoerd in het strafwetboek. Volgens het strafwetboek wordt een persoon die herhaaldelijk geweld gebruikt tegen zijn (ex-)echtgenoot of tegen de persoon met wie hij samenwoont of samengewoond heeft, gestraft met een gevangenisstraf van minimum zes maanden en maximum zes jaar.

364

3.9.1 Strafrecht

3.9.1.1

Politie

De politie in Zweden treedt in geval van partnergeweld op, volgens de algemene bevoegdheden waarover zij beschikt op basis van de politiewet. In geval van aangifte kan de politie de geweldpleger meenemen naar het politiecommissariaat om hem te verhoren.

364 M. BURMAN, “The Ability of Criminal Law to Produce Gender Equality: Judicial Discourses in the Swedish Criminal Legal System”, Violence Against Women 2010, (173) 173-174; “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Italy to United-Kingdom”, Strasbourg, januari 2007, 175; X, “Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007; Hoofdstuk 4, art. 4a Strafwetboek.

- 92 -

Na het verhoor dient de betrokkene in beginsel te worden vrijgelaten, tenzij het Openbaar Ministerie zijn aanhouding beveelt.365

3.9.1.2

Openbaar Ministerie

Het Openbaar Ministerie kan bevelen om een verdachte van partnergeweld aan te houden indien dit noodzakelijk is om te voorkomen dat hij opnieuw een misdrijf pleegt.366 De betrokkene kan ook in vrijheid worden gesteld tijdens het verloop van het onderzoek indien hij zich verbindt om zich op geregelde tijdstippen bij de politie aan te melden of een bepaalde plaats niet te verlaten. Bij de invrijheidstelling kunnen ook andere voorwaarden worden gesteld maar de wet vermeldt niet of een huis- of contactverbod mogelijk is.367 Indien het OM de verdachte in voorlopige hechtenis wenst te plaatsen, dient hij zo snel mogelijk en niet later dan de derde dag na zijn arrestatie voor een rechter gebracht te worden.368 Afhankelijk van de aard van het vooronderzoek kan de rechter de verdachte in voorlopige hechtenis houden totdat de zaak ten gronde wordt behandeld. Indien de rechter van oordeel is dat het onderzoek traag verloopt en voorlopige hechtenis niet billijk is, zal de betrokkene in vrijheid worden gesteld.369 Als alternatief voor voorlopige hechtenis kan het OM beslissen om een vrijheidsbeperkende maatregel (“restraining order”) op te leggen aan de verdachte. Deze maatregel is geen penale sanctie maar heeft een preventief en beschermend karakter. Een “basis vrijheidsbeperkende maatregel” (“basic restraining order”) kan opgelegd worden aan een persoon die actief contact zoekt met het slachtoffer met de bedoeling om haar te stalken of te pesten. Nochtans worden de noodzakelijke contacten tussen de partijen toegelaten in het kader van deze maatregel. Indien er geen risico is op toekomstige stalking of pesterijen, kan er geen dergelijke maatregel opgelegd worden. De vrijheidsbeperkende maatregel kan getransformeerd worden naar een uitgebreide vrijheidsbeperkende maatregel (“extended restraining order”). Zo kan de verdachte een bevel krijgen om een bepaald geografisch gebied niet te betreden. In 2003 werd de “Restraining Order Act” uitgebreid met twee nieuwe vormen van verbod: speciaal

uitgebreide

vrijheidsbeperkende

maatregel

(“specially extended restraining

order”) en huisverbod (“domestic exclusion order”). In geval van oplegging van het speciaal uitgebreide vrijheidsbeperkende maatregel mag de verdachte een breder geografisch gebied niet betreden. Het huisverbod impliceert dat de verdachte van partnergeweld de gemeenschappelijke woning voor een periode van maximum één maand niet mag betreden.

365 366 367 368 369

Art. Art. Art. Art. Art.

16 Politiewet. 171 Sv. 181 Sv. 183 Sv. 185 Sv. - 93 -

De beslissing tot het opleggen van vrijheidsbeperkende maatregelen (“restraining orders”) wordt door het OM genomen, maar het slachtoffer kan dit ook verzoeken via de politie. Het OM gaat over tot een dergelijke maatregel indien er risico bestaat dat de verdachte een misdrijf zal plegen tegen zijn partner, haar zal pesten of stalken. De beoordeling of er een dergelijk risico bestaat wordt in eerste instantie gebaseerd op het feit of de betrokkene al een misdrijf heeft gepleegd tegen de beschermde persoon. Indien hij in het verleden al verschillende feiten heeft gepleegd tegen zijn partner, wordt de maatregel overeenkomstig de regels opgelegd. Een vrijheidsbeperkende maatregel dient altijd gelimiteerd te worden tot een bepaalde periode maar met een maximum van één jaar (huisverbod is een uitzondering op deze regel). De betrokkene kan in beroep gaan tegen de beslissing van het OM bij de rechter. Bij overtreding van een vrijheidsbeperkende maatregel kan de overtreder een boete of een gevangenisstraf krijgen voor een periode van maximum één jaar. In

Zweden

zijn

er

initiatieven

om

daders

onderworpen

aan

vrijheidsbeperkende

maatregelen te monitoren via elektronische middelen. Het gaat om elektronische monitoring die het mogelijk maakt om te controleren of een persoon aanwezig/afwezig is op een bepaalde plaats. Er kan ook nagekeken worden waar de betrokkene zich bevindt.370 Het is niet bekend of een dergelijke elektronische monitoring al in de praktijk geïmplementeerd is.

3.9.1.3

Rechter

De rechter kan een pleger van partnergeweld veroordelen tot een voorwaardelijke straf (“conditional sentence”) indien hij van oordeel is dat een boete inadequaat is. Deze sanctie betekent dat de veroordeelde geen andere misdrijven mag plegen gedurende een periode van twee jaar. Tijdens deze periode wordt hij niet onderworpen aan enige supervisie. De wet zwijgt over de voorwaarden die de veroordeelde dient na te leven tijdens de periode van deze alternatieve straf.371 De rechter kan hem ook een probatievoorwaarde opleggen wat een strengere sanctie is dan de voorwaardelijke straf. Probatie betekent dat de veroordeelde geen andere feiten mag plegen gedurende een periode van drie jaar. Tijdens deze periode staat hij wel onder supervisie. De wet vermeldt ook hier niet uitdrukkelijk welke voorwaarden de veroordeelde kan krijgen.372

370

X, “Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007; A. PALLVIKFRANSSON, “Reinforcing restraining orders using electronic monitoring”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2005, 8; X, “Protecting women from the new crime of stalking: a comparison of legislative approaches within the European Union”, University of Modena, 2007, 40. http://stalking.medlegmo.unimo.it/RAPPORTO_versione_finale_011007.pdf 371 P.O. TRASKMAN, “Sweden”, University of Lund. http://hal.archivesouvertes.fr/docs/00/41/96/45/PDF/RAPPORTS_NATIONAUX_-_Sweden_-_Per_Ole_TRASKMAN.pdf; Hoofdstuk 27 Strafwetboek. 372 Hoofdstuk 28 Strafwetboek. - 94 -

3.9.2 Burgerlijk Wetboek In een echtscheidingszaak kan de civiele rechter beslissen welke echtgenoot verder mag wonen in de gemeenschappelijke woning totdat er een einduitspraak is in de zaak. De wet vermeldt niet op welke gronden de rechter zijn beslissing dient te baseren. De civiele rechter kan de echtgenoten ook verbieden om elkaar te bezoeken.373

3.9.3 Samenvatting In Zweden biedt zowel het straf- als het burgerlijk recht middelen voor de aanpak van partnergeweld. Deze uitspraak moeten we echter nuanceren voor wat het Zweeds burgerlijk recht betreft in die zin dat we hierover weinig informatie hebben kunnen vinden, die vertaald was naar het Engels. De politie in Zweden kan de geweldpleger meenemen naar het commissariaat om hem te verhoren. Na het verhoor dient de betrokkene in beginsel te worden vrijgelaten, tenzij het Openbaar Ministerie zijn aanhouding beveelt. Het OM kan bevelen om een verdachte van partnergeweld in voorlopige hechtenis te plaatsen of hem in vrijheid te laten onder bepaalde voorwaarden indien hij er zich toe verbindt om zich op geregelde tijdstippen bij de politie aan te melden of een bepaalde plaats niet te verlaten. Ook andere voorwaarden voor de invrijheidstelling kunnen gesteld worden maar de wet vermeldt niet of hier een huis- of contactverbod mogelijk is. Daarnaast kan het OM als alternatief voor de voorlopige hechtenis een vrijheidsbeperkende maatregel

(“restraining

order”)

opleggen

aan

de

verdachte.

De

verschillende

vrijheidsbeperkende maatregelen die het OM kan opleggen, zoals contactverbod, bevel om een bepaald geografisch gebied niet te betreden of huisverbod zijn geen penale sancties maar hebben een preventief karakter. Een vrijheidsbeperkende maatregel dient altijd gelimiteerd te worden tot een bepaalde periode. De betrokkene kan bij de rechter in beroep gaan tegen de beslissing van het OM. De rechter kan een pleger van partnergeweld veroordelen tot een voorwaardelijke straf (“conditional sentence”) maar de wet zwijgt over de voorwaarden die de veroordeelde dient na te leven tijdens de periode van deze alternatieve straf. De rechter kan hem ook een probatievoorwaarde opleggen wat een strengere sanctie is dan de voorwaardelijke straf maar de wet vermeldt ook hier niet uitdrukkelijk welke voorwaarden de veroordeelde kan krijgen. In het Zweedse huwelijkswetboek is het voorzien dat de civiele rechter in een echtscheidingszaak de gemeenschappelijke woning voorlopig kan toewijzen aan één van de

373

Hoofdstuk 14, art. 7 Huwelijkswetboek. - 95 -

partijen totdat er een einduitspraak is in de zaak. De civiele rechter kan de echtgenoten ook verbieden om elkaar te bezoeken.

- 96 -

4

CONCLUSIONS

La question de l'éloignement du domicile de l'auteur de violences conjugales comporte des applications aussi variées que peuvent l'être les systèmes juridiques. Au delà des mesures civiles et pénales déjà présentes en Belgique, l'objet de cette étude concerne une procédure qui permettrait d'éloigner l'auteur de violence du domicile afin de protéger la victime et de lui laisser un temps de réflexion lui permettant de se ressaisir. A cet égard, le nouvel accord de gouvernement prévoit la ratification par la Belgique de la Convention du Conseil de l'Europe pour la prévention et la lutte contre la violence à l'égard des femmes et la violence domestique. La Belgique devra donc prendre les mesures nécessaires pour remplir les obligations portées par celle-ci, dont les articles 52 et 53 portant respectivement sur une ordonnance d'urgence d'interdiction et une ordonnance d'injonction et de protection, qui nous concernent au premier chef. A cette fin, nous pouvons tirer des conclusions des avantages et inconvénients relevés dans les systèmes développés par chacun des pays étudiés.

1) En premier lieu, ce type d'éloignement de domicile de l'auteur de violences conjugales est élaboré en vue de réagir à une situation de crise. Cela implique, tout d'abord, que la mesure ne nécessite pas forcément l'existence d'une infraction dans le chef de l'auteur présumé ou d'une plainte de la part de la victime. C'est ici l'élément le plus essentiel. En effet, la personne qui prendra la décision d'éloigner l'auteur présumé le fait sur base du simple constat du danger pour la victime, et/ou dans certains cas, pour ses enfants. Les différences constatées dans les pays analysés résident plutôt dans la façon dont ce danger est pris en considération: qui évalue les risques et sur quelle base? Pour certains Etats, cela ne semble pas nécessaire d'être précisé: ainsi en France et au Luxembourg, c'est le juge qui prend la décision qui apprécie sur une base discrétionnaire le danger ou le caractère intolérable de la situation pour la victime. D'autres Etats, ont choisi de développer un système d'identification, de gestion et d'analyse de risques qui permet d'identifier les personnes pour qui les mesures d'éloignement du domicile sont nécessaires et/ou adaptées. Ainsi le Royaume-Uni, et son système de MARAC bien connu en la matière, l'Espagne, les PaysBas, le Canada et l'Autriche ont chacun développé ou développent leur propre modèle en vue d'atteindre une plus grande objectivité et efficacité. Il faut signaler que la Convention du Conseil de l'Europe citée plus haut impose aux Etats qui la ratifient de développer un tel modèle dans les domaines qui relèvent de son champ d'application (art 51 de la Convention).

- 97 -

Cela signifie, dès lors, que la réaction doit être rapide tout en respectant les droits de la défense et en assurant la protection des victimes. Dans la mesure où le système judiciaire et/ou policier réagit à un acte qui n'est pas encore considéré comme une infraction ou qui n'est pas forcément coulé en forme de plainte, des limites sont établies par la loi à l'encontre des dispositions prises afin de garantir l'effectivité des droits. Les délais d'intervention et de décision doivent être de ce fait précis, clairs et suffisamment courts pour être efficaces. A cet effet, le choix de l'acteur qui prend ces décisions est important et dépend fortement du système juridique concerné: les Pays-Bas laissent cette responsabilité au Bourgmestre, l’Autriche dans un premier temps à la police qui prend une décision administrative, en France, seul un juge du siège (le juge des affaires familiales) est habilité à prendre cette décision, d'autres laissent cette attribution au Ministère public, à une juridiction spécialisée (Espagne, Angleterre et Pays de Galle) ou au juge pénal. Le respect des droits de la défense se voit aussi garanti par une possibilité d'appel. Quant à la durée d'application de la mesure, elle est dans certains cas courte (10 jours aux Pays-Bas) mais renouvelable, alors que la France a choisi une durée d'application de 4 mois maximum et l’Autriche de 6 mois (dans ce cas, la décision est prise par un juge civil), qui ne peut être renouvelée qu’en cas de divorce ou de séparation de corps pour les couples mariés. De même, la protection optimale de la victime est assurée par son implication et son information quant aux mesures prises et une facilité d'accès à la procédure. Ainsi le Canada place la victime au centre de la procédure en la responsabilisant. De fait, les mesures d'éloignement du domicile ne doivent pas être prises contre la volonté de la victime, ce qui peut être contre-productif. Cela doit rester une possibilité qui dépend des circonstances de la cause (évaluation des risques, désir de la victime, éléments propres à la maison qui ne permettent pas d'y assurer la sécurité, ...). Parfois, elle ne veut tout simplement pas rester à cet endroit. Au niveau pénal, on a déjà pu constater que, par certains aspects, une politique de poursuite systématique pouvaient freiner les victimes dans leurs actes, sachant que chaque information risque de les conduire dans un engrenage judicaire. C’est le cas au Canada et certains ont critiqué dans ce sens la politique du Procureur de la République Luc Frémiot à Douai. De même, lorsque la France a légiféré sur son ordonnance de protection, elle a limité les possibilités d'introduction de la procédure à la victime et au Parquet pour cette raison, en se démarquant de l'exemple espagnol où des proches ou des associations pouvaient s'en charger. En termes d'accessibilité, l'exemple espagnol est régulièrement cité. En effet, la demande d'ordonnance de protection peut être introduite simplement en remplissant un formulaire que l'on peut trouver dans tous les lieux accessibles aux victimes de violence conjugale (greffe des tribunaux, bureaux de police, centres d'accueil et associations de femmes,...). La France s'est inspirée de cette accessibilité pour créer son propre formulaire. De plus, elle a accordé une attention particulière au coût de la procédure qui pourrait être un frein pour les victimes: celles-ci ne sont pas obligées d'être représentées par un avocat et les frais d'avocats ou d'huissiers qui pourraient s'avérer nécessaires sont - 98 -

directement pris en charge par l'aide judiciaire. Ce dernier point répond à une des conditions de l'article 53 de la Convention.

2) En deuxième lieu, l’éloignement du domicile vient s'intégrer dans un processus global et n'a pas forcément d'intérêt à exister de façon autonome même si elle doit pouvoir se prendre indépendamment de toute autre procédure (art 53 Convention). Cela signifie, tout d'abord, qu'elle n'a de sens que coordonnée au cadre politique d'ensemble qui régit la violence conjugale. Elle doit venir combler un manque qui a été identifié. C'est le cas en Belgique où l'évaluation de la Circulaire du Collège des Procureurs généraux en matière de violence entre partenaires a identifié un tel besoin dans le chef des acteurs de terrain. De plus, le Plan d’action national de lutte contre la violence entre partenaires 2010-2014 énonce dans ses mesures à prendre, une réflexion à engager en vue de pallier les lacunes de la loi de 2003. Ce besoin est souvent accentué par un manque de cohérence entre les décisions civiles et pénales qui sont prises pour une seule situation. La procédure ou l'ordonnance créée vient ainsi délimiter une troisième voie à l'intersection entre le civil et le pénal qui permet de prendre des décisions cohérentes dans l'urgence en vue d'une protection temporaire à la fois au civil et au pénal, mais qui vise souvent aussi à assurer une meilleure coordination dans la gestion future du cas entre les instances civiles et pénales. Ainsi, certains Etats ont créés des juridictions spécialisées en matière de violence conjugale et/ou envers les femmes qui traitent l'ensemble du dossier sous tous ses aspects (en Angleterre et Paysde-Galle et en, Espagne). La France, en chargeant le magistrat aux affaires familiales de prendre l'ordonnance de protection, veille à ce que ce soit la même personne qui assure la suite de la procédure au niveau civil. Dans le même temps, le Procureur de la république est partie jointe à l'audience concernant cette ordonnance et il doit fournir toute information utile au juge civil. C’est aussi le sens qu’il faut donner au choix autrichien et hollandais d’une décision administrative respectivement par la police et le bourgmestre. Ce choix a été fait dans un souci de rapidité, mais aussi afin que la décision ne soit ni civile ni pénale. Ensuite, dans tous les Etats concernés une mesure d'éloignement du domicile prévoit toujours dès l'origine la possibilité d'une prise en charge sociale, sanitaire ou psychologique de l'auteur et de la victime. L'éloignement de l'auteur présumé du domicile ne peut se concevoir sans que cette faculté n'existe. Dans certains cas, il s'agit d'une obligation (en France dans certains cas, au Luxembourg où cela va être renforcé dans le cadre du nouveau projet de loi). Un des objectifs principaux des politiques menées en matière de violence conjugale est effectivement, outre la protection de la victime, d'éviter la récidive. C'est ici aussi qu'intervient la question de l'hébergement de l'auteur expulsé de son domicile qui doit être pensée dans le cadre global. Certains Etats choisissent volontairement de ne pas traiter cette question visant par là une forme de - 99 -

responsabilisation de l'auteur (aux Pays-Bas ou en Autriche), d'autres discutent de la question au niveau politique mais les moyens en terme financier et d'infrastructure ne suivent pas (Espagne, France, Luxembourg). Enfin, cette intégration dans le processus global implique aussi une uniformité dans l'application de la loi qui devrait se traduire par des politiques coordonnées entre les différents parquets lorsqu'ils ont un rôle à jouer et par une bonne articulation entre les compétences respectives des différentes entités administratives, principalement dans les Etats fédéraux. En effet, l'on a pu voir qu'une des critiques principales à l'encontre de la France était les disparités des politiques pénales entre parquets parfois voisins. De même, les Etats fédéraux examinés (Espagne, Canada, Suisse et Autriche) ont témoigné de la difficulté d'une application uniforme de la loi fédérale en raison d'un manque de coordination. Ces disparités peuvent se résoudre par des plans d'actions nationaux, des circulaires et/ou directives ministérielles mais surtout par une formation des acteurs de la justice et de la police aux nouvelles dispositions prises.

3) En troisième lieu, pour que le système fonctionne, un certain nombre d'éléments viennent assurer son effectivité. Tout d'abord, le non-respect de la mesure d'éloignement du domicile ou de l'ordonnance qui la prévoit doit être sanctionné pénalement. Cette sanction doit être suffisamment dissuasive et mise en œuvre par les acteurs de terrain. L'on a vu que la Suisse par exemple ne prévoyait aucune sanction du non-respect des obligations prévues. Et, de façon générale, le non suivi de ces violations par les praticiens est une question sensible, à juste titre. Ensuite, une coordination uniforme doit être assurée telle que détaillé au point précédent. Ce qui signifie des plans d'actions coordonnés, des circulaires d'application et la formation des magistrats et policiers. De plus, un grand nombre d'Etats a prévu un système de surveillance électronique pour l'auteur et la victime dans les cas évalués comme les plus à risques (Canada, Espagne, France, Autriche, Pays-Bas, ...). Il s'agit, le plus souvent d'un système de bracelet électronique prévu pour l'auteur, parfois associé à un avertisseur sur lequel la victime peut appuyer si elle est en danger. Cela permet de pallier en partie la difficulté d'anticiper le non-respect de l'ordonnance. L'exemple espagnol du point de vue de la victime est intéressant. Ils ont simplement élargi le système d'alerte prévu pour les personnes âgées ou handicapées, similaire au système de vigilance tel que télésecours en Belgique. Par ailleurs, l’Espagne a développé un système spécifique d'enregistrement des données accessible aux différents acteurs concernés. Cela doit permettre d'une part une meilleure circulation de l'information en temps réel en vue d’une plus grande efficacité, et

- 100 -

d'autre part d'assurer une évaluation chiffrée des mesures prises. Le Luxembourg prévoit dans son projet de loi la création d’un tel système d’enregistrement. Nous pouvons donc affirmer que les mesures d'éloignement du domicile de l'auteur de violences conjugales prises dans l'urgence afin d'assurer un répit propice à la réflexion pour la victime ne peuvent se concevoir sans tenir compte de l'ensemble du système juridique interne et international de l'Etat concerné ainsi que des politiques qui y sont menées en matière de violence conjugale. La Belgique se doit dès lors de développer une procédure qui tienne compte de ses obligations internationales et de la cohérence du système juridique interne. Le rôle des acteurs de terrain est déterminant à cet égard. Il ne suffit pas de prendre des mesures législatives isolées, il faut en assurer l'effectivité par une politique coordonnée dans le cadre existant (le PAN, les circulaires existantes) en vue d'assurer la protection des victimes, la non-récidive des auteurs et leurs (ré-) intégration à la société. Les évolutions législatives en cours – par exemple en ce qui concerne le tribunal des famille, la réforme Saldüz et le secret professionnel – doivent aussi être prises en compte.

- 101 -

5

BESLUITEN

De toepassing van uithuisplaatsing van plegers van partnergeweld is even gevarieerd als de gerechtelijke systemen waarin uithuisplaatsing mogelijk is. Naast de burgerrechtelijke en strafrechtelijke maatregelen die al in België aanwezig zijn, heeft deze studie betrekking op een procedure waarmee de geweldpleger uit de gezinswoning kan worden verwijderd teneinde het slachtoffer te beschermen en in een reflectietijd te voorzien. In dit opzicht voorziet het nieuwe regeerakkoord in de bekrachtiging door België van het Verdrag van de Raad van Europa inzake preventie en bestrijding van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld. België zal dus de nodige maatregelen moeten nemen om de verplichtingen die hierin zijn opgenomen na te komen, in het bijzonder de artikelen 52 en 53 respectievelijk met betrekking tot een huisverbod bij hoogdringendheid en een beschikking tot beschermingsmaatregelen. Hiertoe kunnen we besluiten trekken uit de voor- en nadelen van de systemen in ieder van de bestudeerde landen.

1) In eerste instantie wordt dit soort uithuisplaatsing van de dader van partnergeweld uitgewerkt als een reactie op een crisissituatie. Vooreerst impliceert dit dat de maatregel niet noodzakelijk de aanwezigheid van een misdrijf in hoofde van de vermoedelijke dader of een klacht vanwege het slachtoffer vergt. Dit is het belangrijkste element. De persoon die de beslissing tot verwijdering van de vermoedelijke dader zal nemen doet dit immers op basis van een eenvoudige vaststelling van het gevaar voor het slachtoffer en/of in bepaalde gevallen voor zijn kinderen. De verschillen in de geanalyseerde landen zitten eerder in de manier waarop met het gevaar rekening wordt gehouden: Wie evalueert de risico’s en op welke basis? Voor sommige staten is het niet noodzakelijk dit te verduidelijken: zo is het in Frankrijk en Luxemburg de rechter die op discretionaire wijze het gevaar of het ontoelaatbare karakter van de situatie voor het slachtoffer inschat. Andere staten hebben ervoor gekozen een identificatie-, beheers- en analysesysteem van de risico's te ontwikkelen waarmee de personen kunnen worden geïdentificeerd voor dewelke de maatregelen tot uithuisplaatsing uit de gezinswoning noodzakelijk en/of gepast zijn. Zo ontwikkelen

het

Verenigd

Koninkrijk

met

zijn

gekende

MARAC-systeem,

Spanje,

Nederland, Canada en Oostenrijk elk hun eigen model of hebben dit reeds ontwikkeld met het oog op het behalen van een grotere objectiviteit en doeltreffendheid. Er moet worden opgemerkt dat het aangehaalde Verdrag van de Raad van Europa de Lidstaten verplicht een dergelijk model te ontwikkelen in de domeinen die tot het toepassingsveld behoren (art 51 van het Verdrag).

- 102 -

Dit

betekent

inachtneming

derhalve van

de

dat

de

reactie

rechten

van

snel

moet

verdediging

gebeuren, en

de

weliswaar

met

bescherming

van

slachtoffers. Aangezien het gerechtelijk en/of politioneel systeem reageert op een handeling die nog niet aanzien wordt als een misdrijf of niet per se de vorm van een klacht heeft aangenomen, worden wettelijke beperkingen voorzien ten aanzien van de getroffen bepalingen om fundamentele rechten doeltreffend te waarborgen. Daarom moeten de interventie- en beslissingstermijnen precies, duidelijk en voldoende kort zijn. Hiertoe is de keuze van de actor die deze beslissingen neemt belangrijk. Dit hangt sterk af van het betrokken gerechtelijke systeem. In Nederland ligt de verantwoordelijkheid bij de Burgemeester, in Oostenrijk in eerste instantie bij de politie die een administratieve beslissing neemt, in Frankrijk is enkel een zetelende rechter (rechter in familiezaken) bevoegd om deze beslissing te nemen. Andere landen laten deze bevoegdheid over aan het Openbaar Ministerie, een gespecialiseerde rechtsmacht (Spanje, Engeland, Wales) of aan de strafrechter. Het naleven van de rechten van verdediging wordt ook gewaarborgd door een beroepsmogelijkheid. De toepassingsduur van de maatregel is in bepaalde gevallen kort (10 dagen in Nederland), maar hernieuwbaar. Daarentegen werd in Frankrijk gekozen voor een toepassingsduur van maximum 4 maanden en Oostenrijk 6 maanden (in dat geval wordt de beslissing door een burgerlijke rechter genomen), die enkel bij echtscheiding of scheiding van tafel en bed voor getrouwde koppels kan worden vernieuwd. De optimale bescherming van het slachtoffer wordt ook verzekerd door het slachtoffer te betrekken en te informeren over de getroffen maatregelen en door een eenvoudige toegang tot de procedure. Zo plaatst Canada het slachtoffer in het centrum van de procedure door het te responsabiliseren. Maatregelen tot uithuisplaatsing van de gezinswoning moeten inderdaad niet tegen de wil van het slachtoffer worden genomen. Dit kan contraproductief werken. Uithuisplaatsing moet een mogelijkheid blijven die afhangt van de omstandigheden van de zaak (risico-evaluatie, wens van het slachtoffer, elementen eigen aan het huis die de veiligheid niet kunnen garanderen, ...). Soms wil het slachtoffer gewoonweg niet op deze plaats blijven. Op strafrechtelijk niveau kon al, aan de hand van sommige aspecten, worden vastgesteld dat een stelselmatig vervolgingsbeleid slachtoffers in hun handelingen kon afremmen, wetende dat elke informatie hen in een gerechtelijke spiraal kan meeslepen. Dit is bijvoorbeeld het geval in Canada. Sommigen hebben ook in die zin kritiek geuit op het beleid van de Procureur de la République Luc Frémiot in Douai. Daarom heeft Frankrijk bij het maken van de wet over de beschermingsmaatregelen ook de mogelijkheden om de procedure in te leiden beperkt tot het slachtoffer en het parket. Hiermee werd afstand genomen van het Spaanse voorbeeld waarbij ook naasten of verenigingen dit kunnen doen. Het Spaanse voorbeeld wordt vaak aangehaald inzake de toegankelijkheid. De beschikking tot bescherming kan immers worden aangevraagd door het eenvoudig invullen van een formulier dat verkrijgbaar is op alle plaatsen toegankelijk voor slachtoffers van partnergeweld

(griffies

van

de

rechtbanken, - 103 -

politiekantoren,

opvangcentra

en

vrouwenverenigingen, …). Frankrijk heeft zich hierop gebaseerd om zijn eigen formulier op te stellen. Bovendien werd bijzondere aandacht besteed aan de kost van de procedure, die slachtoffers zou kunnen afschrikken: men hoeft niet door een advocaat te worden vertegenwoordigd en de eventueel noodzakelijke kosten van advocaten of deurwaarders worden onmiddellijk betaald door de juridische bijstand. Dit laatste punt beantwoordt aan een van de voorwaarden van artikel 53 van het Verdrag.

2) Ten tweede past de uithuisplaatsing binnen een globaal proces en heeft het geen autonome bestaansrede ook al moet deze onafhankelijk van elke andere procedure kunnen worden genomen (art. 53 Verdrag). Dit betekent dat het enkel zin heeft indien het gecoördineerd wordt binnen het algemene beleidskader dat partnergeweld regelt. Ze moet een geïdentificeerde leemte opvullen. Dit is het geval in België waar de evaluatie van de omzendbrief van het College van procureurs-generaal inzake partnergeweld (COL 4) een dergelijke nood bij de actoren op het terrein heeft vastgesteld. Bovendien beschrijft een maatregel uit het Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld 2010-2014 (NAP) het voeren van een denkoefening om de lacunes van de wet van 2003 op te vangen. Deze

nood

wordt

vaak

benadrukt

door

een

gebrek

aan

coherentie

tussen

de

burgerrechtelijke en strafrechtelijke beslissingen die voor een enkele situatie worden genomen. De ingestelde procedure of beschikking bakent ook een derde spoor af, op de kruising van het burgerlijke en het strafrechtelijke, hetgeen toelaat om bij dringende noodzaak coherente beslissingen te nemen met het oog op een tijdelijke bescherming en eveneens gericht is op een betere coördinatie bij de toekomstige behandeling van zaak tussen

de

burgerlijke

en

strafrechtelijke

instanties.

Zo

hebben

sommige

landen

gespecialiseerde jurisdicties opgericht inzake partnergeweld en/of geweld tegen vrouwen die het gehele dossier, in al zijn aspecten, behandelen (Engeland, Wales en Spanje). Frankrijk, die de magistraten in familiale zaken belast met het nemen van de beschikkingen tot bescherming, ziet er op toe dat dezelfde persoon instaat voor het vervolg van de procedure op burgerrechtelijk niveau. De Franse procureur wordt partij bij de zitting met betrekking tot deze beschikking en moet alle nuttige informatie aan de burgerlijke rechter meedelen. Het is ook in die zin dat de Oostenrijkse en Nederlandse keuze tot een administratieve beslissing door respectievelijk politie en burgemeester moet worden begrepen. Deze keuze is erop gericht snel te kunnen handelen, maar ook ervoor te zorgen dat de beslissing noch burgerlijk noch strafrechtelijk zou zijn. Vervolgens voorziet een maatregel van uithuisplaatsing in alle betrokken landen vanaf het begin in de mogelijkheid van sociale, sanitaire, psychologische opvang van de dader en het slachtoffer. De uithuisplaatsing van de vermoedelijke dader kan niet gebeuren zonder deze mogelijkheid. In sommige gevallen is het een verplichting (in Frankrijk in bepaalde gevallen; in Luxemburg zal dit binnen het kader van het nieuwe - 104 -

wetsontwerp worden versterkt). Een van de hoofddoelstellingen van de gevoerde beleidsvormen inzake partnergeweld is, naast de bescherming van het slachtoffer, het vermijden van de recidive. Dan komt de kwestie van huisvesting van de uithuis geplaatste aan bod die in een algemeen kader moet worden bekeken. Sommige staten kiezen er vrijwillig voor deze kwestie niet te behandelen. De bedoeling is op die manier een vorm van responsabilisering van de dader na te streven (Nederland, Oostenrijk). Andere staten bespreken de kwestie op beleidsniveau, maar beschikken over onvoldoende financiële middelen en infrastructuur (Spanje, Frankrijk, Luxemburg). Deze integratie in het algemene proces zorgt ook voor een uniforme toepassing van de wet. Dit moet resulteren in een gecoördineerd beleid tussen de verschillende parketten en in een goede afstemming van de respectieve bevoegdheden van de verschillende administratieve overheden, in het bijzonder in federale staten. Een van de belangrijkste kritieken op Frankrijk was immers de verscheidenheid aan strafrechtelijk beleid tussen de – soms naburige – parketten. Zo hebben de bestudeerde federale staten (Spanje, Canada, Zwitserland en Oostenrijk) de moeilijkheid aangehaald om de federale wet op uniforme wijze toe te passen omwille van het gebrek aan coördinatie. Deze verschillen kunnen worden opgelost door het uitwerken van nationale actieplannen, omzendbrieven en/of ministeriële richtlijnen, maar vooral door een opleiding van de actoren van justitie en politie over de nieuwe regeling.

3) Een aantal elementen verzekeren de doeltreffende werking van het systeem, Ten eerste moet de niet-naleving van de maatregel tot uithuisplaatsing strafrechtelijk worden bestraft. Deze straf moet voldoende afschrikkend zijn en door de actoren op het terrein worden uitgevoerd. Zo bestaat er in Zwitserland jammerlijk geen straf voor het niet naleven van de voorziene verplichtingen. In het algemeen is het gebrek aan opvolging door professionelen van deze overtredingen een gevoelige kwestie. Ook een eenvormige coördinatie, zoals beschreven in het vorige punt, moet worden verzekerd. Dit houdt gecoördineerde actieplannen, omzendbrieven inzake de toepassing en opleiding van magistraten en politiemensen in. Bovendien heeft een groot aantal landen in een elektronisch toezichtsysteem voor de pleger en het slachtoffer voor de meest risicovolle gevallen voorzien (Canada, Spanje, Frankrijk, Oostenrijk, Nederland, ...). In de meeste gevallen gaat het om een systeem met een elektronische band voor de pleger, dat soms gepaard gaat met een melder waarop het slachtoffer bij gevaar kan drukken. Hiermee wordt deels tegemoet gekomen aan de moeilijkheid om te anticiperen op het niet naleven van de beschikking. Vanuit het standpunt van het slachtoffer is het Spaanse voorbeeld interessant. In Spanje hebben ze eenvoudigweg het meldingssysteem voor ouderen of gehandicapte personen, dat gelijkaardig is aan een bewakingssysteem zoals telehulp in België, uitgebreid.

- 105 -

Bovendien

heeft

Spanje

een

specifiek

registratiesysteem

van

de

gegevens

ontwikkeld, toegankelijk voor de verschillende betrokken actoren. Dit moet enerzijds een betere real-time informatiedoorstroming met het oog op een grotere doeltreffendheid mogelijk maken en anderzijds een kwantitatieve evaluatie van de getroffen maatregelen verzekeren. Luxemburg plant in zijn wetsontwerp het oprichten van een dergelijk registratiesysteem. We kunnen dus stellen dat de dringende maatregelen tot uithuisplaatsing van de pleger van partnergeweld, om een adempauze tot reflectie voor het slachtoffer in te lassen, niet tot stand is kunnen komen zonder rekening te houden met het interne en internationale rechtsysteem van het betrokken land, alsook met het beleid dat er tegen partnergeweld worden gevoerd. België moet dus een procedure ontwikkelen die rekening houdt met de internationale verplichtingen en de coherentie van het eigen gerechtelijke systeem. De rol van de actoren op het terrein is hiertoe bepalend. Het volstaat niet om geïsoleerde wetgevende maatregelen te treffen. De doeltreffendheid ervan moet worden verzekerd door een gecoördineerd beleid in het bestaande kader (NAP, bestaande omzendbrieven), met het oog op het waarborgen van de bescherming van het slachtoffer, het niet recidiveren van de dader en zijn (re)ïntegratie in de maatschappij. Er moet ook rekening worden gehouden met de lopende wetgevende evoluties, bijvoorbeeld inzake de familierechtbank, de Salduzhervorming en het beroepsgeheim.

- 106 -

6

RECOMMANDATIONS

6.1 L’éloignement de domicile : une réaction à une situation de crise. L’éloignement de domicile est avant toute chose une réaction à une situation de crise. Il a donc pour objet la gestion du risque encouru par une victime dans une situation donnée en proposant une période sécurisée durant laquelle les protagonistes pourront décompresser et réfléchir à la suite des évènements. Ainsi, il sera important de trouver un juste équilibre entre la protection de la victime et le respect des droits fondamentaux défendus par la convention européenne des droits de l’Homme.

Recommandation 1: garantir l'immédiateté de la mesure d'éloignement et la protection optimale de la victime Aanbeveling 1 : de onmiddellijke toepassing van de maatregel van huisverbod en een optimale bescherming van het slachtoffer garanderen

L’objectif d'une mesure telle que l'éloignement du domicile est d'intervenir immédiatement et de manière préventive face à des situations de crise, même lorsque des faits punissables n’ont pas (encore) été commis afin de garantir la sécurité de la victime. Un grave danger pour la sécurité d’une ou plusieurs personnes doit être une raison valable pour ordonner un éloignement du domicile.

Un éloignement du domicile doit donc

être possible en cas de risque pour la sécurité de la victime, même s’il n’y a pas de plainte formelle ou de délit. La violence physique n’est pas le seul critère dont il faut tenir compte pour ordonner un éloignement du domicile ; la violence sexuelle, psychique ou économique, de même que le harcèlement et les brimades doivent également être pris en considération.

De plus, l’éloignement du domicile doit, tout comme aux Pays-Bas,

s’appliquer aux autres formes de violence domestique telles que la maltraitance d’enfants ou de personnes âgées. Différents éléments sont avancés dans le cadre de la convention du Conseil de l'Europe afin de garantir l’immédiateté de la mesure de protection et de dépasser les obstacles potentiels à son application. Ainsi, nous devrions être attentifs à ce que la mesure de protection ne constitue pas une charge financière ou administrative excessive dans le chef de la victime. En outre, elle devrait pouvoir être prononcée de façon provisoire « ex parte » et ne devrait pas nécessiter l’introduction d’une procédure de divorce ou de poursuite pour pouvoir être adoptée. Enfin, étant axée sur la notion de risques encourus par la victime et non la commission d’une infraction, elle ne devrait pas exiger des - 107 -

éléments de preuve indépendants (tels un certificat médical, un PV de police …) pour pouvoir être adoptée sans pour autant limiter les éléments objectifs sur base desquels les risques pourront être évalués. Par ailleurs, ces notions d’urgence et d’immédiateté seront déterminantes dans le choix des acteurs chargés d’appliquer et de faire appliquer les ordonnances de protection. Il ressort de la présente étude que les pays étudiés ont accordé à des acteurs différents le pouvoir d'ordonner un éloignement du domicile. En Autriche par exemple, la décision d’éloignement peut être prise tout d’abord par la police. Aux Pays-Bas, elle peut être prise par le bourgmestre (ou par l’officier de justice mandaté par ce dernier) tandis qu’en Suède c’est le Ministère public qui s’en charge et en France et en Espagne, la décision relève de la compétence d'un juge. L’expérience de la France nous apprend certaines choses concernant les acteurs pertinents pour l’application de cette mesure. Car, si le délai de 4 mois semble très confortable pour la victime, le fait que les ordonnances doivent être prononcées par un juge en audience, même si c’est en référé, et qu’elles ne commencent à courir qu’à partir du prononcé de la décision peut être contreproductif. En effet, au vu de l’encombrement judiciaire et des termes du délai restant imprécis (« les délais les plus brefs »), certains avocats soulignent que quelques semaines peuvent s’écouler avant l’éloignement effectif de l’auteur de violences ce qui pose question quant à la gestion de la situation de crise à proprement parler. Ainsi, les acteurs les plus opportuns pour la Belgique nous semblent être: le procureur du Roi pour décider de l’éloignement et la police pour constater les risques et/ou les infractions. En effet, ce magistrat joue un rôle central au niveau de l'arrondissement judiciaire. Point stratégique entre la police, le parquet et les instances d'aide, il est aussi le membre de la magistrature le plus apte à réagir rapidement à une situation de crise. Enfin, ses relations avec la police lui permettront de suivre l'évolution de la situation de près et d'adapter, le cas échéant les conditions de cet éloignement. Par ailleurs, il serait intéressant de réfléchir aux moyens à mettre à disposition des policiers qui, en tant qu'acteurs de première ligne, sont directement confrontés à la crise conjugale et appliqueront les décisions prises par la magistrature.

- 108 -

Recommandation 2: évaluer et objectiver les risques attachés à la situation afin de déterminer les modalités de la mesure. Aanbeveling 2 : evalueren en objectiveren van de risico’s verbonden aan de situatie met de bedoeling de modaliteiten van de maatregel te bepalen

Cet élément, ayant pour objectif d’identifier les situations à hauts risques et d’en protéger les victimes, est central dans le cadre des mesures de protection. De plus, il est prescrit par la convention du Conseil de l'Europe. À titre de bonne pratique, citons l’exemple de l’Angleterre et du Pays de Galles où il existe une “Multi Agency Risk Assessment Conference (MARAC)” au sein de laquelle sont représentés tous les acteurs jouant un rôle dans la protection des victimes. L’intervention du modèle MARAC consiste en une évaluation des risques dans tous les cas de violence domestique donnés, de manière à identifier les victimes dont le risque d’atteinte à la sécurité est le plus élevé. Au Pays-Bas, c’est tout d’abord la police qui détermine l'existence d'une menace de violence domestique. C’est ensuite au bourgmestre (ou à l’officier de justice) de décider de l’opportunité d’un éloignement du domicile sur la base d’un instrument d’évaluation des risques de violence domestique (Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld - RiHG). Nous avons observé une série d’instruments dans les différents pays étudiés et nous constatons qu’il n’en existe aucun en Belgique. Or, la mise sur pied d'un système d'évaluation du risque constituerait un outil précieux et serait la base d'une analyse systématisée de la crise, d’un enregistrement objectif et complet de celle-ci, et d’une homogénéisation des pratiques. Ainsi, il serait opportun de développer un système d’évaluation des risques en Belgique dans le respect du droit de la défense, de la sécurité de la victime et des spécificités du secret professionnel en la matière. Pour ce faire il serait intéressant que la coordination du Plan d’Action National s’en saisisse

afin que

tous les acteurs pertinents soient

effectivement impliqués et qu’un système coordonné et efficace puisse en découler.

Recommandation 3 : déterminer préalablement la durée de la mesure. Aanbeveling 3 : de duur van de maatregel vooraf bepalen

Dans un souci de sécurité juridique, il est indispensable de déterminer la durée de toute mesure législative adoptée et son caractère renouvelable potentiel. La convention du Conseil de l’Europe, que la Belgique prévoit de ratifier, souligne l'importance d’une telle précision. - 109 -

Il ressort de la présente étude que la durée moyenne de l'éloignement du domicile varie selon les pays de 10 jours (avec ou sans possibilité de prolongation) à six mois (sans possibilité de renouvellement sauf si une procédure de divorce a été entamée). Aux PaysBas par exemple, une période de 10 jours renouvelable jusqu'à 4 semaines maximum est considérée comme suffisante pour que la menace de violence domestique soit écartée et pour assurer la sécurité de la victime. L’objectif du caractère limité de la durée d’éloignement est de créer une période d’accalmie afin de pouvoir mettre en place une aide adaptée et d'éviter que la situation ne se dégrade davantage. Pour pouvoir garantir une sécurité maximale pour la victime, il faut une possibilité de prolongation de la période d’éloignement au cas où la menace d’un danger ou de graves suspicions en la matière persisteraient. La suppression de l’éloignement doit également être possible au cas où les faits et les circonstances pourraient engendrer une telle situation. Concernant le renouvellement de la mesure, deux options, ayant chacune leurs avantages et inconvénients, sont envisageables. D’une part, la prolongation aux mains du procureur du Roi favoriserait l’immédiateté de la protection et ainsi la sécurité de la victime, mais pourrait réduire l’accès aux droits de l’auteur. D’autre part, le juge pourrait quant à lui garantir le respect des droits de l’auteur, mais risquerait de ne pas pouvoir répondre dans un délai suffisamment court pour assurer la sécurité de la victime. Il sera par contre indispensable de faire appel à la magistrature assise pour toute voie de recours. Il nous semble donc important d’adopter un délai permettant à la fois aux protagonistes de se poser et de réfléchir aux options qui s’offrent à eux et à la fois, de respecter les droits de la personne jusqu'ici présumée innocente. Trois éléments seront donc incontournables dans la détermination du délai de la mesure de protection : •

la nécessité d’un terme bref lorsqu’une mesure est adoptée sans l’intervention d’un juge

•

une période minimale de 10 jours pour garantir son efficacité

•

la possibilité du renouvellement de celle-ci après révision de la situation

- 110 -

Recommandation 4: diffuser largement l’information afin que la mesure soit accessible et connue des victimes (potentielles). Aanbeveling 4 : de informatie wijd verspreiden zodat de maatregel toegankelijk is en gekend is bij (potentiële) slachtoffers

Beaucoup de victimes hésitent à faire appel à la police de peur qu’une procédure judiciaire ne se mette en mouvement. Il est donc important de trouver une façon d’informer celles-ci non seulement de l’existence de cette mesure mais aussi des conséquences qu’elle implique et qu’elle n’implique pas (la mise en route automatique de poursuites pénales par exemple). Ainsi, outre les services spécialisés en la matière, le monde de l’enseignement, le milieu hospitalier, les services publics, le secteur associatif, les services d’aide et de protection de la jeunesse, etc devraient être formés aux outils juridiques existants et capables d’une réorientation pertinente en cas de besoin. A ce titre, les initiatives de sensibilisation et de formation prévues par le Plan d’Action National dans le cadre de la lutte contre la violence intrafamiliale pourraient constituer une opportunité. De plus, il faudra s’assurer que les victimes puissent facilement avoir accès à cette procédure. Ceci implique donc que les démarches à effectuer pour réclamer cette mesure soient simples et que les services judiciaires et policiers ne soient pas les seuls organismes au sein desquels elles puissent être entamées. L’Espagne, par exemple, met l’ordonnance de protection à disposition de sa population par le biais d’un simple formulaire à remplir auprès des services de police, des greffes et des services sociaux de première ligne.

Recommandation 5: consulter la victime et la placer au centre du processus Aanbeveling 5 : het slachtoffer raadplegen en in het middelpunt van de procedure plaatsen

La victime est effectivement la personne possédant la meilleure connaissance de sa situation individuelle. Cependant, elle est aussi fragilisée par son vécu et pourrait être soumise à diverses pressions. Il faudra donc en tenir compte de l'aborder de façon adéquate et professionnelle afin d'éviter les mécanismes de victimisation secondaire et d'aboutir à un résultat optimal. A cet effet, il nous semble important que la circulaire COL 4/2006 relative à la politique criminelle en matière de violence dans le couple (ci-après dénommée - 111 -

COL 4) décrive les modalités d'entrée en contact avec la victime, la manière dont le degré de risque peut être évalué ainsi que les autorités (spécifiquement formées à cet effet) qui se chargeraient de cette mission. Le Canada par exemple, met en exergue l'importance de placer la victime au centre des décisions concernant d'une part, l'évaluation du risque et d'autre part, la détermination des conditions de l'ordonnance de protection. Aux Pays-Bas, la victime doit d’abord être auditionnée avant que l’éloignement soit ordonné, à moins que cette dernière ait ellemême demandé ou si, logiquement, elle ne s’opposera pas à l’ordonnance d’éloignement. En outre, nous garderons à l’esprit l’importance de ramener la victime à l’avant plan s’il est décidé que les dénonciations peuvent être effectuées par un tiers. A ce sujet les pratiques sont aussi variables que les avis. L'Espagne, impose aux entités ou organismes d'aide ayant connaissance d'une situation de violence conjugale de les dénoncer au tribunal de la famille ou au procureur. La France quant à elle a décidé de limiter la possibilité de porter plainte à la victime et au Ministère Public. Quel que soit le choix que la Belgique fera, il est primordial de tenir compte des effets pervers et du caractère contreproductif potentiel de faire porter la décision d'un éloignement de domicile à un tiers ou une institution d'aide (dans le cadre d’une situation de dépendance financière ou autre par exemple) à l’encontre des désirs de la victime. Il faudra donc toujours ramener la victime au centre des procédures et décisions en la matière et garder en tête l'importance de la responsabiliser afin qu’une forme de dépendance ne se substitue pas à une autre.

Recommandation 6: favoriser une communication rapide et efficace entre la victime et l'autorité chargée d'assurer sa protection. Aanbeveling 6 : een snelle en effectieve communicatie tussen het slachtoffer en de overheid die bevoegd is voor hun bescherming, bevoordelen

Les exemples rencontrés dans les pays que nous avons étudiés sont de l’ordre d’une ligne téléphonique spécifique ou encore d’un système de téléassistance tel que prévu pour les personnes handicapées ou âgées. En Norvège par exemple, on utilise des systèmes d'alarme mobiles permettant à la police de localiser plus rapidement la victime potentielle et de communiquer directement avec elle. Par ailleurs, il peut être important de limiter le nombre d’intermédiaires entre la victime et la personne chargée de sa protection. Idéalement, une seule personne, ou à tout le moins, un seul service devrait centraliser la sécurité de la victime et pourra être contactée directement 24h/24 afin de faciliter et stimuler la communication. Ainsi, aux Pays-Bas, des « case managers » sont chargés de coordonner les situations individuelles et leur suivi. Des initiatives locales similaires ont été prises dans d’autres - 112 -

Etats. Quant à l’Espagne, elle centralise l’ensemble des informations au sein d’un seul point de contact par territoire qui doit informer la victime des mesures prises.

Recommandation 7 : prévoir les différentes modalités que la mesure peut recouvrir. Aanbeveling 7 : de verschillende modaliteiten die de maatregel kan inhouden, voorzien

Tout

d'abord,

les

ordonnances

de

protection,

si

elles

peuvent

être

adoptées

indépendamment de toute poursuite pénale, restent des mesures contraignantes, restreignant la liberté d'un individu et pouvant mener à des poursuites judiciaires. Il est donc primordial qu'elles soient prononcées de façon claire et non ambiguë afin que l'auteur des violences puisse en connaître la teneur exacte. Les modalités principales qu’une ordonnance de protection doit contenir sont énumérées dans la Convention du Conseil de l’Europe. On y retrouve : l’ordre de quitter le domicile de la victime, l’interdiction d’y revenir et l’interdiction de contacter la victime. A la lumière des autres systèmes, nous constatons que ces conditions sont systématiquement reprises tout en étant, parfois, assorties d’autres éléments tels que l'interdiction de porter une arme, de consommer des substances psycho actives, l'engagement de ne pas troubler l'ordre public… Quelles que soient les conditions adoptées pour chaque situation, il sera important d’être attentif, d’une part à ce que l’auteur des violences soit clairement informé des injonctions et interdictions qui lui sont appliquées et d’autre part, que cellesci soient choisies en fonction des éléments précis de la situation individuelle. En Autriche

et

aux

Pays-Bas

par

exemple,

l'endroit

sur

lequel

porte

l'ordonnance

d'éloignement est explicitement mentionné afin que la personne éloignée soit clairement informée des lieux qui lui sont interdits. On mentionne également le nom des personnes avec lesquelles il est interdit de prendre contact, afin que le bourgmestre puisse faire des exceptions si l'interdiction n'est pas souhaitable vis-à-vis de certains membres du foyer.

- 113 -

Recommandation 8: envisager des voies de recours pour l'auteur de violences ainsi que la possibilité d'adapter les conditions de la mesure à la demande de celui-ci. Aanbeveling 8 : beroepsmogelijkheden voor de geweldpleger voorzien net zoals de mogelijkheid de voorwaarden van de maatregelen aan te passen als gevolg hiervan

Ici encore, la convention du Conseil de l’Europe, dans le souci du respect des droits de la défense et des règles de base d'un procès équitable et impartial, souligne l’importance de voies de recours et d’adaptation de la mesure. Sur ce point, l’ensemble des pays étudiés a prévu ce processus. Notons que, s’il est indispensable de respecter ces principes législatifs, il est aussi important qu’ils ne fassent pas obstacle à la sécurité de la victime. Ainsi, les dispositifs de recours que nous prévoirons en Belgique ne pourront pas être suspensifs des ordonnances de protection et leurs modalités devront être déterminées dans les outils législatifs les régulant. En outre, ils devront être assumés par un membre de la magistrature assise.

6.2 Intégration

des

mesures

dans

un

processus

global.

6.2.1 Uniformisation, centralisation et transparence de la mesure. Recommandation 9: uniformiser, clarifier et articuler la mesure de protection au sein de la politique criminelle en matière de violence conjugale. Aanbeveling

9:

de

beveiligingsmaatregel

uniformiseren,

verduidelijken

en

vertalen in het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld

La mesure d'éloignement de domicile nécessite différentes modifications législatives afin d'être applicable sur le territoire Belge et de s'inscrire dans un cadre légal. Parallèlement, il serait intéressant de l'intégrer dans la circulaire COL 4 afin que sa place dans la politique criminelle en matière de violence intrafamiliale soit clairement définie. Ainsi, il faudrait être attentif à mettre cette circulaire à jour en y intégrant: •

la description de la mesure en termes clairs et concrets afin d'éviter toute - 114 -

définition abstraite qui pourrait prêter à interprétation. •

le rôle de chaque acteur ainsi que les procédures qu’ils devront appliquer.

La création d'une loi, aussi pertinente soit-elle, ne peut donner de résultat que si son application est effective. Or, la réalité nous a montré à différentes reprises que les mentalités, les pratiques, les habitudes changent difficilement et font parfois obstacle à l'évolution du système judiciaire. Ainsi, il serait indispensable de s'assurer que la circulaire soit connue des acteurs censés l'appliquer et que ceux-ci soient responsabilisés quant aux effets potentiels d'un dysfonctionnement dans l'application de la mesure de protection. Dans le cadre d’une politique criminelle plus globale, et dans la mesure où différents acteurs sont impliqués dans le processus, une réflexion pourrait être menée au sein de la coordination du Plan d’Action National afin de développer un système intégré, intégral et cohérent clarifiant et articulant le rôle et les missions de chacun.

Recommandation 10: être attentif à l'accessibilité, la disponibilité et la formation des acteurs impliqués dans le processus Aanbeveling 10 : waakzaam zijn voor de toegankelijkheid, beschikbaarheid en de vorming van de betrokken actoren

La circulaire COL 4 prévoit la formation des magistrats de référence en matière de violence intrafamiliale afin qu’ils acquièrent l’expertise nécessaire à la gestion de leur mission. Il va de soi qu’une information spécifique relative aux ordonnances de protection en Belgique devra y être intégrée afin qu’ils puissent les appliquer correctement et en informer les services de police de leur arrondissement judiciaire, les autres magistrats et le secrétariat du parquet. Cette même circulaire prévoit aussi la formation d’au moins un fonctionnaire par zone de police par les autorités chargées de cette mission. Enfin, au niveau local, le conseil d’arrondissement pour une politique en faveur des victimes devra prendre des initiatives en collaboration avec les services actifs dans le domaine de la violence entre partenaires afin de former les policiers, magistrats et tout autre acteur intervenant de près ou de loin dans la problématique. L’accessibilité et la disponibilité des acteurs seront aussi fonction d’une description claire du rôle, des missions et des limites de chacun afin de permettre un dispositif d’orientation pertinent. Le Plan d'Action National prévoit de mener une réflexion, au sein du groupe interdépartemental, sur la mise en œuvre d’un accord de collaboration entre la justice, l’intérieur, les communautés et les régions en matière de violence entre partenaires. Cet accord de collaboration pourrait être le berceau d'une action coordonnée, transversale et pluridisciplinaire en matière de violence conjugale. Il serait intéressant d'y aborder la question des ordonnances de protection, une fois le dispositif adopté, afin d'évaluer les obstacles et nécessités de chaque niveau d'intervention. - 115 -

Recommandation 11: être attentif à la cohérence et la coordination entre les différents types de procédures entamées Aanbeveling 11 : waakzaam zijn voor de coherentie en coördinatie van de verschillende types van procedures

Afin d'assurer une certaine cohérence entre les voies accessibles (civile, pénale, « protectionnelle ») et les décisions qui se prennent à ces différents niveaux, il serait intéressant de déterminer un acteur central permettant de faire le lien entre les divers degrés de procédure. En France par exemple, le dossier est traité au tribunal des familles (tribunal civil) et le procureur est partie jointe à l'affaire. Ainsi, il sera informé de tout élément civil intéressant dans le cadre d'une poursuite potentielle et, à l'inverse, il pourra transmettre toute information pénale utile. En Espagne, le procureur est aussi convoqué lors de la détermination de l'ordonnance de protection (versant civil) et le juge civil peut prendre des mesures pénales si nécessaires. Dans certaines régions d’Angleterre et du Pays de Galles, il existe des tribunaux spécialisés dans la violence domestique (“Domestic Violence Courts”) au sein des “magistrates’ courts”. Ces tribunaux stimulent une approche intégrale du phénomène et permettent une meilleure coordination entre les acteurs concernés, tels que la police, le parquet, les juges, les services de probation et les services d’aide aux victimes. Dans le cadre de la Belgique, le procureur du Roi semble être l’intervenant le plus pertinent pour assumer cette tâche. En effet, de par le rôle centralisateur qu’il joue au niveau de son arrondissement et étant l'acteur le plus apte à décider de l'éloignement de domicile, il est aussi la personne la mieux placée pour suivre les différentes procédures et diffuser les informations y étant divulguées. Il serait intéressant de mener une réflexion sur la façon dont il pourrait être partie jointe aux différentes procédures dans le respect de sa charge de travail et des autres responsabilités qu'il a à assumer. Par ailleurs, il serait pertinent, comme précisé dans le Plan d’Action National, de réviser la loi de 2003 sur l’attribution du logement familial en cas de violence conjugale et de l’intégrer au processus d’uniformisation et de cohérence générale que nous tentons de poursuivre.

- 116 -

6.2.2 Versant psycho-social Recommandation 12: intégrer un volet psycho-social à la mesure Aanbeveling 12 : een psycho-sociaal luik bij de maatregel voorzien

Un accompagnement devrait être prévu dès le départ, pour la victime, en termes psychologiques, psycho-sociaux, administratifs, juridiques... mais aussi pour l'auteur afin de le responsabiliser et de l'éduquer à une autre forme de gestion de conflits et ainsi, lutter contre la récidive. Un pas supplémentaire pourrait être envisagé par l'instauration d'un aspect pro actif du volet psycho-social. Ainsi, le Luxembourg, par exemple, permet aux services sociaux de contacter les victimes lorsqu'une situation de violence intrafamiliale leur est dénoncée. Par ailleurs, son projet de loi (2010) voudrait obliger l'auteur à se présenter auprès d'un service spécialisé avant la fin de la mesure d'expulsion dont il fait l'objet. En cas de non présentation spontanée, il propose d'autoriser ces services à contacter l'auteur de façon proactive afin d'organiser les modalités de son suivi et de son accompagnement et de contacter le parquet le cas échéant. Aux Pays-Bas, une aide est directement mise en place pour toutes les personnes concernées (les personnes éloignées comme celles qui restent au domicile et éventuellement les enfants présents), ce dès d’une mesure d’éloignement de durée primaire a été ordonnée. La personne éloignée du domicile doit indiquer l'endroit où il va s’installer et la manière dont on peut le joindre, de sorte que les services d’aide puissent le contacter. Cette aide appelée le « trajet de 10 jours » est une forme d’intervention de crise. Après ces dix jours, les personnes suivies seront prises en charge par d’autres assistants sociaux. La coordination de cette aide est assurée par un case manager (gestionnaire de cas). Il est important de garder à l'esprit que la violence conjugale ne peut être géré que de façon multidisciplinaire et que les réponses pénales et civiles, si elles sont importantes, ne peuvent suffire à l'éducation et à la responsabilisation des partenaires sur le long terme. En outre, il sera indispensable d'insérer ces dispositifs psycho-sociaux dans un processus global afin de ne pas provoquer de fracture entre la gestion judiciaire de

la problématique

et

l'accompagnement

des parties.

Ainsi

en

Belgique,

cette

pluridisciplinarité, mobilisant les compétences d’entités fédérées et fédérales, impose une coordination au sein même du Plan d’Action National. L’éloignement de domicile pose évidemment la question du logement de l’auteur expulsé. A ce sujet, les avis et les expériences sont mitigés. Certains pays (Canada, Suisse) considèrent que l'absence d'institution résidentielle pouvant accueillir les personnes expulsées du domicile constituent un manquement dans les dispositions étatiques et réduit l'effectivité des législations en la matière. D'autres (Pays-Bas, Autriche), pensent que le - 117 -

fait même de confronter l'auteur à la nécessité de se reloger pour une durée déterminée constitue une forme de responsabilisation. Quel que soit le choix posé par les autorités compétentes en la matière (gestion ambulatoire ou résidentielle de l'auteur), il est important de garder à l'esprit d'une part, l'importance d'un accompagnement psycho-social spécifique pour l'auteur afin de lutter contre la récidive et, d'autre part, d'insérer ce dispositif dans un ensemble cohérent et articulé de mesures pluridisciplinaires. Enfin, il est important de tenir compte de certains mécanismes auxquels la victime pourrait être confrontée dans le cadre de son couple. Les dépendances financière, statutaire, sociale, linguistique… sont autant d’éléments qui pourraient non seulement freiner la victime dans la mise en route d’une procédure (quelle qu’elle soit), mais aussi mettre celle-ci en réelle difficulté en l’absence de son conjoint, ne serait-ce que pour 10 jours. Il serait donc intéressant de s’interroger, notamment dans le cadre du Plan d’Action National, sur les éléments de réponse existants et à développer pour rendre cette mesure accessible aux personnes en situation précaire.

6.3 Assurer l’effectivité de la mesure

Recommandation 13: organiser le suivi et le contrôle de ces mesures. Aanbeveling 13 : de opvolging en de controle van deze maatregelen organiseren

La crédibilité du système trouvera sa source dans le suivi et le contrôle des mesures de protection. Or, nous constatons que ces éléments font défaut dans beaucoup de pays. Que ce soit au niveau de l'enregistrement des ordonnances, de leur centralisation, de leur suivi ou de la sanction de leur violation, il semblerait que l'ensemble du dispositif soit encore à finaliser pour beaucoup d'États l'ayant adopté. Il ne suffit donc pas de prononcer un éloignement de domicile, tout comme il ne suffit pas de voter une loi, pour que celui-ci atteigne les résultats escomptés, il faut se donner les moyens de suivre le déroulement du processus et de contrôler la violation potentielle de celui-ci. Pour ce faire, il sera primordial d'être attentif à: 1

la mise sur pied d’un système d'enregistrement permettant de centraliser les ordonnances de protection, mais aussi tout élément utile à la gestion des situations individuelles. En outre, la Convention du Conseil de l’Europe prescrit que toute ordonnance soit versée aux dossiers et mentionnée dans le cadre des diverses procédures. - 118 -

En Espagne, par exemple, la loi prévoit l'enregistrement de toute ordonnance dans un registre central pour la protection des victimes de violence domestique afin qu'à tout stade de la procédure, les autorités concernées aient accès à l'historique judiciaire de la situation. D'autre part, toute action ou donnée sur le cas est consignée dans une base de données spécifique afin que chaque acteur compétent puisse y avoir accès en vue de répondre de façon adéquate à tout incident. 2

l'accessibilité de cette base de données à toute personne chargée du suivi et du contrôle de la mesure, afin qu'elle soit informée de l'état de récidive potentiel de l'auteur, des procédures en cours, de la nature des violences et des personnes ressources intégrées dans le processus

3

la surveillance des auteurs à « plus haut risque » tel un bracelet électronique apposé à la personne expulsée. Ce système de détection est adopté dans de nombreux pays : Suède, Norvège, Pays-Bas, France, Espagne, Autriche, Canada…

4

la détermination d'une sanction dissuasive, effective et proportionnée – prescrite par la convention du Conseil de l'Europe - pour toute violation d'une mesure d'éloignement. En outre, la détention préventive de l’auteur ne respectant pas les injonctions et interdictions lui étant appliquées devrait être envisageable afin de protéger la victime.

5

l'évaluation des effets des mesures de protection, de leur application et des difficultés y étant attachées afin de continuellement faire évoluer le système.

Il existe déjà en Belgique une multitude d'acteurs pouvant être intégrés au contrôle et au suivi des auteurs éloignés du domicile. Les maisons de justice, services d'aide aux justiciables, services d'aide aux détenus sont autant d'organismes pouvant suivre le conjoint violent, le soutenir dans un processus évolutif et/ou contrôler le respect effectif des conditions de l'ordonnance.

- 119 -

7

AANBEVELINGEN

7.1 Uithuisplaatsing: een reactie op een crisissituatie

De uithuisplaatsing is in de eerste plaats een reactie op een crisissituatie. Deze heeft tot doel het risico voor het slachtoffer in een welbepaalde situatie te beheersen door een geruststellende periode voor te stellen waarin de protagonisten op adem kunnen komen en over het vervolg van de gebeurtenissen kunnen nadenken. Het zal belangrijk zijn een goed evenwicht te vinden tussen de bescherming van het slachtoffer en het naleven van de fundamentele rechten uit het Europees verdrag voor de rechten van de mens.

Recommandation 1: garantir l'immédiateté de la mesure d'éloignement et la protection optimale de la victime Aanbeveling 1 : de onmiddellijke toepassing van de maatregel van huisverbod en een optimale bescherming van het slachtoffer garanderen

De bedoeling van een maatregel als het huisverbod is om onmiddellijk en preventief in te kunnen grijpen in crisissituaties, zelfs wanneer er (nog) geen strafbare feiten zijn gepleegd, teneinde de veiligheid van het slachtoffer te garanderen. Een ernstig gevaar voor de veiligheid van één of meer personen dient voldoende te zijn om een huisverbod op te leggen. Aldus dient een huisverbod, los van een formele klacht of een misdrijf, ook mogelijk te zijn in geval van een risico voor de veiligheid van het slachtoffer. Niet alleen fysiek geweld, maar ook seksueel, psychisch of economisch geweld, stalking en pesterijen, dienen in aanmerking genomen te worden bij het opleggen van een huisverbod. Bovendien dient het huisverbod, zoals in Nederland, ook van toepassing te zijn op andere vormen van huiselijk geweld zoals kinder- en ouderenmishandeling. In het kader van het Verdrag van de Raad van Europa worden verschillende elementen aangereikt om de onmiddellijke werking van de beschermmaatregel te waarborgen

en

de

mogelijke

hindernissen

voor

de

toepassing

ervan

te

overstijgen. Er zou moeten worden op toegezien dat de beschermingsmaatregel geen overdreven financiële of administratieve last voor het slachtoffer vormt. Bovendien zou deze op voorlopige wijze "ex parte" moeten kunnen worden uitgesproken en zou er geen inleiding tot echtscheiding- of vervolgingsprocedure nodig moeten zijn om te worden goedgekeurd. Aangezien de maatregel gericht is op de risico's voor het slachtoffer en niet op het plegen van een misdrijf, zouden geen onafhankelijke bewijselementen moeten - 120 -

vereist zijn voor de goedkeuring van de maatregel (zoals een medisch attest, een PV van de politie, …), zonder evenwel de objectieve elementen op basis waarvan de risico’s kunnen worden geëvalueerd te beperken. Bijgevolg zullen deze begrippen van spoed en onmiddellijke werking bepalend zijn in de keuze

van

de

actoren

die

belast

worden

met

het

toepassen

van

deze

beschermingmaatregelen. Uit onderhavige studie blijkt dat de bestudeerde landen de bevoegdheid om een huisverbod op te leggen aan verschillende actoren hebben toevertrouwd. Als voorbeeld kan vermeld worden dat in Oostenrijk de beslissing tot huisverbod in eerste instantie door de politie wordt genomen, in Nederland door de burgemeester (of de door hem gemandateerd officier van justitie), in Zweden door het Openbaar Ministerie en in Frankrijk en Spanje door een rechter. Uit de ervaring van Frankrijk kunnen sommige zaken met betrekking tot de relevante actoren voor de toepassing van deze maatregel worden afgeleid. Hoewel de termijn van 4 maanden bijzonder comfortabel lijkt, kan het feit dat de beschikkingen door een rechter in terechtzitting moeten worden uitgesproken, ook al is dit in kortgeding, en deze slechts vanaf de uitspraak van de beslissing beginnen te lopen, contraproductief werken. Gelet op de gerechtelijke achterstand en de onduidelijk blijvende termijnen ("zo snel mogelijk"), benadrukken sommige advocaten dat enkele weken kunnen verstrijken alvorens de pleger van de gewelddaden daadwerkelijk uit huis wordt geplaatst. Dit doet vragen rijzen over het eigenlijke beheer van de crisissituatie. Aldus lijken ons voor België de meest geschikte actoren de procureur des Konings om te beslissen over de uithuisplaatsing en de politie om de risico's en/of misdrijven vast te stellen. De procureur des Konings (PK) speelt immers een centrale rol op het niveau van het gerechtelijk arrondissement en vormt het strategische punt tussen de politie, het parket en de hulpverlenende instanties. De PK is ook het lid van de magistratuur dat het snelste kan reageren op een crisissituatie. Zijn relaties met de politie zullen hem de mogelijkheid geven de evolutie van de situatie van dichtbij op te volgen en de voorwaarden van de uithuisplaatsing zo nodig aan te passen. Bovendien zou het interessant zijn na te denken over de middelen die ter beschikking worden gesteld van de politie die als eerstelijnsactor rechtstreeks geconfronteerd wordt met de crisissituaties en de door de magistratuur genomen beslissingen moeten toepassen.

- 121 -

Recommandation 2: évaluer et objectiver les risques attachés à la situation afin de déterminer les modalités de la mesure. Aanbeveling 2 : evalueren en objectiveren van de risico’s verbonden aan de situatie met de bedoeling de modaliteiten van de maatregel te bepalen

Dit element dat gericht is op het identificeren van hoge risicosituaties en het beschermen van de slachtoffers staat centraal in het kader van de beschermingsmaatregelen. Bovendien wordt het opgelegd door het Verdrag van de Raad van Europa. Bij wijze van goede praktijk kan vermeld worden dat er in Engeland en Wales een “Multi Agency Risk Assessment Conference (MARAC)” bestaat waarin alle actoren die een rol spelen in de bescherming van slachtoffers vertegenwoordigd zijn. Het MARAC-model interventie houdt risicotaxatie in van alle aangegeven gevallen van huiselijk geweld, om slachtoffers met het hoogste veiligheidsrisico te identificeren. In Nederland bepaalt de politie in eerste instantie of er sprake is van een dreiging van huiselijk geweld. Vervolgens beoordeelt de burgemeester (of de officier van justitie) of een huisverbod al dan niet opgelegd moet worden op basis van het Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld (RiHG). We hebben een reeks instrumenten in de verschillende bestudeerde landen onder de loep genomen en vastgesteld dat er in België geen dergelijk instrument bestaat. Het opzetten van een evaluatiesysteem van het risico zou nochtans een waardevol instrument zijn en de basis vormen voor een gesystematiseerde analyse van de crisis, een objectieve en volledige registratie ervan en een homogene toepassing van de praktijken. Het zou opportuun zijn om een evaluatiesysteem van de risico’s in België te ontwikkelen, waarbij de rechten van de verdediging, de veiligheid van het slachtoffer en de specificiteiten van het beroepsgeheim ter zake in acht worden genomen. Het zou interessant zijn dat dit gecoördineerd wordt binnen het Nationaal Actieplan (NAP) zodat alle relevante actoren daadwerkelijk betrokken zijn en er een gecoördineerd en doeltreffend systeem kan worden uitgewerkt.

Recommandation 3 : déterminer préalablement la durée de la mesure. Aanbeveling 3 : de duur van de maatregel vooraf bepalen

Met het oog op de rechtszekerheid is het noodzakelijk om de duur van de hele goedgekeurde wetgevende maatregel en het mogelijk hernieuwbare karakter ervan duidelijk te bepalen. Het Verdrag van de Raad van Europa, dat België wil ratificeren, benadrukt het belang van een dergelijke verduidelijking. - 122 -

Uit de voorliggende studie bleek dat de duur van de uithuisplaatsing in de verschillende landen varieert van 10 dagen (met of zonder mogelijkheid tot verlenging) tot 6 maanden (zonder hernieuwing, behalve indien er een echtscheidingsprocedure is gestart). In Nederland bijvoorbeeld wordt een periode van 10 dagen, verlengbaar tot ten hoogste vier weken, als voldoende beschouwd om de dreiging van huiselijk geweld weg te nemen en de veiligheid van het slachtoffer te waarborgen. De bedoeling van de beperkte duur van een huisverbod is om een gedwongen afkoelingsperiode te creëren teneinde passende hulpverlening op te kunnen starten en te voorkomen dat de situatie erger wordt. Teneinde maximale bescherming aan het slachtoffer te kunnen bieden, moet een verlenging van de periode van huisverbod mogelijk zijn indien de dreiging van het gevaar of het ernstige vermoeden daarvan zich voortzet. Intrekking van huisverbod moet ook mogelijk zijn indien de feiten en omstandigheden daar aanleiding toe geven. Wat betreft het vernieuwen van de maatregel, kunnen twee opties, elk met hun voor- en nadelen, worden overwogen. Enerzijds zou het verlengen door de procureur des Konings de bescherming en de veiligheid van het slachtoffer ten goede komen, maar de rechten van de pleger kunnen beperken. Anderzijds zou de rechter deze rechten kunnen waarborgen. De kans bestaat echter dat de rechter niet voldoende snel zal kunnen handelen om de veiligheid van het slachtoffer te kunnen garanderen. Voor elk rechtsmiddel tegen de maatregel zal onvermijdelijk beroep op de zittende magistratuur moeten worden gedaan. Het lijkt ons dus belangrijk een termijn vast te leggen waarin enerzijds de protagonisten tot rust kunnen komen en kunnen nadenken over hun opties en anderzijds de rechten van de tot dan onschuldig geachte persoon kunnen worden nageleefd. Drie elementen zijn dus onvermijdelijk voor het bepalen van de termijn van de beschermingsmaatregel: •

De noodzaak van een korte termijn wanneer een maatregel wordt goedgekeurd zonder de tussenkomst van een rechter

•

Een minimumperiode van 10 dagen om de doeltreffendheid ervan te garanderen

•

De mogelijkheid om deze te vernieuwen na herziening van de situatie.

- 123 -

Recommandation 4: diffuser largement l’information afin que la mesure soit accessible et connue des victimes (potentielles). Aanbeveling 4 : de informatie wijd verspreiden zodat de maatregel toegankelijk is en gekend is bij (potentiële) slachtoffers

Veel slachtoffers aarzelen om beroep te doen op de politie uit angst voor een gerechtelijke procedure. Het is dus belangrijk een manier te vinden waarop zij op de hoogte kunnen worden gebracht, niet alleen van het bestaan van deze maatregel maar ook van de gevolgen die al dan niet worden teweeggebracht (bijvoorbeeld automatisch opzetten van strafrechtelijke vervolgingen). Naast

de

ter

ziekenhuismilieu,

zake de

gespecialiseerde openbare

diensten,

diensten,

de

zouden

de

onderwijswereld,

verenigingssector,

de

diensten

het voor

hulpverlening aan en bescherming van de jeugd, enz. opgeleid moeten worden over de bestaande juridische instrumenten die een relevante heroriëntering in geval van nood mogelijk maken. Hiertoe zouden de in het Nationaal Actieplan voorziene sensibiliseringsen opleidingsinitiatieven in het kader van de strijd tegen intrafamiliaal geweld een opportuniteit kunnen vormen. Bovendien zal men er zich moeten van verzekeren dat de slachtoffers gemakkelijk toegang tot deze procedure kunnen hebben. Dit heeft tot gevolg dat de uit te voeren stappen om deze maatregel te vragen eenvoudig moeten zijn en dat de gerechtelijke en politionele diensten niet de enige instellingen zijn binnen dewelke deze kunnen worden opgezet. Zo maakt Spanje de aanvraag van een beschermingmaatregel mogelijk door middel van een eenvoudig in te vullen formulier bij de politiediensten, griffies en sociale diensten van de eerste lijn.

Recommandation 5: consulter la victime et la placer au centre du processus Aanbeveling 5 : het slachtoffer raadplegen en in het middelpunt van de procedure plaatsen

Het slachtoffer kent immers zijn persoonlijke situatie het beste. Hij/zij is evenwel aangeslagen door de ervaring en kan te leiden hebben aan verschillende stressfactoren. Er zal dus moeten worden op gelet de persoon op adequate en professionele wijze wordt benaderd om mechanismen van secundaire victimisatie te vermijden en tot een optimaal resultaat te komen. - 124 -

Hiertoe lijkt het ons belangrijk dat de omzendbrief COL 4/2006 betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld de modaliteiten beschrijft van de wijze waarop met het slachtoffer in contact wordt gekomen en de wijze waarop de risicograad kan worden geëvalueerd, alsook de overheden (die hier specifiek voor zijn opgeleid) aanduidt die deze opdracht zouden vervullen. Zo benadrukt Canada het belang dat het slachtoffer in het middelpunt wordt geplaatst van de beslissingen omtrent enerzijds de risico-evaluatie en anderzijds de bepaling van de voorwaarden van de beschermingsmaatregel. In Nederland dient het slachtoffer eerst verhoord te worden voordat het huisverbod wordt opgelegd, tenzij deze het verbod zelf heeft aangevraagd of naar verwachting geen bedenkingen zal hebben bij de maatregel. Het belang om het slachtoffer opnieuw op de voorgrond te plaatsen mag niet worden vergeten wanneer zou beslist worden dat aanklachten ook door een derde kunnen worden ingediend. Hierover zijn de praktijken al even variabel als de adviezen. In Spanje moeten de hulpverlenende entiteiten en instellingen, die kennis hebben van een situatie van partnergeweld, deze bij de familierechtbank of de procureur melden. Frankrijk heeft daarentegen beslist de mogelijkheid tot het indienen van een klacht te beperken tot het slachtoffer en het Openbaar Ministerie. Ongeacht de keuze die België zal maken, moet rekening worden gehouden met de perverse effecten en het mogelijk contraproductieve karakter om de beslissing tot uithuisplaatsing, tegen de wil van het slachtoffer in, op een derde of een hulpverlenende instantie te laten rusten. Het slachtoffer zal steeds terug in het middelpunt van de procedures en beslissingen moeten worden gebracht. Het is dus belangrijk deze te responsabiliseren, zodat de ene vorm van afhankelijkheid niet door een andere wordt vervangen.

Recommandation 6: favoriser une communication rapide et efficace entre la victime et l'autorité chargée d'assurer sa protection. Aanbeveling 6 : een snelle en effectieve communicatie tussen het slachtoffer en de overheid bevoegd voor hun bescherming aanmoedigen

De voorbeelden in de bestudeerde landen gaan van een specifieke telefoonlijn tot een systeem van telefonische bijstand zoals voorzien voor gehandicapte personen of ouderen. In Noorwegen bijvoorbeeld werden er mobiele alarmen in gebruik genomen, die aan de politie de mogelijkheid geven om het potentiële slachtoffer sneller te lokaliseren en er rechtstreeks mee te communiceren. Bovendien kan het belangrijk zijn om het aantal tussenpersonen tussen het slachtoffer en de met de bescherming belaste overheid te beperken. Idealiter zou een enkele persoon of, op zijn minst, een enkele dienst de veiligheid van het slachtoffer moeten - 125 -

centraliseren. Deze zal rechtstreeks 24u/24 gecontacteerd kunnen worden om de communicatie te vergemakkelijken en te stimuleren. Zo zijn in Nederland “case managers” belast met de coördinatie van de individuele situaties en hun opvolging. Gelijkaardige lokale initiatieven werden in andere landen genomen. In Spanje wordt alle informatie per regio verzameld op eenzelfde contactpunt, dat het slachtoffer op de hoogte moet houden van de getroffen maatregelen.

Recommandation 7 : prévoir les différentes modalités que la mesure peut recouvrir. Aanbeveling 7 : voorzien van de verschillende modaliteiten die de maatregel kan inhouden

Ook indien ze los van elke strafrechtelijke vervolging goedgekeurd kan worden, blijft de uithuisplaatsing een dwangmaatregel die de vrijheid van een individu beperkt en tot gerechtelijke

vervolging

kan

leiden.

Het

is

dus

essentieel

dat

ze

duidelijk

en

ondubbelzinnig worden uitgesproken zodat de dader van de gewelddaden er de exacte inhoud van kan kennen. De belangrijkste modaliteiten van een beschermingsbeschikking staan opgesomd in het Verdrag van de Raad van Europa. Hierin wordt vermeld: Het bevel tot het verlaten van de woning van het slachtoffer, het verbod om terug te komen en het verbod om contact op te nemen met het slachtoffer. In het licht van de andere systemen, stellen we vast dat deze voorwaarden stelselmatig worden opgenomen. Soms gaan ze gepaard met andere elementen, zoals het verbod op wapendracht, het verbod op het gebruik van psychoactieve stoffen, de belofte de openbare orde niet te verstoren, … Ongeacht de voor iedere situatie goedgekeurde voorwaarden, zal de nodige aandacht moeten uitgaan naar enerzijds de duidelijke voorlichting van de uithuisgeplaatste over de geldende bevelen en verbodsbepalingen en anderzijds de keuze van deze bevelen en verbodsbepalingen in functie van de precieze elementen van de individuele situatie. In Oostenrijk en Nederland bijvoorbeeld wordt de plaats waarvoor het huisverbod geldt, expliciet vermeld, zodat het voor de uithuisgeplaatste duidelijk is wat verboden is. Ook de namen ten aanzien van wie het contactverbod geldt, worden erin vermeld, zodat de burgemeester uitzonderingen kan maken indien het verbod niet wenselijk is ten aanzien van bepaalde huisgenoten.

- 126 -

Recommandation 8: envisager des voies de recours pour l'auteur de violences ainsi que la possibilité d'adapter les conditions de la mesure à la demande de celui-ci. Aanbeveling 8 : voorzien in beroepsmogelijkheden voor de geweldpleger evenals in de mogelijkheid om de voorwaarden van de maatregelen aan te passen

Ook hier benadrukt het Verdrag van de Raad van Europa, met het oog op het naleven van de rechten van de verdediging en de basisregels van een rechtvaardig en onpartijdig proces, het belang van de mogelijkheden tot beroep en de aanpassing van de maatregel. Alle bestudeerde landen hebben dit proces ingebouwd. Ook al is het onontbeerlijk om de rechtsbeginselen na te leven, toch is het ook belangrijk dat deze de veiligheid van het slachtoffer niet verhinderen. Zo zullen de in België voorziene beroepsmogelijkheden de beschermingsmaatregelen niet kunnen opschorten en zullen hun modaliteiten in de wetgevende instrumenten moeten worden bepaald. Deze zullen bovendien door een lid van de zittende magistratuur moeten worden waargenomen.

7.2 Integratie van de maatregelen in een globaal proces.

7.2.1 Uniformering, centralisatie en transparantie van de maatregel. Recommandation 9: uniformiser, clarifier et articuler la mesure de protection au sein de la politique criminelle en matière de violence conjugale. Aanbeveling

9:

de

beveiligingsmaatregel

uniformiseren,

verduidelijken

en

vertalen in het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld

De uithuisplaatsing vergt verschillende wetswijzigingen om van toepassing te kunnen zijn op het Belgische grondgebied en binnen een wettelijk kader te kunnen passen. Het zou ook interessant zijn dit in omzendbrief COL 4 op te nemen om er voor te zorgen dat de plaats binnen het strafrechtelijk beleid inzake intrafamiliaal geweld duidelijk wordt bepaald. Zo zou de nodige aandacht moeten uitgaan naar de update van deze omzendbrief door er volgende elementen in op te nemen: - 127 -

•

de beschrijving van de maatregel in duidelijke en concrete termen om elke abstracte definitie die voor diverse interpretaties vatbaar zou zijn, te vermijden.

•

De rol van iedere actor, alsook de procedures die ze zullen moeten toepassen.

Hoe relevant een wet ook mag zijn, er kan pas resultaat worden geboekt wanneer deze effectief wordt toegepast. De werkelijkheid heeft reeds vele malen aangetoond dat de mentaliteit, de praktijk, en de gewoontes moeilijk veranderen en soms een hinderpaal vormen bij de evolutie van het gerechtelijke systeem. Zo moet men er zeker van zijn dat de omzendbrief gekend is bij de actoren die deze moeten toepassen en dat deze worden geresponsabiliseerd voor de mogelijke gevolgen van een verkeerde toepassing van de beschermingsmaatregel. In het kader van een algemener strafrechtelijk beleid en in de mate dat verschillende actoren in het proces betrokken zijn, zou een reflectie kunnen worden gevoerd binnen de coördinatie van het Nationaal Actieplan om een geïntegreerd, integraal en coherent systeem uit te werken dat de rol en opdrachten van eenieder verduidelijkt en ordelijk formuleert.

Recommandation 10: être attentif à l'accessibilité, la disponibilité et la formation des acteurs impliqués dans le processus Aanbeveling 10 : waakzaam zijn voor de toegankelijkheid, beschikbaarheid en de vorming van de betrokken actoren

Omzendbrief COL 4 voorziet in een opleiding van de referentiemagistraten inzake intrafamiliaal geweld om hen de nodige expertise voor het beheer van hun opdracht te laten verwerven. Het spreekt voor zich dat er specifieke informatie omtrent nieuwe beschermingsmaatregelen in het opleidingsprogramma zal moeten worden opgenomen, zodat deze correct wordt toegepast en de (referentie)magistraat de politiediensten van het gerechtelijk arrondissement, de andere magistraten en het parketsecretariaat kan infomeren. In deze omzendbrief is ook in de opleiding voorzien van minstens een politieambtenaar per zone door de met deze opdracht belaste overheden. Op lokaal niveau zal de arrondissementele raad voor een slachtofferbeleid initiatieven moeten nemen in samenwerking met de actieve diensten op het vlak van partnergeweld om politieagenten, magistraten en elke andere actor die van ver of van dichtbij met deze problematiek in aanraking komt op te leiden. De toegankelijkheid en beschikbaarheid van de actoren zullen ook afhangen van een duidelijke omschrijving van de rol, de opdrachten en beperkingen van eenieder om een relevante oriëntatievoorziening mogelijk te maken. Het Nationaal Actieplan voorziet ook in het voeren van een reflectie binnen de interdepartementale groep over het opzetten van een samenwerkingsakkoord inzake partnergeweld tussen Justitie, Binnenlandse Zaken, de - 128 -

gemeenschappen en de gewesten. Dit samenwerkingsakkoord zou aan de basis kunnen liggen

van

een

gecoördineerde,

transversale

en

multidisciplinaire

actie

inzake

partnergeweld. Zodra een voorziening in België wordt goedgekeurd, zou het waardevol zijn de kwestie van de beschermingsbeschikkingen in deze interdepartementale groep te behandelen om de hinderpalen en de noden van elke interventieniveau te evalueren.

Recommandation 11: être attentif à la cohérence et la coordination entre les différents types de procédures entamées Aanbeveling 11 : waakzaam zijn voor de coherentie en coördinatie van de verschillende types van procedures

Teneinde een zekere coherentie te verzekeren tussen de toegankelijke middelen (burgerlijk, strafrechtelijk en “beschermend”) en de beslissingen die op deze verschillende niveaus genomen worden, zou het interessant zijn om een centrale actor te bepalen die de brug tussen de verschillende procedureniveaus kan slaan. Zo wordt in Frankrijk het dossier bij de familierechtbank (burgerlijke rechtbank) behandeld. De procureur wordt als partij bij de zaak gevoegd. Zo wordt hij op de hoogte gesteld van elk interessant burgerlijk element in het kader van een mogelijke vervolging en zal hij, op zijn beurt, elke nuttige strafrechtelijke informatie kunnen aanreiken. In Spanje

wordt

de

procureur

ook

opgeroepen

bij

het

bepalen

van

de

beschermingsbeschikking (burgerrechtelijk luik) en kan de burgerlijke rechter, indien nodig, strafmaatregelen nemen. In sommige delen van Engeland en Wales bestaan gespecialiseerde rechtbanken voor huiselijk geweld (“Domestic Violence Courts”) binnen de “magistrates’ courts” die een integrale aanpak van het fenomeen bevorderen en zorgen voor een betere coördinatie tussen de betrokken actoren, zoals politie, parket, rechters, probatiediensten en diensten voor slachtofferhulp. In het Belgische kader lijkt de procureur des Konings de meest relevante interveniënt om deze taak te volbrengen. Aangezien hij de meest geschikte actor is om

over

een

uithuisplaatsing

te

beslissen

en

door

zijn

centraliserende

rol

op

arrondissementeel niveau, is hij ook de persoon die het beste geplaatst is om de verschillende procedures op te volgen en de informatie te verspreiden, die er in worden bekend gemaakt. Het zou interessant zijn een reflectie te voeren over de manier waarop hij, met inachtneming van zijn werklast en andere te vervullen verantwoordelijkheden, bij de verschillende procedures partij zou kunnen zijn. Het zou trouwens aangewezen zijn om de wet van 2003 tot toewijzing van de gezinswoning bij partnergeweld, zoals gesteld in het Nationaal Actieplan, te herzien en deze in het nagestreefde proces van uniformering en algemene coherentie op te nemen. - 129 -

7.2.2 Psycho-sociale luik Recommandation 12: intégrer un volet psycho-social à la mesure Aanbeveling 12 : een psycho-sociaal luik bij de maatregel voorzien

Vanaf het begin zou in een psychologische, psychosociale, administratieve, juridische, … begeleiding voor het slachtoffer moeten worden voorzien. Dit zou ook voor de dader moeten gelden teneinde deze te responsabiliseren en op te leiden voor een andere vorm van conflictbeheer om zo recidive te bestrijden. Bijkomend zou kunnen worden overwogen om een proactief aspect van het psychosociale luik in te voeren. Zo biedt Luxemburg de sociale diensten de mogelijkheid om de slachtoffers te contacteren wanneer een situatie van intrafamiliaal geweld wordt gemeld. Bovendien zou het Luxemburgse wetsvoorstel (2010) de dader willen verplichten zich bij een gespecialiseerde dienst te melden, alvorens de maatregel van uithuisplaatsing te beëindigen. Indien de dader zich niet spontaan aanmeldt, stelt het wetsvoorstel voor deze diensten toe te laten de dader op proactieve wijze te contacteren om de modaliteiten van zijn opvolging en begeleiding te organiseren, en zo nodig het parket te contacteren. In Nederland wordt de hulpverlening onmiddellijk ingeschakeld voor alle betrokkenen (uithuisgeplaatste, achterblijver(s) en eventueel aanwezige kinderen) eens een huisverbod wordt opgelegd voor de primaire duur van de maatregel. De uithuisgeplaatste dient aan te geven waar en op welke wijze hij bereikbaar is zodat de hulpverlening hem kan contacteren. Deze hulpverlening die het “tiendagentraject” wordt genoemd is een vorm van crisisinterventie. Na tien dagen worden de betrokkenen aan andere hulpverleners overgedragen. De coördinatie van de hulpverlening wordt door een casemanager gewaarborgd. Er mag niet worden vergeten dat partnergeweld enkel op een multidisciplinaire wijze kan worden aangepakt en dat aanzienlijke strafrechtelijke en burgerrechtelijke reacties op lange termijn niet kunnen volstaan voor de opvoeding en responsabilisering van partners. Bovendien zullen de psychosociale voorzieningen in een globaal proces moeten worden opgenomen om geen breuk tussen de gerechtelijke behandeling van de problematiek en de begeleiding van de partijen te veroorzaken. Deze multidisciplinariteit vergt in België een coördinatie binnen het Nationaal Actieplan, die beroep doet op de bevoegdheden van de deelentiteiten en federale entiteiten. De uithuisplaatsing werpt vanzelfsprekend de kwestie van de huisvesting van de uithuis geplaatste dader op. Hierover zijn de adviezen en ervaringen gematigd. Sommige landen (Canada, Zwitserland) beschouwen het gebrek aan een residentiële inrichting die uithuis geplaatste personen kan opvangen als een verzuim op de overheidsregelingen en - 130 -

beperking van de doeltreffendheid van de wetgeving ter zake. Andere landen (Nederland, Oostenrijk) menen dat de confrontatie van de dader met de noodzaak om zich voor een beperkte duur te herhuisvesten als een vorm van responsabilisering kan worden opgevat. Ongeacht de keuze van de bevoegde overheden ter zake (ambulant of residentieel beheer van de dader) is het enerzijds belangrijk in een specifieke psychosociale begeleiding voor de dader te voorzien, om recidive te bestrijden en anderzijds deze voorziening in een coherent en ordelijk geformuleerd geheel van pluridisciplinaire maatregelen op te nemen. Ten slotte is het belangrijk rekening te houden met bepaalde mechanismen waarmee het slachtoffer binnen het kader van het koppel zou kunnen worden geconfronteerd. De afhankelijkheid op het vlak van financiën, statuten, sociale situatie, taal, ... zijn allemaal elementen die het slachtoffer niet alleen zouden kunnen afremmen bij het opzetten van een procedure, maar hem/haar ook in moeilijkheden zou kunnen brengen bij afwezigheid van zijn partner, ook al is dit maar voor 10 dagen. Het zou dus interessant zijn om, met name in het kader van het Nationaal Actieplan, stil te staan bij de bestaande en uit te werken elementen om deze maatregel toegankelijk te maken voor personen in precaire toestand.

7.3 De doeltreffendheid van de maatregel verzekeren

Recommandation 13: organiser le suivi et le contrôle de ces mesures. Aanbeveling 13 : de opvolging en de controle van deze maatregelen organiseren

De geloofwaardigheid van het systeem zal schuilen in de opvolging en controle van de beschermingsmaatregelen. We stellen echter vast dat deze elementen in vele landen ontbreken. Zowel op het vlak van de registratie van de beschikkingen, de centralisatie, de opvolging en de bestraffing van de overtreding, moeten o.i. de bestaande beschikkingen in de bestudeerde landen nog worden gefinaliseerd. Het volstaat dus niet een uithuisplaatsing uit te spreken of een wet te stemmen. Om de verhoopte resultaten te bereiken, moeten de nodige middelen worden vrijgemaakt om de ontwikkeling van het proces op te volgen en de mogelijke overtreding ervan te controleren. De nodige aandacht zal moeten uitgaan naar: 1

Het

opzetten

van

een

registratiesysteem

waarmee

de

beschermingsbeschikkingen kunnen worden gecentraliseerd, maar ook elk element dat nuttig is voor het beheer van individuele situaties. Het Verdrag - 131 -

van de Raad van Europa bepaalt bovendien dat elke beschikking bij de dossiers moet worden gevoegd en in het kader van verschillende procedures moet worden vermeld. Zo is in Spanje in de wet opgenomen dat elke beschikking in het centraal register voor de bescherming van slachtoffers van huiselijk geweld wordt opgenomen opdat de betrokken overheden, in elk stadium van de procedure, toegang hebben tot de gerechtelijke voorgeschiedenis van de situatie. Elke actie of elk gegeven over het geval wordt opgenomen in een specifieke gegevensbank waartoe elke bevoegde actor toegang heeft om op adequate wijze op elk nieuw voorval te reageren. 2

de toegang tot deze gegevensbank voor eenieder die belast is met de opvolging en controle van de maatregel, opdat deze op de hoogte wordt gesteld van de mogelijke recidive van de dader, van lopende procedures, van de aard van het geweld en van de in het proces geïntegreerde personen.

3

het toezicht op de meest risicovolle plegers, zoals een elektronische band bij de uithuis geplaatste persoon. Dit opsporingssysteem wordt in talrijke landen ingevoerd: Zweden, Noorwegen, Nederland, Frankrijk, Spanje, Oostenrijk, Canada, …

4

het bepalen van een ontradende, tastbare en geproportioneerde straf – voorgeschreven door het verdrag van de Raad van Europa – voor elke overtreding van een maatregel tot uithuisplaatsing. Bovendien zou de voorlopige hechtenis van een verdachte die de op hem geldende bevelen en verbodsbepalingen niet naleeft, overwogen moeten worden om het slachtoffer te beschermen.

5

De evaluatie van de effecten van de beschermingsmaatregelen, van hun toepassing en van de hieraan verbonden moeilijkheden, om het systeem verder te laten evolueren.

In België bestaat er reeds een groot aantal actoren, die bij de controle en opvolging van de uit huis geplaatste plegers kunnen worden ingeschakeld. De justitiehuizen, de diensten voor justitieel welzijnswerk, de hulpdiensten voor gevangenen, … Dit zijn instellingen die de gewelddadige partner kunnen opvolgen, bijstaan in een evolutief proces en/of de naleving van de voorwaarden van de maatregel kunnen controleren.

- 132 -

BIBLIOGRAFIE

1) Législations- Conventions Convention du conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard des femmes et la violence domestique, Istanbul, 2011 Convention du conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard des femmes et la violence domestique, Istanbul, 2011, Rapport explicatif. Code Criminel canadien BOE n°313, Office of the head of State, Organic Act 1/2004 of 28 December on Integrated Protection Measures against Gender Violence (Espagne). Code pénal de la République Française Code de procédure pénale de la République Française Code civil de la République Française Code de procédure civile de la République Française Loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique portant modification de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police; du code pénal; du code d'instruction criminelle et du nouveau code de procédure civile, Mémorial; journal officiel du Grand-Duché de Luxembourg, A – N° 148, 3 octobre 2003, p. 2982 à 2988., 7p. Projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181 portant modification de la loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique, de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police, du code pénal, du code d'instruction criminel et du nouveau code de procédure civile, 4p (Grand-Duché de Luxembourg). Wet van 7 juli 2006 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering en enige andere wetten in verband met de buitengerechtelijke afdoening van strafbare feiten (Wet OM-afdoening), Nederlands Staatsblad 18 juli 2006, 330. Wet van 9 oktober 2008 houdende regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk geweld uitgaat, Nederlands Staatsblad 2008. Besluit van 20 oktober 2008 houdende regels over de aard van de feiten en omstandigheden die aanleiding kunnen geven om een huisverbod op te leggen, Nederlands Staatsblad 2008. Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992. Wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen de partners tegen te gaan, B.S. 6 februari 1998. - 133 -

Wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003. Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964. Bundesgesetz 759 über Änderungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuchs, der Exekutionsordnung und des Sicherheitspolizeigesetzes (Bundesgesetz zum Schutz vor Gewalt in der Familie – GeSchG), Bundesgesetzblatt (BGBL), 30 december 1996, 50655068. Bundesgesetz

40

mit

dem

die

Exekutionsordnung,

die

Zivilprozessordnung,

das

Ausserstreitgesetz, das Gerichtliche Einbringungsgesetz 1962, das Strafgesetzbuch, die Strafprozessordnung

1975,

das

Strafvollzugsgesetz,

das

Tilgungsgesetz 1972,

das

Staatsanwaltschaftsgesetz, das Verbrechensopfergesetz, das Strafregistergesetz, das Sicherheitspolizeigesetz und das Allgemeine Bürgerliche Gesetzbuch geändert werden (zweites Gewaltschutzgesetz), BGBL, 8 april 2009. Bundesgesetz über die Organisation der Sicherheitsverwaltung und die Ausübung der Sicherheitspolizeit, BGBL, nr. 566/1991; Gewijzigd door de eenmaking van de Oostenrijkse politie in juli 2005; laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 33/2011. Strafprozessordnung 1975 (Bundesgesetz), BGBL, nr. 631/1975, laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 43/2011.

2) Rapports officiels NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, 1996, 12p. NATIONS UNIES, Département des affaires économiques et sociales, Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, 32p. NATIONS UNIES,

Conseil

économique

et

social,

rapport

de

la

réunion

du

groupe

intergouvernemental d’experts chargé d’examiner et d’actualiser les stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes dans le domaine de la prévention du crime et de la justice pénale, Bangkok, 2009, 63p. NATIONS UNIES, Comité pour l’élimination de la discrimination à l’égard des femmes, « Réponses à la liste des questions soulevées par l’examen du 6ème rapport périodique », 44ème session, 13 mars 2009, (CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1) (Espagne). NATIONS UNIES, « Implementation of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 81 p., http://www.regjeringen.no/en/dep/bld/Documents/Reports-andplans/Reports/2006/Norways-7th-report-on-implementation-on-.html?id=424620 - 134 -

“Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 154 p., http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/violence/EG%282009%293_vol2_Legislation_E. pdf. “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Italy to United-Kingdom”, Strasbourg, januari 2007, 232 p., http://www.huiselijkgeweld.nl/doc/beleid/legislation%20in%20the%20member%20states %20vol%202%20italy%20to%20uk.pdf MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « Rapport final du groupe de travail FédéralProvincial-Territorial spécial chargé d'examiner Les politiques et les dispositions législatives concernant la violence conjugale », http://www.justice.gc.ca/fra/pi/vf-fv/rap-rep/spo_econ_a.pdf, 146p. Http://id.erudit.org/iderudit/00473ar , 53p. MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, 1998, « Synthèse de conclusion de recherches du Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale », 15p. « Protection des victimes de violence familiale: options en matière de réforme du droit au Nouveau-Brunswick », 2004, 22p. DIRECTION DES SERVICES AUX VICTIMES, justice Manitoba, « Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime? », 31p (Canada). MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice », 14p. MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « l'initiative de lutte contre la violence familiale », 3p. Ministerio del Interior, Direccion General de la Policia y de la Guardia Civil, “Law enforcement performance in Gender-based Violence crimes”. (Espagne) Sénat de la République Française, Service des études juridiques, étude de législation comparée n° 144, février 2005, « La lutte contre les violences conjugales ». Assemblée nationale de la République Française, « Rapport d’information n°491 sur la mise en application de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises contre les mineurs », enregistré à la présidence de l’Assemblée nationale le 11 décembre 2007. Assemblée nationale de la République Française, « Rapport d’information n°1799 fait au nom de la mission d’évaluation de la politique de prévention et de lutte contre les violences faites aux femmes », enregistré à la Présidence de l’Assemblée nationale le 7 juillet 2009. Services des droits des femmes et de l’égalité, Les fiches repères DPS 13A, « Loi du 04 avril 2006 : renforcement de la prévention et de la répression des violences au sein du couple » , Juillet 2006. (France) - 135 -

Kamerstukken II, Nota Beleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes, Nederland, 1984, 19209, nr. 3. Kamerstukken II 2001/02, Nederland, 28 345, nr. 2. Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer Nederland, 2005-2006, 30 657, nr.3. “Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007, 18 p., http://www.bra.se/extra/measurepoint/?module_instance=4&name=03Restrainingordersis weden.pdf&url=/dynamaster/file_archive/070725/1d7bc64c64155d5bee5e6a21e6e1e7bc/ 03Restrainingordersinsweden.pdf; “Protecting women from the new crime of stalking: a comparison of legislative approaches within

the

European

Union”,

University

of

Modena,

2007,

149

p.,

http://stalking.medlegmo.unimo.it/RAPPORTO_versione_finale_011007.pdf “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod. De toepassing van de Wet tijdelijk huisverbod in de regio Groningen in de periode van 1 april 2009 tot 1 april 2010”, december 2010, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. “Evaluatie

Wet

tijdelijk

huisverbod

Utrecht”,

juni

2010,

http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. “Evaluatie huisverbod Zeeland. Eerste ervaringen met het toepassen van de Wet tijdelijk huisverbod”, Middelburg, januari 2011, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. “Onderzoek

huisverbod

IJsselland”,

november

2009,

http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. “Evaluatie

huisverboden

West-Brabant”,

september

2009,

http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. BERTELOOT,

K.,

SIVRI,

S.,

BROUCKER,

M.,

Syntheseverslag:

evaluatie

van

de

gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, onuitg., december 2009, 52 p. BERTELOOT, K., SIVRI, S. en BROUCKER, M., Analyse van de vragenlijsten met betrekking tot de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College

van

Procureurs-generaal

betreffende

het

strafrechtelijk

beleid

inzake

partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 113 p. CARTMEL, C., DE JONG, H., LEURINK, E., WESTERHOFF, E. en MANGAL, R., “Een onderzoek naar de uitvoering van de wet Tijdelijk huisverbod voor daders van huiselijk geweld in Rotterdam”, mei 2009; http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.

- 136 -

DE BOCK, E., Onderzoeksrapport bestuurlijke sanctioneringmechanismen, Universiteit Antwerpen, 2007, 247 p. DE JONG, A.E., METZ, J.W. en WEIDE, M.G., “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland Zuid”, Drechtsteden, juni 2010, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. GOFFINET, F., Evaluatie van de wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner, IGVM, 2006. MAES, E., De voorwaardelijke invrijheidstelling in België. Wetgeving, beleid en praktijk, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, 2004, URL: http://nicc.fgov.be/. OLSTHOORN, S., “Huisverbod bijna dagtaak voor politie”, Binnenlands Bestuur, jaargang 2010, nr. 26, http://www.binnenlandsbestuur.nl/sociaal/nieuws/nieuws/huisverbod-bijnadagtaak-voor-politie.203376.lynkx PALLVIK-FRANSSON, A., “Reinforcing restraining orders using electronic monitoring”, Swedish

National

Council

for

Crime

Prevention,

2005,

28

p.,

http://www.bra.se/extra/faq/?module_instance=2&action=question_show&id=332&catego ry_id=9. RAES,

A.,

SIVRI,

S.,

BERTELOOT,

K.

en

REYNDERS,

D.,

Onderzoek

nationale

implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 12 december 2008, 55 p. ROMKENS, R. en VAN POPPEL, J., “Bruikbaarheid van het risicotaxatie-instrument huiselijk geweld.

Een

eerste

evaluatie”,

Tilburg,

oktober

2007,

89

p,

http://www.huisverbod.nl/doc/evaluatierapporten_pilots_huisverbod_en_risicotaxatieinstrument_b.pdf SCHREIJENBERG,

A.,

“Procesevaluatie

Wet

DE

VAAN, tijdelijk

K.B.M.,

VANONI

huisverbod”,

M.C.

en

Amsterdam,

HOMBURG,

G.H.J.,

november

2010,

http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. STOFF B.,« Cinq années de loi sur la violence domestique au Grand-Duché du Luxembourg », Evaluation des changements au Luxembourg depuis l’introduction de la loi contre la violence domestique et la création du service d’assistance aux victimes de violence domestique, 2006, 6p. TRASKMAN,

P.O.,

“Sweden”,

University

of

Lund,

14

p.,

http://hal.archives-

ouvertes.fr/docs/00/41/96/45/PDF/RAPPORTS_NATIONAUX_-_Sweden__Per_Ole_TRASKMAN.pdf VAN SASSE VAN IJSSELT, L., Evaluatie inzet Bureau Jeugdzorg Haaglanden Wet tijdelijks huisverbod. Periode maart-december 2009, Bureau Jeugdzorg Haaglanden, Den Haag, 2010, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.

- 137 -

VAN VREE, F.M., DE VAAN, K.B.M. et al., Evaluatie pilots huisverbod, Leiden, Research voor Beleid, 2007, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek. VAN ZWIETEN, M. en BIELEMAN, B., “Buiten de deur. Procesevaluatie Tijdelijk huisverbod Twente, periode maart tot en met augustus 2009”, Intraval, Groningen-Rotterdam, november 2009, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.

3) Circulaires, plans d’actions et Guides des bonnes pratiques Ministerio del Interior, Presidencia Espanola, “Handbook of best police practices on Genderbased violence”. Bulletin Officiel de la Direction des affaires criminelles, « Circulaire présentant les dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises contre les mineurs », 19 avril 2006. (France) Bulletin officiel du Ministère de la justice et des libertés, « Circulaire du 03 août 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2010-769 du 09 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants »,31 août 2010. (France) Direction des affaires civiles et du Sceau, CIV/13/10, « Présentation des dispositions de la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants et du décret n°2010-1134 du 29 septembre 2010 relatif à la procédure civile de protection des victimes de violences au sein des couples », 01 octobre 2010. (France) Bulletin Officiel du Ministère de la justice et des libertés, « Circulaire du 04 octobre 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale consécutives à la mise en œuvre de l’ordonnance de protection », 29 octobre 2010. (France) Direction des affaires criminelles et des grâces, « Guide de l’action publique (la lutte contre la violence au sein des couples) : de la révélation des faits à l’exécution des peines », novembre 2008. (France) Seine-Saint-Denis, « Protocole pour la mise en œuvre de l’ordonnance de protection », http://www.seine-saint-denis.fr/protocole-pour-la-mise-en-oeuvre.html STOFF B., Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, 4p. Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van intrafamiliaal geweld 2010-2014, goedgekeurd door de Interministeriële Conferentie Integratie in de maatschappij op 23 november 2010. - 138 -

Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College

van

Procureurs-generaal

betreffende

het

strafrechtelijk

beleid

inzake

partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006. Omzendbrief GPI 58 van 4 mei 2007 betreffende politionele slachtofferbejegening in de geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, B.S. 5 juni 2007. Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 8/99 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal inzake de bemiddeling in strafzaken, Brussel, 7 mei 1999. Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal Nederland, 29 maart 2010, Nederlands Staatsblad 2010, nr. 6462. CPS

Policy

for

Prosecuting

Cases

of

Domestic

Violence,

March

2009,

86

p.,

http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf. The

Code

for

Crown

Prosecutors,

February

2010,

31

p.,

http://www.cps.gov.uk/publications/docs/code2010english.pdf

4) Doctrine Amnesty International, “Spain : Briefing to the Human Rights Committee”, June 2008, (AI Index : EUR 41/012/2008). Amnesty International, “Spain: briefing to the UN Committee against Torture, November 2009 (AI Index: EUR41/011/2009). Amnesty International, “Spain: More than words, Making protection and justice a reality for women victims of gender-based violence in the home”, (AI Index EUR 41/005/2005). Amnesty International, « Les violences faites aux femmes en France : une affaire d’Etat », Embargo 8 février 2006. BLOW, H. (red.), Handboek familiaal geweld, Politeia, Brussel, 2011. BOAS, A., en LAMBERT, J., La violence conjugale – partnergeweld, Brussel, Bruylant , 2004. BURMAN, M., “The Ability of Criminal Law to Produce Gender Equality: Judicial Discourses in the Swedish Criminal Legal System”, Violence Against Women 2010, 173-188. BURTON, M., «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366-378. CLEIREN, C.P.M. en Nijboer, J.F., Strafvordering, Kluwer, 2007, 2413 p. CORSTENS, G.J.M., Het Nederlands strafprocesrecht, Kluwer, 2008, 910 p. CRIJNS, J.H., De Strafrechtelijke overeenkomst. De rechtsbetrekking met het Openbaar Ministerie op het grensvlak van publiek- en privaatrecht, Kluwer, 2010, 660 p. - 139 -

DEARING,

A.,

Sicherheitspolizeigesetz

(SPG):

und

gewichtige

Nebengesetze

und

Verordnung mit Kommentar in der ab 1 Jänner 2000 geltende Fassung, Wenen, 1999 A. DEARING, “Das österreichische Gewaltschutzgesetz und seine Realisierung”, lezing bij 16e conferentie van het Europees Forum voor Slachtofferzorg, 23 mei 2002, 28 p. DEARING, A. en HALLER, B., Das österreichische Gewaltschutzgesetz, Wenen, 1999. DE CRUZ, P., Family law, Sex and Society: a comparative study of family law, Oxon, Routledge, 2010, 432 p. DE GROOF, K. en DE GENDT, T. (red.), Kans op slagen, Lannoo, Leuven, 2007. DE VAAN K.B.M. en SCHREIJENBERG, A., “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75-88. DECRAMER, K., Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 2010, 82 p. DELADRIERE A., DECRAMER K., BERTELOOT K., Service de la politique criminelle, Note informative sur l'interdiction de résidence. Vision comparée des différents systèmes juridiques, 2009, 20p. (non publié). DELADRIERE, A., DECRAMER, K. en BERTELOOT, K., “Note informative sur l’interdiction de résidence.

Vision

comparée

de

differents

systèmes

juridiques”,

Dienst

voor

het

Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009, 20 p. DELAGE Pierre-Jerome, « La constitutionnalité évincée (à propos de la mesure d’éviction du domicile de l’article 41-1 6° du code de procédure pénale) », Archives de politique criminelle, n°29, 2007, pp.59-67. DOMINICI L., sous la direction de GIARMANA V., « Regards sur la violence domestique au Luxembourg », enquête réalisée par la section luxembourgeoise d'Amnesty International, mars-novembre 2004, www.amnesty.lu, 43p. EL HEIT-ARAIMI Salim, « Les apports de la loi du 4 avril 2006 en matière de lutte contre les violences conjugales : de la théorie à la pratique » FROGNEUX, N. en DE NEUTER, P., Violences et agressivités au sein du couple, Brussel, Bruylant, 2009. GAUDREAULT, A. (2002). La judiciarisation de la violence conjugale: Regard sur l'expérience. in Œuvre de justice et Victimes, Vol; 2, Ed. De l'Harmattan, Paris, 13 p. GOOSEN, T., LE ROY, A., L'HEUREUX, F., SNEIDERS, E., en WARRANT, A., Bemiddeling in strafzaken - Médiation pénale, 2002, Brussel, FOD Justitie - Dienst Justitiehuizen, 2003. GROENEN, A., JASPAERT, E. en VERVAEKE, G. (red.), Partnergeweld, als liefde een gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011. - 140 -

HESP, R. en DE HONDT, N., “Time-out na kindermishandeling door uithuisplaatsing van de geweldpleger”, T.J.K. 2010, afl. 1, nr. 9, nr. 20-38. JANSSEN, H., Geweld achter de voordeur, Amsterdam, Boom, 2006, 174 p. JANSSEN, H., WENTZEL, W. en VISSERS, B., Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 240 p. KELLENS, P. en DEMET, S., Intramuraal geweld, hervorming en modernisering van het strafwetboek, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoeksrapport in opdracht van Miet Smet, 1996. KOOLS, L. (ed.), Bemiddeling en herstel in de strafrechtsbedeling, Brugge, Die Keure, 2006. LANGEMEIJER, F.F., Het slachtoffer en het strafproces, Kluwer, 2004, 170 p. LOGAR, R., Victims’ rights to support and protection from violence, juni 2009, brochure in verschillende talen beschikbaar, 15 p. LOGAR, R., “The Austrian model of intervention in domestic violence cases”, 2005, 19 p. LÜNNEMANN K. en OVERGAAG, A., De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht, Verweij-Jonker Instituut, 2003, 107 p. LÜNNEMANN, K., “Interventie door uithuisplaatsing: plegers van huiselijk geweld het huis uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43. LÜNNEMANN, K. en TAK, P., “Crisisinterventie bij huiselijk geweld wettelijk geregeld. Samenvatting en aanbevelingen”, Utrecht, 2002,8-9, URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/. MENDEZ Carmen de la Fuente, ”Spanish Legislation on Violence Against Women : Challenges and Facts”, Expert Group Meeting on good Practices in Legislation on Violence against Women, 22 May 2008. (EGM/GPLVAW/2008/EP.11). MINKENHOF, A., Minkenhof’s Nederlandse strafvordering, Elfde druk, Deventer, Kluwer, 2009, 668 p. MOTTL, I., “Alte und neue rechtliche instrumente gegen Gewalt in der Familie”, ÖJZ 1997. SCHOL, M., NAGTEGAAL, J., SIBMA, A., VISSER, F., BROUWER, J. en WINTER, H., “Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten, een verkennend onderzoek ”, Pro Facto, 2010, http://www.wodc.nl/images/1917_Volledige_Tekst_tcm44-297892.pdf SENSOA, jaarboek 2004. STALS, I., Huiselijk geweld, Politie praktijk boeken, Maklu, Antwerpen, 2005. TIMMERMANS, M., KROES, W. et al., Partiële kwaliteitsbepaling RiHG, Den Haag, WODC, 2010, 80 p.

- 141 -

VANBOCKRIJCK, H., “La loi du 28 janvier 2003 visant à l’attribution du logement familial et à l’aggravation des sanctions pénales en cas de violences conjugales”, Vigiles, nr. 4, 2004. VERSCHUEREN, C. “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 199899, nr. 29, 1059-1071. VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 1173 p. VROUWENRAAD, Het VN-Vrouwenverdrag, 2011, URL: http://www.vrouwenraad.be/. X., La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8. X.,

« Protection

under

criminal

law »,

Women’s

aid

http://www.womensaid.org.uk/domestic-violencearticles.asp?section=00010001002200070001&itemid=1401. X,

Mag

het

Openbaar

Ministerie

(OM)

zelf

een

straf

opleggen?,

Nederland,

http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vragen-en-antwoorden/mag-hetopenbaar-ministerie-om-zelf-een-straf-opleggen.html. 5) Sites internet Centre virtuel de connaissance pour mettre fin à la violence contre les femmes et les filles, http://www.endvawnow.org/fr/ http://www.legislation.gov.uk http://www.homeoffice.gov.uk/crime/violence-against-women-girls http://www.cps.gov.uk http://www.politie.nl/PolitieABC/U_en_de_politie/aangehouden_worden/hoe_lang_duurt_h et.asp

- 142 -