TREASURY BIJ WONINGCORPORATIES

TREASURY BIJ WONINGCORPORATIES

Naarden, 1 februari 2002

I N H O U D INHOUD

2

INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................................................................ 2 1.

SAMENVATTING EN CONCLUSIES ........................................................................................................................................ 3

2. 2.1 2.2 2.3 2.4

AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK ................................................................................................................................ 5 Inleiding ..................................................................................................................................................................................................... 5 Financiële omgeving van de corporatie ............................................................................................................................................. 5 Wettelijk kader ......................................................................................................................................................................................... 6 Bedrijfseconomische invalshoek .......................................................................................................................................................... 8

3. 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.2

DOEL EN WERKWIJZE VAN HET ONDERZOEK .......................................................................................................... 10 Doel van het onderzoek ....................................................................................................................................................................... 10 Onderzoek beheersingsinstrumentarium ....................................................................................................................................... 10 Onderzoek corporaties met een mogelijk hoger dan gemiddeld risicoprofiel .................................................................... 11 Werkwijze ................................................................................................................................................................................................. 12 Vragenlijst ................................................................................................................................................................................................ 13 Waardering/weging van de beantwoording .................................................................................................................................. 14

4. 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.3

KWALITEIT VAN DE BEHEERSINGSMAATREGELEN ............................................................................................... 16 Inleiding ................................................................................................................................................................................................... 16 Bevindingen ............................................................................................................................................................................................ 16 Financiering ............................................................................................................................................................................................. 16 Belegging .................................................................................................................................................................................................. 17 Renterisicobeheer ................................................................................................................................................................................... 18 Administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) ........................................................................................................ 19 Rapportages ............................................................................................................................................................................................. 20 Conclusies ................................................................................................................................................................................................ 21

5. 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.3 5.4

RISICOPROFIEL BELEGGINGEN ............................................................................................................................................ 24 Inleiding ................................................................................................................................................................................................... 24 Bevindingen ............................................................................................................................................................................................ 24 Financiering ............................................................................................................................................................................................. 24 Belegging .................................................................................................................................................................................................. 25 Renterisicobeheer ................................................................................................................................................................................... 26 Administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) ........................................................................................................ 27 Rapportages ............................................................................................................................................................................................. 27 Conclusies ................................................................................................................................................................................................ 29 Vergelijking beheersingsinstrumentarium met de groep uit de a-selecte steekproef ......................................................... 30

6. 6.1 6.2

BELEIDSAANBEVELINGEN ........................................................................................................................................................ 32 Conclusies ................................................................................................................................................................................................ 32 Advies ........................................................................................................................................................................................................ 33

Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4

Conclusies onderzoek Bankieren bij woningcorporaties ........................................................................................................... 34 Vragenlijsten ............................................................................................................................................................................................ 35 Treasurystatuut ....................................................................................................................................................................................... 40 Tabellen met uitgangspunten/randvoorwaarden treasuryactiviteiten .................................................................................... 43

1 . S A M E N VAT T I N G E N C O N C L U S I E S 1. SAMENVATTING EN CONCLUSIES

In 2001 heeft het Centraal Fonds een onderzoek gedaan naar treasury bij woningcorporaties. In 2000 heeft reeds een quick scan door het Fonds plaatsgevonden naar bankieren. Omdat in het onderzoek in 2000 op een aantal punten geen conclusie was te trekken, onder andere vanwege de geringe kwaliteit van de verslaggevinggegevens van corporaties, is tot een vervolgonderzoek overgegaan. Algemene doelstelling bij de uitvoering van het vervolgonderzoek is te komen tot inzicht in en oordeel over het gevoerde financierings- en beleggingsbeleid, de kwaliteit van de beheersingsmaatregelen en de informatievoorziening en het doen van aanbevelingen hieromtrent in de toekomst om het toezicht op het treasurybeleid naar behoren uit te kunnen voeren. Het eerste deel betreft een onderzoek op basis van een a-selecte steekproef naar de kwaliteit en de effectiviteit van het beheersingsinstrumentarium inzake het treasurybeleid binnen de corporatie, onder andere gerelateerd aan het interne en externe toezicht. Het ging hierbij om een steekproef onder 44 corporaties. Het tweede deel van het onderzoek betreft de individuele onderzoeken naar het beleggingsbeleid van de corporaties met een verhoogd risicoprofiel. De meeste van deze corporaties zijn in het onderzoek van 2000 ook onderzocht. Het betrof hier 25 corporaties. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van een vragenlijst die op een vijftal deelterreinen van de treasury betrekking heeft. De onderzochte deelterreinen zijn Financiering, Belegging, Renterisicobeheer, AO/IC en Rapportage. Naast de bij het Fonds aanwezige gegevens uit jaarrekening en volkshuisvestingsverslag hebben de corporaties nadere gegevens opgestuurd. Als uitgangspunt van het onderzoek is aangesloten bij de bestaande regelgeving, waarin staat dat corporaties hun overtollige middelen mogen beleggen. Aangezien de strekking van de regelgeving op onderdelen multi-interpretabel is, is ook rekening gehouden met het beleidsmatige standpunt uit de Nota Mensen Wensen Wonen. Daarin staat de beperking van financiële risico’s centraal. Dit betekent dat beleggen met het oogmerk daaruit een zelfstandig rendement te halen, los van renterisicobeheer of belegging van tijdelijk overtollige middelen, beleidsmatig niet gewenst is. Een bedrijfseconomische invalshoek leert dat het lopen van hoofdsomrisico’s niet past bij het profiel van een woningcorporatie. Vanuit de feitelijke gegevens van het onderzoek is de conclusie te trekken dat er binnen de onderzochte corporaties ultimo 1999 niet risicovol wordt belegd. Zowel niet binnen de groep van de a-selecte steekproef, maar ook niet binnen de groep corporaties waarvan eind 2000 niet kon worden vastgesteld of er sprake was van een hoger dan gemiddeld risicoprofiel. Wel is het zo dat de formulering in statuten of treasuryplannen in veel gevallen ruimte geeft om risicovoller te beleggen. Met betrekking tot de kwaliteit van de jaarlijkse verslaggeving is de conclusie aanmerkelijk minder positief. Het Fonds concludeert dat de verslaggeving richting de interne en externe toezichthouder onder de maat is. Weliswaar rapporteert 65% van de corporaties in de jaarstukken over het beleggingsbeleid, maar de kwaliteit van deze gegevens is ronduit matig te noemen. De rapportages geven geen inzicht in transactievolumes, de omvang van de gelopen koers- en renterisico’s en de behaalde rendementen afgezet tegen het risicoprofiel of de benchmark. Dit wordt onder andere veroorzaakt doordat er geen heldere en concrete doelstellingen zijn geformuleerd in het treasurystatuut, zodat het afleggen van verantwoording ook moeilijker wordt. De kwaliteit van de interne verantwoording wijkt niet af van de externe verantwoording. De aanbevelingen van het Fonds concentreren zich dan ook op concretisering van het treasurybeleid en de verbetering van de verantwoording. Overigens is er tussen de beide onderwerpen een duidelijk verband. Hoe concreter de doelstellingen op het gebied van treasury, des te beter de kwaliteit van de verantwoording. De doelstellingen, uitgangspunten, normen en limieten in de treasurystatuten kunnen op alle gebieden concreter ingevuld worden, waardoor een betere sturing en evaluatie van het gevoerde beleid mogelijk is. Vooral de beleidsmatige onderbouwing van de keuzes zal helderder verwoord moeten worden. Vaak is niet duidelijk waarom een corporatie kiest voor een bepaalde beleggingscategorie en risicoprofiel in relatie tot de kernactiviteiten van de corporatie en haar investerings- en financieringsbeleid. De kwaliteit van zowel de interne als de externe verantwoording zal ingrijpend verbeterd moeten worden. In deze rapportages moet een concreet inzicht worden gegeven van gevoerde treasurybeleid, het renterisicobeheer en behaalde rendementen afgezet tegen de benchmark. Met betrekking tot de externe verslaggeving zal het Fonds het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer adviseren een beleidslijn te publiceren die in lijn met de bevindingen van het onderzoek concreet omschrijft wat de corporatie in zijn externe verslaggeving moet opnemen op het gebied van financierings- en beleggingsbeleid.

3

4

Ten behoeve van de interne besluitvorming rond treasury is in een bijlage een voorbeeld treasurystatuut opgenomen dat volgens het Fonds bij verstandig gebruik een waarborg geeft voor een adequaat en concreet treasurybeleid, dat zich binnen de grenzen van inhoud en strekking van de regelgeving bevindt. Het rapport is vastgesteld in de vergadering van het bestuur van het Centraal Fonds van 23 oktober 2001. De algemene conclusies en aanbevelingen zijn verwerkt in de rapportage Financiële positie woningcorporaties en sector 2000. De rapportage is vervolgens integraal aangeboden aan de Staatssecretaris alsmede aan een aantal belanghebbenden als het Waarborgfonds Sociale Woningbouw, de financiers en accountantorganisaties. Daarnaast is het onderzoek integraal toegezonden aan de geënquêteerde corporaties. De uitkomsten van de met de corporaties en genoemde belanghebbenden gevoerde gesprekken zijn verwerkt in de nu voorliggende publicatie alsmede in de bij dit rapport horende begeleidende brief en de daarin opgenomen aanbevelingen. Deze publicatie van het Fonds is toegezonden aan alle corporaties, gemeenten en overige belanghebbenden in en bij de sociale huursector. De rapportage is integraal via de website verkrijgbaar. Het Fonds verwacht met deze publicatie een bijdrage te leveren aan de verbetering van het inzicht in het door corporaties in de toekomst te voeren treasurybeleid en de door hen af te leggen verantwoording in het kader van het interne en externe toezicht. Naarden, 1 februari 2002

2. AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK 2. AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK

2.1 Inleiding In 2000 heeft het Centraal Fonds op verzoek van de Staatssecretaris van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer een onderzoek uitgevoerd om inzicht te krijgen in mogelijke bankiersactiviteiten van woningcorporaties. Aanleiding voor dit onderzoek was de politieke aandacht voor de financiële activiteiten van overheidsorganisaties, dan wel organisaties uit het maatschappelijk middenveld. De achtergrond van deze belangstelling is de overtuiging dat met de financiële middelen sober en controleerbaar moet worden omgegaan. In dat onderzoek, gebaseerd op de BBSH-verantwoording 1998, is tevens aandacht besteed aan het thema beleggingen (onder andere risico’s en relatie met renterisicobeheer). Het rapport is eind 2000 aangeboden aan de Staatssecretaris van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (zie bijlage 1). In zijn reactie heeft de Staatssecretaris ingestemd met de in het rapport gedane aanbevelingen. Een van de aanbevelingen was het verrichten van een nader onderzoek bij een aantal geselecteerde corporaties op basis van de verantwoordingsgegevens over 1999, eventueel aangevuld met nader opgevraagde gegevens. Reden hiervoor was dat de aanwezige informatie over 1998 onvoldoende gegevens bevatte om verantwoorde uitspraken te doen over het treasurybeleid van de betreffende corporaties. Gekoppeld aan de ervaring van een inadequate informatievoorziening bij de uitgevoerde quick scan, was een breder onderzoek gewenst naar de kwaliteit van de informatievoorziening rond treasury bij woningcorporaties. In dit hoofdstuk wordt een korte omschrijving gegeven van de financiële en juridische omgeving van de corporatie. Daarnaast wordt het bedrijfseconomisch kader weergegeven op grond waarvan het onderzoek mede is vormgegeven.

2.2 Financiële omgeving van de corporatie Met de invoering van het Besluit beheer sociale-huursector in 1993 is de verzelfstandiging van de sector vormgegeven en is er meer afstand tot de centrale overheid gecreëerd. De gedetailleerde voorschriften en rapportageplicht zijn vervangen door een regime van jaarverslaggeving conform het Burgerlijk Wetboek. Dit vergde een omschakeling binnen de sector, welke nog eens versneld werd door de brutering. De bruteringsoperatie in 1995 kenmerkte zich door het wegstrepen van nog uitstaande subsidieverplichtingen van het Rijk tegen de nog terug te betalen rijksleningen van de corporaties. Met de gehele operatie was ƒ 35 miljard gemoeid. Als gevolg van deze afrekening ineens is bij veel corporaties een overfinancieringpositie ontstaan. De corporaties kregen de toekomstige subsidies in éénmaal uitgekeerd, gesaldeerd met de verschuldigde rijksleningen. De bestaande kapitaalmarktleningen konden echter veelal niet vervroegd worden afgelost waardoor langlopende beleggingen ontstonden van aanzienlijke omvang. Met het vrijvallen van deze beleggingen kunnen in de toekomst de betreffende kapitaalmarktleningen (deels) worden afgelost. In verband met de bruteringsoperatie kwam de corporatiesector voor het eerst in de positie dat op grote schaal en vaak met een aanzienlijke omvang, middelen belegd moesten worden. Dit vergde het opbouwen van nieuwe kennis binnen de corporatie. In 1996 is een onderzoek verricht naar de aanwending van bruteringgelden door woningcorporaties, uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer door Arthur Andersen. Hieruit bleek onder meer dat de corporaties op dat moment hun bruteringgelden bijna altijd risicomijdend hebben aangewend. Een groot deel van de bruteringgelden was ingezet om hoogrentende leningen (vervroegd) af te lossen of was belegd in vastrentende waarden, welke weer liquide beschikbaar kwamen op het moment dat hoogrentende leningen afgelost dienden te worden. De corporaties hebben de bruteringgelden nauwelijks belegd in risicovolle beleggingsproducten. Als gevolg van de bruteringsoperatie zijn veel corporaties dus in zekere mate “gedwongen” tot het voor langere dan wel kortere tijd aanhouden van beleggingen bij gebrek aan mogelijkheden tot reductie van de langlopende schuld. Anderzijds is het op corporatieniveau de vraag of het altijd wenselijk is de bestaande overfinanciering op de kortst mogelijke termijn terug te brengen. Een mogelijk motief voor corporaties om dit (vooralsnog) niet te doen, is gelegen in het streven naar het beheersen van bovenmatige renterisico’s. Hoewel de wijze van beleggen van de bruteringuitkeringen in het teken stond van renterisicobeheer, was veelal aanvullend beleid gewenst om nog resterende, bovenmatige renterisicopieken af te vlakken. In de periode 2002 tot 2006 is er een zeer groot herfinancieringvolume van hoogrentende kapitaalmarktleningen. Naast vervroegd aflossen met gelijktijdige herfinanciering en renteafspraken omtrent toekomstige contractuele renteconversies, is in de sector ook de lening/beleggingconstructie veelvuldig toegepast als middel om tot een betere spreiding van toekomstige renterisicovolumes te komen. Voorts wordt voor hetzelfde doel gebruik gemaakt van meer specifieke financiële (rente)instrumenten.

5

6

Naast de historische overfinanciering vanuit de brutering, die over de jaren afneemt met het vervallen van de kapitaalmarktleningen, is er in de afgelopen jaren een nieuwe bron van overfinanciering ontstaan. Door de toegenomen woningverkoop door corporaties werd in de periode 1997-1999 een boekwinst gemaakt van ƒ 6,7 miljard. Bij de sturing van deze (bij veel corporaties aanzwellende) financiële stroom, doet zich de vraag voor op welke wijze deze vrijkomende middelen aan te wenden voor zover niet benodigd voor onrendabele investeringen. Dit kan onder andere ter afdekking van de in dat jaar aanwezige financieringsbehoeften of deze te beleggen met het doel een substantiële financieringsbehoefte in latere jaren te dekken en hiermee renterisico’s te elimineren. Tevens kan het noodzakelijk zijn geoormerkte beleggingen aan te houden als de lening, behorend bij de verkochte woning, nog niet kan worden afgelost. Duidelijk is dat mede door de ontwikkelingen binnen de sector, op microniveau overfinancieringen toenemen c.q. langer blijven bestaan. Overigens wordt de overfinanciering van de sector in zeer belangrijke mate begrensd door de beperkingen die het Waarborgfonds Sociale Woningbouw oplegt aan haar deelnemende corporaties. Ultimo 2000 stond 90% van de corporaties als deelnemer bij het Waarborgfonds ingeschreven. In zowel de procedure tot het verkrijgen van WSW-borging bij nieuwe leningen als bij de jaarlijkse herbeoordeling, ziet het Waarborgfonds toe op ongewenste overfinancieringen. Op voorhand kan worden gesteld dat het overschrijden van het leningvolume ten opzichte van het investeringsvolume in woningen c.a., bij WSW-deelnemers in principe niet het geval kan zijn. WSW-deelnemers hebben wel de mogelijkheid interne financieringen om te zetten in externe financiering voor zover de leencapaciteit (boekwaarde van de woningcomplexen c.a.) toereikend is. Derhalve zijn corporaties in de gegeven omstandigheden vrij om een zeer groot deel van de aanwezige reserves en voorzieningen voor langere of kortere tijd extern te beleggen. Uit het voorgaande valt op te maken dat er meerdere motieven zijn voor corporaties om overtollige middelen te beleggen en langer aan te houden dan strikt noodzakelijk. Niet altijd is het minimaliseren van externe financiering de beste keuze vanuit een bredere financiële optiek en risicobeperking. Een interpretatie van de omstandigheden is vaak nodig om aan te kunnen geven of iets verstandig is of niet.

2.3 Wettelijk kader Regelgeving In het Besluit beheer sociale-huursector is ervoor gekozen om voor de financiële verslaggeving in grote lijnen het Burgerlijk Wetboek te volgen. Het Besluit beheer sociale-huursector kent daarnaast enkele specifieke bepalingen die van belang zijn bij de beoordeling van het beheer van de financiële middelen: Artikel 21 Lid 1: De toegelaten instelling voert een zodanig financieel beleid en beheer, dat het voortbestaan in financieel opzicht is gewaarborgd. Lid 2: De toegelaten instelling zet de middelen die zij niet dient aan te houden om te voldoen aan het eerste lid, in ten behoeve van de volkshuisvesting. Artikel 22 De toegelaten instelling bestemt batige saldi uitsluitend voor werkzaamheden op het gebied van de volkshuisvesting. In de artikelsgewijze toelichting bij artikel 21 staat: Dit artikel bevat een in algemene termen geformuleerde opdracht tot een verantwoord beleid en beheer op financieel gebied. Waar een toegelaten instelling hierbij de accenten dient te leggen valt niet in zijn algemeenheid te regelen. Vele bedrijfsprocessen zijn mede bepalend voor de financiële continuïteit. De toegelaten instelling zal dienen aan te geven, dat zij in het licht van deze bepaling de juiste keuzen heeft gemaakt inzake bijvoorbeeld investeringen, beleggingen en deelneming in andere rechtspersonen, en daarbij steeds haar liquiditeit, rentabiliteit en solvabiliteit mede heeft betrokken... Daarnaast werd op grond van MG 94-31 door de toenmalige Staatssecretaris nader toegelicht dat gelet op de sociale taakstelling, de corporatie het ter beschikking staande maatschappelijke kapitaal solide dient te beheren volgens algemeen aanvaarde normen (goed rentmeesterschap).

Daarbij werd uitdrukkelijk aangegeven dat een zodanige interpretatie van de betreffende BBSH-regels en van de algemeen aanvaarde maatschappelijke normen, dat risicovolle beleggingen zijn toegestaan zolang de financiële continuïteit maar is gewaarborgd, niet juist is. Dat deze visie van de Staatssecretaris ook door de sector wordt gedeeld, blijkt uit de bedrijfstakcode, die in 1997 is ingevoerd. In de bedrijfstakcode voor woningcorporaties wordt ook aandacht geschonken aan het item beleggingen. Ten aanzien van het financieel beleid wordt onder meer vermeld dat corporaties renterisico’s beperken en dat zij streven naar een maximaal rendement op beleggingen waarbij over de hoofdsom weinig risico wordt gelopen. Van de corporaties heeft 75% deze bedrijfstakcode ondertekend. In de Nota Wonen is een passage gewijd aan het treasurybeleid van corporaties: Toezicht op de financiële continuïteit en de bedrijfsvoering vormt een belangrijk onderdeel van het takenpakket van de interne toezichthouder. Ter beperking van de financiële risico’s, in het bijzonder ten aanzien van beleggen, zal een treasurystatuut verplicht worden gesteld. Investeringen worden bij voorkeur uit eigen middelen gefinancierd, bijvoorbeeld uit opbrengsten van verkoop. Uit dit citaat blijkt dat de aandacht voor de treasury ook vanuit beleidsmatig oogpunt onverminderd groot is. Het is voor de sector dan ook van groot belang, om vooruitlopend op de regelgeving, het beleid rond treasury kwalitatief goed invulling te geven.

Kwaliteit verslaggeving In de regelgeving is op een aantal punten aangegeven welke inhoud het verslag moet hebben. Voor dit onderzoek naar de kwaliteit van de verslaggeving zijn de onderstaande onderdelen van artikel 26 Besluit beheer sociale-huursector van belang. Artikel 26, lid 2 De toegelaten instelling stelt jaarlijks een volkshuisvestingsverslag op, dat (onder meer) omvat: sub e: een uiteenzetting over het in het verslagjaar gevoerde beleid en beheer op financieel gebied, in welke uiteenzetting zij aannemelijk maakt, dat dit beleid en beheer voldoet aan de artikelen 21, 22 en 23, sub j: een overzicht van haar activiteiten in het verslagjaar op het gebied van beleggingen. Naast het Burgerlijk Wetboek en het Besluit beheer sociale-huursector bestaat er nog de door de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ) vastgestelde ‘Richtlijn 645 Toegelaten instellingen volkshuisvesting’, waarin ten behoeve van de eenvormigheid aanvullende richtlijnen zijn gesteld voor de verantwoording in het jaarverslag. Deze houden enkele specifieke bepalingen in ten aanzien van de grondslagen voor waarde- en resultaatbepaling inzake onder meer de financiële activa en de toelichting daarop. De algemeen geldende RJ-richtlijn 214 Financiële vaste activa is hierbij onverkort van kracht. Hierna volgt een opsomming van de belangrijkste bepalingen. Waardering effecten Als waarderingsgrondslag voor effecten komen in aanmerking de verkrijgingsprijs en de actuele waarde. Zijn de effecten op balansdatum naar verwachting duurzaam minder waard, dan dient tegen de lagere opbrengstwaarde/beurswaarde te worden gewaardeerd. Richtlijnen financiële instrumenten (derivaten) In principe is de RJ-richtlijn 290 van toepassing op de jaarrekeningen vanaf 1998. Indien in materiële betekenis aan de orde, kunnen deze (afgeleide) financiële instrumenten naar keuze in dan wel buiten de balans worden opgenomen. In beide gevallen dient een toelichting te worden opgenomen met omvang en aard van deze instrumenten, inclusief belangrijke contractuele bepalingen inzake bedrag, tijdstip en de mate van zekerheid van toekomstige kasstromen. Bovendien dienen de grondslagen voor waardering en resultaatbepaling te worden opgenomen, inclusief de criteria voor opname in de balans. De implementatie van een verdergaande ontwerprichtlijn (gebaseerd op IAS 39) waarbij de opname van de financiële derivaten in de balans evenals de bijbehorende voorschriften voor de waardering en de resultaatbepaling zijn geregeld, wordt binnenkort verwacht.

7

8

2.4 Bedrijfseconomische invalshoek Naast de financiële omgeving en het wettelijk kader kan ook vanuit een meer bedrijfseconomische invalshoek de activiteit op het gebied van beleggen en treasury worden bezien. De hiernavolgende benaderingswijze is voor het Fonds mede een kader geweest waarbinnen de activiteiten van corporaties op het gebied van treasury beoordeeld zijn. De kernactiviteit van een woningcorporatie is het aanbieden van woongenot, met name voor de doelgroep van beleid. Om dat te kunnen realiseren moet geïnvesteerd worden in woningen en die investeringen moeten gefinancierd worden. Het financieringsbeleid is derhalve een afgeleide taak van de kernactiviteit van de woningcorporatie. Vanuit deze kernactiviteit ligt het voor de hand om in eerste instantie investeringen met eventueel beschikbare interne middelen te financieren. Indien dit niet mogelijk is, moet een woningcorporatie overgaan op externe financiering. Ter ondersteuning hiervan is voor de sector een zekerheidsstructuur gecreëerd, die waarborgt dat corporaties tegen een lager dan gemiddeld rentetarief kunnen voorzien in hun externe financiering. Op diverse manieren kunnen corporaties (tijdelijk) meer middelen tot hun beschikking hebben dan ze direct nodig hebben voor hun kernactiviteit. Zo kunnen uit hoofde van de bedrijfsactiviteit van de corporatie tijdelijk overtollige middelen ontstaan. Indien er niet direct investeringsmogelijkheden zijn, kunnen deze middelen tijdelijk belegd worden om, gegeven een beperkt risicoprofiel van de beleggingen, een redelijk rendement te behalen. Als gevolg van de bruteringsoperatie is er een aantal corporaties dat ter afdekking van toekomstige exploitatietekorten aanzienlijke overtollige middelen heeft gekregen. Niet in alle gevallen is het mogelijk of financieel aantrekkelijk om met deze overtollige middelen bestaande leningen vervroegd af te lossen. Derhalve worden deze middelen dan op een zodanige wijze belegd dat de looptijd van de beleggingen afgestemd wordt met het moment dat de financieringen boetevrij kunnen worden afgelost. In die zin worden de beleggingen ook gebruikt om het renterisico van de corporatie te reduceren. Beleggen staat in deze context in beginsel ten dienste van het financieringsbeleid en het reduceren van de renterisico’s. Indien een woningcorporatie op langere termijn overtollige middelen tot haar beschikking heeft, heeft de corporatie niet, zoals dat bij een onderneming met winstoogmerk wel eens gebeurt, de mogelijkheid om dividend uit te betalen of het kapitaal terug te storten aan de aandeelhouders. Het motief dat hierbij speelt is dat bij deze ondernemingen met winstoogmerk, het aanhouden van beleggingen in het algemeen minder rendement zal opleveren dan het rendement dat voortkomt uit de ondernemingsactiviteiten. Dit laatste geldt in het algemeen niet voor een woningcorporatie. Bij een corporatie zou het rendement met name gemeten moeten worden in termen van maatschappelijk rendement in plaats van financieel rendement. Om de overtollige middelen toch aan de kernactiviteit te besteden (zoals ook het Besluit beheer sociale-huursector voorschrijft), moet dan eerder gedacht worden aan expansie buiten de grenzen van de gemeente(n) waarin de corporatie al actief is of aan collegiale financiering. Veel corporaties hebben nog geen afgerond beeld van de herstructurerings- en transformatieopgaaf. Deze opgave legt een claim op de toekomstige beschikbaarheid van middelen en hiermee zou in het beleggingsbeleid rekening moeten worden gehouden, door de looptijden en de aard van de belegging daarmee af te stemmen. Deze bestedingen dienen echter wel plaats te vinden vanuit een verantwoord financieel beleid, gericht op financiële continuïteit. Indien wordt gekozen voor beleggen dient er binnen de corporatie een goede motivatie te zijn waarom overtollige middelen belegd worden in “bedrijfsvreemde” beleggingen en niet in investeringen in de volkshuisvesting. Deze argumentatie kan liggen in een toekomstige volkshuisvestelijke opgave, zoals bijvoorbeeld de herstructurering. De argumentatie van een aantal woningcorporaties dat als het rendement op beleggingen hoger is dan het (vaak negatieve) rendement op het leveren van woongenot, gekozen moet worden voor alternatieve dekking in combinatie met (extra) beleggingsrendement, houdt onvoldoende rekening met het maatschappelijk rendement. Beleggen in producten waarbij corporaties een hoofdsomrisico lopen, is niet gewenst. Dergelijke producten zijn alleen aanvaardbaar uit hoofde van een risicobenadering als de te beleggen hoeveelheid middelen omvangrijk genoeg zijn om te voldoen aan eisen van volatiliteit en de looptijd van de beleggingen circa 25 jaar is. Aan beide eisen kan een corporatie niet snel voldoen.

De vraag, die ook beantwoord moet worden, is of een woningcorporatie middelen mag aantrekken in tijden van lage renteniveaus en vervolgens beleggen tot de feitelijk optredende financieringsbehoefte met als doel van de lage actuele rente te kunnen profiteren en zodoende tevens de toekomstige renterisico’s af te dekken. Indien een dergelijke beslissing past binnen het reguliere financieringsbeleid gebaseerd op bovenstaande uitgangspunten, zou dit geen probleem mogen zijn. Er dient dan wel zorgvuldig te worden afgewogen of het mogelijk lagere rendement op de belegging dan op de rentevoet van de aangetrokken financiering niet een te hoge prijs is voor het afdekken van het renterisico. Indien de rendementsverwachting op de belegging hoger is dan de rentevoet van de aangetrokken lening, is veelal ook sprake van een hoger risicoprofiel van de desbetreffende belegging. Er dient in dat geval afgewogen te worden of het afgedekte renterisico wel opweegt tegen het binnengehaalde risico van de belegging. Hoe dichterbij in de tijd het renterisico zich afspeelt, des te eerder zal deze afweging negatief uitvallen. Hogere risicoprofielen van beleggingen zijn immers alleen aanvaardbaar bij langere periodes van beschikbaar zijn van de overtollige middelen. Het treasurystatuut en de interne toezichthouders zullen duidelijke grenzen moeten aangeven waarbinnen deze afweging gemaakt moet worden om te voorkomen dat ongewenste risicoposities worden ingenomen, dan wel een corporatie de functie van belegger of bankier gaat vervullen. Uit bovenstaande bedrijfseconomische benaderingswijze volgen de volgende te hanteren uitgangspunten voor beleggen door woningcorporaties: • • • • •

Bij financiering dienen zoveel mogelijk de intern beschikbare middelen te worden aangewend Bij het beleggen van tijdelijk overtollige middelen dient nadrukkelijk het financierings- en beleggingsbeleid te worden betrokken en de looptijd en risicoprofiel van de belegging dient hiermee te worden afgestemd In beginsel kunnen alleen op langere termijn (meer dan 5 jaar) tijdelijk overtollige middelen in niet-risicomijdende beleggingsproducten geïnvesteerd worden Het lopen van hoofdsomrisico’s dient vermeden te worden Het aantrekken en tijdelijk beleggen van middelen om toekomstige renterisico’s af te dekken, dient zorgvuldig afgewogen te worden tegen het verschil in rendement tussen financiering en belegging en/of het beleggingsrisico dat binnengehaald wordt.

9

3. DOEL EN WERKWIJZE VAN HET ONDERZOEK 3. DOEL EN WERKWIJZE VAN HET ONDERZOEK

10

3.1 Doel van het onderzoek Als uitvloeisel van de aanbevelingen uit het voorgaande onderzoek heeft er een vervolgonderzoek plaatsgevonden naar een tweetal onderscheiden thema’s. Algemene doelstelling bij de uitvoering van het onderzoek is te komen tot inzicht in en oordeel over het gevoerde financierings- en beleggingsbeleid, de kwaliteit van de beheersingsmaatregelen en de informatievoorziening en het doen van aanbevelingen hieromtrent om het toezicht op het treasurybeleid naar behoren uit te kunnen voeren. Het eerste deel betreft een onderzoek op basis van een a-selecte steekproef naar de kwaliteit en de effectiviteit van het beheersingsinstrumentarium inzake het treasurybeleid binnen de corporatie, onder andere gerelateerd aan het interne en externe toezicht. Het tweede deel van het onderzoek betreft de individuele onderzoeken naar het beleggingsbeleid van de corporaties met een verhoogd risicoprofiel, die ook voor wat betreft de BBSH-gegevens over 1998 zijn onderzocht. De selectie op basis van de jaarstukken over 1999 heeft op identieke wijze plaatsgevonden als de selectie over 1998. Dit heeft geleid tot de toevoeging van enkele corporaties voor dit deel van het vervolgonderzoek. Tevens heeft een quick scan plaatsgevonden voor de kleinere corporaties waarvan er ook enkele zijn toegevoegd aan het onderzoek. De opzet van het vervolgonderzoek is met het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, het Waarborgfonds Sociale Woningbouw en de Bank Nederlandse Gemeenten besproken. Allen konden zich vinden in de opzet. Het onderzoek is uitgevoerd door het Centraal Fonds Volkshuisvesting, ondersteund door Arthur Andersen.

3.1.1 Onderzoek beheersingsinstrumentarium Het doel van het eerste onderdeel van het vervolgonderzoek is het verkrijgen van inzicht omtrent de kwaliteit van het beheersingsinstrumentarium en de informatievoorziening op treasurygebied op basis van een a-selecte steekproef. Om een zekere spreiding te bewerkstelligen naar omvang van de te selecteren corporaties is de totale populatie van alle woningcorporaties in Nederland opgedeeld in drie groepen, te weten Klein, Middelgroot en Groot. Met behulp van het statistische softwareprogramma ACL is uit een lijst waarop alle corporaties in Nederland vermeld stonden, een a-selecte keuze gemaakt uit deze drie deelpopulaties van in totaal 54 woningcorporaties. Het aantal te selecteren corporaties is vastgesteld op 54 om een betrouwbaarheidspercentage van de resultaten van 95% te verkrijgen voor de totale populatie. Iedere corporatie binnen een groep had een gelijke kans om in de steekproef terecht te komen, ongeacht de grootte van de corporatie. Tabel 1 Steekproefgegevens op basis van gegevens 1999 Groep (aantal woningen) 0-2.500 2.500-10.000 Meer dan 10.000 Totaal

Aantal Geselecteerd 14 20 20 54

Totaal (deel)populatie 395 219 52 666

De basis voor dit deel van het onderzoek bestond uit het beoordelen van de door de geselecteerde corporaties te verstrekken specifieke treasurydocumenten en -informatie, zoals het treasurystatuut, het treasuryjaarplan en de periodieke treasuryinformatievoorziening ten behoeve van bestuur en Raad van Toezicht. Van de 54 geselecteerde corporaties hebben 44 corporaties uiteindelijk de informatie aangeleverd. De overige 10 woningcorporaties hebben om redenen als het ontbreken van informatie (drie woningcorporaties), fusieverwikkelingen (vijf woningcorporaties) en geringe omvang (twee woningcorporaties) uiteindelijk niet meegedaan. Onder de 44 corporaties bevonden zich zes instanties die ook voor het tweede onderdeel van het onderzoek geselecteerd waren.

11

De verdeling van de 44 onderzochte corporaties naar grootte was als volgt: Tabel 2 Geselecteerde corporaties onderzoek beheersingsinstrumentarium Groep (aantal woningen) 0-2.500 2.500-10.000 Meer dan 10.000 Totaal

Aantal Geselecteerd 13 14 17 44

Totaal Populatie 395 219 52 666

Doordat in het onderzoek van de tien corporaties die niet meededen, geen specifieke informatie beschikbaar was, bestaat de kans dat de resultaten van dit onderzoek mogelijk iets positiever zijn uitgevallen, dan wanneer ze integraal waren meegewogen in het onderzoek. Uit een analyse van de jaarstukken van deze tien corporaties is niet gebleken dat de omvang en aard van de beleggingen aanleiding zouden kunnen zijn voor het niet deelnemen. De steekproeven zijn a-select getrokken met betrouwbaarheidspercentages van 75% (klein) en 90% (middelgroot en groot), hetgeen inhoudt dat met 75% respectievelijk 90% zekerheid gesteld kan worden dat de uitkomsten per grootteklasse betrouwbaar zijn. Op basis van deze uitgangspunten voor de steekproef worden de resultaten van dit onderzoek representatief geacht voor de totale populatie van corporaties. De resultaten van dit onderdeel van het onderzoek worden besproken in hoofdstuk 4.

3.1.2 Onderzoek corporaties met een mogelijk hoger dan gemiddeld risicoprofiel Het doel van het tweede onderdeel is om de corporaties met de indicatie van een hoger dan gemiddeld risicoprofiel nader te onderzoeken en het risicoprofiel van deze corporaties, met name ten aanzien van het beleggingsbeleid, nader vast te stellen. Als neveneffect wordt informatie over de kwaliteit van de aangeleverde informatie en/of het beheersingsinstrumentarium met betrekking tot treasury verkregen. Woningcorporaties werden betrokken in het tweede onderdeel van het onderzoek als zij voldeden aan een van de volgende criteria: • • • • •

Deelname aan het vorige onderzoek Hoge balanspost Financiële vaste activa en/of Effecten Hoge post Waardeveranderingen financiële vaste activa en effecten in de Winst- en Verliesrekening (meer dan ƒ 1 miljoen) Hoge post Opbrengsten financiële vaste activa en effecten (meer dan 10% van het gemiddelde saldo van de balanspost Financiële vaste activa en/of Effecten) Hoge renterisicovolumes (in de periode 2002-2005 meer dan 50% van de leningenportefeuille cumulatief ).

De selectie is uitgevoerd op basis van de bij het Fonds aanwezige informatie. De in bestanden vastgelegde informatie is verkregen uit de BBSH-verantwoordingsstukken van de corporaties over het verslagjaar 1999. Deze selectie heeft tot een aantal van 25 corporaties geleid. De verdeling van de 25 onderzochte corporaties naar grootte was als volgt: Tabel 3 Geselecteerde corporaties onderzoek risicoprofiel Groep (aantal woningen) 0-2.500 2.500-10.000 Meer dan 10.000 Totaal

Aantal Geselecteerd 3 14 8 25

Overigens zijn zes in het kader van dit deel van onderzoek betrokken corporaties ook geselecteerd bij de steekproef voor het eerste onderdeel van het onderzoek. De resultaten van dit onderdeel van het onderzoek worden besproken in hoofdstuk 5.

12

3.2 Werkwijze Het onderzoek van beide onderdelen heeft plaatsgevonden op basis van de BBSH-gegevens over 1999 door middel van desktop research op basis van een vragenlijst. Behalve de reeds bij het Fonds aanwezige gegevens uit de jaarrekening en het jaarverslag is ook aanvullende informatie bij de betreffende corporaties opgevraagd. Hierdoor kon de vragenlijst in vergelijking met het vorige onderzoek een stuk uitgebreider zijn en konden verdergaande conclusies worden getrokken. Aan de geselecteerde corporaties is gevraagd de volgende stukken aan het Fonds op te sturen in het kader van de onderzoeken: • • • • • • • •

Financierings- en beleggingsplan 1999 Treasurystatuut 1999 Beschrijving van de Administratieve Organisatie (alleen met betrekking tot treasuryprocedures) Jaarplan en/of jaarbegroting Treasury 1999 Organigram van de afdelingen die betrokken zijn bij het treasurybeleid in ruime zin Overzicht ( conform artikel 26, lid 2 Besluit beheer sociale-huursector) van de financierings- en beleggingstransacties in 1999 ( indien aanwezig) Periodieke informatieverschaffing aan bestuur/directie en Raad van Toezicht/Raad van Commissarissen ten aanzien van beleggingen, financieringen, renterisico’s en derivaten Verslag van bevindingen en managementletter 1999 van de accountant ten aanzien van treasury.

Aan de corporaties die in het deelonderzoek beleggingen met een mogelijk hoger dan gemiddeld risicoprofiel participeerden, werd, indien nodig, per corporatie specifieke informatie opgevraagd. Zoals reeds aangegeven, heeft het merendeel van de corporaties gehoor gegeven aan het verzoek om deze informatie zo volledig mogelijk op te sturen. Verschil echter van desktop research ten opzichte van het bezoeken van woningcorporaties en het interviewen van betrokken personen is dat mogelijk sommige deelnemers niet in alle gevallen de juiste en volledige informatie hebben opgestuurd. Vandaar dat tijdens het onderzoek, indien er een vermoeden was dat stukken wel aanwezig waren, maar niet waren opgestuurd, door de onderzoeker contact is opgenomen met de woningcorporatie (bijvoorbeeld in het geval er uit het treasurystatuut bleek dat er wel sprake moest zijn van periodieke informatieverschaffing, terwijl die niet was meegestuurd). Een ander kenmerk van desktop review is dat de corporatie geen reactie kon geven op de individuele uitkomsten van het onderzoek. Om dit te ondervangen zijn bij het tweede onderzoeksonderdeel de voornaamste bevindingen van het individuele onderzoek schriftelijk teruggekoppeld aan de betrokken corporaties. Daarbij is de corporaties gevraagd hierop te reageren. Alhoewel de reacties zeker inhoudelijk waardevolle informatie voor het onderzoek hebben opgeleverd over de wijze waarop corporaties met hun treasurybeleid omgaan, waren de meningsverschillen over de weergave van de feiten zeer beperkt. De opgevraagde gegevens zijn beperkt tot 1999 omdat bij de start van het onderzoek in mei 2001 de gegevens over 2000, zoals het volkshuisvestingsverslag en de jaarrekening, niet voor het Fonds beschikbaar waren. Een aantal corporaties heeft aangegeven dat de situatie in 2000 en 2001 inmiddels (verder) verbeterd was. Dit is in beginsel in het onderzoek niet meegenomen. Wel is bij het onderzoek naar een mogelijk hoger dan gemiddeld risicoprofiel, bij de inschatting van het risicoprofiel van de betreffende corporaties, rekening gehouden met aangetoonde verbeteringen (bijvoorbeeld een geactualiseerd treasuryplan). Uiteraard verschillen de benamingen van de documenten per corporatie, alsmede de wijze waarop en de plaats waar zij hun treasuryuitgangspunten en -beleid hebben vastgelegd. Hier is tijdens het onderzoek flexibel mee omgegaan.

3.2.1 Vragenlijst De vragenlijst (zie bijlage 2) die aan de hand van de door de woningcorporatie opgestuurde gegevens ingevuld diende te worden, bestond uit vijf onderdelen met de volgende onderwerpen: • • • • •

Financiering Belegging Renterisicobeheer AO/IC Rapportages

Financiering Het eerste onderdeel, Financiering, had als doel inzicht te verkrijgen in de uitgangspunten van het financieringsbeleid van een corporatie, zoals deze zijn vastgelegd in het treasurystatuut en financieringsbeleid. Daarbij gaat het om de vraag of in het beleid al dan niet een afweging wordt gemaakt ten aanzien van intern of extern financieren en of hieraan in bijvoorbeeld het statuut randvoorwaarden zijn gesteld. Verder is nagegaan welke informatie bij deze afweging wordt betrokken (lange termijn meerjarenprognoses, renterisico’s, streefniveaus ten aanzien van gemiddeld te realiseren rentepercentage) en of er bepaalde beheersingsmaatregelen bestaan bij het aantrekken van financieringen (aanvraag van offertes, keuze van financiers, gebruik van meerjarenprognoses, werkkapitaalbeheer). Belegging Het tweede onderdeel, Belegging, moest meer duidelijkheid verschaffen in het beleggingsbeleid van corporaties. Daarbij is nagegaan welke hoofddoelstellingen corporaties hanteren bij de invulling van het beleggingsbeleid en op welke wijze deze zijn vastgelegd in het treasurystatuut en/of beleggings- en financieringsbeleidsplan. In dit kader is nagegaan of in het treasurystatuut als doelstelling van het beleggingsbeleid is opgenomen of beleggingen slechts bij tijdelijk overtollige middelen aangehouden worden, of renterisico’s hiermee worden beperkt en of beleggingen gefinancierd mogen worden met vreemd vermogen.Tevens is nagegaan in hoeverre in het statuut geregeld is in welke mate risico’s gelopen mogen worden met beleggingen (soort beleggingen, spreiding in de portefeuille, rendementsdoelstellingen, gebruik van creditratings, limieten). Daarnaast is bekeken welke bedragen er daadwerkelijk belegd waren en hoe de samenstelling van de beleggingsportefeuille was. Renterisicobeheer Het onderdeel Renterisicobeheer is toegevoegd om een beeld te geven krijgen of en hoe (al dan niet gebruik van rentederivaten) corporaties hun aflossings- en renteconversierisico’s beheren, welke normen hierbij gebruikt worden en wat het werkelijke renterisico van de geselecteerde woningcorporaties is. Het vierde en vijfde onderdeel van de vragenlijst geven inzicht in de algemene beheersingsmaatregelen rondom het treasurybeleid. Administratieve organisatie/interne controle In het vierde onderdeel worden vragen gesteld aangaande de administratieve organisatie en de interne controle van de corporatie met betrekking tot treasury. Hierbij werd nagegaan of in de beschrijving van de administratieve organisatie apart aandacht is besteed aan procedures op het gebied van financieringen en beleggingen en of hierin aandacht wordt geschonken aan functiescheidingen, autorisatielimieten en dergelijke. Verder is nagegaan in hoeverre er bij de treasuryactiviteiten een treasurycommissie actief is en of daarbij externe deskundigheid wordt ingebracht. Ook is nagegaan of aan de externe accountant de opdracht is gegeven om expliciet de uitvoering van het treasurybeleid te toetsten. Rapportages In het vijfde onderdeel wordt ingegaan op de inhoud van de interne rapportages aan directie en interne toezichthouders zoals Raden van Commissarissen/Toezicht en aan de kwaliteit van de rapportage aangaande treasury in het jaarverslag (jaarrekening en volkshuisvestingsverslag) van de woningcorporatie. Hier is de inhoud van de treasuryrapportage, voor zover aanwezig, beoordeeld op onder andere de mogelijkheid om met deze informatie hoofddoelstellingen van het beleid te toetsen, om inzicht te krijgen in het risicoprofiel van de beleggingen, het rendement hierop, de gemiddelde rentevoet van de financieringen en het renterisico van de corporatie.

13

14

Een aparte vragenlijst is toegevoegd met als onderwerp “Derivaten”, waarbij aan de hand van een aantal vragen is nagegaan of derivaten worden gebruikt, onder welke voorwaarden en hoe hierover wordt gerapporteerd. De scores op deze vragen zijn toebedeeld aan de bovengenoemde vijf onderwerpen.

3.2.2 Waardering/weging van de beantwoording Aan iedere vraag is een aantal punten toegekend, waarbij sommige vragen meer gewicht krijgen op basis van de relevantie van de vraag voor het betreffende onderdeel. Op basis hiervan is inzicht verkregen hoe een individuele corporatie op de verschillende onderdelen scoort ten opzichte van de andere woningcorporaties. Het toekennen van wegingsfactoren aan vragen kent een onvermijdbaar subjectief aspect. Bij het toekennen van de wegingsfactoren is zo zorgvuldig mogelijk te werk gegaan en de scores zijn alleen gebruikt ter onderlinge vergelijking en inventarisatie. De volgende overwegingen zijn onder meer gehanteerd bij de gekozen waarderingen: •

• •

• •

Een treasurystatuut en/of treasurybeleidsplan moet een strak kader geven waarbinnen de treasury wordt vormgegeven met concrete doelstellingen die passen bij een toegelaten instelling en concrete limieten, streefniveaus en afspraken over interne en externe verantwoording. Concreet wordt dat ingevuld met de volgende drie doelstellingen: • Alleen beleggen indien overtollige middelen niet op andere wijze kunnen worden aangewend in de bedrijfsvoering • Beleggen moet passen binnen de doelstelling van het minimaliseren van de renterisico’s • Beleggingen gefinancierd met vreemd vermogen zijn niet toegestaan. Indien er niet belegd wordt, is het risicoprofiel in het algemeen lager ingeschaald Indien er in niet-risicomijdende effecten zoals aandelen, derivaten of vastrentende waarden met een credit rating van lager dan AA wordt belegd, is het risicoprofiel hoger ingeschaald (zie hieronder meer over de gehanteerde definitie van risicomijdende beleggingen) Beleggen in derivaten verhoogt het risicoprofiel en levert negatieve punten in de score op. Rentederivaten ter reducering van het renterisico daarentegen verlagen het risicoprofiel en leveren positieve punten op Relatief zwaar in de weging is de kwaliteit van de interne rapportage meegenomen ter beoordeling van de mate van beheersing van het treasurybeleid door zowel de uitvoerders als door de toezichthouders.

Op basis van bovenstaande waarderingen en wegingsfactoren is hieronder een overzicht opgenomen van de range waarbinnen de corporaties kunnen scoren. Daarbij is onderscheid gemaakt naar de minimale en maximale score per onderdeel voor de beleggende en niet-beleggende corporatie. Tabel 4 Scorerange Onderwerp Financiering Belegging Renterisicobeheer AO/IC Rapportages Totaal

Scorerange Beleggende corporatie (3)-17 (19)-19 (3)-20 0-20 0-40 (25)-116

Scorerange Niet-beleggende corporatie (3)-17 (9)-29 (3)-20 4-24 5-45 (6)-135

De getallen tussen haakjes zijn negatieve getallen Zoals gebleken is op basis van een aantal reacties van corporaties uit het tweede onderzoeksonderdeel, vraagt de definitie van niet-risicomijdend beleggen om nadere toelichting. De categorie effecten die onder niet-risicomijdend valt, kent een zeer grote diversiteit aan risicoprofielen van obligaties van solide ondernemingen tot risicovolle varianten van derivaten. In het kader van het onderzoek moest echter een grens getrokken worden en is gekozen voor de volgende definitie van risicomijdende beleggingen.

Risicomijdende beleggingen zijn beleggingen in vastrentende waarden aangehouden in Nederlandse guldens of Euro’s en het een vordering betreft op: een in een lidstaat van de Europese Unie gevestigde kredietinstelling, de overheid en/of een derde onder garantie van de overheid. Bij een belegging bij een kredietinstelling moet er sprake zijn van minimaal een A(single)-rating van een erkend ratingbureau. Bij deze grens loopt de corporatie als belegger nagenoeg geen enkel risico over de hoofdsom. Als een corporatie niet risicomijdend belegt, betekent dat dus niet meteen dat de corporatie per definitie grote beleggingsrisico’s loopt.

15

4. KWALITEIT VAN DE BEHEERSINGSMAATREGELEN 4. KWALITEIT VAN DE BEHEERSINGSMAATREGELEN

16

4.1 Inleiding Het beeld dat ontstaat bij een eerste oppervlakkige bestudering van de opgeleverde informatie is positief. De meeste corporaties waren in staat de gevraagde informatie binnen een redelijke termijn op te leveren. Het financierings- en beleggingsbeleid is bij de meeste corporaties vastgelegd in een door de Raad van Toezicht of Raad van Commissarissen goedgekeurd treasurystatuut en/of treasurybeleidsplan en de meeste woningcorporaties beschikten over administratieve organisatiebeschrijvingen aangaande treasury. Wel is bij grotere corporaties het treasurystatuut vaker aanwezig dan bij de kleinere corporaties. In tegenstelling tot de bevindingen van het onderzoek uit 19961 is het treasurystatuut nu ook bij een meerderheid van de kleine corporaties aanwezig (in 1996 bij 30%) en liggen zowel bij kleine als grote woningcorporaties de administratieve organisatiebeschrijvingen bij de meeste woningcorporaties vast (in 1996 bij minder dan de helft). In totaal beschikt 75% van de corporaties over een treasurystatuut.

4.2 Bevindingen 4.2.1 Financiering Zoals in de voorgaande hoofdstukken is aangegeven, ligt het voor de hand dat een van de uitgangspunten van het financieringsbeleid is, dat eerst gekeken wordt naar de mogelijkheden van interne financiering. Een kleine meerderheid van 52% van de corporaties heeft dat ook daadwerkelijk als een van de doelstellingen in het statuut of beleidsplan opgenomen. Het overgrote deel (80%) maakt gebruik van liquiditeitsprognoses op lange en op korte termijn als uitgangspunt van het financieringsbeleid. Minder aandacht krijgt het werkkapitaalbeheer in het statuut of treasurybeleidsplan: een kleine meerderheid (52%) kent een current ratio tussen de 0,5 en 1,5. Hierbij moet worden aangetekend dat current ratio’s momentopnames zijn, die aanzienlijk kunnen fluctueren, onder andere als gevolg van verplichtingen bij materiële vaste activa in ontwikkeling. Gemiddeld bedroeg de current ratio 1,192. Financiering met kort geld is de laatste jaren in populariteit toegenomen als gevolg van een lagere rentevoet dan die voor lange termijn financiering. Kort geld verhoogt echter het renterisico. In veel treasurystatuten en treasurybeleidsplannen ontbreekt het aan concrete uitgangspunten en richtlijnen waarom, wanneer en hoeveel met kort geld gefinancierd mag worden. Limieten voor kort geld financiering worden door slechts 7% van de corporaties gebruikt. Overigens valt in praktijk het gebruik van kort geld financiering mee, aangezien slechts bij 5% van de woningcorporaties de kort geld financiering meer dan 7,5% van de totale financiering bedroeg. Hierbij is ervan uitgegaan dat de corporaties hun kortlopende deel op de juiste wijze in hun balans per 31 december 1999 hebben geclassificeerd.

Figuur 1: Scores Financieringsbeleid 80% 80%

Interne financiering

52%

60%

34%

40% 20%

7%

Liquiditeitsprognoses Norm voor kort geld Streefcijfers renteniveau

0%

1

2

Het onderzoek “Aanwending bruteringsgelden woningcorporaties” van Arthur Andersen Real Estate Services in opdracht van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer in december 1996. De laagst geconstateerde ratio was 0,02, de hoogste 8,58. De standaarddeviatie was 1,54.

Ook op andere onderdelen ontbreken concrete doelen, normen en limieten in een groot deel van de treasurystatuten en beleidsplannen. Streefcijfers voor gemiddelde renteniveaus wordt door 34% van de woningcorporaties vastgesteld en een minderheid van 34% kent de verplichting om meerdere offertes aan te vragen bij aanbieders van financiering. Hoewel in praktijk de meeste woningcorporaties hun leningen trachten te borgen bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw, heeft een kleine meerderheid van 57% het streven naar WSW-borging als vereiste in het statuut opgenomen.

4.2.2 Belegging Bij het beoordelen van het beleggingsbeleid is uitgegaan van de volgende doelstellingen die een logisch uitgangspunt zijn van een prudent treasurybeleid voor woningcorporaties: • Alleen beleggen indien overtollige middelen niet op andere wijze kunnen worden aangewend in de bedrijfsvoering • Beleggen moet passen binnen de doelstelling van het minimaliseren van de renterisico’s • Beleggingen gefinancierd met vreemd vermogen zijn niet toegestaan. In de meeste treasurystatuten komt het beleggingsbeleid weliswaar ruimschoots aan bod, maar de meeste woningcorporaties hebben niet alle drie van de bovengenoemde doelstellingen in hun treasurystatuut staan. De corporaties scoren 53% van de maximaal te behalen punten hierop. Voor de meeste woningcorporaties (80%) vormt een meerjarige kasstroomanalyse het uitgangspunt voor het beleggingsbeleid. De looptijd van de beleggingen wordt door tweederde van de corporaties afgestemd met de financieringsportefeuille en de renterisico’s. De meeste statuten staan beleggen in niet-risicomijdende beleggingen niet toe (61%). De minderheid die het wel toestaat, geeft niet altijd normen of limieten met betrekking tot het percentage van beleggingen in aandelen en andere risicovolle beleggingen ten opzichte van de totale beleggingsportefeuille (door 53% van deze minderheid wel genoemd), spreiding over beleggingsfondsen/ bedrijfstakken (door 67% van deze minderheid wel genoemd), gebruik van credit ratings (door 40% van deze minderheid wel genoemd). Streefniveaus voor de te behalen rendementen worden slechts door 18% van de corporaties vastgesteld, voor de deels niet-risicomijdend beleggende corporaties is dat percentage 20%.

Figuur 2: Scores Beleggingsbeleid 80%

64% 53%

60% Beleggingsdoelstellingen 40% 20%

20%

Beleggingen Beleggingen in aandelen

0%

Een meerderheid van 64% had per 31 december 1999 beleggingen op de balans staan. Een minderheid (39%) staat toe dat deze middelen ook deels niet-risicomijdend belegd worden en had ook daadwerkelijk een vorm van een niet-risicomijdende belegging op de balans staan. Van de onderzochte corporaties belegt 20% een deel van hun overtollige middelen in aandelen. Wat hierbij vaak onduidelijk blijft, is hoe de corporaties de afweging hebben gemaakt tussen het risicoprofiel en de termijn van de gekozen belegging in relatie met het financieringsbeleid, het investeringsbeleid en de kernactiviteiten van de corporatie. Verschillende corporaties die beleggen in aandelen, doen dat via externe vermogensbeheerders.

17

18

Daarbij wordt, vaak in overleg met de vermogensbeheerder, een bepaalde spreiding aangebracht in de beleggingen en worden bepaalde minimale credit ratings voorgeschreven ten aanzien van de ondernemingen waarin mag worden belegd. Er was één corporatie die belegde in derivaten (niet ter afdekking van beleggingsrisico’s). Er is geen gebruik van ongedekte geschreven derivaten geconstateerd, hoewel 36% van de corporaties dat niet expliciet verbiedt in het treasurystatuut. De gemiddelde (niet gewogen) samenstelling van de beleggingsportefeuilles ultimo 1999 van de onderzochte corporaties, naar omvang en percentage van het balanstotaal kan als volgt worden gespecificeerd. In geval een woningcorporatie nietrisicomijdend belegt, betekent dat overigens niet meteen dat de woningcorporatie per definitie grote beleggingsrisico’s loopt.

Tabel 5 Samenstelling van beleggingsportefeuille naar omvang Belegging Aandelen Overig niet-riscomijdend Risicomijdend

Klein 0,6% 0,8% 98,6%

Middelgroot 4,0% 4,9% 91,1%

Groot 11,9% 10,7% 77,4%

Totaal 6,0% 6,0% 88,0%

Tabel 6 Gemiddelde omvang beleggingen in percentage van het balanstotaal (niet gewogen) Belegging Aandelen Overig niet-riscomijdend Risicomijdend

Klein 0,0% 0,3% 7,2%

Middelgroot 0,1% 0,3% 3,5%

Groot 1,8% 0,4% 8,7%

Totaal 0,7% 0,3% 6,6%

4.2.3 Renterisicobeheer Een duidelijke meerderheid van de woningcorporaties kent als hoofddoelstelling van renterisicobeheer het matchen van de jaarlijkse kasstromen (68%). Dit blijkt ook uit de meerjarenprognoses. Verder geeft 75% aan dat bij de beoordeling van de renterisico’s rekening wordt gehouden met toekomstige kasstromen uit vrijvallende beleggingen en operationele activiteiten. Verder is bij 73% van de corporaties een richtlijn van kracht waarin een relatie wordt gelegd met de rentevisie en het afdekken van de lopende renterisico’s. In praktijk maakt een kleine minderheid van 9% gebruik van rentederivaattoepassingen. Figuur 3: Scores Renterisicobeheer 80%

68%

75% 55%

60%

Toekomstige kasstromen

40% 20%

Matchen kasstromen Toepassing rentederivaat

9%

Hantering renterisicolimiet

0%

De normen en limieten in de treasurystatuten en beleidsplannen zijn ook op het gebied van renterisicobeheer slechts bij een kleine meerderheid geformuleerd. Van de woningcorporaties hanteert 55% een renterisicolimiet (in alle gevallen 15% of lager3). In minstens één van de jaren tussen 2001 en 2004 kent 57% van de corporaties volgens eigen opgave een renterisico van 15% of meer. Overigens heeft een groot aantal woningcorporaties hier tegenover beleggingen staan die in dezelfde tijd vrijvallen. In de berekening van het renterisicopercentage is hier geen rekening mee gehouden, omdat rapportages vaak onvoldoende inzicht gaven in de vervalkalender van de beleggingen. 3

De norm van 15% is gekozen om aan te sluiten bij de normen zoals het Waarborgfonds Sociale Woningbouw die hanteert.

Door de achterblijvende kwaliteit van de verslaggeving is niet eenduidig vast te stellen wat de daadwerkelijke hoogte is van het renterisico in enig jaar. Limieten met betrekking tot het toepassen van rentederivaten (in soort, bedrag of percentage) zijn in 25% van de statuten opgenomen.

4.2.4 Administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) De administratieve organisatie en interne controle is bij de meeste corporaties van redelijk niveau. In 80% van de gevallen zijn er procedurebeschrijvingen vastgelegd en bij 59% blijkt uit deze beschrijving dat er functiescheiding bestaat tussen tenminste de uitvoerende en de autoriserende functie. Hierbij valt op dat er nauwelijks correlatie te ontdekken is tussen de grootte van de corporatie en de aanwezigheid van de functiescheidingen. In het algemeen besteden de AO/IC-beschrijvingen meer aandacht aan beleggingen dan aan financieringen en scoren de grotere corporaties iets beter op het gebied van AO/IC dan de kleinere. De betrokkenheid van de directie bij het treasurybeleid is bij de meeste corporaties groot. De directie autoriseert bij 64% van de corporaties alle transacties met derivaten en met risicovolle beleggingen. Slechts 34% van de corporaties heeft transactielimieten vastgelegd.

Figuur 4: Scores AO/IC 80% 80% 60% 40% 20%

59% 50%

52% 25%

Procedurebeschrijvingen Functiescheiding Treasurycommissie Rapportage externe accountant Interne controlefunctie

0%

50% van de corporaties heeft een treasurycommissie ingesteld. Dit komt vaker bij de grotere corporaties voor dan bij de kleinere. Verder schakelt 36% een externe onafhankelijke treasury-adviseur in (hier vallen bankiers en vermogensbeheerders niet onder). Een aantal in niet-risicomijdende beleggingen investerende corporaties maakt gebruik van een professionele vermogensbeheerder. Hoewel de belangrijkste zaken goed geregeld worden in een door de vermogensbeheerder opgesteld en door beide partijen ondertekend contract, valt op dat de treasurystatuten en AO/IC-beschrijvingen bij deze corporaties geen of weinig aandacht besteden aan de beheersingsmaatregelen rondom deze uitbesteding (zoals bijvoorbeeld wie controleert of de vermogensbeheerder het treasurystatuut en de gegeven mandaten naleeft). De interne controlefunctie is minder goed ontwikkeld. Een kwart van de corporaties kent op basis van de AO/IC-beschrijving/treasurystatuut buiten de uitvoerende en registrerende functie nog een aparte controlerende functie. Bij 16% van de woningcorporaties zijn er daadwerkelijk specifieke controlehandelingen vastgelegd in het treasurystatuut of in AO/ICbeschrijvingen. Hierbij dient te worden opgemerkt dat voor kleine corporaties het bedrijfseconomisch vaak niet haalbaar is om een aparte interne controlefunctie te creëren. Grotere corporaties hadden dan ook vaker een aparte interne controlefunctie dan kleinere (positieve correlatie van 0,44). Indien de interne controle niet sterk ontwikkeld is, is het interessant te weten of de externe accountant extra aandacht besteedt aan de treasury. Bij 52% rapporteerde de externe accountant aan de directie en de Raad van Commissarissen/ Toezicht over het treasurybeleid. Uit het onderzoek is overigens niet duidelijk geworden of de accountant in deze gevallen opdracht heeft gekregen om expliciet ook over het treasurybeleid te rapporteren.

19

20

4.2.5 Rapportages Hoewel 80% van de corporaties beschikt over interne rapportages, kan de inhoud ervan over het algemeen verbeterd worden. Over de beleggingen wordt nog het meest gerapporteerd: 50% van de rapportages is toetsbaar aan de beleggingsdoelstellingen zoals geformuleerd in het treasurystatuut en de treasurybeleidsplannen. Toetsbaar aan financieringsdoelstellingen en renterisicobeheerdoelstellingen is 45% respectievelijk 34% van de rapportages.

Figuur 5: Aanwezigheid treasuryrapportages 80% 64%

80% 60% 40% 20% 0%

Interne rapportages

43% Rapportage aan Raad van Toezicht Beleggingssamenstellingoverzicht BBSH

De inhoud van de treasuryrapportages is vaak beperkt, met name met betrekking tot het financieringsbeleid. Zo rapporteert 57% niet over het gemiddeld gerealiseerde rentepercentage en 59% niet over de aflossingsverplichtingen op korte termijn. De helft van de corporaties rapporteert niet over de samenstelling van de beleggingsportefeuille, een meerderheid doet dit ook niet over de mutaties in de beleggingsportefeuille (55%) en niet over het rendement/koersresultaat (57%). Indien er gebruik gemaakt wordt van derivaten, wordt dit wel in de meeste (maar niet alle) gevallen in de interne rapportage vermeld. Er zijn ook gevallen geconstateerd waarbij uit de interne rapportages bleek dat er gebruik werd gemaakt van derivaten per 31 december 1999, maar waarbij dit niet in de jaarrekening werd toegelicht. Andere onderwerpen die vaak ontbraken in de rapportages, waren de match tussen begroting, prognose en realisatie (75%) en de motivering waarom bepaalde treasurytransacties waren gepleegd. Verder werd met betrekking tot de interne rapportages door een minderheid (43%) aangegeven dat deze ook (gedeeltelijk of in andere vorm) aan de Raad van Toezicht werden verstrekt. De meeste corporaties rapporteren in hun volkshuisvestingsverslag of jaarrekening over hun treasurybeleid en in de meeste gevallen is daaruit te achterhalen wat de algemene samenstelling was van de beleggingsportefeuille. Wel ontbreekt vaak de specificatie van een post aandelen of een post fondsen en een toelichting, zodat het risicoprofiel (koersrisico en debiteurenrisico) voor de lezer niet is vast te stellen. Soms wordt bij het gebruik van externe vermogensbeheerders volstaan met een opgave van het bedrag dat is ondergebracht bij de betreffende beheerders, zonder dat daarmee inzicht wordt gegeven over het risicoprofiel van de bij beheerders ondergebrachte middelen.

Figuur 6: Kwaliteit van rapportages 50% 50%

45%

45%

43%

45%

39%

40% 35%

34%

32%

30%

25%

25% 20% 15% 10% 5% 0%

18%

Toetsbaar aan beleggingsdoelstellingen Toetsbaar aan financieringsdoelstellingen Toetsbaar aan renterisicobeheer Mutaties in beleggingsportefeuille Rendement/koersschommelingen Rendement/koersresultaat Matching prognose/realisatie Debiteuren/koersrisico Toelichtingen/conclusies

Artikel 26 lid 2 sub j. van het Besluit beheer sociale-huursector schrijft voor dat er een overzicht van de beleggingsactiviteiten gedurende het verslagjaar in het volkshuisvestingsverslag aanwezig moet zijn. In 64% van de gevallen was er op een of andere manier iets vermeld over de beleggingssamenstelling. Vaak echter in de vorm van een nadere specificatie in de jaarrekening, doch niet een nader overzicht in het volkshuisvestingsverslag. De rapportage voldeed in de meeste gevallen niet aan de eis te stellen aan voldoende inzicht. Zo gaf de rapportage in bijna alle gevallen geen inzicht in het transactievolume in de diverse te onderscheiden beleggingscategorieën in het boekjaar. Ook werd geen inzicht gegeven in de omvang van gelopen koers en renterisico’s en behaalde rendementen afgezet tegen een voldoende gespecificeerd risicoprofiel en/of de benchmark. Door de slechte kwaliteit van de verslaggeving kan de externe toezichthouder op basis van deze verslaggeving geen kwalitatief oordeel vellen over het gevoerde beleggingsbeleid van de corporatie. De externe verslaggeving was in de meeste gevallen (68%) in hoofdlijnen wel consistent met c.q. gaf wel hetzelfde beeld als de interne rapportages. Een echte uitzondering vormden enige corporaties die gebruik maakten van derivaten (hetgeen uit de interne rapportages bleek), maar die dit niet hebben vermeld in de jaarrekening.

4.3 Conclusies Het totale beeld dat uit dit deel van het onderzoek naar voren komt, is dus niet over de hele linie positief. Enerzijds hebben de meeste woningcorporaties hun financierings- en beleggingsbeleid en de meest essentiële beheersingsmaatregelen schriftelijk vastgelegd en laten goedkeuren door hun interne toezichthouder. Ook het beeld van de risicovol beleggende corporatie wordt niet gestaafd. Het overgrote deel belegt alleen risicomijdend en die corporaties die wel niet-risicomijdend beleggen, doen dit meestal maar met een beperkt gedeelte van de beleggingsportefeuille. Anderzijds is de formulering in statuten en treasuryplannen zodanig dat er veelal wel ruimte is om risicovoller te beleggen dan wat zich nu voordoet. De huidige geringe omvang van de niet- risicomijdende beleggingen speelt een belangrijke rol bij deze conclusie. Aangezien de doelstellingen niet altijd even helder geformuleerd waren, had dit tevens tot nadelig gevolg dat de verantwoording achteraf door middel van de rapportage aan interne en externe toezichthouders door het ontbreken van een adequaat referentiekader van mindere kwaliteit was. Grote woningcorporaties scoren iets beter dan kleine woningcorporaties, hoewel de correlatie tussen het aantal woningen en de score niet bijzonder groot was (0,27). De correlatie is het duidelijkst op het gebied van renterisicobeheer (0,58) en het minst zichtbaar op het gebied van financiering (0,13). Een correlatie tussen de omvang van de beleggingen als percentage van het balanstotaal en de scores is nauwelijks te vinden (-0,12).

21

22

De negatieve scores die gegeven worden indien een woningcorporatie (niet-risicomijdend) belegt, worden door de beleggende corporaties gecompenseerd met uitgebreidere beheersingsmaatregelen. De algemene conclusie is dat de navolgende zaken verbeterd moeten worden: • De doelstellingen, uitgangspunten, normen en limieten in de treasurystatuten kunnen op alle onderdelen concreter ingevuld worden, waardoor een betere sturing en evaluatie van het gevoerde beleid mogelijk is. Vaak is niet duidelijk waarom een corporatie kiest voor een bepaalde beleggingscategorie en risicoprofiel in relatie tot de kernactiviteiten van de corporatie en haar investerings- en financieringsbeleid. In de treasurybeleidsplannen mag hier meer aandacht aan worden besteed • Het gebrek aan concrete doelstellingen en uitgangspunten komt ook naar voren in de interne rapportages, waarvan de inhoud duidelijk verbeterd kan worden • De kwaliteit van de externe verantwoording zal ingrijpend verbeterd moeten worden • Verder ontbreekt in zijn algemeenheid een goede kosten/batenanalyse van actief beleggen (extra rendement ten opzichte van de tijd en de kosten die daarmee samenhangen). De volgende conclusies en aanbevelingen naar woningcorporaties kunnen uit het onderzoek per onderwerp getrokken worden: Financiering Bij dit item is er een aantal punten dat in het statuut/beleid extra aandacht behoeft: • Het werkkapitaalbeheer • Het stellen van concrete normen voor korte termijnfinanciering • Het stellen van concrete normen voor voorfinanciering, rentetypische looptijden en rente(benchmark)niveaus • De procedures rondom het aantrekken van financiering zoals het aanvragen van meerdere offertes. Belegging Extra aandacht behoeven de treasurystatuten op het gebied van: • Het stellen van normen en limieten aan soort en omvang van (niet risicomijdende) beleggingen • Het opnemen van duidelijke doelstellingen (minimalisatie renterisico’s, alleen overtollige middelen die niet anders ingezet kunnen worden, geen geld lenen om te beleggen). Renterisicobeheer Ook bij dit onderwerp geldt dat normen en limieten (zoals voor renterisicovolumen en derivaten) concreter ingevuld kunnen worden. De samenhang tussen het beheersen van renterisico uit hoofde van kort geld financiering en de consolidatie van en naar langere rentetypische looptijden en de keuzes van beleggingsvormen -naar soort en looptijd- als gevolg van tijdelijke voorfinanciering is vaak niet duidelijk. Administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) Ten behoeve van de AO/IC is het van belang om meer aandacht te schenken aan het helder formuleren van transactielimieten. Tevens is het wenselijk om de maatregelen van interne controle welke specifiek geënt zijn op de activiteit van beleggen vast te leggen, ook indien een afzonderlijke interne controlefunctie op het gebied van treasury niet is geïmplementeerd, wat bij de meeste woningcorporaties het geval is. Rapportage De interne rapportage blijkt het minst ontwikkelde treasurygebied te zijn bij woningcorporaties. De inhoud is in veel gevallen beperkt en bij slechts een minderheid van de corporaties wordt op het gebied van treasury (zichtbaar) gerapporteerd aan het intern toezichthoudend orgaan. Gezien de feiten dat de interne controlefunctie vaak ontbreekt, de kwaliteit van de interne rapportages nogal eens aan de magere kant is en bovendien vaak niet naar de toezichthouder worden verstuurd, dient de toezichthouder op het gebied van treasury adequater geïnformeerd worden. De interne toezichthouder dient daarbij zelf aan te geven of hij het nodig vindt dat de externe accountant apart rapporteert op het gebied van treasury.

De externe verslaggeving (volkshuisvestelijk verslag en jaarrekening) behoeft bij veel corporaties verbetering op het gebied van de toelichting van derivaten en op het gebied van de beleggingsoverzichten zoals vereist door het art. 26 lid 2 sub j. Besluit beheer sociale-huursector. Voor zowel de interne als de externe verantwoording geldt dat de volgende onderwerpen een plaats moeten krijgen in de verantwoording. Hoewel niet expliciet aangegeven in de huidige wetgeving is dit noodzakelijk om goed toezicht op het maatschappelijk gebonden vermogen mogelijk te maken: • • • • • •

Toetsing gevoerde beleid aan helder geformuleerde beleggings-, financierings- en renterisicobeheerdoelstellingen Rapportage over gemiddeld gerealiseerde rentepercentages Risicoprofiel, samenstelling, transactieomvang, mutatie en gerealiseerde en ongerealiseerde rendementen in verhouding tot het risico van het niet-risicomijdende deel van de beleggingsportefeuille Gebruik derivaten zowel naar aard, motief, omvang betaalde/ontvangen premies en exposure Afzetten realisatiegegevens ten opzichte van de begroting en (meerjarige) benchmarks Rapportage over het openstaande integrale financierings- en renterisico op korte en lange termijn en de opgetreden wijzigingen daarin (alleen intern).

23

5. RISICOPROFIEL BELEGGINGEN 5. RISICOPROFIEL BELEGGINGEN

24

5.1 Inleiding Het doel van het tweede onderdeel van het onderzoek is om de corporaties met de indicatie van een hoger dan gemiddeld risicoprofiel te onderzoeken en het risicoprofiel van deze corporaties, met name ten aanzien van het beleggingsbeleid, nader vast te stellen. Hiertoe werd dezelfde vragenlijst gehanteerd als bij het eerste onderzoeksonderdeel, maar daarbij werden de resultaten bovendien vergeleken met die van 1998 en werd met name naar de beleggingsportefeuille gekeken om tot een beoordeling te komen welk risicoprofiel een woningcorporatie naar de mening van het Fonds heeft.

5.2 Bevindingen 5.2.1 Financiering Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven, zou het voor de hand liggen dat één van de uitgangspunten van het financieringsbeleid is, dat eerst gekeken wordt naar de mogelijkheden van interne financiering. Een meerderheid van 64% heeft dat ook daadwerkelijk als een van de doelstellingen in het statuut of beleidsplan opgenomen. Het overgrote deel (88%) maakt gebruik van liquiditeitsprognoses op lange en op korte termijn als uitgangspunt van het financieringsbeleid. Het werkkapitaalbeheer krijgt in de meerderheid van de gevallen voldoende aandacht: 60% kent een current ratio tussen de 0,5 en 1,5. In veel treasurystatuten ontbreekt het aan goede uitgangspunten waarom, wanneer en hoeveel met kort geld gefinancierd mag worden. Limieten voor kort geld financiering worden door slechts 12% van de corporaties gebruikt. Overigens valt in praktijk het gebruik van kort geld financiering mee aangezien slechts bij 4% van de woningcorporaties de kort geld financiering meer dan 7,5% van de totale financiering bedraagt. Hierbij is ervan uitgegaan dat de corporaties hun kortlopende deel op de juiste wijze in de balans verwerkt hebben.

Figuur 7: Scores Financieringsbeleid 88%

100% 80%

64% 44%

60%

Interne Financiering Liquiditeitsprognoses Norm voor kort geld

40% 12%

Streefcijfers renteniveau

20% 0%

Ook op andere gebieden ontbreken concrete normen en limieten bij een groot deel van de treasurystatuten en -beleidsplannen. Streefcijfers voor gemiddelde renteniveaus worden door 44% van de woningcorporaties vastgesteld en bijna de helft van de groep (48%) kent de verplichting om meerdere offertes aan te vragen bij aanbieders van financiering. Hoewel in praktijk de meeste woningcorporaties hun leningen trachten te borgen bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw, heeft maar een kleine meerderheid van 56% het streven naar WSW-borging als vereiste in het statuut opgenomen.

25

5.2.2 Belegging In de meeste treasurystatuten komt het beleggingsbeleid ruimschoots aan bod. Voor de meeste woningcorporaties (80%) vormt de meerjarige kasstroomanalyse daarbij het uitgangspunt voor het beleggingsbeleid. Ook bij beleggingen geldt weer dat de drie doelstellingen zoals eerder geschetst, niet bij iedere woningcorporatie duidelijk naar voren komen in de treasurystukken. De corporaties scoren hier 64% van de maximaal te behalen punten. De uitgangspunten in deze groep liggen echter verder uiteen dan het percentage beschrijft. Sommige woningcorporaties houden geheel andere beleggingsdoelstellingen erop na dan de hierboven geschetste. Zo zijn er woningcorporaties die beleggen als kernactiviteit in plaats van een afgeleide functie van het financieringsbeleid zien en van mening zijn dat in het kader van risicospreiding de activa van de corporaties verdeeld dienen te worden over woningen, obligaties en aandelen. In deze gevallen is de looptijd van de beleggingen losgekoppeld van die van de financieringen. Een meerderheid van de statuten staat beleggen in niet-risicomijdende beleggingen toe (56%), hetgeen te verwachten viel gezien de toegepaste selectiecriteria. Deze meerderheid geeft in de meeste gevallen wel een kader waarbinnen belegd moet worden: • • •

Normen of limieten met betrekking tot het percentage van beleggingen in aandelen en andere risicovolle beleggingen ten opzichte van de totale beleggingsportefeuille ( 93%) Spreiding over beleggingsfondsen/ bedrijfstakken ( 86%) Gebruik van credit ratings ( 50%).

Streefniveaus voor de te behalen rendementen worden door 44% van de corporaties vastgesteld, voor de deels in nietrisicomijdend beleggende corporaties is dat percentage echter 64%. Minimale rendementsdoelen worden in het geheel niet gesteld.

Figuur 8: Scores Beleggingsbeleid 96% 100% 80%

64%

56%

60%

Beleggingsdoelstellingen

40%

Beleggingen

20%

Beleggingen in aandelen

0%

Op één corporatie na hadden alle corporaties per 31 december 1999 beleggingen op de balans staan. Gemiddeld heeft deze groep van corporaties een beleggingsportefeuille met een omvang van 16,8% van het balanstotaal. Het gemiddelde nietrisicomijdend belegde vermogen bedraagt 2,2% van het balanstotaal. Onderling zijn er echter grote verschillen. De omvang van de beleggingsportefeuilles loopt van 0% van het balanstotaal tot 59%, de omvang van de niet-risicomijdend beleggingen loopt van 0% van het balanstotaal tot 19%. Dit is echter uitzonderlijk hoog en heeft maar betrekking op één corporatie, die bovendien heeft aangekondigd de beleggingen in aandelen te verkopen. De op de tweede, derde en vierde plaats komende corporaties kennen percentages van respectievelijk 8%, 6% en 3,5%. Het aantal beleggende niet-risicomijdende corporaties lijkt dus beperkt te zijn tot enkele uitzonderingen. Van de 25 corporaties waren er 14 (56%) die een deel van hun overtollige middelen belegden in aandelen. Wat hierbij vaak onduidelijk blijft, is hoe de corporaties de afweging hebben gemaakt tussen het risicoprofiel en de termijn van de gekozen belegging in relatie met het financieringsbeleid, het investeringsbeleid en de kernactiviteiten van de corporatie.

26

Er waren twee corporaties die belegden in derivaten (niet ter afdekking van beleggingsrisico’s). Dit ging overigens over relatief geringe bedragen. Bij 52% van de corporaties is het echter niet expliciet verboden. De gemiddelde (niet gewogen) samenstelling van de beleggingsportefeuilles ultimo 1999 van de onderzochte corporaties, naar omvang en percentage van het balanstotaal kan als volgt worden gespecificeerd: Tabel 7 Samenstelling van beleggingsportefeuille naar omvang Belegging Aandelen Overig niet-riscomijdend Risicomijdend

Klein 5,8% 5,8% 88,4%

Middelgroot 11,7% 8,6% 79,7%

Groot 10,5% 11,0% 78,5%

Totaal 10,6% 9,0% 80,4%

Tabel 8 Gemiddelde omvang beleggingen in percentage van het balanstotaal (niet gewogen) Belegging Aandelen Overig niet-riscomijdend Risicomijdend

Klein 0,6% 0,4% 5,7%

Middelgroot 0,9% 0,6% 15,0%

Groot 1,0% 0,7% 11,9%

Totaal 0,9% 0,6% 12,9%

De samenstelling van deze onderzochte corporaties toont een hoger percentage in niet-risicomijdende beleggingen dan bij het eerste onderdeel onderzochte corporaties. Dit hangt uiteraard samen met het feit dat de hier onderzochte corporaties juist geselecteerd zijn vanwege de omvang van hun beleggingsportefeuille.

5.2.3 Renterisicobeheer Een grote meerderheid van de woningcorporaties kent als hoofddoelstelling van renterisicobeheer het matchen van de jaarlijkse kasstromen (84%) en dit blijkt ook uit de meerjarenprognoses. Verder geeft 80% aan dat bij de beoordeling van de renterisico’s rekening wordt gehouden met toekomstige kasstromen uit vrijvallende beleggingen en operationele activiteiten en is bij 80% van de corporaties een richtlijn van kracht waarin een relatie wordt gelegd met de rentevisie en het afdekken van de lopende renterisico’s. In de praktijk maakt een kleine minderheid van 20% gebruik van rentederivaattoepassingen. Figuur 9: Scores Renterisicobeheer 100%

84%

80% 68%

80% 60% 40% 20%

Matchen kasstromen Toekomstige kasstromen

20%

Toepassing rentederivaat Hantering renterisicolimiet

0%

De normen en limieten in de treasurystatuten en beleidsplannen zijn ook op het gebied van renterisicobeheer bij een minderheid niet altijd even scherp geformuleerd. Van de woningcorporaties hanteert 68% een renterisicolimiet (in alle gevallen 15% of lager). In minstens één van de jaren tussen 2001 en 2004 kent 48% van de corporaties volgens eigen opgave een renterisico van 15% of meer. Overigens heeft een groot aantal woningcorporaties hier tegenover beleggingen staan, die in dezelfde tijd vrijvallen. In de berekening van het renterisicopercentage is hier geen rekening mee gehouden, omdat rapportages vaak onvoldoende inzicht gaven in de vervalkalender van de beleggingen. Door de achterblijvende kwaliteit van de verslaggeving is niet eenduidig vast te stellen wat de daadwerkelijke hoogte is van het renterisico in enig jaar. Limieten met betrekking tot het toepassen van rentederivaten (in soort, bedrag of percentage) zijn in 44% van de statuten opgenomen.

27

5.2.4 Administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) De AO/IC is bij de meeste corporaties van redelijk niveau. In 88% van de gevallen zijn er procedurebeschrijvingen vastgelegd en bij 64% bestaat er een functiescheiding tussen tenminste de uitvoerende en de autoriserende functie. Verder is de betrokkenheid van de directie bij het treasurybeleid bij de meeste corporaties groot. De directie autoriseert bij 68% van de corporaties alle transacties met derivaten en met risicovolle beleggingen. Ondanks het feit dat dit onderzoeksonderdeel gericht is op corporaties die meer dan gemiddeld beleggen, heeft slechts 48% van de corporaties een transactielimiet vastgelegd. 72% van de corporaties heeft een treasurycommissie ingesteld. Verder schakelt 56% een externe onafhankelijke treasuryadviseur in (hier vallen bankiers en vermogensbeheerders niet onder). Een aantal in niet-risicomijdende beleggingen investerende corporaties maakt gebruik van een professionele vermogensbeheerder.

Figuur 10: Scores AO/IC 100% 80% 60% 40% 20%

88% 64%

72% 48% 32%

Procedurebeschrijvingen Functiescheiding Treasurycommissie Rapportage externe accountant Interne controlefunctie

0%

De interne controlefunctie is minder goed ontwikkeld. 32% van de corporaties kent buiten de uitvoerende en registrerende functie nog een aparte controlerende functie en bij 16% van de woningcorporaties zijn er daadwerkelijk specifieke controlehandelingen vastgelegd in het treasurystatuut of in AO/IC-beschrijvingen. Indien de interne controle niet sterk ontwikkeld is, is het interessant te weten of de externe accountant extra aandacht besteedt aan de treasury. Bij 48% van de corporaties rapporteerde de externe accountant aan de directie en de Raad van Commissarissen/Toezicht over het treasurybeleid. Uit het onderzoek is overigens niet duidelijk geworden of de accountant daar ook expliciet opdracht toe heeft gekregen.

5.2.5 Rapportages Hoewel met uitzondering van één corporatie alle corporaties beschikken over interne rapportages, kan de inhoud ervan over het algemeen sterk verbeterd worden. Over de beleggingen wordt nog het meest gerapporteerd. 56% van de rapportages is toetsbaar aan de beleggingsdoelstellingen zoals geformuleerd in het treasurystatuut en de treasurybeleidsplannen. Toetsbaar aan financieringsdoelstellingen en renterisicobeheerdoelstellingen is 40% respectievelijk 36% van de rapportages.

28

Figuur 11: Aanwezigheid treasuryrapportages 96% 100% 72%

80%

Interne rapportages

54%

60%

Rapportage aan Raad van Toezicht

40%

Beleggingssamenstellingoverzicht

20% 0%

De inhoud van de treasuryrapportages is vaak beperkt, met name met betrekking tot het financieringsbeleid. Zo rapporteert 60% niet over het gemiddeld gerealiseerde rentepercentage en 56% niet over de aflossingsverplichtingen op korte termijn. Opvallend is dat van de corporaties 32% niet rapporteert over de samenstelling van de beleggingsportefeuille, maar dat de meeste wel rapporteren over de mutaties in de beleggingsportefeuille (80%) en over het rendement/koersresultaat (80%). Indien er gebruik gemaakt wordt van derivaten, wordt dit wel in de meeste (maar niet alle) gevallen in de interne rapportage vermeld. Andere onderwerpen die vaak ontbraken in de rapportages waren de match tussen begroting, prognose en realisatie (64%) en de motivatie waarom bepaalde treasurytransacties waren gepleegd. Verder werd met betrekking tot de interne rapportages door een kleine meerderheid (54%) aangegeven dat deze ook (gedeeltelijk of in andere vorm) aan de Raad van Toezicht werden verstrekt. De meeste corporaties rapporteren in hun volkshuisvestingsverslag of jaarrekening over hun treasurybeleid en in de meeste gevallen is daaruit met veel moeite te achterhalen wat de samenstelling was van de beleggingsportefeuille. Wel ontbreekt vaak de toelichting waaruit een post aandelen of een post fondsen bestaat, zodat het risicoprofiel (koersrisico en debiteurenrisico) voor de toezichthouder niet is vast te stellen. Soms wordt bij het gebruik van externe vermogensbeheerders volstaan met een opgave van het bedrag dat is ondergebracht bij de betreffende beheerders, zonder dat daarmee inzicht wordt gegeven over het risicoprofiel van de bij beheerders ondergebrachte middelen.

Figuur 12: Kwaliteit van rapportages 80%

Toetsbaar aan beleggingsdoelstellingen Toetsbaar aan financieringsdoelstellingen

80%

80% 70% 60% 50% 40%

Toetsbaar aan renterisicobeheer 56%

52% 40%

44% 36%

36%

Mutaties in beleggingsportefeuille 40%

Rendement/koersschommelingen

30%

Rendement/koersresultaat

20%

Matching prognose/realisatie

10%

Debiteuren/koersrisico

0% Toelichtingen/conclusies

Het Besluit beheer sociale-huursector (art. 26 lid 2 sub j.) schrijft voor dat er een overzicht van de beleggingsactiviteiten gedurende het verslagjaar in het volkshuisvestingsverslag aanwezig moet zijn. In 72% van de gevallen was er op een of andere manier iets vermeld over de beleggingssamenstelling. Vaak echter in de vorm van een nadere specificatie in de jaarrekening doch niet een nader overzicht in het volkshuisvestingsverslag. De rapportage voldeed in de meeste gevallen niet aan de eis van voldoende inzicht. Zo gaf de rapportage in bijna alle gevallen geen inzicht in het transactievolume in de diverse beleggingscategorieën in het boekjaar. Ook werd geen inzicht gegeven in de omvang van gelopen koers en renterisico’s en behaalde rendementen, afgezet tegen een voldoende gespecificeerd risicoprofiel en/of de benchmark. Door de slechte kwaliteit van de verslaggeving kan de externe toezichthouder op basis van deze verslaggeving geen kwalitatief oordeel vellen over het gevoerde beleggingsbeleid van de corporatie. De externe verslaggeving was in de meeste gevallen (76%) wel consistent met c.q. gaf wel hetzelfde beeld als de interne rapportages. Uitzondering vormden enige woningcorporaties die gebruik maakten van derivaten (hetgeen uit de interne rapportages bleek), maar die dit niet hebben vermeld in de jaarrekening.

5.3 Conclusies Het totale beeld dat uit dit deel van het onderzoek naar voren komt, is evenals bij de a-selecte steekproef niet negatief. De meeste woningcorporaties hebben hun financierings- en beleggingsbeleid en de meest essentiële beheersingsmaatregelen schriftelijk vastgelegd en laten goedkeuren door hun interne toezichthouder. Bij bestudering van de opgevraagde informatie wordt het beeld van de risicovol beleggende corporatie niet gestaafd. Het overgrote deel belegt alleen risicomijdend en die corporaties die wel niet-risicomijdend beleggen, doen dit meestal maar met een beperkt gedeelte van de beleggingsportefeuille. Ook hier speelt de huidige omvang van de beleggingen een rol. De formulering in statuten en treasuryplannen is zodanig dat er ruimte is om risicovoller te beleggen, dan wat zich nu voordoet. Een strakkere afbakening is gewenst.

De 25 woningcorporaties hadden de volgende risicoprofielen:

Figuur 13: Verdeling Risicoprofielen

44%

Hoog

8%

Beperkt Laag

48%

Hoog risicoprofiel: Beperkt risicoprofiel: Laag risicoprofiel:

2 12 11

woningcorporaties woningcorporaties woningcorporaties

De risicoprofielen zijn als volgt gedefinieerd: Hoog: Er wordt niet-risicomijdend belegd en de beheersingsmaatregelen zijn van onvoldoende kwaliteit Beperkt: Er wordt of niet-risicomijdend belegd of de beheersingsmaatregelen zijn van onvoldoende kwaliteit Laag: Er wordt alleen risicomijdend belegd en de beheersingsmaatregelen zijn van voldoende kwaliteit.

29

30

De twee woningcorporaties met een hoog risicoprofiel kenmerkten zich door een relatief risicovol beleggingsbeleid (relatief veel in (buitenlandse) aandelen) binnen een te vaag omschreven kader (beleggingsdoelstelling niet concreet formeel vastgelegd). Eén van de corporaties heeft tevens een relatief groot bedrag aan kort geld financiering op de balans staan. De ander ziet beleggen als kernactiviteit, waarbij zij alle activa van de corporatie als een belegging ziet en door middel van beleggen in aandelen en obligaties een bepaalde risicospreiding wordt nagestreefd. Overigens waren er nog enkele andere corporaties die een dergelijk beleid voorstaan. De omvang van de beleggingen was daar echter relatief minder groot. De argumentatie die deze corporaties geven ten aanzien van de motivatie van het aanhouden van beleggingen als zelfstandige vruchtdrager, is weinig overtuigend. De benadering is sterk geënt op de ‘moderne portefeuille theorie’: het vastgoedbezit van een woningcorporatie wordt daarbij als een onderdeel van het totale portfoliobeleid vanuit beleggersperspectief bezien. Er wordt in deze redenering enerzijds voorbij gegaan aan de binnen de sector aanwezige financiële infrastructuur en anderzijds aan de specifieke maatschappelijke opdracht voor corporaties. De algemene conclusie die in hoofdstuk 3 is verwoord, is onverkort voor deze categorie van corporaties van toepassing. Weliswaar hebben corporaties die meer beleggen betere beheersingsmaatregelen getroffen dan andere corporaties, op andere terreinen is er niet of nauwelijks verschil in de conclusies die het Fonds trekt. Ook op de deelterreinen is het gestelde in hoofdstuk 3 onverkort van toepassing.

5.4 Vergelijking beheersingsinstrumentarium met de groep uit de a-selecte steekproef Zoals al is aangegeven, is aan de hand van de vragenlijst een score gemaakt. Deze is voor beide onderdelen van het onderzoek gehanteerd en derhalve is het mogelijk om deze onderdelen te vergelijken. Tabel 9 Gemiddelde scores per onderwerp Onderwerp

Financiering Belegging Renterisicobeheer AO/IC Rapportages Totaal

Scorerange Beleggende woningcorporatie (3)-17 (19)-19 (3)-20 0-20 0-40 (25)-116

Scorerange Niet-beleggende woningcorporatie (3)-17 (9)-29 (3)-20 4-24 5-45 (6)-135

Gemiddelde aselect gekozen groep “Kwaliteit van de beheersingsmaatregelen” 8 12 8 12 21 61

Gemiddelde geselecteerde groep “Risicoprofiel beleggingen” 9 9 11 12 22 63

Een opvallende conclusie is dat de geselecteerde corporaties gemiddeld niet afwijkend scoorden van de a-select gekozen corporaties. Indien de vijf categorieën worden bezien, valt op dat behalve in de categorie “Belegging” en “Renterisicobeheer” de scores erg dicht bij elkaar liggen. Weliswaar beleggen corporaties in de geselecteerde groep “Risicoprofiel Beleggingen” meer en risicovoller (en daarvoor worden negatieve punten toegekend), maar daar staat tegenover dat zij een relatief beter ontwikkeld beheersingsinstrumentarium kennen. In onderstaande tabel zijn enkele vragen opgesomd waar de geselecteerde corporaties opvallend beter (meer dan 10%) op scoorden dan de a-select gekozene. Als kanttekening moet hierbij wel worden vermeld dat de geselecteerde groep minder kleine corporaties kent dan de a-selecte groep4. Dit heeft invloed op de score van bepaalde vragen, hoewel de correlatie tussen een positief antwoord op een vraag en de grootte van een corporatie niet bijzonder groot was.

4

Hoewel het gemiddeld aantal woningen niet ver uit elkaar ligt: gemiddeld ongeveer 8.200 woningen voor de geselecteerde groep tegenover gemiddeld ongeveer 7.800 woningen voor de andere groep.

Uit onderstaand overzicht blijkt nogmaals dat de actiever beleggende corporatie gemiddeld een beter beheersingsinstrumentarium heeft geïmplementeerd dan de minder actieve corporatie. Tabel 10 Vergelijking scores twee onderzoeksgroepen Vraag enquête

Financiering • Interne financiering als doelstelling • Aanvraag minimaal 2 offertes Belegging5 • Concrete doelstelling • Rendementsdoelstelling • Gebruik credit ratings • Spreiding over fondsen/ bedrijfstakken • Beleggingslimieten Renterisicobeheer • Doelstelling matching kasstromen • Renterisicolimieten • Planning rente-exposures minimaal 10 jaar • Rentederivaattoepassingen • Limieten derivaatgebruik AO/IC • Aanwezigheid treasurycommissie • Inbreng externe deskundigheid • Transactielimieten Rapportages • Tussentijdse treasuryrapportages • Samenstelling beleggingsportefeuille • Mutaties beleggingsportefeuille • Rendement/ koersresultaat • Match begroting, prognose en resultaat

5

% Positief antwoord geselecteerde woningcorporaties

% Positief antwoord a-selecte steekproef

64% 48%

52% 34%

64% 44% / 64% 64% / 50% 76% / 86% 84% / 93%

53% 18% / 20% 50% / 40% 59% / 67% 50% / 53%

84% 68% 64% 20% 44%

68% 55% 43% 9% 25%

72% 56% 48%

50% 36% 34%

96% 68% 80% 80% 36%

80% 50% 45% 43% 25%

Indien er twee percentages vermeld worden, heeft het eerste percentage betrekking op de corporaties die risicomijdend beleggen en het tweede percentage op de woningcorporaties die niet-risicomijdend beleggen.

31

6. BELEIDSAANBEVELINGEN 6.

32

BELEIDSAANBEVELINGEN

6.1 Conclusies In de huidige regelgeving ligt vast dat corporaties hun overtollige middelen mogen beleggen. Aan dit principe wordt in de Nota Mensen Wensen Wonen niet getornd. Wel wordt daar een toon gekozen, waarin beperking van financiële risico’s centraal staat. Dit betekent dat beleggen met het oogmerk daaruit een zelfstandig rendement te halen, los van renterisicobeheer of belegging van tijdelijk overtollige middelen, beleidsmatig niet gewenst is. Tegen deze achtergronden komt het Fonds tot de volgende uitgangspunten met betrekking tot treasury door corporaties. De belangrijkste kernactiviteit van woningcorporaties is het realiseren en beheren van woningen voor de verhuur aan de doelgroep. Alle bijkomende zaken zoals die van het financieel beheer, moeten dienstig zijn aan deze kerntaak van de corporatie. Het beleggen als een zelfstandige kernactiviteit komt hiermee niet overeen. De argumentatie die corporaties geven ten aanzien van de motivatie van het aanhouden van beleggingen als zelfstandige vruchtdrager, zijn weinig overtuigend. De benadering is sterk geënt op de ‘moderne portefeuille theorie’: het vastgoedbezit van een woningcorporatie wordt daarbij als een onderdeel van het totale portfoliobeleid vanuit beleggersperspectief bezien. Er wordt in deze redenering enerzijds voorbij gegaan aan de binnen de sector aanwezige financiële infrastructuur en anderzijds aan de specifieke maatschappelijke opdracht voor corporaties. De basisdoelstelling van het treasurybeleid ligt in het zo goedkoop mogelijk financieren van de kernactiviteit van corporaties, met een beperkte omvang van het renterisico. In dit licht bezien zullen corporaties afhankelijk van hun specifieke situatie moeten nagaan in welke omvang en in welke omstandigheden externe financiering de voorkeur verdient boven interne financiering. Indien een bewuste keuze wordt gemaakt voor externe financiering en er middelen overblijven om extern te beleggen, zouden deze beleggingen ook dienstig moeten zijn c.q. moeten bijdragen aan de optimalisatie van het renterisicobeheer van de leningportefeuille, maar nadrukkelijk binnen de speelruimte van het treasurystatuut. Vanuit de feitelijke gegevens van het onderzoek is de conclusie te trekken dat er binnen de onderzochte corporaties ultimo 1999 niet risicovol wordt belegd. Zowel niet binnen de groep van de a-selecte steekproef, maar ook niet binnen de groep corporaties waarvan eind 2000 niet kon worden vastgesteld of er sprake was van een hoger dan gemiddeld risicoprofiel. Wel is het zo dat de formulering in statuten of treasuryplannen in veel gevallen ruimte geeft om risicovoller te beleggen. Gelet op de uitkomsten van het onderzoek valt op dat er ten aanzien van het treasurybeleid slechts in beperkte mate concrete doelstellingen zijn geformuleerd. Als ze er wel zijn, worden deze veelal globaal onderbouwd. Het beperken van de renterisico’s is veelal wel leidend, maar in slechts weinig gevallen is er sprake van een integraal treasurybeleid, dat is afgestemd op de optimalisatie van de vermogenskostenvoet én het treffen van waarborgen hieromtrent. Veelal is niet genoemd welke vermogenskostenvoet men in de tijd gezien nastreeft, welke beleggingsrendementen men met het uitgezette beleid wil halen en in hoeverre er beter gekozen kan worden voor interne financiering. Doordat het veelal aan de operationele basisdoelstellingen ontbreekt, blijft ook de effectiviteit van het gevoerde beleid in het ongewisse en tevens vormt dit een belemmering ten aanzien van eventuele bijsturingmogelijkheden. Dit legt ook beperkingen op in het verantwoordingstraject naar zowel de interne als externe toezichthouders. Wellicht is dit ook één van de redenen dat de rapportages en de verantwoordingsverslaglegging op het gebied van treasury voor een belangrijk deel van geringe kwaliteit zijn. Veelal wordt niet verder gekomen dan de opsomming van zaken, zonder dat deze aan doelstellingen en uitgangspunten worden gerelateerd. Samenvattend valt te concluderen dat het treasurybeleid van corporaties vaak nog nauwelijks integraal is beschouwd vanuit de kerntaak en de mogelijkheden van het treasurybeheer. Nog maar uiterst beperkt is er sprake van een integrale visie en een bewuste afweging en beargumenteerde keuze tussen intern en extern financieren. Het beleggen van middelen wordt in veel gevallen als een bijna op zichzelfstaande willekeurige activiteit uitgevoerd. Het formuleren van operationele doelstellingen vergroot mogelijkheden om het beheersingsinstrumentarium en de interne controle te verbeteren. Tevens zal dit dienstig zijn aan de transparantie van de sector op het gebied van treasurybeleid. In combinatie met een adequate verantwoording is dit ook door externe toezichthouders eigenstandig is vast te stellen.

6.2 Advies De aanbevelingen die uit de beide onderzoeken naar voren komen zijn als volgt te duiden: • De doelstellingen, uitgangspunten, normen en limieten in de treasurystatuten kunnen op alle gebieden concreter ingevuld worden, waardoor een betere sturing en evaluatie van het gevoerde beleid mogelijk is. Vaak is niet duidelijk waarom een corporatie kiest voor een bepaalde beleggingscategorie en risicoprofiel in relatie tot de kernactiviteiten van de corporatie en haar investerings- en financieringsbeleid. In de treasurybeleidsplannen mag hier meer aandacht aan worden besteed • Het gebrek aan concrete doelstellingen en uitgangspunten komt ook naar voren in de interne rapportages, waarvan de inhoud duidelijk verbeterd kan worden • De kwaliteit van de externe verantwoording zal ingrijpend verbeterd moeten worden • Een goede kosten/batenanalyse van actief beleggen (extra rendement ten opzichte van de tijd en de kosten die daarmee samenhangen) dient te worden opgenomen. In zijn algemeenheid ontbreekt deze • Het is wenselijk om de specifieke doelstellingen van de interne controle te formuleren.

Met name op het gebied van de interne en externe verslaggeving is er bij veel corporaties verbetering nodig. Voor zowel de interne als de externe verantwoording geldt dat de volgende onderwerpen een plaats moeten krijgen in de verantwoording, teneinde goed toezicht mogelijk te maken: • Toetsing van het gevoerde beleid aan beleggings-, financierings- en renterisicobeheerdoelstellingen • Rapportage over gemiddeld gerealiseerde rentepercentages • Risicoprofiel, samenstelling, transactieomvang, mutatie en gerealiseerde en ongerealiseerde rendementen in verhouding tot het risico van het niet-risicomijdende deel van de beleggingsportefeuille • Gebruik derivaten zowel naar aard, motief, omvang betaalde/ontvangen premies en exposure • Afzetten realisatiegegevens ten opzichte van de begroting en (meerjarige) benchmarks • Rapportage over het openstaande integrale financierings- en renterisico op korte en lange termijn en de opgetreden wijzigingen daarin termijn (alleen intern). Met betrekking tot de externe verslaggeving zal het Fonds het Ministerie verzoeken een beleidslijn te publiceren die in lijn met het bovenstaande concreter omschrijft wat de corporatie in zijn externe verslaggeving moet opnemen op het gebied van financierings- en beleggingsbeleid. Ten behoeve van de interne besluitvorming rond treasury is in bijlage 3 een voorbeeld treasurystatuut opgenomen dat volgens het Fonds bij verstandig gebruik een waarborg geeft voor een adequaat en concreet treasurybeleid, dat zich binnen de grenzen van inhoud en strekking van de regelgeving bevindt. Weliswaar heeft 75% van de corporaties een (vorm van een) treasurystatuut. Op dit punt valt een duidelijke vooruitgang waar te nemen ten opzichte van eerder in 1996 gehouden onderzoek onder woningcorporaties. Wat opvalt is echter de grote verscheidenheid in de mate waarin de verschillende aspecten van het treasurybeleid daarin zijn opgenomen. In veel gevallen ontbreken c.q. zijn belangrijke elementen onderbelicht in het statuut. Daarbij valt te denken aan: - Het expliciet maken van de treasurydoelstellingen en -keuzen in nauwe relatie met de kernactiviteiten van met name de beleggingsactiviteit - Het helder en eenduidig formuleren van doelen, normen en limieten mede ten behoeve van de uitvoering op onderdelen van vrijwel alle deelterreinen van treasury - Het waarborgen van een betrouwbare, tijdige en inhoudelijk adequate interne treasuryrapportage aan bestuur en raad van toezicht/commissarissen Daarbij dient te worden aangetekend dat een samenhangend zicht op de materie nogal eens wordt belemmerd vanwege de vastlegging van de afzonderlijke elementen van het beheersingsinstrumentarium verspreid over meerdere documenten. Voorts laten statuten veel ruimte voor verschillende interpretaties van doelstellingen, normen en limieten. Dit vormt een belemmering voor een transparante en heldere verantwoording en daarmee voor het uitoefenen van intern en extern toezicht. Het is van groot belang dat er minimale criteria worden geformuleerd waaraan een treasurystatuut dient te voldoen. Het is aan te bevelen een dergelijk ‘modelstatuut in de regelgeving op te nemen.

33

34

Bijlage 1: Conclusies onderzoek Bankieren bij woningcorporaties In 2000 heeft het Centraal Fonds Volkshuisvesting op verzoek van de Staatssecretaris van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer een onderzoek uitgevoerd om een inzicht te krijgen in mogelijke bankiersactiviteiten van woningcorporaties. In dit onderzoek, gebaseerd op de BBSH-verantwoording 1998, is tevens aandacht besteed aan het thema beleggingen (onder andere risico’s en relatie met renterisicobeheer). Als reactie heeft de Staatssecretaris eind 2000 ingestemd met de volgende in het rapport gedane aanbevelingen: 1. Van de 24 corporaties met grote beleggingsportefeuilles is er één corporatie, waar een individueel onderzoek naar de beleggingsrisico’s in ieder geval gewenst is. Gelet op ontwikkeling in aard en omvang van de beleggingsportefeuille mede in relatie tot de opname van nieuwe leningen is bij deze corporatie sprake van een sterke indicatie van ‘bankieren’. 2. Voorts is sprake van één corporatie met een margin verplichting ad ƒ 2,0 miljoen per eind 1998, ultimo 1999 opgelopen tot ƒ 4,5 miljoen wegens geschreven putopties zonder verdere inhoudelijke toelichting, waardoor ook niet vastgesteld kon worden of dit een zogenaamd open-eindconstructie betreft. Ook hier is nader onderzoek op zijn plaats. 3. Vervolgonderzoek naar het financierings- en beleggingsbeleid en het renterisicobeheer bij corporaties op basis van de BBSH-stukken 1999, waarbij nadrukkelijk aandacht wordt besteed aan: a. de ontwikkeling bij de in dit onderzoek betrokken corporaties door middel van het vragen van aanvullende informatie (zoals financierings- en beleggingsstatuut, interne informatievoorziening treasury ten behoeve van bestuur en Raad van Toezicht) b. de situatie bij een nader te selecteren deel van de niet onderzochte corporaties c. de ontwikkeling in de treasury-informatievoorziening in de BBSH-verantwoording 4. Met betrekking tot de verslaggeving is actief handhaven van de huidige regels inzake het beleggingsbeleid en de activiteiten op dit gebied (onder andere artikel 26, lid 2 sub j. BBSH) gewenst. De accountant zou in zijn mededeling over het volkshuisvestingsverslag hier ook expliciet een verklaring over op moeten nemen. Tevens is een onderzoek tot aanbeveling inzake nadere informatie- c.q. verantwoordingsvereisten in volkshuisvestingsverslag en in cijfermatige kerngegevens gewenst. 5. Via de lijn van het interne toezicht moet de aandacht met betrekking tot beleggen vergroot worden. Het verdient aanbeveling te regelen dat in de managementletter van de accountant aan de interne toezichthouder hieraan expliciet aandacht wordt gegeven. Het is gewenst dat de externe onafhankelijke toezichthouder kennis kan nemen van deze managementletter. 6. Het bestuur van het Centraal Fonds is voorstander van normeringen ten aanzien van de volgende vraagstukken: • in welke mate dient interne financiering voorop te staan: externe financiering wordt aangetrokken als de interne mogelijkheden ontoereikend zijn • welke ruimte voor beleggingen in relatie tot renterisicobeheer: renterisicobeheer is vereist, maar kan nooit leiden tot actief bankieren. Het afdekken van risico’s dient voorop te staan • welke ruimte voor beleggingen voor kortstondige mismatch van inkomsten en uitgaven: geen ruimte met het oogmerk rentewinst te maken, wel om renterisico’s af te dekken.

35

Bijlage 2: Vragenlijsten Financiering 1

Bedrijfsfinanciering

Staat in het treasurystatuut en/of treasurybeleidsplan dat voordat een externe financiering aangegaan wordt, eerst nagegaan wordt of intern middelen aanwezig zijn?

2a

Basis meerjarenkasstroomprognose

Wordt ter onderbouwing van een financieringsbeslissing een degelijke kasstroomprognose over een langere termijn gehanteerd (minimaal 5 jaar)?

2b Korte termijn liquiditeitsprognose

Wordt gebruik gemaakt van korte termijn liquiditeitsprognoses?

3

Werkkapitaalbeheer

Is de werkelijke hoogte van de current ratio tussen de 0,5 en 1,5?

4

Anders dan WSW-borging

Staat in het treasurystatuut en/of treasurybeleidsplan dat leningen in beginsel bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw geborgd dienen te worden?

5

Kortgeldfinanciering

Is in het statuut aangegeven hoeveel procent van het totale vermogen met kortgeld gefinancierd mag worden?

5a

Is deze limiet 5% of minder van het totale vermogen?

5b

Is het werkelijke percentage kortgeld/totaal vermogen 5% of minder?

6

Financieringsvormen

Zijn afwijkende financieringsvormen buiten die van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw toegestaan?

7

Prijsvorming

Wordt in het statuut een offerte procedure voorgeschreven ten aanzien van nieuwe financieringen waarin staat dat minimaal twee offertes moeten worden aangevraagd?

8

Doelstelling gemiddelde rentelasten

Is in het treasurystatuut/beleidsplan een streefniveau genoemd van het gemiddelde renteniveau?

9

Ontwikkeling financiering 2004

Is de omvang van het kortgeld volgens de prognose in 2004 > 5% van totaal vermogen?

10 Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van financiering significant beïnvloeden?

Belegging 1

Wordt er niet belegd?

Wordt er niet belegd?

2

Hoofddoelstelling

Is in het treasurystatuut/beleidsplan aangegeven dat beleggingen slechts aangehouden dienen te worden indien

2a

Overtollige middelen niet op andere wijze aangewend kunnen worden in de bedrijfsvoering (minimaliseren van overtollige middelen/financiering)

2b

Dit past in het minimaliseren van renterisico’s

2c

In het beleggingsstatuut is aangegeven dat er geen beleggingen mogen plaatsvinden welke worden gefinancierd met vreemd vermogen

3

Basis besluitvorming meerjarige kasstroomanalyse

Is in het treasurystatuut/beleidsplan aangegeven dat beleggingsbeslissingen onderbouwd dienen te worden met een meerjarige kasstroomanalyse?

4

Rendementsdoelstelling

Wordt in het treasurystatuut/beleidsplan een kwantitatieve rendementsdoelstelling genoemd?

36

vervolg belegging 5

Risicomijdend beleggen

Wordt in het treasurystatuut/beleidsplan aangegeven dat alleen belegd mag worden in risicomijdende beleggingen? Risicomijdend wordt gedefinieerd als vatbaar voor Waarborgfonds Sociale Woningbouw-oormerking. Hieronder vallen vastrentende waarden van instellingen met minimaal AA rating (overheid, financiële instellingen, collegiale financiering mits gewaarborgd etc.)

6a

Aandelen

Wordt belegd in aandelen?

6b Buitenlandse aandelen

Wordt belegd in buitenlandse aandelen?

6c

Wordt belegd in leningen die niet te oormerken zijn bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw? (obligaties met lage ratings, onderhandse leningen, junkbonds e.d.?)

Niet geoormerkte leningen

6d Derivaten

Wordt belegd in derivaten?

6e

Overig

Wordt belegd in overige hierboven niet genoemde risicovolle beleggingen?

6f

Credit ratings

Worden hier ook credit ratings aangegeven?

7

Risicospreiding over fondsen/ bedrijfstakken

Wordt in het treasurystatuut aangegeven dat risicovolle beleggingen gespreid moeten worden over verschillende fondsen en/of bedrijfstakken?

8

Beleggingslimieten

Wordt in het treasurystatuut aangegeven tot welk bedrag in een bepaalde beleggingscategorie/type belegd mag worden (limieten)?

9

Beleggingen voldaan aan randvoorwaarden

Blijkt uit de jaarrekening/treasuryrapportages dat aan de gespecificeerde randvoorwaarden gesteld in het treasurystatuut ten aanzien van beleggingen voldaan?

10 Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van belegging significant beïnvloeden?

Renterisicobeheer 1

Hoofddoelstelling

Bevat het treasurystatuut/beleidsplan het uitgangspunt dat, mede in het kader van de renterisicobeheersing, de jaarlijkse kasstromen met elkaar worden gematched?

1a

Meerjarenprognose

Blijkt dit uit de meerjarenprognose? (geen grote verschillen in beleggingsopnamen en leningenaflossingen)

2

Spreiding renterisico’s

Is in het treasurystatuut/beleidsplan een richtlijn opgenomen ten aanzien van rente-exposures in de vorm van maximaal percentage van jaarlijks rente/ herfinancieringsrisico gedeeld door totale leningenportefeuille?

2a

Renterisicolimiet < 15%

Is de gestelde renterisicolimiet onder de 15%?

2b Werkelijke renterisico < 15%

Is het werkelijke renterisicopercentage voor 2000-2004 meer dan 15% in één van de jaren?

3

Planning rente-exposure minimaal 10 jaar Is in het beleidsplan een planning opgenomen van de rente-exposure over de komende 10 jaar?

4

Integraal (op kasstroom/- contractniveau) Wordt de rente-exposure beoordeeld rekening houdend met vrijvallende beleggingen, afgesloten rentederivaten, vrijkomende kasstromen uit operationele activiteiten?

5

Rentevisie en afdekking rente-exposure Is in het treasurystatuut/beleidsplan een richtlijn opgenomen waarin een relatie wordt gelegd met rentevisie en het afdekken van rente-exposures?

6

Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van renterisicobeheer significant beïnvloeden?

37

Derivaten 1

Hoofddoelstelling

Bestaat de hoofddoelstelling van het toepassen van derivaten alleen uit het afdekken van renterisico’s?

2a

Beleggingsgerelateerde derivaten

Mag er gebruik gemaakt worden van beleggingsgerelateerde derivaten volgens het statuut?

2b Belegging in derivaten

Wordt er belegd in derivaten?

3

Rente-derivaattoepassingen

Wordt er gebruik gemaakt van rentederivaten?

4a

Ongedekte(geschreven) toepassingen

Mogen ongedekte derivaten geschreven worden als belegging?

4b Gebruik ongedekte derivaten

Worden er ongedekte derivaten geschreven?

5

Limieten in bedrag en soort

Vermeldt het treasurystatuut limieten in bedrag en soort met betrekking tot derivaten?

6

Risicoprofiel derivaten in interne rapportage

Wordt het risicoprofiel van de derivaten juist en volledig omschreven in de interne rapportages?

7

Derivaten in jaarrekening

Worden de derivaten adequaat toegelicht in de jaarrekening?

8

Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van derivaten significant beïnvloeden?

Administratie Organisatie / IC 1

Vastliggende procedurebeschrijvingen

Bestaat er een AO/IC-handboek of een treasurystatuut waarin procedures staan beschreven met betrekking tot treasurybeheer ?

2

Aanwezigheid treasurycommissie

Is er een treasurycommissie belast met het beoordelen van beleggings- en financieringsbesluiten?

3

Inbreng externe deskundigheid

Wordt er gebruik gemaakt van een externe onafhankelijke treasury-adviseur?

4

Scheiding transactie-autorisatie van andere functies

Bestaat er in de AO/IC-beschrijving voldoende functiescheiding tussen het uitvoeren (front-office) autoriseren, vastleggen (back-office) en controleren van treasurytransacties?

5

Transactielimieten

Beschrijft het treasurystatuut de transactielimieten per betrokken persoon (bijvoorbeeld boven welke bedragen autorisatie van directie en/of raad van toezicht nodig is)

6a

Autorisatie directie risicovolle beleggingen Moet de directie risicovolle beleggingen boven bepaalde bedragen goedkeuren?

6b Autorisatie directie derivaten

Moet de directie derivaten boven bepaalde bedragen goedkeuren?

7

IC-functie verbijzonderd ten aanzien van treasury

Bestaat er buiten de personen die betrokken zijn bij de uitvoering en en vastlegging van de treasurytransacties een functie die de interne controle uitvoert op het treasurybeleid?

8

Specificatie IC-handelingen

Staan er in het AO/IC handboek of treasurystatuut specifieke handelingen omschreven voor een dergelijke IC-functionaris met betrekking tot treasury?

9

Check externe controle

Heeft de externe accountant een specifieke opdracht meegekregen met betrekking tot treasury beleid (bijvoorbeeld controleren en rapporteren of alle treasurytransacties conform het treasurystatuut zijn uitgevoerd) en/of wordt het treasurybeleid vermeld in het accountantsrapport?

10 Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van de administratieve organisatie en van de IC significant beïnvloeden?

38

Interne/Externe verslaggeving 1

Tussentijdse treasuryrapportages

Zijn er tussentijdse (maandelijkse, kwartaal- of halfjaarlijkse) tussenrapportages?

2

Toetsbaar met operationele hoofddoelstellingen op de drie deelgebieden beleggen, financiering en renterisicobeheer

Is de informatie in de treasuryrapportage toetsbaar aan de operationele doelstellingen zoals vermeld in treasurystatuut en/of treasuryjaarplan en/of (meerjaren)begroting (zoals de verkoopinvesterings-, onderhoudsplannen etc) ? Financiering? (type leningen, looptijd e.d.) Beleggen? (type beleggingen, looptijd e.d.) Renterisicobeheer? (werkelijk risicobeheerpercentage e.d.)

3

Inhoud treasuryrapportages

Staan in de treasuryrapportages de volgende zaken vermeld:

3a

Mutaties financieringsportefeuille

3b

Gemiddelde rentevoet

3c

Renterisicopercentage komende jaren

3d

Aflossingsverplichtingen op korte termijn

3e

Samenstelling beleggingsportefeuille

3f

Mutaties beleggingsportefeuille

3g

Rendement/koersresultaat over de totale beleggingsportefeuille

3h

Rendement/koersresultaat gesplitst per beleggingscategorie en gesplitst in gerealiseerd/ongerealiseerd

3i

Rendement/koersschommelingen gedurende de verslagperiode

4

Prognose / realisatie weergegeven

Vindt er in de rapportages een vergelijking plaats tussen de prognose en de realisatie en is deze toereikend/adequeaat?

5

Debiteuren-/koersrisico’s e.d. toetsbaar Geeft de rapportage inzicht in het debiteurenrisico van de beleggingen en derivaten indien van toepassing?

6

Toelichtingen / conclusies

Zijn de toelichtingen en conclusies toereikend/adequaat om een oordeel te vormen over de effectiviteit van het treasurybeleid (denk aan onderbouwing, matching met doelstellingen)

7

Bijsturingsvoorstellen interne rapportage

Worden er in de rapportage bijsturingsvoorstellen van het treasury beleid genoemd en worden die toereikend/adequaat gemotiveerd? (indien belangrijke afwijkingen zich hebben voorgedaan)

8

Check/opmerkingen interne controle

Is de rapportage gecheckt door interne controle c.q. een functionaris onafhankelijk van de treasury uitvoering?

9

Waarderingsgrondslagen

Zijn de waarderingsgrondslagen in de jaarrekening in overeenstemming met de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving?

10a Beleggingsoverzicht ex art 26.2 BBSH

Is er een beleggingsoverzicht van de beleggings- en financieringsactiviteiten aanwezig in het volkshuisvestingsverslag/jaarrekening?

10b Beleggingsoverzicht ex art 26.2 BBSH

Is deze juist/volledig? (is het in overeenstemming met de interne rapportages?)

11 Adequate toelichting risicoprofiel beleggingen

Is het risicoprofiel van de beleggingen toereikend/adequaat toegelicht in de jaarrekening (aard, effecten, variabele/vaste rente, looptijd)

12 Consistentie rapportages

Zijn interne en externe rapportages consistent met elkaar?

vervolg interne/Externe verslaggeving 13 Rapportage Raad van Comissarissen/ Raad van Toezich

39 Wordt er ten aanzien van treasury gerapporteerd aan de Raad van Comissarissen/Raad van Toezicht?

13a

Is hierin een overzicht opgenomen met samenstelling en mutaties van beleggingen?

13b

Is hierin een overzicht opgenomen met samenstelling en mutaties financieringen?

13c

Is hierin een overzicht opgenomen met openstaande/afgesloten rentederivaten?

13d

Is er een overzicht opgenomen van renterisico’s?

13e

Is er een overzicht opgenomen prognose/realisatie?

14 Bijzondere omstandigheden

Zijn er bijzondere omstandigheden die het oordeel op het gebied van rapportage significant beïnvloeden?

40

Bijlage 3: Treasurystatuut Algemeen Gelet op het belang van de treasuryactiviteiten bij een corporatie en de wenselijkheid van een adequaat beheersingsinstrumentarium, volgen hier de beleidsuitgangspunten en de randvoorwaarden van dat beleid. In combinatie met de bij die activiteiten in acht te nemen procedures en richtlijnen alsmede de verschillende aspecten van informatievoorziening, vormen zij de basis voor het treasury-beleid van corporaties en daarmee ook het toetsingskader ten behoeve van het interne en externe toezicht. Tot de treasuryactiviteiten van een corporatie worden gerekend de activiteiten op het gebied van financieren en beleggen en het beheer van de daarmee gepaard gaande risico’s waarvan het renterisico een wezenlijk onderdeel uitmaakt. Deze activiteiten kunnen zich zowel op de korte termijn (cashmanagement) als op de langere termijn richten. Van groot belang is het helder en éénduidig formuleren van treasurydoelstellingen, -randvoorwaarden en de bijbehorende criteria, normen en limieten. Dit vormt een voorwaarde voor zowel een transparant risicobeheer als een transparante interne en externe verslaglegging.Bovendien dient het treasury-statuut regelmatig te worden geactualiseerd. Hierna zal kort worden ingegaan op de in de verschillende onderdelen die in het statuut minimaal moeten worden geregeld. Deze onderdelen betreffen: 1. de randvoorwaarden, doelstellingen en uitgangspunten van het treasurybeleid 2. de organisatie van de treasuryactiviteiten, inclusief de administratieve organisatie en interne controle 3. de informatievoorziening omtrent treasury 4. de bijlagen 1. De randvoorwaarden Missie en maatschappelijke opdracht Het is gewenst dat in het statuut de maatschappelijke opdracht en de kerntaken van de corporatie in duidelijke onderlinge samenhang tot uitdrukking worden gebracht met de treasuryactiviteiten en de financiële positie van de corporatie. Er gelden bovendien verschillende externe spelregels waarmee de corporatie rekening dient te houden. Met name de belangrijkste regels op grond van het Besluit beheer sociale-huursector en de belangrijkste regels voortvloeiend uit de borgingsband met het Waarborgfonds Sociale Woningbouw c.q. de gemeente dienen in het treasurystatuut te worden opgenomen. De taakstelling van de corporatie heeft een aantal basisconsequenties voor de treasuryactiviteiten. Gelet op de primaire taken en de status van de corporatie zijn minimum kwaliteitseisen te stellen. Het treasurybeleid dient prudent en transparant te zijn. Dit komt met name in de volgende ’statements’ tot uitdrukking. Het financieren en het daarmee samenhangende renterisicobeheer vormt een afgeleide, noodzakelijke hoofdactiviteit van corporaties. Daarbij is het minimaliseren van vreemd vermogen en het dus zoveel mogelijk intern financieren, het uitgangspunt. Immers het aanwenden van het opgebouwde weerstandsvermogen als financieringsmiddel van de core business levert: a. een risicoloos, zeker rendement van minimaal de besparing van de gemiddelde kostenvoet van het vreemd vermogen b. een belangrijke bijdrage aan het renterisicobeheer (minimalisatie van renterisico’s en een mogelijkheid tot reductie van toekomstige rentelasten) c. additioneel maatschappelijk rendement ( hoewel niet altijd kwantificeerbaar en daarmee toetsbaar). Het financieren en beheersen van renterisico’s vormen het centrale onderdeel in het treasurybeleid. Beleggen is een noodzakelijke (afgeleide) activiteit voor wat betreft het beheer van de actuele en op (korte en lange) termijn verwachte kasstroom. Deze beleggingsactiviteiten zijn nauw gerelateerd aan het financieren, het is als het ware een vorm van ’negatief ’ financieren. Deze activiteiten samen zijn gericht op het matchen van de toekomstige positieve en negatieve kasstromen op bedrijfsniveau. Alle operationele, investerings- en treasuryactiviteiten komen daarin samen.

Beleggen met als doelstelling het generen van extra rendement (niet in direct verband met reductie van renterisico’s inzake het financieren) wordt als een nevenactiviteit beschouwd waarvoor voorafgaande toestemming van de Staatssecretaris moet worden gevraagd. Deze activiteit stelt extra eisen aan verantwoording van motieven en aan de relatie met het gerealiseerde en te realiseren maatschappelijk rendement van de corporatie. Het louter aantrekken van vreemd vermogen met het doel de aldus verkregen gelden extern te beleggen is nooit toegestaan. De overige minimaal in het statuut op te nemen beleidsdoelstellingen, uitgangspunten en randvoorwaarden evenals specifieke aspecten van risicobeheer met betrekking tot de deelgebieden financiering, renterisicobeheer en belegging, zijn in de tabellen 1a tot en met 1c opgenomen. Risicobeheer Het is aan te bevelen dat het beheer van de treasuryrisico’s een integraal onderdeel vormt van het risicomanagement van de corporaties. Dat integrale beheer zal tot uitdrukking worden gebracht in een afzonderlijk door het bestuur vast te stellen plan. Naast een inventarisatie van de relevante risico’s die de corporatie loopt, zal daarin ook aandacht aan de beheersingsinstrumenten moeten worden geschonken die de diverse financiële risico’s tot uitdrukking brengen. Een belangrijk element vormt het vaststellen van een tolerantiegrens van de verschillende risico’s afzonderlijk en in samenhang. 2. De organisatie De bevoegdheid om besluiten te nemen in het kader van de treasuryactiviteiten ligt bij het bestuur. Zij is daarvoor verantwoordelijk en kan daarop worden aangesproken. De taak van de Raad van Toezicht is toezicht te houden op het bestuur en het bestuur met raad terzijde te staan. De verantwoordelijkheden en bevoegdheden van deze geledingen zijn vastgelegd in de statuten en het directiestatuut. Daarnaast kan het bestuur (en Raad van Toezicht) zich laten bijstaan door (statutair) één of meerdere colleges van advies, waarin specifieke ook externe kwaliteiten zijn samengebracht. Hierbij valt te denken aan een treasury- of financiële commissie. De verschillende verantwoordelijkheden moeten zijn vastgelegd in de hiervoor genoemde documenten evenals (een deel van) de bevoegdheden. Deze zijn voor wat betreft de beschikkingsbevoegdheid van de verschillende functionarissen, mede in relatie tot de treasuryactiviteiten, nader te vastgelegd nader in een procuratieregeling. Daarbij is op onderdelen een twee handtekeningenplicht gewenst. In het statuut dient met de hiervoor genoemde regelingen rekening te worden gehouden. Het statuut vormt met de bijlagen een zelfstandig document. Regels in het statuut zijn gebaseerd op c.q. vormen een nadere uitwerking van de financieel beleidsmatige aspecten van het strategisch beleidsplan en het financieel beleidsplan van de toegelaten instelling. Het statuut en de beleidsplannen dienen met het intern toezichthoudend orgaan te worden besproken en goedgekeurd. De maatregelen op het terrein van de AO/IC dienen de juistheid en tijdigheid van de informatieverstrekking met betrekking tot de treasuryactiviteiten te waarborgen. Daarvoor is primair een goede functiescheiding nodig tussen de functies beschikken, uitvoeren, registreren en controle naast vastliggende procedurebeschrijvingen. Tevens dient een van de treasury onafhankelijke rapportage aan het bestuur gewaarborgd te worden. In die procedurebeschrijvingen van de verschillende deelactiviteiten van treasury en van andere daarmee verbonden procedures zoals de post- en autorisatie- en systeemtoegangsprocedures. Bovendien is het daarin opnemen van aspecten die de effectiviteit en doelmatigheid bevorderen gewenst. Te denken valt aan maatregelen gericht op een goede prijstoetsing (meerdere goed vergelijkbare offertes opvragen e.d.). Gebreken in de functiescheiding c.q. procedures dienen nader te worden geregeld c.q. worden onderkend en moeten onderwerp zijn van overleg met de (interne en)externe accountant. Voorts dient het administratieve systeem voldoende gespecificeerde subadministraties en (grootboek)-tussenrekeningen te bevatten ten behoeve van een goede verantwoording van resultaat en vermogen inclusief alle rechten en plichten van de treasuryacitiviteiten. De volledige verwerking van alle transacties wordt bevorderd door het gebruik van standaard-, doorgenummerde transactieformulieren. De IC dient bij voorkeur te zijn verbijzonderd en naast de preventieve en repressieve controlemaatregelen ook systeemtoetsingsmaatregelen te bevatten gericht op naleving van procedures, richtlijnen, besluiten en dergelijke.

41

42

Van belang is tevens dat in de opdrachtverstrekking aan de extern accountant de treasuryactiviteiten naast de andere bedrijfsthema’s een periodiek onderdeel vormen. Daarover zal periodiek specifiek door de extern accountant moeten worden gerapporteerd aan bestuur en intern toezichthoudend orgaan Uiteraard zal er afstemming dienen te zijn tussen de werkzaamheden van de interne en de externe controle. Verder dient aandacht te worden geschonken aan een adequate vervangingsregeling en voldoende professionaliteit en training binnen de treasuryorganisatie. De administratief-organisatorische procedures en interne controles dienen in een beschrijving te zijn vastgelegd. 3. De informatievoorziening Onderscheid dient te worden gemaakt naar beleids(voorbereidende) informatie en verantwoordingsinformatie. De eerste soort informatie komt in de meerjaren- en jaarbegroting treasury en werkplan treasury tot uitdrukking. De verantwoording valt uiteen in de interne en externe verantwoording. Van belang daarbij is dat voldoende gestructureerde contextinformatie uit externe gezaghebbende bronnen in beide vormen van informatievoorziening wordt betrokken. Het betreft met name die informatie die betrekking heeft op toegepaste benchmarks, ijkpunten en relevante uitgangspunten. In de informatievoorziening ten behoeve van bestuur en Raad van Toezicht/Commissarissen en externe toezichthouder (BBSH)informatievoorziening is het van belang dat de verantwoording van de gerealiseerde activiteiten wordt geplaatst tegenover de begrote c.q. gebudgetteerde activiteiten (de strategische en tactische doelstellingen). Daartoe dient de beleidsvoorbereidende informatie zodanig te zijn opgesteld dat confrontatie achteraf met de werkelijkheid mogelijk is. Daarnaast dient inzichtelijk te worden gemaakt welke wijziging van het risicoprofiel is opgetreden als gevolg van die activiteiten (rendement/risicoverhoudingen). Relevante afwijkingen dienen te worden toegelicht naar oorzaak en gevolg. Dit laatste zal leiden beschrijving van genomen c.q. te nemen additionele beheersingsmaatregelen. Ten aanzien van presentatie van resultaat en vermogen dient in het statuut een beschrijving te worden opgenomen van minimaal de volgende elementen: - de keuzen inzake de waarderingsgrondslagen voor resultaat en vermogen voor zowel de interne als externe verantwoordingsstukken - de minimum toelichtingsvereisten op bezittingen en schulden alsmede op rechten en plichten uit hoofde van ingezette financiële instrumenten - de omvang van de in de verslagperiode per beleggingscategorie verrichte transacties en de maximale exposure in de verslagperiode - de behaalde resultaten over een langere periode ten opzichte van de relevante financierings-/beleggingsbenchmark, waarin minimaal de gemiddelde effectieve rentelasten - het renterisico (rekening houdend met toekomstige activiteiten en beleggingen). Tenslotte is het van belang dat de uitkomsten van de interne en externe audits een vast onderdeel vormen van de interne rapportages (en in sommige gevallen ook van de externe verslaggeving). De belangrijke aspecten van de interne informatievoorziening behoren terug te komen in de externe verantwoording in de vorm van jaarverslag en volkshuisvestingsverslag. Het is uit oogpunt van zowel transparantie van de treasuryactiviteiten van de corporatie, als om reden van effectief extern toezicht noodzaak daaraan voldoende aandacht te schenken. Ook in dit verband zullen minimumvereisten in het statuut of de daarbij behorende bijlagen opgenomen moeten worden. 4. Bijlagen In het statuut wordt, waar van toepassing, verwezen naar bijlagen. Daarin worden relevante begrippen, definities en toelichtingen opgenomen alsmede de verschillende aan de treasuryactiviteiten gerelateerde relevante documenten die door de toegelaten instelling worden toegepast. In de bijlagen dienen tevens de belangrijkste modellen te worden opgenomen die door de toegelaten instelling in het kader van de beleidsvoorbereiding en ter beslissingsondersteuning worden toegepast. Evenzo is dit geval voor de planning, begroting en verantwoording van de treasuryactiviteiten het geval. Voorts zullen de meer gedetailleerde proces- en organisatiebeschrijvingen van de deelactiviteiten op treasurygebied als bijlagen worden opgenomen.

43

Bijlage 4: Tabellen met uitgangspunten/randvoorwaarden treasuryactiviteiten Tabel 1a. Financiering Nr 1

Uitgangspunt Zekerstelling toegang tot (geld- en) kapitaalmarkt

2

Beleidsvoorbereidende informatie

3

Beslissingsinformatie

4

Matching kasstromen op basis van bedrijfsfinanciering Intern financieren

5 6 7 8 9

10 11

Beperkte omvang korte financieringen Borging WSW – Gemeente WSW-geoorloofde financieringsvormen Beheersbare gemiddelde kostenvoet vreemd vermogen WSW-borgbare financieringsvormen Voldoende liquiditeit

Randvoorwaarden (te stellen aan) Financiële structuureisen Minimumomvang en gebruik (additionele) financieringsruimte Minimaal kasstroomoverzicht 10 jaar vooruit Kasstroomoverzicht kort/lang Renterisicovolumen Maximum afwijkingen Omvang afwijkende externe financieringsbehoeften Motieven, limieten en zekerheden Zekerheden / Verpanding Niet WSW-geoorloofde financieringsvormen Looptijden beheer (rentetypisch) Gemiddelde kostenvoet vreemd vermogen Maximum looptijd en rentevastperiode Werkkapitaalbeheer

Risicobeheer specifiek Worst case studies maximale vermogenskosten en minimum beleggingsrendement Scenario- en gevoeligheidsanalyses, ontwikkeling financieringsruimte, solvabiliteit Gap-reports

Voorfinanciering Consolidatie lang vreemd vermogen

Korte termijn liquiditeitsprognoses

Tabel 1b. Renterisicobeheer Nr 1

Uitgangspunt Beleidsvoorbereidende informatie

2

Beslissingsinformatie

3 4 5

Integraal beheer van het renterisicovolume Spreiding van renterisico’s Optimalisatie vermogenskosten

6 7

Kort financieren Flexibele instrumenten

8 9 10

Randvoorwaarden (te stellen aan) Minimaal kasstroomoverzicht 10 jaar vooruit Kasstroomoverzicht Renterisicovolumen Maximum in enig jaar Afdekkingsmethoden Spreidingsperiode Voorafdekking rentelasten

Maximale rentelasten Aard en omvang financiële instrumenten Rente-instrumenten (derivaten) gedekt Matching onderliggende toepassen risicoposities Eenvoudige limitatief toepasbare Andere derivaat toepassingen derivaten Cashmanagement

Risicobeheer specifiek Scenario- en gevoeligheidsanalyses integraal Externe marktinformatie Scenario- en gevoeligheidsanalyses specifiek Scenario- en gevoeligheidsanalyses specifiek Consolidatie lange rentevaste periode Prijstoetsing Geschreven rentederivaten Handleiding toepassing derivaten

44

Tabel 1c. Belegging Nr 1

Uitgangspunt Beleidsvoorbereidende informatie

2

Beslissingsinformatie

3

Maximale afstemming financieringsbeleid Intern beleggen

4 5 6 7 8 9 10

Risico mijdende vormen (WSW-definitie) Beperkte omvang niet risicomijdende vormen Financiële instrumenten (derivaten) gedekt toepassen Eenvoudige limitatief toepasbare derivaten Toepassing handleiding derivaatgebruik Cashmanagement

Randvoorwaarden (te stellen aan) Minimaal kasstroomoverzicht 10 jaar vooruit Kasstroomoverzicht Renterisicovolumen Matching kasstromen

Risicobeheer specifiek Scenarioanalyse en simulaties

Extern beleggen

Minimum vereisten, motivering ten aanzien van risicoprofiel en rendement Debiteurenrisico

Audit –IC plan Maximum afwijkingen

Debiteurenkwaliteit en looptijdbeheer Motieven, maximale omvang en soort belegging(svormen) Matching onderliggende risicoposities

Liquiditeitsvereisten hoofdsomen koersrisico Handleiding toepassing derivaten

Andere derivaat toepassingen

Handleiding toepassing derivaten

Incidentele toepassingen zonder handleiding