TBI Holdings B.V. Jaarverslag 2009 Duurzaam ondernemen. Jaarverslag Duurzaam ondernemen

Redactie Copy en ontwerp Opmaak, druk en afwerking Fotografie

Begrippenlijst

Telefoon Fax E-mail Homepage Copyright

Jaarverslag 2009 Duurzaam ondernemen

Duurzaam ondernemen is het thema van het jaarverslag 2009 van TBI. Duurzaam ondernemen is

Thieme Media Services, Delft

een vorm van ondernemen, waarbij de aanduiding

Freek van Arkel (cover, 8 -15) Bureau Krijtlijn en TBI (24, 25) Levien Willemse (42) Carel Kramer (45, 53, 56, 57, 58, 62) Irene Vijfvinkel (46) Rabobank (56) CIIID Cees van Giessen (57) INDG (57) John Vos (58) Stadgenoot (59) Studio Aksento (60) Paul de Ruiter (62) Bart Zuidema (63)

‘duurzaam’ niet beperkt, maar juist verrijkt: het gaat

TBI Holdings B.V. Postbus 23134, 3001 KC Rotterdam Wilhelminaplein 37, 3072 DE Rotterdam 010 - 290 85 00 010 - 486 57 88 [email protected] www.tbi.nl TBI Holdings B.V., Rotterdam April 2010

%# ! #" #" !!" &" $$$! "

'

!""$ !#

om méér mogelijkheden, uitdagingen en kansen. Hoe kunnen wij tegelijkertijd ondernemen en duurzaam te werk gaan? Die vraag is de kernvraag voor een duurzame ondernemer en onderneming. Op deze wijze draagt TBI bij aan de verdere duurzame ontwikkeling van onze samenleving. Kerncijfers TBI

Bezoekadres

Total Identity, Den Haag


Postadres

Secretariaat en Communicatie TBI, Rotterdam

Hoe is de vraag van morgen?

TBI Holdings B.V.

Colofon


Begrippenlijst









%# ! #" #" !!" &" $$$! "

'

!""$ !#


Bezoekadres



Postadres



TBI Holdings B.V.

Colofon

Kerncijfers TBI1 2007

2008

2009

Geconsolideerde gegevens

2.137

70

211 2 11 11

60

1.500 1.0 1.007 10 00 0 007 0 07 7

1.000

x 1 mln EUR

2006

x 1 mln EUR

2.000

2005

1.837 68,9 36,7 26,1

1.965 77,8 46,5 35,6

2.284 81,0 56,5 89,3

2.404 85,3 61,5 47,8

2.137 47,3 22,3 15,5

Totale activa Gemiddeld geïnvesteerd vermogen Eigen vermogen Rentedragende langlopende schulden

706,1 184,2 252,5 1,9

732,4 141,2 245,1 5,6

830,6 306,0 273,8 43,9

868,0 276,2 276,3 29,3

785,5 217,2 277,5 12,5

50

20

2005

2006

2007

2008

-32,5 149,2

75,2 132,0

40,2 167,0

-55,9 246,0

1.938 1.609

2.003 2.026

2.393 2.992

2.956 2.885

2.066 2.573

21,8 30,4 1,8 58,3

24,4 29,3 1,9 66,8

19,3 24,2 0,3 113,8

18,7 23,4 0,4 71,6

16,1 24,5 0,5 40,5

8.859 9.413

9.146 9.254

8.930 9.000

Financiële waardecreatie 35,0 7,0 10,0 25,0

44,9 7,0 21,4 23,5

45,7 7,4 20,5 25,2

1.500

4.000

913 2006

2007

2008

3,9 32,6 33,0

2,0 17,3 31,8

0,7 5,6 35,3

2005

2009

Nettowerkkapitaal

1,16

1,21

1,35

1,31

2006

2007

2008

Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V.

NUBouw (Nelis Uitgeest B.V.)

Acto Informatisering B.V.

Synchroon B.V.

ERA Contour B.V.

Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V.

Alfen B.V.

TBI Vastgoed B.V.

Hazenberg Bouw B.V.

B.V. Bouwbedrijf Hazenberg

Baas Groep B.V.

Veldhoen + Company B.V.

Heijmerink Bouw w B.V.

Korteweg Bouw B.V.

Croon Elektrotechniek B.V.

Blanxx B.V.*

Kanters Bouw en Vastgoed B.V.

Bouwbedrijf Van de Laar B.V.

Eekels Elektrotechniek B.V.

2009

Orderportefeuille

2.500

20

-55,9

0

-20 -40

2.000

-100

1.000

Koopmans Bouwgroep B.V.

0 2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009

Economic Profit 246,0

Debt / EBITDA ratio De geconsolideerde rentedragende schulden in verhouding tot het geconsolideerd bedrijfsfi baten en lasten, afschrijvingen, amortisatie, belastingen en buitenresultaat vóór financiële gewone baten/lasten (EBITDA). Interest Coverage Ratio (rentedekkingsratio) (Geconsolideerd) bedrijfsresultaat vóór financiële baten en lasten, belastingen en buitengewone baten/lasten (EBIT) in verhouding tot de (geconsolideerd) betaalde interest.

Fri-Jado B.V.

Frimex Retail Services B.V.

MDB B.V.

Mobilis B.V.

Fri-Jado Super Service B.V.

TBI Infra B.V.

Voorbij Betonsystemen B.V.

HVL B.V.

HVL Armada Outdoor B.V.

Voorbij Funderingstechniek B.V. V

Ingenieursbureau Wolterr & Dros B.V.

Wolter & Dros Woningbouw B.V.

Voorbij Spantechniek B.V.

WTH Vloerverwarming B.V.

TBI Direct B.V.**

25

150 100

20 15 10 5 0,9 0

2005

2006

2007

2008

2005

2009

2006

2007

2008

2009

Solvabiliteit

Voorbij Groep B.V.

40

Voorbij Prefab Beton B.V.

35,3

35 20

30 25 in %

15 10

7,6

5

15

TBI

10

TBI vastgoed

2006

2007

2008

2009

Geïnvesteerd vermogen Onder het geïnvesteerd vermogen zijn de vaste activa, immateriële vaste activa, het nettowerkkapitaal en de gebonden liquiditeiten begrepen. Het gemiddeld geïnvesteerd vermogen wordt berekend op basis van het geïnvesteerd vermogen aan het begin van de verslagperiode, van de tussenliggende kwartalen en aan het eind van de verslagperiode. Orderportefeuille Onder orderportefeuille wordt verstaan het nog niet uitgevoerde deel van de opdrachtwaarde van per balansdatum onderhanden zijnde respectievelijk nog in uitvoering te nemen werken en/of projecten, alsmede de ‘pipeline’: het totaal van de te ontvangen opdrachten op projecten met bereikte prijsovereenstemming (bouwteams) of met de laagste inschrijving (aanbestedingen). Solvabiliteit Als norm voor de solvabiliteitsratio wordt het percentage eigen vermogen ten opzichte van de totale activa gehanteerd.

TBI bouw TBI techniek

0 2005

Netto operationeel resultaat (NOPAT) Het netto operationeel resultaat omvat het bedrijfsresultaat, het resultaat niet geconsolideerde deelnemingen en de interestbaten gebonden liquiditeiten na aftrek effectieve vennootschapsbelasting.

20

5 0

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening Onder resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening is het bedrijfsresultaat, interest en het resultaat uit niet geconsolideerde deelnemingen opgenomen.

30

50

in %

EBITDA (bedrijfsresultaat voor afschrijvingen) Bedrijfsresultaat voor financiële baten en lasten, belasting, afschrijving materiële vaste activa en afschrijving immateriële vaste activa. Dit begrip is een maatstaf voor het kasgenererend vermogen van het concern en onderdeel van de fi financiële convenanten van het syndicaat.

1.500

Rendement geïnvesteerd vermogen

2 Bedragen in miljoenen euro’s

Baas B.V.

500

-80

25

1 Aangepast voor vergelijkingsdoeleinden

Current ratio Bij de berekening van de current ratio wordt de vlottende activa ten opzichte van de kortlopende schulden gehanteerd.

2.573

60

1,32

COSO raamwerk Een algemeen aanvaard raamwerk bij interne risicobeheersing. Dit zogenaamde ‘Enterprise Risk Management Framework’ is afkomstig van ‘The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO)’.

3.000

80

0

Current ratio

6.279

0

x 1 mln EUR

1,8 14,6 33,5

TBI Techniek B.V.

2.000

0

16,6 7,2 15,7 0,9

1,0 7,6

TBI Bouw B.V.

Hevo B.V.

1.0 1.006 10 00 0 006 0 06 6

500

x 1 mln EUR

1,4 10,3 35,8

2,6 16,5

TBI techniek

2.421 2.42 2 24 421 4 42 21 21

200

2,5 14,7

TBI bouw

6.000

147 1 47

Liquide middelen

2,4 24,8

TBI vastgoed

8.930 202 2 02

2.066

2.000

250

2,0 13,5

2009

8.000 2.500

Ratio’s Bedrijfsresultaat in % van bedrijfsopbrengsten Rendement geïnvesteerd vermogen in % Nettoresultaat in % van - bedrijfsopbrengsten - het eigen vermogen Solvabiliteit in %

2008

10.000

-60

24,9 7,0 12,9 12,0

2007

Gemiddeld aantal medewerkers

x 1 mln EUR

9.164 9.389

2006

3.000

x 1 mln EUR

9.560 9.432

-10 -10,3 -10 10, 0,3 3 2005

2009

3.500

x 1 mln EUR

-81,7 173,9

12,6

-20

40

Netto operationeel resultaat (NOPAT) Gemiddelde vermogenskostenvoet (WACC) in % Vergoeding geïnvesteerd vermogen Economic Profit

Bedrijfsopbrengsten Met bedrijfsopbrengsten wordt in hoofdlijnen de productiewaarde tegen opbrengsten bedoeld. De bedrijfsopbrengsten omvatten de netto-omzet, de mutatie in het onderhanden werk (inclusief winstopslag en/of getroffen verliesvoorzieningen) en de overige bedrijfsopbrengsten. De netto-omzet omvat de in de verslagperiode verantwoorde opbrengstwaarde van de opgeleverde werken en de geleverde goederen en diensten (exclusief omzetbelasting).

29,9 29 2 9 9,9 ,,9 9

-10 948

0

2005

Gemiddeld aantal medewerkers Aantal medewerkers ultimo jaar

TBI Holdings B.V.

30

0

500

1.000

Netto-investeringen in materiële vaste activa Afschrijving materiële vaste activa Afschrijving immateriële vaste activa Cashflow voor dividend

22,3

40

Ontvangen opdrachten

Ontvangen opdrachten Orderportefeuille

april 2010

10

Bedrijfsopbrengsten Bedrijfsresultaat voor afschrijvingen Bedrijfsresultaat Nettoresultaat

Nettowerkkapitaal Liquide middelen

Begrippenlijst

80

2.500

2

Organogram TBI Holdings B.V.

Bedrijfsresultaat

Bedrijfsopbrengsten

2005

2006

2007

2008

2009

* In Blanxx B.V. nemen deel: Croon, J.P. van Eesteren. Hevo, Veldhoen + Company en Wolter & Dros ** In TBI Direct B.V. nemen deel: Croon, HVL en Wolter & Dros


2008

2009


2.137

70

211 2 11 11

60

1.500 1.0 1.007 10 00 0 007 0 07 7

1.000

x 1 mln EUR

2006

x 1 mln EUR

2.000

2005

1.837 68,9 36,7 26,1

1.965 77,8 46,5 35,6

2.284 81,0 56,5 89,3

2.404 85,3 61,5 47,8

2.137 47,3 22,3 15,5


706,1 184,2 252,5 1,9

732,4 141,2 245,1 5,6

830,6 306,0 273,8 43,9

868,0 276,2 276,3 29,3

785,5 217,2 277,5 12,5

50

20

2005

2006

2007

2008

-32,5 149,2

75,2 132,0

40,2 167,0

-55,9 246,0

1.938 1.609

2.003 2.026

2.393 2.992

2.956 2.885

2.066 2.573

21,8 30,4 1,8 58,3

24,4 29,3 1,9 66,8

19,3 24,2 0,3 113,8

18,7 23,4 0,4 71,6

16,1 24,5 0,5 40,5

8.859 9.413

9.146 9.254

8.930 9.000


44,9 7,0 21,4 23,5

45,7 7,4 20,5 25,2

1.500

4.000

913 2006

2007

2008

3,9 32,6 33,0

2,0 17,3 31,8

0,7 5,6 35,3

2005

2009

Nettowerkkapitaal

1,16

1,21

1,35

1,31

2006

2007

2008




Synchroon B.V.

ERA Contour B.V.


Alfen B.V.

TBI Vastgoed B.V.

Hazenberg Bouw B.V.


Baas Groep B.V.



Korteweg Bouw B.V.


Blanxx B.V.*




2009

Orderportefeuille

2.500

20

-55,9

0

-20 -40

2.000

-100

1.000


0 2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009



Fri-Jado B.V.


MDB B.V.

Mobilis B.V.


TBI Infra B.V.


HVL B.V.







TBI Direct B.V.**

25

150 100

20 15 10 5 0,9 0

2005

2006

2007

2008

2005

2009

2006

2007

2008

2009

Solvabiliteit

Voorbij Groep B.V.

40


35,3

35 20

30 25 in %

15 10

7,6

5

15

TBI

10

TBI vastgoed

2006

2007

2008

2009



0 2005


20

5 0


30

50

in %


1.500



Baas B.V.

500

-80

25



2.573

60

1,32


3.000

80

0

Current ratio

6.279

0

x 1 mln EUR

1,8 14,6 33,5

TBI Techniek B.V.

2.000

0

16,6 7,2 15,7 0,9

1,0 7,6

TBI Bouw B.V.

Hevo B.V.

1.0 1.006 10 00 0 006 0 06 6

500

x 1 mln EUR

1,4 10,3 35,8

2,6 16,5

TBI techniek

2.421 2.42 2 24 421 4 42 21 21

200

2,5 14,7

TBI bouw

6.000

147 1 47

Liquide middelen

2,4 24,8

TBI vastgoed

8.930 202 2 02

2.066

2.000

250

2,0 13,5

2009

8.000 2.500


2008

10.000

-60

24,9 7,0 12,9 12,0

2007


x 1 mln EUR

9.164 9.389

2006

3.000

x 1 mln EUR

9.560 9.432

-10 -10,3 -10 10, 0,3 3 2005

2009

3.500

x 1 mln EUR

-81,7 173,9

12,6

-20

40



29,9 29 2 9 9,9 ,,9 9

-10 948

0

2005


TBI Holdings B.V.

30

0

500

1.000


22,3

40



april 2010

10



Begrippenlijst

80

2.500

2


Bedrijfsresultaat

Bedrijfsopbrengsten

2005

2006

2007

2008

2009


101702_jv_2009.indd 1


07-04-10 16:04

3

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Duurzaam ondernemen

De mondiale economische en financiële crisis heeft zich in 2009 in ongekend hevige vorm voortgezet. Door het ingrijpen van centrale banken en overheden is een vrije val van de wereldeconomie gestopt. Eind 2009 wezen diverse indicatoren op herstel, maar de onzekerheden en risico’s blijven groot. Ook in Nederland heeft de crisis hard toegeslagen. De economie is met 4 procent gekrompen. De werkgelegenheid is naar verwachting met 2,75 procent gedaald; een afname die in 2010 nog toeneemt tot 3,5 procent. De werkloosheid komt daarmee in 2009 uit op gemiddeld 5 procent en loopt in 2010 op tot gemiddeld 6,5 procent. Er zijn vaker recessies geweest, maar de huidige crisis is in veel opzichten van een ongekende omvang. De crisis is van directe invloed op de bouwsector: minder bedrijvigheid komt bijvoorbeeld in de kantorenmarkt tot uiting in een lagere behoefte aan uitbreiding en verhuizing. De stagnerende woningmarkt heeft uitstel van woningbouwprojecten tot gevolg. Kenmerkend voor de bouwsector is het uitgestelde effect: door de lange doorlooptijd van de projecten worden de effecten van de crisis pas later voelbaar. Te verwachten valt dat dit ook het geval zal zijn bij het herstel, en dat dus ook de positieve effecten pas later zichtbaar worden. Vooral projectontwikkelaars en de ontwikkelende bouwbedrijven, die eerder in de keten opereren, ondervinden veel last van de recessie. TBI bedrijven zijn in de basis gezonde bedrijven. Wij hebben ons in 2009 intensief beziggehouden met het stroomlijnen van onze ondernemingen. Dankzij terughoudend beleid kunnen wij over 2009 een sterke balans presenteren. Bij 2,1 miljard euro aan bedrijfsopbrengsten is het bedrijfsresultaat uitgekomen op 22,3 miljoen euro. In de huidige hectische tijden zet TBI onverkort in op een koers naar duurzaam ondernemen. Wij zien een duidelijke samenhang tussen de oorzaken van de crisis en de manier waarop wij met onze wereld omgaan. Als er één les geleerd kan worden, dan is het dat onverantwoorde risico’s vroeg of laat worden afgestraft. Zoals oud-Rabobanktopman dr. H.H.F. Wijffels tijdens het TBI congres ‘Duurzaam ondernemen’ stelde: ‘we moeten voortaan veel terughoudender met zaken omgaan: geen kortetermijnsuccessen, maar langetermijnrendement. Niet langer alleen de focus op kwantitatieve groei, maar ook op kwaliteit van leven, wonen en werken.’ In dezelfde geest hebben TBI bedrijven in 2009 veel geïnvesteerd in medewerkers met scholing, training en cursussen. Wij verzekeren ons er op die manier van dat we onze kennis behouden. Die kennis is van vitaal belang, aangezien TBI zich met ontwikkeling, bouw en techniek in vrijwel de gehele bouwketen manifesteert. Het is dan ook niet verwonderlijk dat we ons congres ‘Duurzaam ondernemen’ als een van de hoogtepunten van 2009 beschouwen. Hier werd getoond hoe TBI met dit onderwerp omgaat en welke kansen er zijn voor de toekomst. Het duurzaamheidsdenken heeft er intern en extern een grote impuls door gekregen. De TBI bedrijven zijn er ook nog verder door naar elkaar toegegroeid, zowel in mentaliteit als in de wijze van samenwerking. Steeds vaker ondernemen de bedrijven gezamenlijke initiatieven om nieuwe producten te ontwikkelen. Bij TBI creëren wij daarvoor een platform, door bijeenkomsten, trainingen en cursussen te organiseren voor de directies en het management van de TBI bedrijven. We ontwikkelen ons verder naar een meer vraaggestuurde onderneming met het ontwikkelen van nieuwe productmarktcombinaties. Een typerend voorbeeld is Blanxx, het op de zorgsector gerichte initiatief van een aantal TBI bedrijven, dat gezamenlijk een unieke propositie kan aanbieden, gekoppeld aan diepgaande kennis over de zorgsector zelf. Het jaar 2010 wordt nog lastiger dan 2009. Wij verwachten een nog verdere teruggang van de activiteiten in de bouwen installatiesector. Door onze inspanningen om de eigen organisatie te stroomlijnen, verwachten wij hier goed door te komen. Wij vertrouwen daarbij – evenals in 2009 – op de gewaardeerde inzet van de directies en de medewerkers van de bedrijven.

Rotterdam, 10 maart 2010 ir. G.J. Woudenberg

Visie, missie, profiel, strategie en doelstellingen

101702_jv_2009.indd 4

07-04-10 16:04

5

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Visie Wonen, werken, zorg en mobiliteit zijn essentiële thema’s in een moderne samenleving. Zij vormen basiselementen voor ieder individu dat zich ontwikkelt, zekerheid zoekt en persoonlijk geluk nastreeft. TBI en de TBI bedrijven opereren in deze dynamische en complexe wereld. Onze dienstverlening richt zich op de vraag naar hoogwaardige bouwkundige en technologisch geavanceerde toepassingen op uiteenlopende terreinen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen vormt daarbij de basis van ons denken en handelen. TBI draagt op die wijze bij aan de verdere duurzame ontwikkeling van onze samenleving.

Missie De medewerkers van TBI werken samen aan de verdere ontwikkeling van een winstgevende, duurzame onderneming in vastgoed, bouw en techniek. TBI creëert daartoe een optimale balans tussen economische vooruitgang, sociale ontwikkeling en duurzaam ondernemerschap.

Profiel TBI is een netwerk van ondernemingen die actief zijn in de sectoren vastgoed, bouw en techniek. Het concern onderscheidt zich door een bijzondere eigendomsstructuur met – indirect – een onafhankelijke stichting als enig aandeelhouder. De ondernemingen opereren zowel zelfstandig als via samenwerkingsverbanden. Met 9.000 medewerkers realiseerde TBI in 2009 2,1 miljard euro aan bedrijfsopbrengsten en een bedrijfsresultaat van 22,3 miljoen euro. Gemeten naar bedrijfsopbrengsten is TBI het derde techniekconcern en het vierde bouwconcern in Nederland.

Strategie Het besturingsmodel van TBI is ingericht op het principe van ‘vrijheid in verbondenheid’. Vrijheid wordt gecreëerd door het ondernemerschap zo laag mogelijk in de organisatie, bij de TBI ondernemingen zelf, te leggen. Dit geeft elke TBI onderneming een grote vrijheid van handelen. Verbondenheid komt tot uitdrukking in de gemeenschappelijke koers, in de gehanteerde kernwaarden en in de gedragsregels van TBI en de TBI bedrijven. Daartoe behoren ook het bieden van een inspirerende werkomgeving en het hanteren van principes voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. De TBI ondernemingen delen kennis, benutten adequaat hun capaciteit en richten zich op integraal ontwerpen en het ontwikkelen en bouwen van duurzame gebouwen en woningen. Via deze multidisciplinaire samenwerking creëert TBI toegevoegde waarde voor haar opdrachtgevers.

Doelstellingen Begin 2008 zijn door TBI de nieuwe strategische uitgangspunten voor de periode 2008 - 2013 vastgesteld. De hieruit voortvloeiende concerndoelstellingen zijn: 1. Toppositie in de relevante marktsegmenten. 2. Focus op groei binnen vastgoed en techniek. 3. Multidisciplinaire samenwerking met meerwaarde voor de bedrijven en het concern. 4. Duurzame en winstgevende groei. 5. Aantrekkelijke werkgever voor medewerkers en specifieke doelgroepen. 6. Optimale financiële rapportagestructuur en risicobeheersingssystematiek. Ter versterking van het besturingsmodel zal de ‘kritische’ omvang bij de ondernemingen worden getoetst. De ‘kritische’ schaalgrootte is noodzakelijk om de TBI onderneming in staat te stellen haar primaire kerncompetenties op te bouwen en zo zelfstandig mogelijk – tegen minimale kosten – haar activiteiten te laten ontplooien. Op corporate niveau biedt TBI ondersteuning op het gebied van: U Financial Control en Risk Management. U Treasury management. U Verzekeringen. U Juridische en Fiscale Zaken. U Shared Services Center ICT. U Pensioenen. U Opleidingen. U Management development. U Werving en selectie.

6

TBI Holdings B.V.

Inhoud

7

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Kerncijfers TBI 3

Voorwoord - Duurzaam ondernemen

5

Visie, missie, profiel, strategie en doelstellingen

16

Corporate governance Bericht van de Raad van Commissarissen

20

Personalia van de Raad van Commissarissen Verslag van de Raad van Bestuur

28

Personalia van de Raad van Bestuur

29

Kernpunten 2009

29

Gang van zaken, het jaar 2009 in beeld

30

Strategie en beleid

31

Vooruitzichten 2010

33

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

35

Marktontwikkelingen

36

Risicobeheersing

39

Personeel en organisatie

42

Resultaten, vermogen en financiering

46

TBI vastgoed

50

TBI bouw

54

TBI techniek Jaarrekening 2009

65

Grondslagen van de financiële verslaggeving

68

Geconsolideerde balans

69

Geconsolideerde winsten verliesrekening

70

Geconsolideerd kasstroomoverzicht

71

Overzicht van wijzigingen in het eigen vermogen

71

Toelichting op de geconsolideerde balans

77

Toelichting op de geconsolideerde winsten verliesrekening

79

Vennootschappelijke balans

79

Vennootschappelijke winsten verliesrekening

80

Toelichting op de vennootschappelijke jaarrekening Overige gegevens

82

Statutaire bepaling inzake winstbestemming

82

Winstbestemming 2008

82

Voorstel tot winstbestemming 2009

83

Accountantsverklaring

84

Overzicht operationele structuur en statutaire directies TBI ondernemingen Organisatiestructuur / organogram Begrippenlijst Colofon

Hoe bedenken we vandaag de gebouwconcepten die na overmorgen nog steeds hun relevantie bewijzen?

Hoe kunnen we door integrale samenwerking een optimale procesgang realiseren?

Hoe bouwen we efficiënt zonder overlast voor de omgeving?

Hoe brengen we het energieverbruik terug zonder kwaliteitsverlies?

16

TBI Holdings B.V.

Corporate governance

Algemeen TBI Holdings B.V. is een besloten vennootschap met een volledig structuurregime en onderscheidt zich door haar bijzondere aandeelhoudersstructuur, met – indirect – een onafhankelijke stichting als enig aandeelhouder. Stichting TBI heeft geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid te opteren voor het zogenaamde ‘verzwakte structuurregime’. Dit betekent onder meer dat de leden van de Raad van Bestuur worden benoemd door de Raad van Commissarissen en niet door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. De Nederlandse Corporate Governance Code (hierna: de Code) is van toepassing op alle Nederlandse beursvennootschappen en dus niet op TBI Holdings B.V. De Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen passen evenwel de principes en best practice-bepalingen van de Code zoveel mogelijk toe. Met name de in de Code verankerde beginselen over integriteit, verantwoording en transparantie vormen daarbij een leidraad. Daarbij is wel rekening gehouden met de bijzondere eigendomsstructuur. De toegepaste bepalingen uit de Code zijn verwerkt in de statuten van TBI Holdings B.V., het Reglement Raad van Bestuur en het Reglement Raad van Commissarissen.

Raad van Bestuur De Raad van Bestuur is belast met het besturen van TBI Holdings B.V., hetgeen onder meer inhoudt dat de Raad van Bestuur verantwoordelijk is voor het gevoerde beleid, dat gericht is op de realisatie van de strategie en de doelstellingen van de vennootschap en het ontwikkelen en verwerken van de daaruit voortvloeiende resultaatsontwikkeling. Tevens is de Raad van Bestuur verantwoordelijk voor de naleving van alle relevante weten regelgeving, voor het beheersen van de risico’s verbonden aan de ondernemingsactiviteiten en voor de financiering van de vennootschap. De Raad van Bestuur oefent zijn bestuursbevoegdheid als college uit en besluit aldus gezamenlijk over alle aangelegenheden die voor de vennootschap van wezenlijke betekenis zijn. In het kader van het collegiaal bestuur heeft ieder lid van de Raad van Bestuur een individueel aandachtsgebied. Met voorafgaande goedkeuring van de Raad van Commissarissen besluit de Raad van Bestuur zelf over de onderlinge taakverdeling. De taak en werkwijze van de Raad van Bestuur zijn vastgelegd in het Reglement van de Raad van Bestuur van TBI Holdings B.V.

Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen houdt toezicht op de gang van zaken in de vennootschap, het algemene beleid en het functioneren van de Raad van Bestuur en staat de Raad van Bestuur met advies terzijde. Daartoe ontvangt de Raad van Commissarissen tijdig alle informatie die voor de uitoefening van het takenpakket nodig is. De Raad van Commissarissen heeft de samenstelling, taken en werkwijze van de Raad van Commissarissen vastgelegd in het Reglement van de Raad van Commissarissen van TBI Holdings B.V. Vanwege de omvang van de vennootschap en met het oog op een goede en zorgvuldige uitoefening van de toezichthoudende taken heeft de Raad van Commissarissen uit zijn midden drie commissies ingesteld: een auditcommissie, een remuneratiecommissie en een selectie- en benoemingscommissie. Ingevolge de Nederlandse wetgeving hebben deze commissies geen bevoegdheid om besluiten te nemen. Ze hebben tot taak de Raad van Commissarissen te ondersteunen en te adviseren over de hun opgedragen onderwerpen. Ook hebben zij de taak om de besluitvorming hierover voor de Raad van Commissarissen voor te bereiden.

17

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Auditcommissie De auditcommissie heeft een eigen Reglement. De commissie bestaat thans uit de voorzitter en twee leden van de Raad van Commissarissen. De commissie vergadert ten minste tweemaal per jaar. De vergaderingen van de auditcommissie worden gehouden in aanwezigheid van de Raad van Bestuur, de directeur Financiën en desgewenst de externe accountant. De commissie beoordeelt de structuur van de interne controlemaatregelen en de voorschriften en richtlijnen met betrekking tot de financiële verslaglegging en rapportage. Daarnaast adviseert de commissie de Raad van Commissarissen met betrekking tot alle vraagstukken rondom accountantsbenoeming of -ontslag en toetst zij de inhoud en reikwijdte van de controleopdracht. De voorzitter van de commissie doet verslag van de bevindingen in de vergadering van de Raad van Commissarissen. Voor de leden van de auditcommissie geldt dat zij een brede financiële achtergrond hebben, met kennis en ervaring op het gebied van risicobeheersingssystemen en aspecten van financiële verantwoording en waardering bij vergelijkbare ondernemingen. Binnen de auditcommissie, in de zin van de Code, heeft de Raad van Commissarissen vanuit zijn midden een financieel expert aangewezen. Remuneratiecommissie De remuneratiecommissie bestaat uit ten minste twee leden van de Raad van Commissarissen. De commissie vergadert ten minste eenmaal per jaar. De commissie heeft tot taak de Raad van Commissarissen te adviseren over de honorering van de leden van de Raad van Bestuur. De voorzitter van de commissie doet verslag aan de Raad van Commissarissen. De leden van de remuneratiecommissie beschikken over een brede ervaring op het gebied van belonings- en bestuursvraagstukken in een ‘corporate’-omgeving. Selectie- en benoemingscommissie De selectie- en benoemingscommissie bestaat uit de voorzitter en een lid van de Raad van Commissarissen. De commissie vergadert ten minste eenmaal per jaar. De commissie is onder meer belast met het doen van voorstellen aan de Raad van Commissarissen met betrekking tot selectie en benoeming inzake commissarissen en leden van de Raad van Bestuur.

Naleving en handhaving van de Code Als niet-beursgenoteerde onderneming past TBI Holdings B.V. de Code vrijwillig toe, met inachtneming van haar bijzondere aandeelhoudersstructuur. Deze bijzondere structuur noopt soms tot een afwijking van de Code. De onderbouwing van deze afwijkingen treft u hieronder aan. De principes en ‘best practice‘-bepalingen in de Code, zoals aangegeven in de paragrafen II.1 Taak en werkwijze, II.2 Bezoldiging en II.3 Tegenstrijdige belangen, zijn overgenomen in het Reglement Raad van Bestuur, met uitzondering van de informatieverstrekking over de (individuele) bezoldiging van de leden van de Raad van Bestuur. De bepalingen II.2.9 t/m II.2.14 zijn bedoeld voor beursgenoteerde ondernemingen en daarom niet relevant voor TBI. De uiteindelijke aandeelhouder van TBI Holdings B.V. kan, gezien de bijzondere structuur, beschikken over alle voor hem relevante informatie. Door de bijzondere aandeelhoudersstructuur is een aantal bepalingen in hoofdstuk IV van de Code niet van toepassing.

Accountant De benoeming van de externe accountant en de opdrachtverstrekking tot controle van de door de Raad van Bestuur opgemaakte jaarrekening geschiedt – op aanbeveling van de Raad van Commissarissen – door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. De Raad van Commissarissen, de Raad van Bestuur en de accountant hebben maatregelen genomen ter waarborging van de objectiviteit en de onafhankelijkheid van de accountant.

18

TBI Holdings B.V.

De maatregelen leiden er toe dat de accountant voor TBI uitsluitend controlewerkzaamheden verricht en geen adviesdiensten verleent. Dit wordt door de Raad van Commissarissen en de auditcommissie periodiek getoetst. De accountant brengt verslag uit aan de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen over de maatregelen die hij heeft genomen om te kunnen voldoen aan de professionele en wettelijke eisen met betrekking tot het waarborgen van zijn onafhankelijke positie ten opzichte van TBI Holdings B.V.

Financiële verslaggeving TBI Holdings B.V. baseert haar financiële verslaggeving op de uitgangspunten van de vigerende bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW. Met betrekking tot de interpretatie van de wettelijke bepalingen vindt een toetsing plaats aan de hand van de toepasselijke Richtlijnen van de Raad voor de Jaarverslaggeving, die definitief van toepassing zijn op de verslagjaren die zijn aangevangen op of na 1 januari 2009. De jaarrekening en kwartaalrapportages worden voorafgaand aan eventuele publicatie en ter voorbereiding van de behandeling in de Raad van Commissarissen besproken in de auditcommissie, in aanwezigheid van de accountant.

Interne risicobeheersingsen controlesystemen De interne risicobeheersingsen controlesystemen van TBI Holdings B.V. zijn gebaseerd op de uitgangspunten van het zogenaamde ‘Enterprise Risk Management Framework’ van ‘The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO)’. In een apart hoofdstuk van dit jaarverslag (zie pagina 36) wordt aandacht besteed aan de risicobeheersing. Daarin is beschreven hoe inhoud wordt gegeven aan de interne beheersing van risico’s. Bij specifieke gebeurtenissen, waarbij risico’s aan het licht komen, dan wel zich effectueren, wordt nagegaan welke verbeteringen in het risicomanagement nodig en uitvoerbaar zijn. Op basis van ervaringen tot nu toe is TBI Holdings B.V. van mening dat de huidige controlesystemen met betrekking tot de financiële rapportages in voldoende mate zekerheid geven dat dit jaarverslag geen materiële onnauwkeurigheden bevat. In het hoofdstuk over risicobeheersing is een overzicht gegeven van de gevoeligheid van de resultaten ten aanzien van externe omstandigheden en variabelen.

Remuneratie De bezoldiging van de leden van de Raad van Bestuur wordt vastgesteld door de Raad van Commissarissen op advies en aanbeveling van de remuneratiecommissie. Het beloningsbeleid voor de leden van de Raad van Bestuur is erop gericht de bestuurders van TBI Holdings B.V. te motiveren en gemotiveerd te houden om leiding te geven aan TBI Holdings B.V., als een toonaangevend bouwen techniekconcern in Nederland. Voor het beloningsniveau van de leden van de Raad van Bestuur geldt als referentie het beloningsniveau van leden van de Raad van Bestuur van andere Nederlandse (beursgenoteerde) bouwen techniekconcerns, rekening houdend met complexiteit, omvang en risicoprofiel van de activiteiten van de vennootschap. Bij het vaststellen van het beloningsniveau van de voorzitter en de overige leden van de Raad van Bestuur worden hun specifieke verantwoordelijkheden in aanmerking genomen. De remuneratiecommissie toetst het beloningsniveau periodiek, waarbij eventueel gebruik kan worden gemaakt van een remuneratie-expert voor de weging van de relevante criteria.

19

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Integriteit TBI Holdings B.V. heeft binnen haar concern de TBI gedragscode ingevoerd. Binnen alle TBI ondernemingen is een toezichthouder benoemd. Deze ziet toe op de naleving van de gedragscode en adviseert de directie over de toepassing daarvan. Ook adviseert de toezichthouder bij de uitvoering van een voorlichtingsprogramma over de inhoud en strekking van de code. De desbetreffende toezichthouders informeren de statutaire directie van de TBI ondernemingen middels een rapportageformulier. Voor wat betreft de uitoefening van zijn taak ontvangt de toezichthouder geen aanwijzing of instructie van zijn of haar directie. Deze rapportages van de toezichthouders worden ter beschikking gesteld van de Raad van Bestuur. De toezichthouder oefent zijn taak evenwel in onafhankelijkheid uit. Voorts opent de gedragscode de mogelijkheid voor een TBI medewerker om, wanneer er sprake is van bijzondere omstandigheden, de vermeende misstand te melden bij de zogenaamde ‘Externe Toezichthouder bij TBI’.

Bericht van de Raad van Commissarissen Personalia van de Raad van Commissarissen drs. J.C. ten Cate (63), voorzitter Benoemd in september 2008; aftredend in 2012 (herbenoembaar); Nederlandse nationaliteit. Lid van de auditcommissie. Lid van de benoemingscommissie (voorzitter). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter Raad van Commissarissen Beurs Rotterdam N.V., Janivo Holding B.V.; lid Raad van Commissarissen Robeco Groep N.V., Koepon Holding B.V., Huntsman Holland B.V., IHC Merwede Holding B.V., Pon Holdings B.V.; voorzitter Raad van Toezicht Trustfonds Erasmus Universiteit; Mercy Ships Holland; lid Raad van Toezicht Workmate; voorzitter Koninklijke Maatschap de Wilhelminapolder; lid bestuur Stichting Administratiekantoor Wessels; lid investeringscommissie Project Holland Fonds; adviseur Bolidt Kunststoftoepassing B.V. dr. P.A.M. Berdowski (52), vicevoorzitter Benoemd in april 2007; aftredend in 2011 (herbenoembaar); Nederlandse nationaliteit. Lid van de auditcommissie. Voorzitter Raad van Bestuur Koninklijke Boskalis Westminster N.V. Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter Raad van Commissarissen van Amega Holding B.V., N.V. Holding Nutsbedrijf Westland; lid Raad van Commissarissen Van Gansewinkel Groep B.V., lid Rijkscommissie voor Export-, Import- en Investeringsgaranties, lid bestuur Scheepvaart en Transport College. mw. prof.mr. I.P. Asscher-Vonk (65) Benoemd in april 2009; aftredend in 2013 (herbenoembaar); Nederlandse nationaliteit. Belangrijkste nevenfuncties: lid Raad van Commissarissen KLM N.V., Arriva Nederland N.V., PGGM N.V., Rabobank Nederland N.V. en Philip Morris Holland N.V. drs. J.B. van Dongen RA (66) Benoemd in april 2003; meest recente herbenoeming in 2007; aftredend in 2011 (herbenoembaar); Nederlandse nationaliteit. Voorzitter van de auditcommissie en de remuneratiecommissie. Voormalig Chief Financial Officer van Eneco Holding N.V. en NBM Amstelland N.V. Belangrijkste nevenfunctie: voorzitter Raad van Commissarissen Remia B.V. mr. W.F.C. Stevens (71) Benoemd in mei 1998; meest recente herbenoeming in juni 2006; aftredend in 2010; Nederlandse nationaliteit. Lid van de remuneratiecommissie. Voormalig senior partner Caron & Stevens / Baker & McKenzie. Belangrijkste nevenfuncties: lid Raad van Commissarissen van Aegon N.V., Schiphol Group, Nederlandse Staatsloterij, Holland Casino, AZL N.V.; voorzitter Raad van Toezicht Onze Lieve Vrouwe Gasthuis; vice-voorzitter bestuur Stichting het Concertgebouwfonds. J.E. de Vries (53) Benoemd in april 2006; aftredend in 2010 (herbenoembaar); Nederlandse nationaliteit. Lid van de selectie- en benoemingscommissie. Directeur Investeringsmaatschappij Schansborgh B.V. Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter Raad van Commissarissen Daalderop B.V.; lid Raad van Commissarissen Dekker Hout Groep, Oosterhof Holman Infra en Milieu, N.V. NOM investerings- en ontwikkelingsmaatschappij Noord-Nederland.

21

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Jaarrekening over 2009 en dividendvoorstel Dit jaarverslag is opgemaakt door de Raad van Bestuur en omvat zowel de geconsolideerde jaarrekening als de vennootschappelijke jaarrekening van TBI Holdings B.V. over het boekjaar 2009 met de daarbij behorende toelichting, alsmede het verslag van de Raad van Bestuur over het afgelopen boekjaar. PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. heeft de geconsolideerde jaarrekening gecontroleerd en van een goedkeurende verklaring voorzien. Deze verklaring is opgenomen op pagina 83 van dit verslag. De jaarrekening en het jaarverslag 2009 zijn uitvoerig door de auditcommissie, in aanwezigheid van de Raad van Bestuur en de Financieel Directeur, met de accountant besproken. De stukken zijn tevens onderwerp geweest van overleg van de voltallige Raad van Commissarissen met de Raad van Bestuur, in aanwezigheid van de accountant. Daarbij is ook de kwaliteit van de interne risicobeheersingsen controlesystemen besproken. De jaarrekening en de bijbehorende stukken hebben onze instemming. Wij hebben daarom de Algemene Vergadering van Aandeelhouders voorgesteld om de jaarrekening 2009 van TBI Holdings B.V., overeenkomstig het voorstel van de Raad van Bestuur, vast te stellen. Voorts hebben wij het dividendvoorstel van de Raad van Bestuur goedgekeurd. Tevens hebben wij de Algemene Vergadering Van Aandeelhouders verzocht de leden van de Raad van Bestuur en de leden van de Raad van Commissarissen decharge te verlenen voor het in 2009 gevoerde beleid, respectievelijk voor het door hen op het beleid gehouden toezicht.

Resultaat en strategie De Raad van Commissarissen heeft in het afgelopen jaar, gezien de extreem moeilijke marktomstandigheden, extra aandacht besteed aan de beheersing van de risico’s binnen het TBI concern in zijn algemeenheid en de effectiviteit van de aanwezige controlemechanismen in het bijzonder. Daarnaast is de focus vooral gericht geweest op de resultaatontwikkeling in de onderneming, in het bijzonder op de teleurstellende resultaatsontwikkeling binnen delen van de sectoren techniek en vastgoed. Daarbij is veel aandacht besteed aan de ontwikkelingen bij Baas en Synchroon. Over de in dit verband door de Raad van Bestuur genomen en te nemen maatregelen en acties is intensief en uitvoerig gesproken met de Raad van Commissarissen. In de besprekingen met de Raad van Bestuur zijn diverse malen de portfolio-analyse per sector, de marktpositie ten opzichte van concurrenten en de verwezenlijking van de geformuleerde ambities aan de orde geweest. Uiteraard zijn daarbij ook de financiële doelstellingen geëvalueerd.

Corporate governance De Raad van Commissarissen onderschrijft een aantal principes en ‘best practice’-bepalingen uit de Nederlandse Corporate Governance Code (‘de Code’). In een apart hoofdstuk van dit jaarverslag is de corporate governance-structuur van het TBI-concern beschreven en is gemotiveerd aangegeven hoe wordt omgegaan met deze principes en ‘best practices’-bepalingen uit de Code. De bepalingen zijn met name van belang bij het functioneren van de auditcommissie, de wijze waarop de financiële verslaglegging en berichtgeving tot stand komen en de onafhankelijkheid van de accountant. Naar het oordeel van de Raad van Commissarissen wordt voldaan aan de bepaling dat alle commissarissen onafhankelijk zijn in de zin van de Code. In geval van mogelijk tegenstrijdige belangen zullen de bepalingen uit de Code, die hierop betrekking hebben, worden nageleefd. De statuten van TBI zijn in overeenstemming met het wettelijk kader voor structuurvennootschappen. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders heeft aldus extra bevoegdheden gekregen inzake de benoeming van commissarissen. De Centrale Ondernemingsraad heeft besloten af te zien van het versterkte aanbevelingsrecht bij de benoeming van ten hoogste een derde deel van het aantal commissarissen.

22

TBI Holdings B.V.

Toezicht en advies Op de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van 16 april 2009 werd mevrouw prof. mr. I.P. Asscher-Vonk benoemd tot lid van de Raad van Commissarissen. Zij volgde de heer W. Meijer op die niet meer herbenoembaar was. De heer drs. J.C. ten Cate werd gelijktijdig benoemd tot voorzitter van de Raad van Commissarissen, dit in verband met het vertrek van de heer J.D. Bax. De heren Bax en Meijer hebben bij gelegenheid van voornoemde vergadering de Raad van Commissarissen verlaten, omdat zij niet meer voor herbenoeming in aanmerking kwamen. De heren Bax en Meijer hebben hun functie gedurende een groot aantal jaren uitgeoefend en hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van TBI. TBI is hen zeer erkentelijk voor hun steun en toewijding gedurende een lange reeks van jaren. In 2009 heeft de Raad van Commissarissen, volgens vastgesteld rooster, vijfmaal met de Raad van Bestuur vergaderd. Hieraan voorafgaand vinden regulier voorvergaderingen plaats. Daarnaast is de Raad driemaal separaat bij elkaar gekomen. Een belangrijk deel van de reguliere vergaderingen in maart, juni, september en december werd besteed aan de financiële resultaten van TBI, waarbij de bevindingen van de auditcommissie een belangrijke rol speelden. In februari 2009 is het Operationeel Plan 2009 besproken en is het Reglement Raad van Bestuur en het Reglement Raad van Commissarissen vastgesteld. Het Operationeel Plan 2009 geeft een concrete uitwerking van de contouren, zoals vastgelegd in ‘Eenheid in verscheidenheid’, het Strategisch Plan 2008 - 2013 van TBI. Speerpunten in dit Operationeel Plan zijn het tijdelijk temporiseren van de groeiambitie, de beheersing van het vermogensbeslag (voorraad onverkochte woningen, afnameverplichtingen en dergelijke), de implementatie van een omvangrijk ERP-traject, de uitbouw van het management developmentprogramma en het invoeren van centrale richtlijnen ten behoeve van de controlling. De vergadering van maart 2009 is volledig besteed aan de bespreking van het conceptjaarverslag 2008, inclusief jaarrekening 2008, het accountantsverslag en het intern verslag 2008 van de Raad van Bestuur. In de vergadering van juni 2009 is het eerste kwartaalbericht 2009 uitvoerig besproken. In september 2009 zijn de eerste halfjaarcijfers besproken en is het management developmentbeleid toegelicht. In de vergadering van december 2009 zijn de derde kwartaalcijfers 2009 besproken. In deze vergaderingen is met name stilgestaan bij de gevolgen van de economische crisis. De nadruk lag daarbij op de projectontwikkelingsactiviteiten van de TBI ondernemingen en de risicobeheersingssystemen.

Onderling beraad In de vergaderingen van de Raad van Commissarissen, die buiten de aanwezigheid van de Raad van Bestuur werden gehouden, werd onder meer het functioneren van de Raad van Bestuur als college en dat van de individuele leden afzonderlijk besproken. Ook kwam daarbij de beloning van de leden van de Raad van Bestuur aan de orde, alsmede de opvolging van de huidige voorzitter van de Raad van Bestuur. Naar het oordeel van de Raad van Commissarissen beschikt de Raad van Bestuur, zowel als college als via de individuele leden, over de gewenste competenties en functioneert de Raad van Bestuur naar behoren. Het evalueren van het eigen functioneren van de Raad van Commissarissen, zowel als college als individueel, is achterwege gebleven gezien de korte zittingsduur van de nieuwe commissarissen. Alle commissarissen zijn onafhankelijk in de zin van de ‘best practice’-bepaling III.2.2 van de Nederlandse Corporate Governance Code. De heer drs. J.B. van Dongen is aangewezen als financieel expert in de zin van ‘best practice’-bepaling III.3.2 van de Nederlandse Corporate Governance Code. De heer dr. P.A.M. Berdowski is in juli 2009 benoemd tot vicevoorzitter van de Raad van Commissarissen. Voorts heeft de voorzitter van de Raad van Commissarissen regelmatig informeel overleg gevoerd met de voorzitter van de Raad van Bestuur over de gang van zaken. Daarnaast heeft de voorzitter meerdere gesprekken gevoerd met de individuele leden van de Raad van Bestuur. In 2009 heeft de Raad van Commissarissen bedrijfsbezoeken gebracht aan Heijmerink Bouw B.V. en het project Rabobank Utrecht van Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V.

23

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Commissies van de Raad van Commissarissen Onverminderd zijn eigen verantwoordelijkheid heeft de Raad van Commissarissen drie commissies ingesteld. De auditcommissie bestaat uit drie leden; de selectie- en benoemingscommissie en de remuneratiecommissie bestaan ieder uit twee leden. Auditcommissie In de loop van 2009 is de werkwijze van de auditcommissie aangepast. In afwijking van voorgaande jaren vinden twee periodieke vergaderingen plaats. In deze vergaderingen komen de beoordeling en bespreking van de jaarrekening en jaarverslag aan de orde, waaronder mede begrepen de beoordeling van (wijzigingen in) de waarderingsgrondslagen. Daarnaast worden het controleplan, de controlebevindingen en aanbevelingen van de accountant in samenhang met het Operationeel Plan en budgettering van de vennootschap besproken. De vergaderingen vinden plaats in het bijzijn van de voltallige Raad van Bestuur, Financieel Directeur en de externe accountant. De tussentijdse (kwartaal)rapportages worden uitsluitend beoordeeld en besproken door de voltallige Raad van Commissarissen. De auditcommissie is in 2009 tweemaal bijeengekomen. De behandelde onderwerpen waren de jaarrekening 2008, de daarop betrekking hebbende rapportage(s) en het verslag van de accountant, de eerste rapportage eerste kwartaal 2009, mogelijke claims en specifieke onderwerpen, zoals de projectontwikkeling, de uitbouw van grondposities en de interne beheersing, met nadruk op de opzet en het functioneren van de administratieve organisatie en de interne controle. Van deze vergaderingen zijn notulen opgemaakt die vervolgens in de eerstvolgende vergadering van de Raad van Commissarissen zijn besproken. Remuneratiecommissie De remuneratiecommissie heeft in dit verslagjaar onder meer over de bezoldiging van de leden van de Raad van Bestuur, het bonusprogramma 2009 met de criteria voor de prestatiegerelateerde beloningen en de toekenning van de prestatiegerelateerde beloningen over 2008 gesproken. Selectie- en benoemingscommissie De selectie- en benoemingscommissie heeft in het verslagjaar meermalen vergaderd. Er is veel tijd besteed aan de opvolging van de huidige voorzitter van de Raad van Bestuur.

Centrale Ondernemingsraad Leden van de Raad van Commissarissen hebben enkele malen een overlegvergadering van de Centrale Ondernemingsraad bijgewoond. Daarnaast heeft – als gebruikelijk tezamen met de Raad van Bestuur – een informele bijeenkomst van de Raad van Commissarissen met de Centrale Ondernemingsraad plaatsgevonden, met als gespreksonderwerp: ‘de gevolgen van de kredietcrisis‘.

Dankwoord De onderneming heeft laten zien dat de door haar gevolgde strategie werkt in de huidige extreem moeilijke marktomstandigheden en tijden van recessie als gevolg van de mondiale kredietcrisis. Ondanks de verslechterde resultaten is de financiële stabiliteit van het concern verstevigd. De sterke financiële positie is niet alleen toe te schrijven aan de goede positie van TBI in de markten waar het concern actief is, maar bovenal aan de grote inspanningen die op tal van plaatsen door de TBI ondernemingen en de medewerkers zijn geleverd om de doelstellingen te realiseren. Wij spreken dan ook onze grote waardering uit jegens de Raad van Bestuur, de directies van de TBI ondernemingen en alle medewerkers voor hun inzet en de bereikte resultaten in het afgelopen jaar. Rotterdam, 10 maart 2010 Namens de Raad van Commissarissen, drs. J.C. ten Cate, voorzitter

congres 5.11.2009

duurzaam ondernemen kennis ambitie leiderschap

Thema wonen

‘Duurzaam ondernemen begint altijd met lef’ TBI Congres 2009 Duurzaam ondernemen vraagt kennis, ambitie en leiderschap. Deze aspecten kwamen uitgebreid aan de orde tijdens het TBI Congres Duurzaam ondernemen op 5 november 2009 in Den Haag. Medewerkers, klanten en relaties lieten zich inspireren door sprekers als Wubbo Ockels en Herman Wijffels. Tijdens parallelsessies met de medewerkers ’s ochtends werd ingegaan op duurzame ontwikkelingen in de markten wonen, werken, zorg en mobiliteit. Een uitgebreide impressie met verslagen, foto’s en video’s is gepubliceerd op de website www.tbicongres.nl.

Thema mobiliteit

Thema zorg

Thema werken

Thema wonen

Thema mobiliteit

congres 5.11.2009

duurzaam ondernemen kennis ambitie leiderschap

Thema zorg

‘Duurzaam ondernemen begint altijd met lef’ Impressie TBI Congres 2009 Thema werken Thema wonen

“Het begint altijd met lef” “Zoeken naar concepten die ruimte laten voor veranderingen” Thema mobiliteit “Energiezuinig rijden raakt ons allemaal” Thema zorg “We moeten kennis beter concentreren”

Thema werken

Verslag van de Raad van Bestuur Personalia van de Raad van Bestuur ir. G.J. Woudenberg (61), voorzitter Nederlandse nationaliteit; benoemd in juli 1996. Tevens directeur van TBI Bouw B.V. en TBI Techniek B.V. Werkzaam bij TBI Holdings B.V. vanaf 1984. Tot zijn benoeming in maart 1995 tot directeur van TBI Bouw B.V., werkzaam als algemeen directeur van Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V. ir. P.L. Broekhuijsen (53) Nederlandse nationaliteit; benoemd in oktober 2008. Tevens directievoorzitter TBI Techniek B.V. Tot zijn benoeming tot lid Raad van Bestuur, werkzaam als president van GEA Refrigeration (divisie van GEA Group AG). ir. D.A. Sperling (54) Nederlandse nationaliteit; benoemd in februari 2002. Tevens directievoorzitter TBI Bouw B.V. Tot zijn benoeming tot lid Raad van Bestuur, werkzaam als directievoorzitter van HBG Civiel B.V. Concernstaf: W. Poldervaart MIM (60), Directeur Financiën drs. R.M. de Koning (49), Hoofd Concern HRM mr. M.W.L. Tromm (46), Hoofd Juridische Zaken Kenmerkend voor de structuur van TBI is een direct contact tussen de Raad van Bestuur en de statutaire directies van de ondernemingen, met een kleine professionele staf ter ondersteuning. Daarnaast is er een platform voor gestructureerd overleg, ervaringsuitwisseling, coördinatie en advies. In dit platform zijn de statutaire directieleden van alle, rechtstreeks aan de holding rapporterende, ondernemingen vertegenwoordigd.

29

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Kernpunten 2009

U U U U

U U U

Moeilijke marktomstandigheden. Sterke daling operationeel resultaat door stagnatie woningmarkt. Alle sectoren – met uitzondering van TBI vastgoed – winstgevend. Daling van de bedrijfsopbrengsten door selectief aannemingsbeleid en stagnerende woningverkopen. Gezonde financiële positie: balans en solvabiliteit. Positieve ontwikkeling liquiditeit en beheersing werkkapitaal. Omvang afnameverplichtingen grondposities afgenomen.

Kerngegevens 2009/2008 (x 1 miljoen)

2009

2008

Bedrijfsopbrengsten

2.137

2.404

Bedrijfsresultaat Operationele marge Nettoresultaat

22,3

61,5

1,0%

2,6%

15,5

47,8

2.573

2.885

Geïnvesteerd vermogen

217

276

Liquide middelen

246

167

9.000

9.254

Orderportefeuille

Aantal medewerkers per 31 december

Gang van zaken, het jaar 2009 in beeld TBI heeft in 2009 geopereerd onder extreem moeilijke marktomstandigheden. In vrijwel alle markten is sprake geweest van krimpende volumes, toenemende concurrentie en aanzienlijke prijsdruk. Hierdoor staan resultaat, bedrijfsopbrengsten en orderportefeuille onder druk. Diverse groepsonderdelen passen hun organisatie verder aan, gezien de gewijzigde marktsituatie. Desondanks hebben de meeste TBI ondernemingen in 2009 goede prestaties geleverd. De marktomstandigheden met name in de woningbouw laten echter geen ruimte om de resultaten uit het topjaar 2008 te evenaren. De bedrijfsopbrengsten zijn in 2009 met circa 11 procent gedaald tot 2,1 miljard. Met uitzondering van TBI vastgoed hebben alle sectoren winstgevend kunnen afsluiten. Het bedrijfsresultaat nam met 64 procent af tot 22,3 miljoen (2008: 61,5 miljoen). De winstdaling is het gevolg van het verlies in de sector TBI vastgoed en de afname van het resultaat van de sector TBI techniek. Het verlies binnen de sector TBI vastgoed werd veroorzaakt door de forse volumedaling (aantal verkochte woningen) en als gevolg hiervan onderdekking van de algemene Bedragen in euro’s

kosten en margedruk door dalende prijzen. De economische situatie heeft grote invloed op de woningmarkt. Het consumentenvertrouwen is gedaald door toenemende zorg bij de consument. De dalende verkoop van woningen is daarnaast versterkt door stringente regels bij het verstrekken van de hypotheek. Het aantal verkochte woningen bij TBI blijft in 2009 met 584 achter bij 2008 (1.368). De voorraad opgeleverde onverkochte woningen bedraagt op 31 december 2009: 29,1 miljoen (per 31 december 2008: 32,6 miljoen). Hoewel de ontwikkeling van de vastgoedmarkt nog wordt gekenmerkt door een grote mate van onzekerheid, is de verwachting dat de vastgoedactiviteiten binnen afzienbare termijn weer aan de winst van TBI kunnen bijdragen. De sector TBI bouw heeft ondanks de slechte marktomstandigheden goed gepresteerd. Het resultaat in 2009 ligt duidelijk hoger dan in 2008. De resultaten bij de sector TBI techniek hebben onder druk gestaan door de verliesgevende situatie bij een van de onderdelen. De ontvangen opdrachten in 2009 en de orderportefeuille per 31 december 2009 zijn gedaald als gevolg van de slechte marktomstandigheden, een selectief aannemingsbeleid bij de bouwen installatieactiviteiten en een remmend effect op de instroom van nieuwe projecten in de sector TBI vastgoed. Dit als gevolg van een forse vertraging binnen de ontwikkelingsportefeuille, met name op het gebied van woningen. De ontvangen opdrachten hebben in 2009 een omvang van 2.066 miljoen (2008: 2.956 miljoen) en kunnen als volgt over de sectoren worden verdeeld: 2009

2008

147

203

913

1.253

1.006

1.500

2.066

2.956

TBI vastgoed

TBI bouw

TBI techniek

In 2009 werden wij betrokken bij een groot aantal projecten, zoals het Centraal Station Rotterdam, Rijksmuseum Amsterdam, Stadskwartier Nieuwegein, hoofdkantoor Eneco, ondergrondse parkeergarage Markthal Rotterdam, aquaduct A4 Steenbergen,

30

TBI Holdings B.V.

Isala Ziekenhuis, Kromhout Kazerne, Rabobank Datacenter Boxtel en onderwijscentrum Erasmus Medisch Centrum Rotterdam. De orderportefeuille (nog uit te voeren deel opdrachtwaarde en te ontvangen opdrachten ‘pipeline’) is van redelijke kwaliteit en is als volgt samengesteld: 2009

2008

262

335

711

935

1.600

1.615

2.573

2.885

TBI vastgoed

TBI bouw

TBI techniek

De orderportefeuille is grotendeels geconcentreerd bij TBI bouw. De ondernemingen binnen TBI techniek beschikken door het karakter van hun activiteiten (kortcyclisch, respectievelijk productgebonden) over een beperktere orderportefeuille.

Strategie en beleid Voor de periode 2008 - 2013 heeft TBI haar strategische uitgangspunten vastgelegd. Deze zijn gebaseerd op een samenhangende portfolio van activiteiten op het gebied van vastgoed, bouw en techniek, met concentratie op Nederland. De combinatie van kerncompetenties, project-, plan- en conceptontwikkeling, bouwexpertise, elektrotechniek, ICT (informatie- en communicatietechnologie) en werktuigbouw geeft TBI – mede gezien haar schaalgrootte – een uniek profiel. TBI heeft heldere strategische keuzes gemaakt voor de toekomst. Het Strategisch Plan 2008 - 2013 gaat ervan uit dat TBI een volumeomvang van 3,0 miljard in 2013 kan bereiken door een combinatie van autonome groei en acquisities. De verwachtingen voor de planperiode 2008 - 2013 moeten echter worden getemperd, gezien de acute verslechtering van de economische omstandigheden. Door de functiemenging en gebiedsgerichte aanpak wordt projectontwikkeling steeds complexer en vindt er een verschuiving plaats naar met name plan- en conceptontwikkeling. Daarnaast is door de toegenomen complexiteit en schaalgrootte een ontwikkeling waarneembaar naar meer publiekprivate samenwerking (PPS).

Opdrachtgevers staan open voor nieuwe vormen van dienstverlening. Het gaat om ontwikkelingen waarbij opdrachtgevers niet alleen uitvoeringscapaciteit zoeken, maar ook kennis van ontwerp en betrokkenheid bij onderhoud en beheer. De keuze om ook bij ontwerp en onderhoud van projecten betrokken te zijn, schept de mogelijkheid om in te spelen op nieuwe functionele eisen. Duurzaamheid speelt daarbij een steeds belangrijkere rol. Het vertalen van duurzaamheidseisen naar praktische oplossingen in woon-, werk-, infra- en industriële projecten vraagt meer ontwerp-, product-, proces- en onderhoudskennis, zowel bouwkundig als civiel- en installatietechnisch. De toenemende belangstelling voor duurzaamheid vraagt met name om technische oplossingen. De volgende maatschappelijke trends zijn voor TBI relevant: U energiebesparing, alternatieve brandstoffen en oplossingen die bijdragen aan een beter milieu; U veiligheid; U zorg, welzijn en gezondheid, die gepaard gaan met veranderingen in de wijze waarop de zorg wordt georganiseerd; U mobiliteit. Dit vraagt in toenemende mate om prestatiegerichte totaaloplossingen, met inbegrip van ICTtoepassingen. Deze ontwikkeling versterkt de trend naar ‘outsourcing’. In de planperiode zal met name veel aandacht worden gegeven aan het traineeship van TBI acdmy, waar jonge afgestudeerden van HBO (bouw en techniek) en technische universiteiten een tweejarige stage en opleiding tot ondernemer krijgen aangeboden. Daarnaast wordt het verder ontwikkelen van interne opleidingen gecontinueerd. Het creëren van ontmoetingsplaatsen, waar medewerkers en vakgenoten elkaar kunnen treffen, houdt een hoge prioriteit, met als doel om de samenwerking tussen de bedrijven in de drie sectoren te stimuleren. Aan het naleven van de TBI gedragscode zal voortdurend aandacht worden gegeven. Het beleid voor de komende periode krijgt verder vorm via drie sectoren: TBI vastgoed, TBI bouw en TBI techniek, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor het bevorderen en stimuleren van onderlinge samenwerking. Binnen TBI vastgoed richten de bedrijven zich naast de ontwikkeling van woningbouw op de ontwikkeling van winkelcentra en kantoren, vaak

31

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

als onderdeel van grootschalige binnenstedelijke (her)ontwikkelingen. De vastgoedontwikkelingsactiviteiten binnen TBI zijn met name geconcentreerd bij Synchroon. Hevo beschikt over ruime kennis inzake het oplossen van integrale huisvestings- en vastgoedvraagstukken, zowel in de publieke als de private sector. In de publieke sector gaat het daarbij met name om scholen, penitentiaire inrichtingen en ziekenhuizen. Via TBI Vastgoed B.V. wordt nader invulling gegeven aan het opbouwen van noodzakelijke strategische posities in gronden en binnenstedelijke aantrekkelijke locaties. Veldhoen + Company richt zich op het optimaliseren van de werkomgeving. Met een concept, dat zich in de praktijk heeft bewezen, kan de fysieke kantooromgeving aan de gebruikswaarde van de opdrachtgever worden aangepast.

Vooruitzichten 2010

Bij TBI bouw ligt de nadruk op uitvoerende activiteiten in betaalbare woningbouw, utilitaire budgetsector en infrastructuur. De bedrijven werken in netwerkverband samen met behoud van hun eigen (regionale) identiteit. Eventuele acquisities hebben in de eerste plaats ten doel de regionale spreiding van de woningbouw te versterken. In andere sectoren wordt gekeken naar nicheposities in de markt. Projectontwikkeling binnen uitvoerende bouwbedrijven blijft een speerpunt met aandacht voor het vermogensbeslag en de risicobeheersing. De complexere stedelijke herstructurering vindt waar mogelijk plaats in samenwerking met de ontwikkelaars binnen TBI vastgoed. Binnen TBI techniek is het beleid gericht op het in netwerkverband aanbieden van een samenhangend pakket van technische diensten in de markten: utiliteit, industrie, maritiem, infra en telecom. De combinatie van werktuigbouw, elektrotechniek en ICT staat centraal. Expansie is met name gewenst in het hogere segment van de productiekolom door middel van onder andere concepten op het gebied van facilitair beheer en gebouwenbeheer.

De vooruitzichten voor de Nederlandse economie zijn vanaf het derde kwartaal 2009 weliswaar verbeterd, maar nog altijd aan de sombere kant. Dat de wereldhandel op korte termijn krachtiger aantrekt dan destijds werd voorzien, is de belangrijkste reden voor de wat minder negatieve vooruitzichten. De vooruitzichten voor de binnenlandse vraag zijn weliswaar ook iets verbeterd, maar geven nog weinig reden tot optimisme. Zo krimpen de bedrijfsinvesteringen zowel in 2009 als 2010, om pas in 2011 weer aan te trekken. Voor de woninginvesteringen wordt voor 2010 nog geen groei voorzien. De onzekere economische vooruitzichten raken ook de basismarkten bouw en installatie van TBI in Nederland. Met name de effecten van de kredietcrisis zijn zichtbaar in de sector commercieel vastgoed en de markt voor de koopwoningen. Het aantal verkochte woningen is in 2009 aanzienlijk gedaald. De terughoudendheid bij banken om hypotheken te verstrekken en de ontwikkeling van het consumentenvertrouwen spelen daarbij een belangrijke rol. Naar verwachting zal het aantal te verkopen koopwoningen in Nederland zich in 2010 rond het niveau van 2009 bewegen. In de utiliteitsmarkt wordt voor 2010 een daling verwacht die met name wordt veroorzaakt door stagnatie in de markt voor de nieuwbouw van kantoren. Het prijsniveau in de utiliteitsmarkt zal hierdoor naar verwachting onder druk komen te staan. De infrastructuurmarkt wordt vooral gedragen door een aantal megaprojecten. Dit deelsegment biedt TBI met name TBI infra (Mobilis, Voorbij en dergelijke) en Croon de nodige kansen. Het prijsniveau van grote infraprojecten zal vooralsnog op een redelijk peil blijven. Ondanks de ontwikkelingen op maatschappelijk vlak (milieu en CO2-reductie) en technologisch vlak (toename installatiequota) heeft de economische crisis een negatief effect op het volume binnen de installatiemarkt. In 2010 wordt in ieder geval geen groei verwacht. Ook in het segment scheepsbouw/offshore zijn de vooruitzichten minder florissant. Het jaar 2010 zal voor TBI, gezien de onzekere marktomstandigheden, vooral in het teken staan van kostenbeheersing en een verdere optimalisatie van de bedrijfsvoering. De in dit kader in 2009 genomen

32

TBI Holdings B.V.

maatregelen zullen dit verder ondersteunen. TBI is het jaar 2010, ondanks de verslechterde economische vooruitzichten, ingegaan met een redelijk gevulde orderportefeuille van 2,6 miljard (ultimo 2008: 2,9 miljard). De orderportefeuille is duidelijk gedaald. Van de totale orderportefeuille wordt naar verwachting 1,5 miljard uitgevoerd in 2010, 1,0 miljard in 2011 en in latere jaren. Op basis van de huidige inzichten en mede gezien de omvang van de orderportefeuille zullen de bedrijfsopbrengsten, zonder rekening te houden met eventuele nieuwe acquisities, uitkomen op circa 2 miljard.

Het beleid om de activiteiten uit te breiden door middel van acquisities wordt voor de korte termijn getemporiseerd. Gezien de moeilijke marktomstandigheden en onzekere economische vooruitzichten doet TBI geen uitspraken over het in 2010 te realiseren resultaat. De netto-investering in materiële en immateriële vaste activa en de afschrijvingsquote zullen in 2010 naar verwachting hoger uitvallen dan in 2009 en uitkomen op 29 miljoen (25 miljoen). Het aantal medewerkers in 2010 zal naar verwachting afnemen en lager uitkomen dan het niveau van ultimo 2009 (9.000).

33

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Algemeen TBI is een maatschappelijk betrokken onderneming, die zich bewust is van haar rol als werkgever, opdrachtnemer en opdrachtgever. Daarom is maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo) een integraal onderdeel van het ondernemingsbeleid. Vanuit deze grondhouding kent TBI een bedrijfscultuur waarin initiatieven op het gebied van mvo de ruimte krijgen. Dit is niet vrijblijvend, maar een noodzaak om door te groeien en door te ontwikkelen, in aansluiting op de maatschappelijke tendens naar een steeds meer op duurzaamheid gerichte samenleving.

Expertise en ervaring Maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid nemen een steeds concretere plaats in bij TBI, zowel met maatregelen voor de eigen processen als met zelf ontwikkelde methodieken. Voorbeelden zijn de certificering voor het maken van zogeheten Greencalcberekeningen en de ontwikkeling van een eigen duurzaamheidsscan, die de duurzaamheidsprestaties van gebouwen in kaart brengt. Vrijwel alle TBI bedrijven zijn gecertificeerd op het gebied van milieumanagement, of zijn daar op het moment hard mee bezig. Een aantal TBI bedrijven heeft specialisten op het gebied van duurzaamheid in dienst genomen. TBI bedrijven passen diverse moderne duurzame methoden toe, waaronder het IFD-principe (Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen) en het SurPlus®-concept voor woonvormen en -functies. De energieprestatiecoëfficiënt van SurPlus® ECO is verbeterd van 0,8 naar 0,4. TBI is vertrouwd met duurzame en energieefficiënte technieken, zoals zonne-energie, windturbines, warmte/koude-opslag en warmte-krachtkoppeling. Betonkernactivering, in combinatie met warmtepompen, bodemopslag en warmteterugwinning, worden op steeds grotere schaal toegepast. Het standaard Programma van Eisen, dat door TBI bedrijven wordt gehanteerd, omvat een vast aantal duurzame technieken, waaronder energie-efficiënte verlichting, energiebesparende lichtschakelingen en warmteterugwinning uit ventilatielucht met herbenutting voor verwarming.

Opdrachtgevers worden steeds vaker ‘standaard’ geïnformeerd over de nieuwste technieken en inzichten die invloed hebben op energieverbruik, waterverbruik, CO2-emissie, emissie van afvalwater en energieopwekking.

Innovatie en ontwikkeling De kennis over mvo en duurzaamheid ontwikkelt zich binnen TBI voortdurend. Door actief deel te nemen aan nieuwe initiatieven ontstaan nieuwe inzichten, die het mogelijk maken om te anticiperen op de wensen en eisen van opdrachtgevers. In Rijnmond wordt deelgenomen aan het project Fris Bouwen en Rijden, waarbij wordt gekeken naar mogelijke besparingen in woon-werkverkeer en het gebruik van mobiele werktuigen. Zo ontstaat inzicht in methoden om de uitstoot van vervuilende stoffen tijdens het bouwproces te verminderen. TBI bedrijven nemen actief deel aan groene organisaties, zoals Dutch Green Building Council, stichting Milieuvriendelijk Bouwen, het Rotterdam Climate Initiative en FSC Nederland. Ook wordt deelgenomen aan ‘Meer met Minder’, een programma van diverse ministeries om gebouwen uiteindelijk 30 procent minder energie te laten gebruiken. In het verlengde van deze kennisverwervende activiteiten worden opdrachtgevers gestimuleerd om duurzame producten toe te passen, zoals warmtepompsystemen en FSC-hout. Bij de ontwikkeling van nieuwbouwwoningen richten TBI bedrijven zich op duurzame energie – in de voorzieningen zelf, maar ook op het gebied van voorlichting. Bewoners worden bijvoorbeeld op bewonersavonden op de hoogte gesteld van de duurzame aspecten van hun woning. Voor restauratieopdrachten heeft TBI onder meer speciale uitvoeringsmethoden en materiaaltoepassingen ontwikkeld om zeldzame planten en korstmossen te behouden op vestingwerken, forten en kademuren. Het is van groot belang om de mvo-ontwikkelingen in de markt intensief te volgen. Hier worden de normen van morgen bepaald. Als voorbeeld kan ProRail dienen; deze onderneming heeft op basis van het internationale broeikasprotocol de CO2-prestatieladder opgesteld. Hoe meer een bedrijf zich inspant om de CO2-emissie te kennen en te verminderen, hoe meer voordeel wordt behaald bij ProRail-aanbestedingen. Bedrijven kunnen een certificaat verkrijgen voor hun inspanningen op de CO2-prestatieladder. Dit heeft TBI bedrijven aangezet zich in te spannen voor

34

TBI Holdings B.V.

spoedige certificering, die vier invalshoeken kent: inzicht in de carbon footprint (de CO2-uitstoot door de eigen bedrijvigheid), eigen doelen op het gebied van CO2-reductie, transparante communicatie over de reductiedoelstellingen en deelname aan markten sectorinitiatieven op het gebied van CO2.

MVO binnen TBI Diverse TBI bedrijven hebben een speciaal beleidsplan opgesteld voor de verduurzaming van de eigen bedrijfsvoering, met het doel de CO2-footprint te verkleinen. Tot het duurzaamheidsbeleid behoren ook interne campagnes om de medewerkers bewuster te maken van de kansen om duurzamer te opereren, bijvoorbeeld de inkoop van duurzaam papier en het terugdringen van ruimte- en energieverbruik dankzij interne verhuizing en flexwerken. Andere maatregelen zijn een fietsplan dat medewerkers stimuleert de auto te laten staan en het aanschaffen van schonere bedrijfsauto’s, met energielabel A, B of C. Er zijn hybride auto’s aan het wagenpark toegevoegd en in de bedrijfswagens worden roetfilters toegepast. Een aantal TBI bedrijven streeft naar een wagenpark waarin alle voertuigen zijn voorzien van energielabel A. Binnen TBI zijn doelstellingen geformuleerd voor het reduceren van elektriciteitsverbruik door energiezuinige verlichting op de bouwplaats, het verminderen van gasverbruik door het isoleren van bouwketen en het reduceren van waterverbruik door monitoring. Op de bouwplaatsen wordt afval gescheiden ingezameld en afgevoerd in milieucontainers. Bij projecten worden industriële stofzuigers en afzuiginstallaties gebruikt. Verder wordt er samengewerkt met toeleveranciers en onderaannemers om het gebruik van milieubelastende stoffen gezamenlijk terug te brengen en de emballage structureel te verminderen.

Een belangrijk TBI-breed evenement was het congres Duurzaam Ondernemen in Den Haag, op 5 november 2009 (zie ook pagina 24-27). Hier kwamen de laatste inzichten op het gebied van duurzaamheid aan bod, zowel tijdens parallelsessies voor het management van de TBI bedrijven als tijdens een plenair gedeelte, waarvoor ook externe relaties waren uitgenodigd.

Onderzoek en voorlichting De Stichting Informatiecentrum Duurzame Energie Technieken (IDET) informeert opdrachtgevers en partijen die betrokken zijn bij het bouwproces over duurzame energie-opwekking en energiezuinige technieken. IDET was de broedplaats voor een honderdtal projecten waarin ambitieuze energieprestaties vorm kregen. Het Belevingscentrum in Amersfoort demonstreert de nieuwste energiezuinige technieken in praktijkopstellingen. Naast bijeenkomsten voor externe groepen brengt het Belevingscentrum ook de mensen van TBI bij elkaar. In september vond bijvoorbeeld een minisymposium plaats met het doel de onderlinge kennisuitwisseling te bevorderen. TBI-ers kunnen elkaar gemakkelijker vinden als het gaat om het inzetten van duurzame energiesystemen.

Studiefonds TBI In dit kader willen wij de Stichting Studiefonds TBI niet onvermeld laten. De Stichting bevordert scholing, studie en vorming van kinderen van medewerkers van de TBI ondernemingen.

35

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Marktontwikkelingen

In 2009 kreeg de vastgoed- en bouwsector te maken met de gevolgen van de economische crisis. De woningbouw nam in totaliteit af met naar verwachting 8,5 procent. De nieuwbouw werd als gebruikelijk sterker getroffen door de vraaguitval en daalde met 10,5 procent. Op basis van voorlopige cijfers zijn er in 2009 naar verwachting 72.000 woningen opgeleverd, een daling met 7.000 woningen ten opzichte van 2008. Het aantal afgegeven bouwvergunningen is met naar schatting 23.000 gedaald tot 64.000 woningen, wat nu doorwerkt in de nieuwbouwproductie. Woningen waarvan de verkoop en financiering al voor de recessie rond waren, worden nog wel gebouwd. Ook woningcorporaties kampen met tegenvallende verkoopopbrengsten en duurdere financiering van hun investeringen. De vraaguitval is ontstaan doordat consumenten vanwege een grotere baanonzekerheid minder vertrouwen hebben om een huis te kopen. Daarnaast zijn consumenten afwachtend door de grotere kans op een daling van de huizenprijs. Deze trends hebben tot gevolg dat ontwikkelaars en bouwers projecten uitstellen of afblazen. De vraaguitval is een tijdelijk gegeven. De renteontwikkeling is gunstig, wat zich zal vertalen in gunstiger marktrentes voor woonconsumenten en bedrijven. De aantrekkende economie zal met enige vertraging ook de arbeidsmarkt bereiken, waardoor baan- en inkomenszekerheid geleidelijk weer toenemen. Ook de inmiddels enigszins gedaalde woningprijzen stimuleren de vraag. Wat betreft de utiliteitsmarkt hebben organisaties problemen met het financieren van nieuwe huisvesting. Het aantal werknemers neemt vaker af dan toe, waardoor er minder sprake is van noodzakelijke verhuizing. De stimuleringsmaatregelen van de overheid richten zich nauwelijks op de utiliteitsnieuwbouw, zodat deze weinig effect sorteren. Vooral in de kantorenmarkt staan de prijzen onder druk, als gevolg van dalende transacties en verder oplopende leegstand. Het aantal verkochte of verhuurde vierkante meters is in 2009 met meer dan 70 procent gedaald ten opzichte van 2008. Het aanbod van de op de markt aangeboden kantoorruimte is daarentegen fors toegenomen, tot meer dan 500.000 m2 extra kantoorruimte. In totaal is er nu 5,5 miljoen m2 kantoorruimte in Nederland beschikbaar.

De commerciële vastgoedmarkt heeft een cyclisch verloop, zowel wat betreft de investeringen, de prijzen als de huren. Aangezien nieuwbouw tijd kost, kan het aanbod slechts met vertraging op de vraag reageren, zodat periodes van krapte en overschot elkaar afwisselen. De huidige neergang in de commerciële vastgoedmarkt is dan ook geen verrassing. Ook voor de installatiebranche was de economische crisis in 2009 verreweg de belangrijkste beïnvloedende factor. Installatiebedrijven bevinden zich later in de keten; de installatiebranche kent een laatcyclisch karakter. Deze TBI bedrijven ondervinden nu de negatieve effecten van de crisis en de forse daling van het bouwvolume. Een belangrijke groeimarkt is energiemanagement. De vraag naar energiezuinige comfortsystemen neemt sterk toe, onder druk van stijgende energieprijzen en aangescherpte milieuvoorschriften van de overheid. De markt voor commerciële bedrijfskoeling is volop in ontwikkeling. Er komen nieuwe technische oplossingen en er is steeds meer vraag naar energiezuinige en duurzame oplossingen in de supermarktbranche. Wat betreft de transportsector maken containerrederijen en de binnenvaart forse verliezen. Dit heeft gevolgen voor de bouw van schepen en dus ook voor de bijbehorende installatietechnische opdrachten. Hier staan de goede vooruitzichten in de offshoremarkt tegenover; zowel de oliewinning als windmolenparken op zee zijn groeimarkten. Hierdoor houdt de vraag naar boorschepen, drijvende windturbines en pijpleidingsystemen aan. De investeringen in gebouwen door budgetgeoriënteerde sectoren als onderwijs, zorg, openbaar bestuur en overige dienstverlening (bijna 35 procent) stabiliseren zich en zorgen ervoor dat de daling van de nieuwbouwproductie nog enigszins wordt afgeremd. De sector grond-, wegen waterbouw (gww) kon zich wel staande houden. De investeringen zijn voor een groot deel budgetgedreven en daarmee minder conjunctuurgevoelig dan de woningen utiliteitsbouw. Na de groei van de productie in 2008 kan de sector het niveau vasthouden; de vooruitzichten voor 2010 zijn positief. Bovendien ondervindt de gww-productie een stimulans van de toenemende budgetten voor rijksinvesteringen om de bouwproductie te stimuleren.

36

TBI Holdings B.V.

Risicobeheersing

Ondernemerschap staat of valt met het nemen en beheersen van risico’s. Het bewust en verantwoord omgaan met deze risico’s is een noodzakelijke voorwaarde om succesvol te kunnen opereren. TBI kent een strikt beleid, dat erop is gericht huidige en toekomstige risico’s zoveel mogelijk te beperken en te beheersen. De Raad van Bestuur is daarbij verantwoordelijk voor de opzet en de monitoring van de naleving van de interne risicobeheersingsen controlesystemen. Hierbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij de decentrale organisatiestructuur van TBI. Ook wordt gestreefd naar risicobeheersingssystemen die passen bij de omvang, aard van de activiteiten en risicoprofiel van de TBI bedrijven, met als doel de ondernemingsrisico’s zo goed mogelijk te beheersen en de realisatie van de gestelde doelstellingen zo goed mogelijk te waarborgen. De risicobeheersingsen controlesystemen worden continu tegen het licht gehouden en, waar nodig, aangevuld en verbeterd. De Raad van Bestuur is zich ervan bewust dat dergelijke systemen niet de absolute zekerheid bieden dat de ondernemingsdoelstellingen worden gerealiseerd, noch dat deze systemen onjuistheden van materieel belang, verlies, fraude en overtredingen van wetten en regels geheel kunnen voorkomen.

Interne beheersing en risicomanagement De Raad van Commissarissen houdt toezicht op de gang van zaken en de beheersing van de aan het concern verbonden risico’s, door bespreking met de Raad van Bestuur van de kwartaalresultaten, het jaarverslag, de jaarrekening, het strategisch plan en het operationeel plan. De Raad van Commissarissen overlegt ten minste vijf keer per jaar met de Raad van Bestuur. De auditcommissie van de Raad van Commissarissen houdt toezicht op de naleving van de financiële voorschriften, de kwaliteit van de financiële rapportages en de effectiviteit van de interne controlesystemen en adviseert hierover aan de Raad van Commissarissen. Ten minste een keer per jaar overlegt de voltallige Raad van Commissarissen met de externe accountant. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders benoemt jaarlijks de externe accountant. De afdeling groepscontrol rapporteert direct aan de directeur financiën en werkt op basis van een door de Raad van Bestuur goedgekeurd programma. Onderzoeken van de afdeling groepscontrol richten zich op de opzet en het functioneren van de administratieve organisatie en interne controle bij de werkmaatschappijen.

Voor de planning, uitvoering en bijsturing van de bedrijfsvoering hanteert TBI de volgende instrumenten: U De langetermijnstrategie is vastgelegd in het Strategisch Plan 2008 - 2013. Op basis daarvan stellen de TBI bedrijven hun plannen en budgetten op. U De uitvoering van het jaarplan van TBI is de taak van de statutaire directies van de TBI bedrijven. De bijbehorende bevoegdheden en verantwoordelijkheden zijn vastgelegd in een procuratieschema en in een directie-instructie. U De TBI bedrijven rapporteren periodiek over de voortgang aan de Raad van Bestuur. De financiële rapportages worden centraal beoordeeld en vergeleken met goedgekeurde begrotingen. Prognoses worden per kwartaal getoetst en waar nodig aangepast. U Elk kwartaal worden de operationele plannen en de resultaatontwikkeling van de TBI bedrijven besproken, met veel aandacht voor de belangrijkste risico’s en de acties om deze te beheersen. U Tussen de kwartaalbesprekingen is er via regelmatig contact met de TBI bedrijven goed zicht op de operationele processen en de daaraan verbonden risico’s. U Rapportagerichtlijnen zijn vastgelegd in het periodiek geactualiseerde TBI Handboek Verslaggeving, dat is gebaseerd op de geldende weten regelgeving. Bij TBI speelt projectbeheersing een centrale rol in de beheersing van risico’s, vanaf het opstellen van de offerte tot en met het afleveren van het eindproduct en de garantieperiode. TBI onderscheidt daarbij de volgende risicocategorieën: markt, operationeel, financieel en compliance.

Beheersing van marktrisico’s De diversiteit van activiteiten van TBI maakt dat de risico’s die verbonden zijn aan de activiteiten in de diverse markten, onderling verschillen. Het hanteren van een evenwichtige portfolio, met spreiding van activiteiten over opdrachtgevercategorieën en marktsegmenten, vermindert de gevoeligheid van de onderneming voor wisselende marktomstandigheden. Andere politieke prioriteiten, nieuw bestuur bij (lagere) overheden en wijziging van weten regelgeving met een verandering van langtermijnplannen en lopende projecten en intensivering van de concurrentie, hebben risico’s voor TBI tot gevolg. Het infrastructuursegment is het meest gevoelig voor dit risico. Door tijdig in

37

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

te spelen op verwachte economische en politieke ontwikkelingen wordt geprobeerd deze risico’s te verminderen.

Beheersing van financiële risico’s

Beheersing van operationele risico’s De bedrijven van TBI realiseren uiteenlopende projecten, die van elkaar verschillen in complexiteit, omvang, contractvorm en doorlooptijd. Om deze projecten succesvol te kunnen afronden, moeten de risico’s gedurende de voorbereiding, uitvoering en afronding van de projecten in een vroegtijdig stadium worden geïdentificeerd en hierna effectief worden beheerst. Ter beheersing van operationele risico’s zijn de volgende maatregelen getroffen: U Een constante focus op scherpe interne procedures ten aanzien van projectmanagement. U Duidelijke toekenning van de verantwoordelijkheid voor opdrachtaanvaarding. Deze ligt, binnen de gestelde grenzen van de directieinstructies en procuratieschema’s, bij de (statutaire) directies van de TBI bedrijven. U Vereiste goedkeuring voor grote projecten of offertes met een verhoogd risicoprofiel van de Raad van Bestuur. U Speciale procedures bij DBFMO-projecten. Specialisten stellen dan een gedetailleerde risico-evaluatie op. U Hanteren van kwaliteitssystemen onder ISO. Dat biedt garanties voor het gestructureerd aanbieden en uitvoeren van projecten en biedt richtlijnen voor het tijdig inschakelen van partners en adviseurs. U Verzekering van risico’s voortkomend uit de uitvoering van projecten. U Voorafgaande goedkeuring van de Raad van Bestuur voor investeringen in grondposities en het aangaan van langlopende verplichtingen. Ook het personeelsbeleid is belangrijk in relatie tot risicobeheersing. Projectmanagers vervullen een sleutelrol in risicobeheersing. Zij volgen daarvoor speciale opleidings- en trainingsprogramma’s. Andere maatregelen zijn het op peil houden van de vakkennis, normen voor opvang van veranderingen in de opdrachtportefeuille en, waar mogelijk, uitbesteding van ICT-diensten aan specialisten.

De financiële risico’s omvatten financieringsrisico’s, liquiditeitsrisico’s en de krediet-, rente- en valutarisico’s. Door het projectmatige karakter van de activiteiten van TBI varieert het gebruik van operationele kasmiddelen sterk. TBI voorziet in haar werkkapitaalbehoefte door op één punt centraal externe financieringen aan te trekken. Vanuit deze centrale treasuryfunctie is een interne financieringsstructuur ingericht. Op basis van intern opgestelde kredietbeoordelingen stelt de Raad van Bestuur vanuit de centrale treasuryfunctie kredietlijnen ter beschikking aan de TBI bedrijven. In 2009 zijn de procedures inzake werkkapitaalbeheer aangescherpt en bij een aantal TBI bedrijven zijn workshops werkkapitaalbeheer verzorgd. Ook zijn de procedures voor de toetsing van de liquiditeit en solvabiliteit van opdrachtgevers aangescherpt. Indien noodzakelijk worden aanvullende zekerheden gevraagd en/of worden vorderingen verzekerd. Als gevolg van de in snel tempo verslechterende marktomstandigheden is terughoudend omgegaan met het aangaan van nieuwe verplichtingen inzake investeringen. TBI streeft ernaar te allen tijde over een goede liquiditeitspositie te beschikken. Belangrijke elementen daarbij zijn een strakke werkkapitaalbeheersing en een gezonde interestdekking en schuld/winstverhouding. Ter beheersing van financiële risico’s zijn de volgende maatregelen getroffen: U Afdekking van valutarisico’s in de offertefase met wisselkoersclausules. Offertes met een hoge slagingskans kunnen worden afgedekt met valutaopties. Doordat kosten en opbrengsten veelal in euro’s worden gerealiseerd, is het effect van valutakoersverschillen voor TBI beperkt. Voor de langlopende schulden worden rentepercentages voor langere termijn vastgelegd. Voor het opgenomen deel van de syndicaatfaciliteit – 22 miljoen – is ter beperking van het renterisico een renteswap afgesloten. De omvang van de kortlopende rentedragende schulden is beperkt, waardoor het renterisico gering is. U Aanscherping van de procedures met betrekking tot het aangaan van nieuwe verplichtingen, zowel qua verwerving van de grond als de start van de bouw van nieuwe projecten. Achtergrond is dat door de actuele marktontwikkelingen de voorraad onverkochte woningen toeneemt. Dit geldt ook voor de omvang van de grondposities als gevolg van aangegane verplichtingen.

38

TBI Holdings B.V.

U

Een centrale treasuryfunctie, die toegang waarborgt tot de gelden kapitaalmarkt en in de benodigde werkkapitaalbehoefte voorziet, en inzicht heeft in de liquiditeitsbehoefte van de TBI bedrijven. De betrokken concernonderdelen trekken, in overleg met de centrale treasuryfunctie, projectfinancieringen aan op basis van non recourse of limited recourse condities.

TBI heeft de beschikking over circa 600 miljoen aan bancaire garantie- en kredietfaciliteiten. Hiervan is ultimo 2009 voor het verstrekken van bankgaranties en/of borgtochten 303 miljoen benut (2008: 270 miljoen). De groep heeft voor een bedrag van 140 miljoen aan huur- en leaseverplichtingen. Deze betreffen vooral lopende exploitatiekosten waarvoor voldoende dekking bestaat. Het aangaan van vastgoedontwikkelingsrisico’s is alleen toegestaan na goedkeuring van de Raad van Bestuur. Met de bouw wordt begonnen bij verkregen zekerheid over verkoop of verhuur. Bij woningbouwprojecten wordt uitgegaan van 70 procent bij grondgebonden woningen, repectievelijk 50 procent bij appartementen en bij zakelijke vastgoedprojecten van 100 procent zekerheid.

Beheersing van compliance-risico’s Maatschappelijk verantwoord en integer ondernemen wordt steeds belangrijker voor de reputatie van een onderneming. Ter beheersing van compliance-risico’s zijn de volgende maatregelen getroffen: U Een letter of representation, jaarlijks ondertekend door de directieleden, ter naleving van interne regels en externe weten regelgeving. Daarnaast verstrekken de statutaire directies jaarlijks een In Control-verklaring aan de Raad van Bestuur. U Rapportage per kwartaal over risico’s en compliance-onderwerpen. U Hanteren van een gedragscode voor medewerkers, in dienst van ondernemingen waarin TBI een meerderheidsbelang heeft. Binnen elk TBI bedrijf is een toezichthouder aangesteld die toeziet op de naleving van de TBI gedragscode. U Een klokkenluidersregeling, die medewerkers beschermt die handelswijzen in strijd met de TBI gedragscode onder de aandacht brengen. De Raad van Bestuur is van mening dat het functioneren van de risicobeheersingssystemen met betrekking tot de financiële verslaglegging een redelijke mate van zekerheid geeft dat de financiële verslaggeving geen belangrijke onjuistheden bevat. In redelijkheid kan worden gesteld dat er geen indicaties zijn dat de risicobeheersingsen controlesystemen in 2010 niet naar behoren zullen werken.

39

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Personeel en organisatie

De TBI bedrijven kennen onderling een grote verscheidenheid qua markt, omzet, omvang, organisatiestructuur en medewerkers. ‘Ondernemerschap zo laag mogelijk in de organisatie’ is een van de succesfactoren van de onderneming; de directeuren zijn ondernemers die vanuit hun expertise sturing geven aan hun organisaties. Om het onderscheidend vermogen ten opzichte van de concurrentie verder te ontwikkelen, wordt onder meer (multidisciplinaire) samenwerking tussen de bedrijven gestimuleerd en bevorderd. De bedrijven voeren een eigen personeelsbeleid, dat aansluit op specifieke marktomstandigheden en lokale situaties.

Medewerkers Het aantal medewerkers in vaste dienst telt eind 2009: 9.000 mensen (2008: 9.254), een lichte daling ten opzichte van 2008. De daling is het gevolg van een combinatie van natuurlijk verloop en reorganisatie. De krapte op de arbeidsmarkt is afgenomen als gevolg van de kredietcrisis en de daaruit voortvloeiende recessie. Het aantal openstaande vacatures is in 2009 afgenomen. Het tekort aan vakpersoneel houdt naar verwachting aan.

Management Development De kwaliteit van medewerkers is bepalend voor het succes van TBI. Om in de toekomst over voldoende toptalent te beschikken, is het noodzakelijk om dit toptalent ook daadwerkelijk te identificeren en te behouden. De Raad van Bestuur benoemt daarom bij vacatures op directie- en managementniveau bij voorkeur interne kandidaten. Dit is reden voor een intensiever management developmentprogramma en meer coördinatie vanuit het concern. Van de TBI bedrijven vraagt deze verandering een intensievere rol om toptalent te identificeren en te begeleiden. Soms worden de loopbaantrajecten door de verschillende bedrijven heen ontwikkeld. Dit gebeurt als voor ‘potentials’ binnen één bedrijf onvoldoende loopbaanmogelijkheden bestaan of als voor de talentontwikkeling op langere termijn een plaatsing elders noodzakelijk is. Dergelijke bedrijfsoverstijgende loopbaanstappen vinden plaats op verzoek van de betrokken directie. Management Development (MD) is een vast jaarlijks gespreksonderwerp in de vergadering van de Raad van Bestuur met de directies van de TBI bedrijven. Dan wordt de stand van zaken rond de opvolging van directieleden en sleutelfunctionarissen besproken. Per TBI bedrijf worden er MD-overzichtslijsten opgesteld voor (potentiële) directieleden en jong talent.

Hiermee ontstaat een beter inzicht in het beschikbare potentieel binnen de TBI bedrijven.

TBI acdmy Vanuit de visie dat betrokken en goed opgeleide medewerkers meerwaarde leveren, besteden de TBI bedrijven veel aandacht aan instroom en opleiding. TBI acdmy biedt intern management developmentprogramma’s, een traineeprogramma en diverse andere opleidingsprogramma’s. TBI acdmy is ook een platform waar mensen uit de verschillende bedrijven elkaar ontmoeten en leren kennen, wat een vruchtbare basis is voor hechte samenwerking. Enkele hoogtepunten uit 2009 en een vooruitblik op 2010: U Het Traineeprogramma 1, in oktober 2007 van start gegaan met veertien HBO’ers, is in september 2009 afgerond. De groep heeft onder andere gewerkt aan een project over de ontwikkelingen en aanzien van vastgoed binnen de ziekenhuissector, ondersteund en gesponsord door zes TBI bedrijven. Met een zelf gemaakte documentaire is dit project succesvol afgerond. Er zijn elf trainees bij TBI bedrijven geplaatst. U Het Traineeprogramma 2 met zestien deelnemers is in oktober 2009 van start gegaan. In dit programma wordt gebruikgemaakt van e-coaching voor de begeleiding en verdere ontwikkeling van de trainees. U Het nieuwe TALENT-programma 1 en 2 (totaal 32 deelnemers) is voor medewerkers jonger dan 33 jaar met twee tot zeven jaar werkervaring, minimaal een HBO-diploma en een verwacht minimaal doorgroeipotentieel binnen 2 tot 5 jaar naar projectmanager/-leider, bedrijfsleider of hoofd van een afdeling. Focus bij dit opleidingstraject ligt op financiën, projectmanagement en persoonlijke vaardigheden. U Het TOP-programma (met 16 deelnemers) is voor medewerkers werkzaam op het niveau van projectleider/manager, bedrijfsleider of afdelingshoofd, met minimaal een HBOdiploma en een minimaal doorgroeipotentieel binnen 5 jaar naar (bedrijfs)directeur of MT-lid (rapporterend aan de statutaire directie). De focus ligt hierbij op leiderschap, strategieontwikkeling, corporate finance en multidisciplinair projectmanagement.

40

TBI Holdings B.V.

Gedragscode

Bedrijfsactiviteiten

Zorgvuldigheid, integriteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn, naast professionaliteit in algemene zin, de kernwaarden van TBI en onderdeel van de gedragscode. Tijdens de opleidingstrajecten wordt hier veel aandacht aan geschonken.

De recessie resulteerde in een groter aanbod van goed gekwalificeerd personeel, waardoor diverse langdurig moeilijk vervulbare vacatures konden worden ingevuld. Alle bouwbedrijven bieden meerdere stageplaatsen aan; ook die konden goed worden ingevuld. Veel TBI bedrijven zijn erkende leerbedrijven. De kwaliteit van de opleidingen door eigen leermeesters heeft opnieuw veel aandacht gekregen.

Platform Personeel & Organisatie De personeelsfunctionarissen van de TBI bedrijven vormen het Platform Personeel & Organisatie. Dit komt viermaal per jaar bijeen. Op de agenda staan de nieuwste P&O-onderwerpen en de ontwikkelingen binnen TBI acdmy. Een gezamenlijke activiteit is de vacaturebank op www.tbi.nl. De vacatures worden, volledig geautomatiseerd, rechtstreeks vanuit de TBI bedrijven geplaatst en na een vaste periode automatisch verwijderd. Zo blijft de vacaturebank actueel. Het systeem functioneert naar wens.

Stichting Studiefonds TBI De Stichting Studiefonds TBI bevordert scholing, studie en vorming van kinderen van medewerkers van TBI ondernemingen met school- en studietoelagen voor kinderen die een opleiding volgen aan een door de Nederlandse overheid erkende instelling. Voor het cursusjaar 2009/2010 hebben zich in totaal 3.110 gegadigden voor een toelage aangemeld. Dat zijn 54 aanmeldingen meer dan vorig jaar.

Medezeggenschap/Centrale Ondernemingsraad De Centrale Ondernemingsraad (COR) bestaat momenteel uit 22 leden, afgevaardigd door de ondernemingsraden van de TBI bedrijven. De COR beschikt over een eigen aantal pagina’s op het intranet van TBI. Naast deze actuele informatie geeft de COR een eigen jaarverslag uit. Vijfmaal per jaar vindt een overlegvergadering met de Raad van Bestuur plaats. Eenmaal per jaar vindt een bijeenkomst plaats met de Raad van Commissarissen en de Raad van Bestuur, waarin een tevoren gekozen thema wordt toegelicht en besproken. De discussies worden door alle aanwezigen als waardevol beschouwd.

Heijmerink verwacht de komende jaren een forse uitstroom van oudere medewerkers, wat reden is voor extra aandacht aan de instroom van jonge medewerkers en het opleiden van talenten. Koopmans zag zich vanwege de economische teruggang gedwongen om het aantal medewerkers in 2009 terug te brengen. Dit is zoveel mogelijk gerealiseerd via vroegpensioen en deeltijdontslag. Ook zijn meewerkregelingen gehanteerd, waarbij de arbeidsovereenkomsten in goed overleg werden beëindigd. ERA Contour hanteert een opleidingsplan per medewerker, biedt hen in- en externe cursussen aan en hanteert een uitgebreid introductieprogramma per medewerker. ERA Contour werd voorgedragen voor de onderwijsprijs voor het Beste leerbedrijf Bouw en Infra 2009. De prijs is voor organisaties die zich inzetten voor een goed opleidingsklimaat in de bouwen infra- sector. De voordracht resulteerde in een eervolle vermelding. Bij J.P. van Eesteren bewaakt een speciale scholingscommissie de kwaliteit van het opleidingsbeleid. Mobilis presenteert zich op bedrijvendagen en organiseert rondleidingen en cursussen. Voor Hazenberg en Nico de Bont is en blijft het essentieel om vakkennis op het gebied van bouw en restauratie in eigen huis te hebben en te houden, een aspect dat ook in 2009 veel aandacht kreeg. Croon heeft in 2009 de internationale norm van Investor in People behaald en heeft goud gewonnen bij de Beste Werkgever Awards. Wolter & Dros concentreerde zich verder op het stimuleren van toptalent.

41

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

42

TBI Holdings B.V.

Resultaten, vermogen en financiering

De per saldo hogere rentelasten zijn hoofdzakelijk het gevolg van het gebruik van de syndicaatsfaciliteit en projectfinancieringen.

Resultaten De bedrijfsopbrengsten zijn met 11 procent gedaald tot circa 2,1 miljard. De samenstelling van de bedrijfsopbrengsten naar bedrijfssegment (voor eliminatie intercompany opbrengsten) is als volgt: (x 1 miljoen)

2008

2009

TBI vastgoed TBI bouw TBI techniek

Af: interne omzet Bedrijfsopbrengsten

211

291

1.007

1.083

948

1.048

2.166

2.422

29

18

2.137

2.404

Het bedrijfsresultaat is met 39,2 miljoen – 64 procent – gedaald van 61,5 miljoen tot 22,3 miljoen. De samenstelling van het bedrijfsresultaat naar bedrijfssegment is als volgt:

Mede door het lagere resultaat voor belasting is de vennootschapsbelasting met 11 miljoen gedaald tot 5 miljoen (2008: 16,0 miljoen). De belastingdruk over 2009 bedraagt 24,1 procent (2008: 26,4 procent). De nettowinst is met 32,3 miljoen – 68 procent – gedaald van 47,8 miljoen naar 15,5 miljoen.

Vermogen en financiering De balans op basis van geïnvesteerd vermogen is als volgt weer te geven: (x 1 miljoen)

2009

2008

Vaste activa

148

155

-7

Nettowerkkapitaal

-56

40

-96

Netto liquide middelen

210

128

82

Geïnvesteerd vermogen

302

323

-21

Eigen vermogen

278

277

1

11

17

-6

Voorzieningen Langlopende schulden

2009

2008

in

in

x 1 mln

%

x 1 mln

%

-10,3

-4,9

14,8

5,1

TBI bouw

29,9

3,0

26,9

2,5

TBI techniek

12,6

1,3

31,8

3,0

Groepskosten+overig

-9,9

-

-12,0

-

TBI

22,3

1,0

61,5

2,6

Bedrijfsresultaat

Verschil

Financiering

13

29

-16

302

323

-21

91

186

-95

Financiering na correctie niet-gebonden

TBI vastgoed

Het saldo van financiële baten en lasten, bestaande uit rentebaten en -lasten en resultaat uit deelnemingen, bedraagt over 2009 -1,8 miljoen (2008: 2,3 miljoen). De financiële baten en lasten zijn als volgt samengesteld: (x 1 miljoen)

2009

2008

Rentebaten

3,0

5,5

Rentelasten

-4,8

-6,4

Per saldo rentelasten

-1,8

-0,9

-

3,2

-1,8

2,3

Resultaat deelnemingen Saldo financiële baten en lasten

liquiditeiten

Het geïnvesteerd vermogen is in 2009 – na correctie niet-gebonden liquiditeiten – gedaald. De daling van het nettowerkkapitaal is het gevolg van een betere financiering van het onderhanden werk. In de post onderhanden werk is tevens begrepen de voorraad onverkochte woningen, waarvan de kostprijs ultimo 2009 29,1 miljoen bedraagt (2008: 32,6 miljoen). De netto-investeringen (investeringen minus desinvesteringen) in materiële vaste activa bedragen in 2009 16,1 miljoen (2008:18,7 miljoen). De afschrijvingen van materiële vaste activa liggen op een hoger niveau, te weten 24,5 miljoen (2008: 23,4 miljoen). Het nettowerkkapitaal bedraagt negatief 55,9 miljoen (2008: 40,2 miljoen). De financiering van onderhanden werk in ruime zin vergt een aanzienlijk lager bedrag dan in 2008.

43

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Ultimo 2009 is er sprake van een positief saldo van 11,9 miljoen. Eind 2008 was er sprake van een positief saldo van 90,2 miljoen. De toegenomen investering in grondposities en onverkochte woningen wordt meer dan opgevangen door de strakke financiële aansturing van de projecten in opdracht van derden.

De ontwikkeling is als volgt: (x 1 miljoen)

De schulden op lange termijn zijn gedaald ten opzichte van ultimo 2008. Medio 2007 is een syndicaatfaciliteit met een oorspronkelijke omvang van 200 miljoen afgesloten. Inmiddels is deze faciliteit teruggebracht tot 122 miljoen. Deze faciliteit heeft een looptijd tot medio 2012. Van deze faciliteit is ultimo 2009 22 miljoen opgenomen. In het kader van dit financieringsarrangement is een renteswap afgesloten die het renterisico over het vaste gedeelte van deze lening afdekt. Er wordt per ultimo 2009 ruimschoots voldaan aan de afgesproken bancaire convenanten. Het balanstotaal van het concern op basis van de totale activa bedraagt ultimo 2009: 785,5 miljoen en is gedaald ten opzichte van 2008 (868,0 miljoen). Per saldo is het eigen vermogen in 2009 fractioneel toegenomen tot 277,5 miljoen (ultimo 2008: 276,3 miljoen). Uitgaande van de totale activa bedraagt de solvabiliteit ultimo 2009: 35,3 procent (2008: 31,8 procent). De door TBI gehanteerde ratio’s zijn gebaseerd op de grondslagen conform Titel 9 Boek 2 BW met als referentie de Richtlijnen van de Raad voor de Jaarverslaggeving, zoals deze per 1 januari 2009 van toepassing zijn. Het rendement op het gemiddeld geïnvesteerd vermogen is in 2009 verslechterd door de fors lagere operationele marge (NOPAT). Het lagere geïnvesteerde vermogen heeft dit negatieve effect niet kunnen compenseren.

2008

217

276

17

46

1

25

Gemiddeld geïnvesteerd vermogen NOPAT Economic Profit

Het saldo liquide middelen, verminderd met de aflossingsverplichtingen en het opgenomen rekening-courantkrediet, begrepen in kortlopende schulden, bedraagt ultimo 2009: 210,2 miljoen (2008: 128,2 miljoen).

2009

Het rendement op basis van de in 2009 gerealiseerde economisch toegevoegde waarde (Economic Profit) komt uit op 1 miljoen (2008: 25 miljoen). De Economic Profit is het verschil tussen het operationeel resultaat (NOPAT) en het rendement dat wordt vereist over het geïnvesteerd vermogen (vermogenskosten). Het verkorte kasstroomoverzicht, gebaseerd op de indirecte methode, is als volgt weer te geven: (x 1 miljoen)

2009

2008

Operationeel

131

105

Investeringen

-18

-24

Financiering

-34

-46

79

35

Kasstroom

het behaalde nettoresultaat vermeerderd met afschrijvingen op materiële vaste activa. Daarnaast is sprake van een forse verbetering van het werkkapitaal, met name binnen het reguliere onderhanden werk, ondanks het hoge vermogensbeslag in grondposities en voorraad onverkochte woningen. De effecten van het ingezette beleid tot verbetering van het nettowerkkapitaal binnen TBI techniek beginnen zichtbaar te worden. Het beleid inzake beheersing van het nettowerkkapitaal blijft onverminderd van kracht. In de uitgaande kasstroom inzake investeringen zijn begrepen de investeringen materiële vaste activa.

44

TBI Holdings B.V.

Duurzaam integraal ontwikkelen

Nieuw Stappegoor is een wijk in ontwikkeling aan de zuidkant van Tilburg die diverse functies bij elkaar brengt; men kan er gaan wonen, sporten, studeren en uitgaan. Een grote sporthal en een moderne ijsbaan met Olympische afmetingen zijn hier nieuwe aanwinsten, naast de bestaande sportfaciliteiten zoals het Willem II–stadion, voetbalvelden, atletiekbaan, zwembad en hockeyvelden. Duurzame gebiedsontwikkeling en energiebesparing waren voor de gemeente Tilburg belangrijke aspecten – al in 2002. Het circa 70 hectare grote gebied biedt verder plaats aan een bioscoopcomplex, scholen en woningen. ‘De gedachte achter Nieuw Stappegoor was om een soort campus te creëren,’ aldus Fred van de Wiel, conceptontwikkelaar bij Synchroon en vanaf het begin betrokken bij dit project. ‘Het is een integraal project. De sportfaciliteiten sluiten bijvoorbeeld aan op de sportopleidingen van de hier aanwezige onderwijsinstellingen en ook de mix van wonen en vrijetijdsbesteding heeft een duidelijke relatie met sport.’ De marktvisie van een integrale ‘campus’ met woon-, studie-, werk-, uitgaans- en sportfuncties is uiteindelijk verwoord in een Masterplan, dat is vertaald naar een stedenbouwkundige visie.

Tijd vooruit Lange tijd was Stappegoor een grotendeels braakliggend terrein. In 2002 ontstond het idee om het vergaand te ontwikkelen. De gemeente zag hier kansen om de Tilburgse sportfaciliteiten uit te breiden en vroeg aan Crapts Projectontwikkeling om een plan op te stellen. Het was een te omvangrijke opdracht om zelf op te pakken, wat reden was om in eerste instantie Synchroon als mogelijke partner te benaderen, en later ook Bouwfonds (tegenwoordig Rabo Vastgoed). Op deze wijze ontstond het consortium dat het project Nieuw Stappegoor onder zijn hoede heeft. Op basis van een concessieovereenkomst met de gemeente Tilburg neemt het de totale gebiedsontwikkeling voor zijn rekening. In samenspraak met het consortium heeft de gemeente uitgangspunten voor een milieuprofiel geformuleerd waarin de duurzaamheidsambities zijn vertaald, die vervolgens als voorwaarden zijn opgenomen in het Masterplan voor de locatie. De accenten lagen op optimale energiebesparing en een dito energie-infrastructuur, met energieoverdracht tussen de gebouwen en het gebruik van aardwarmte als speciale wensen. Bart van Breukelen, directeur van Synchroon: ‘Tilburg liep daarmee als gemeente duidelijk voorop. Men stelde duidelijke doelen waar wij ons als marktpartijen naar gingen richten. Ofwel: wij houden ons vooral bezig met de vraag hoe we deze duurzaamheidsambities kunnen realiseren.’

Synchroon heeft binnen het consortium als doeontwikkelaar de ambities meegenomen in het ontwerp en de realisatiebegeleiding van het multifunctionele sportcomplex. Dit complex bestaat uit een schaatsbaan – De Ireen Wüst IJsbaan –, de sporthal T-Kwadraat, een fitnessruimte, een sportmedisch centrum, horeca- en businessruimten, een kinderopvangcentrum en een klimcentrum met de hoogste klimwand van Nederland. De schaatsbaan is een 400-meterbaan die voldoet aan de normen van NOC/NSF, met in het midden ruimte voor een ijshockey- en een kunstrijbaan. De ijsbaan is geheel overdekt.

Warmte en koude Voor de energievoorziening van het sportcomplex is gekozen voor duurzame energie op lange termijn, met een energiecentrale die is gebouwd op basis van warmte-/koudebronnen. Met zogeheten Lange Termijn Energieopslag (LTEO) wordt warmte- en koudeopslag gebruikt om, afhankelijk van het seizoen, de gebouwen te verwarmen en te koelen. Dit gebeurt door ’s winters water uit de warme bron omhoog te pompen. Dit water geeft zijn warmte af aan de warmtepompen ter verwarming van het sportcomplex. Vervolgens wordt het afgekoelde water met een temperatuur van 7 à 8 graden Celsius opgeslagen in de koudebron, die in de zomer wordt aangesproken om het gebouw te koelen. De warmte- en koudebronnen liggen op 70 meter diepte. Hier bevindt zich een waterhoudende zandlaag met een natuurlijke bodemtemperatuur van 12 graden Celsius. In de zomer wordt de warmte opgeslagen in de nabij gelegen zandlaag: de warmtebron. De duurzame aspecten van Nieuw Stappegoor gaan verder dan technologie. Wilma van Trier, projectleider bij Crapts Projectontwikkeling: ‘Er is ook sprake van sociale duurzaamheid. Er is veel wandelgebied, veel groen en veel verlichting. De wijk krijgt daarmee een publieksvriendelijk karakter, waar Tilburgers graag komen om te sporten en uit te gaan.’ Nieuw Stappegoor is nog volop in ontwikkeling, waarbij nu de woningen gebouwd gaan worden. Van Breukelen: ‘Uitgangspunt voor de gemeente is een budgettair neutrale gebiedsexploitatie. Anders gezegd: de kosten voor de ontwikkeling en bouw van de faciliteiten dienen door de verkoop van de woningkavels te worden opgebracht.’ Het consortium blijft gedurende het hele traject, dat naar verwachting tot 2015 loopt, de verantwoordelijke projectorganisatie.

46

TBI Holdings B.V.

TBI vastgoed

Algemeen beeld

Duurzaamheid van Hevo is ontwikkeld op basis van de BREEAM-norm. Met deze leidraad wordt snel inzichtelijk welke keuzen leiden tot een duurzaam gebouw. Ook ontwikkeld is de Exploitatie Optimizer; die geeft opdrachtgevers in de onderwijssector inzicht in de optimale exploitatie van hun gebouw. Voor de eigen organisatie heeft Hevo een beleidsplan ontwikkeld voor de verduurzaming van de bedrijfsvoering.

De resultaten van TBI vastgoed zijn aanmerkelijk verslechterd ten opzichte van vorig jaar. Met name bij Synchroon zijn de gevolgen van de aanhoudend slechte marktomstandigheden duidelijk merkbaar. Reeds in het vierde kwartaal van 2008 is de vraag naar nieuwe woningen grotendeels weggevallen, en deze ontwikkeling heeft zich versterkt doorgezet in 2009. Hevo heeft juist kunnen profiteren van de veranderende economische situatie. Het bedrijfsresultaat van Hevo is ten opzichte van vorig jaar bijna verdubbeld.

De gang van zaken bij Synchroon werd sterk beïnvloed door de negatieve marktomstandigheden. De woningverkoop lag op een laag niveau, wat nadrukkelijk gevolgen heeft voor omzet en resultaat. Synchroon neemt verschillende maatregelen om de gevolgen van de crisis te bestrijden, zoals het omzetten van woningen van koop naar huur. Daarnaast is Synchroon bezig met het opbouwen van samenwerkingen met partners in nieuwe projecten met een beheerst risicoprofiel.

Als gevolg van de recessie zijn opdrachtgevers terughoudend in het aangaan van verplichtingen. Veldhoen + Company heeft hier in 2009 met name de gevolgen van ondervonden. Het bedrijfsresultaat is ten opzichte van vorig jaar aanmerkelijk verslechterd. De grondbank TBI vastgoed heeft een faciliterende rol richting de TBI bedrijven en heeft als zodanig geen winstdoelstelling.

Synchroon is al decennia actief op het gebied van duurzaamheid. Synchroon was een van de initiatiefnemers bij de oprichting van de Stichting Milieuvriendelijk Bouwen, het FSC-keurmerk, de Rotterdam Climate Initiative en de Dutch Green Building Council. De projecten van Synchroon voldoen gedurende de hele levenscyclus aan hoge duurzaamheidseisen, zonder onnodig beslag op grondstoffen, energie en ruimte.

Bedrijfsontwikkelingen In de non-profitsector nam de concurrentie toe door toetredende nieuwe spelers uit de commerciële markt en zzp’ers. De sector onderwijs kende een stabiele markt. Projecten in de zorgsector waren moeilijk financierbaar: de veranderende regelgeving had een negatief effect op de bedrijfsvoering van zorginstellingen. Het aantal projecten voor integraal projectmanagement loopt terug; het gaat nu vooral om het vergroten van de productiviteit en de bezettingsgraad. Met het integraal bouwmanagementproject Futura voor de zorginstelling Reinier van Arkel te Vught werd Hevo genomineerd voor de Best Practice Award in de Zorg. Voor het efficiënt begroten van de financiële slagkracht is Hevo gestart met het interne opleidingsprogramma Fundamentals.

Veldhoen + Company lanceerde de nieuwe dienst ‘Out of Office’, waarmee het adviesbureau organisaties begeleidt bij het formuleren en uitvoeren van een beleid voor het werken buiten kantoor. Medewerkers verrichten in toenemende mate een deel van hun werkzaamheden buiten kantoor, bijvoorbeeld thuis of onderweg naar een afspraak. Met de Out of Office Scan heeft Veldhoen + Company een objectief instrument ontwikkeld om te meten in hoeverre een organisatie klaar is voor het werken buiten kantoor. Belangrijke onderdelen van de scan zijn de werkcultuur en benodigde mentale omschakeling. Achtergrond van Out of Office is de basisfilosofie van Veldhoen + Company waarin de te verrichten activiteiten centraal staan en niet de vaste werkplekken per medewerker of functie.

De Dutch Green Building Council heeft twee BREEAM-experts bij Hevo erkend. BREEAM is wereldwijd het meest gebruikte duurzaamheidskeurmerk voor gebouwen. De routekaart

Kern is dat mensen optimaal effectief en efficiënt opereren als zij voor hun activiteiten zelf kunnen kiezen voor het meest geschikte moment en plaats en daarbij toegang hebben tot de beste

TBI vastgoed: het jaar 2009 in cijfers (x 1 miljoen) Bedrijfsopbrengsten Bedrijfsresultaat Marge Ontvangen opdrachten

2009

2008

Verandering

211

291

-27%

-10,3

14,8

-170%

-4,9%

5,1%

-

147

203

-28%

47

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

informatie en mensen. Op deze manier kunnen grote besparingen op ruimtegebruik en kosten worden gerealiseerd. Veldhoen + Company ontwikkelt duurzame werkstijlen – systemen waarin geregeld is hoe mensen met elkaar en middelen omgaan – die voordelen opleveren op economisch, ecologisch en sociaal vlak. De traditionele werkplek is tijdens kantooruren gedurende 70 procent van de tijd niet in gebruik. Veldhoen + Company realiseert werkomgevingen met een gemiddelde bezettingsgraad van 80 procent, wat betekent dat er ongeveer 40 procent minder hoeft te worden gebouwd of gehuurd. Deze filosofie past bij uitstek in een tijd van efficiencyverbetering, energiebesparing en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het nieuwe bedrijf Blanxx is in oprichting. Hierin participeren Hevo, Veldhoen + Company, J.P. van Eesteren, Croon, HVL en Wolter & Dros. Blanxx speelt in op de gewijzigde vraag vanuit de zorgsector en biedt een geïntegreerd proces van strategie tot en met exploitatie.

‘Sterk k sturend d blijven’

Rien Fait, voorzitter College van Bestuur Stichting Onderwijs Midden-Limburg

‘Wij hebben samengewerkt met Hevo, dat de ontwikkeling en coördinatie op zich had genomen van de Niekée-school. Aan deze school lag een nieuw onderwijsconcept ten grondslag dat leidend was voor het gebouwontwerp. Materiële kennis was minder van belang dan het vermogen om flexibel te denken. Dat was de eerste vereiste bij deze school, waar we trots op zijn. Het letterlijk transparante schoolgebouw en de nieuwe onderwijsmethodiek zijn een succes. Onder duurzaam ondernemen versta ik vooral een mentaliteit. Ik verwacht van een bouwpartner dat die mij met raad en daad terzijde staat – niet tijdens het bouwproces, maar al in de voorfase, zodat we niet later voor verrassingen komen te staan. Daarnaast is van belang dat deze partij de

uitgangspunten weet te bewaken. Die dient er voor te zorgen dat zaken die we in alle euforie tijdens de opstartfase hebben bedacht, ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Daar dient die partij sterk sturend in te zijn.’ Stichting Onderwijs Midden-Limburg bestuurt vier brede scholen in de regio Roermond. In 2008 was de officiële opening van de Niekée-school, waarin drie vmbo-scholen zijn samengebracht. Het Niekée-leren is een vernieuwend onderwijsconcept waarbij het leerproces van de leerling centraal staat, niet de leerstof. Het gebouw is dankzij de multifunctionele opzet niet alleen een school, maar ook een facilitair centrum dat buiten de onderwijsuren wordt gebruikt.

48

TBI Holdings B.V.

Nieuw gebouw voor een nieuwe werkstijl

Anders denken bij de Rabobank Feiten en cijfers nieuwbouw 8 miljoen zakelijke kilometers besparing per

U

105 meter hoog

U

20.000 m2 geveloppervlak

U

56.000 m2 vloeroppervlak

U

25 verdiepingen

U

3.000 medewerkers

U

50.000 m3 beton

43% lager dan het genormeerde toelaatbare

U

5.600 ton betonstaal

energieverbruik

U

jaar door samenvoeging Utrechtse locaties U

Winnaar FD PropertyNL Vastgoed Award voor meest innovatieve eindgebruiker 2006

U

Energieprestatiecoëfficient (EPC) = 0,567:

Een goed gebouw begint met een goede gedachte. Bij het nieuwe Bestuurscentrum van de Rabobank in Utrecht was die gedachte het werkplekconcept Rabo Unplugged. Flexwerken wordt de standaard, met inzet van technologie voor videoconferencing, draadloos internet en telewerken. Dit bespaart veel ruimte, wat uiteindelijk de grootste energiebespaarder is. De benodigde uitbreiding van het Bestuurscentrum was een uitstekende aanleiding om duurzame ambities versneld in de praktijk te brengen. Rabobank Unplugged staat voor een tijden plaatsonafhankelijke werkstijl. De medewerkers hebben straks geen vaste werkplek meer; ze maken dan gebruik van flexplekken. In concrete getallen betekent Rabobank Unplugged 17 m2 bruto vloeroppervlak (bvo) per medewerker, in plaats van 25 m2 bvo. Een andere besparende gedachte was dat de bestaande gebouwen van Rabobank Nederland zoveel mogelijk behouden blijven. Verder zullen hier de Utrechtse activiteiten geconcentreerd worden. Rabokantoren elders in de stad zullen verdwijnen en de medewerkers verhuizen naar de centrale locatie. De nieuwbouw is het sluitstuk voor de nieuwe opzet van het Bestuurscentrum: een Rabo Campus, gevormd door twee bestaande gebouwen, een auditorium en de nieuwe hoogbouw, die circa 3.000 medewerkers kan huisvesten. In totaal biedt het complex plaats aan ongeveer 6.500 medewerkers.

het doel. Het comfort voor de medewerkers blijft heel zwaar wegen. Een gebouw moet voldoen aan de eisen van een organisatie – niet andersom.’ Veel medewerkers zullen hun kantoor elders in Utrecht inruilen voor de Rabo Campus. Lokin: ‘We houden er heel goed rekening mee dat er weerstand kan ontstaan bij zulke ingrijpende veranderingen van de werkomgeving. Wij willen daarom onze collega’s verleiden om naar de campus te komen. Men moet hier willen komen, voor de faciliteiten, de ruimte, de sfeer en alle andere mogelijke voordelen. We verleiden hen met deze nieuwe werkomgeving, met veel licht, ruimte en voorzieningen. Dat we hier dichter bij elkaar komen te zitten, levert tal van nieuwe mogelijkheden voor ontmoetingen op. Ook dat heeft onmiskenbare voordelen.’ Bij de nieuwbouw zijn meerdere TBI bedrijven betrokken. J.P. van Eesteren (in een bouwcombinatie), Wolter & Dros (w-installaties) en Croon (e-installaties) zijn de bouwen installatiepartners. Mobilis, de civiele betonbouwer van TBI, is door de bouwcombinatie ingeschakeld voor de realisatie van de vierlaagse ondergrondse parkeergarage. Huisvestingsadviseur Veldhoen + Company was in het beginstadium bij het project betrokken. Duurzame oplossingen U

Steenwolisolatie in plaats van polystyreen op dak

U

Projectcertificaat FSC-hout

U

Bekistingolie op plantaardige basis

U

Biologisch afbreekbare curing compound, een

Toekomstvast De term duurzaamheid vermijdt de Rabobank zoveel mogelijk. Vincent Lokin, directeur Facilities: ‘Duurzame oplossingen zijn voor ons standaard. Het is niet iets om te benadrukken. Voor ons staat vast dat we altijd verantwoord omgaan met energieverbruik en dat we materialen gebruiken die voor de lange termijn geschikt zijn. En installaties dienen zoveel mogelijk toekomstvast te zijn. Dat betekent dus logischerwijs duurzame installaties.’ De nieuwbouw komt op een goed moment. Rabobank Nederland was al actief met een programma om tot een andere werkstijl te komen. Die wordt in de nieuwbouw volledig ingevoerd. De Rabo Campus wordt een plek voor aangenaam werken, ontmoeten en ontspannen. Het complex zal aanvoelen als een stad, met pleinen, straten en wijken. ‘Mensen komen meer in direct contact met elkaar,’ aldus Lokin. ‘De gebouwen worden functioneel zoveel mogelijk geïntegreerd.’

Nieuwe werkvormen Rabobank Nederland is al een tijd bezig om via proefprojecten nieuwe werkvormen te verkennen. ‘Maar we gaan niet helemaal tot het uiterste om een volledig duurzaam resultaat te bereiken,’ merkt Lokin op. ‘Duurzaamheid is op zichzelf niet

chemische stof voor het uitharden van beton U

Gesegmenteerde regeling van buitenzonwering

U

Eigen energiecentrale met warmte/koude-opslag in combinatie met warmtepompen

Duurzame oplossingen zijn standaard in het gebouw opgenomen. Wat dit aan milieuwinst oplevert, is berekend volgens een internationaal rekenmodel: de zogenaamde GreenCalc+ score. Deze score houdt rekening met bijvoorbeeld het materiaalgebruik, het verbruik van energie en water en de milieubelasting per medewerker. De score van de nieuwbouw van het Bestuurscentrum valt dankzij de vele maatregelen onder het A-label voor de gebruikersindex en in categorie B voor de gebouwenindex. Daarmee is het kantoor, gemeten naar omvang, een van de duurzaamste gebouwen in Nederland.

50

TBI Holdings B.V.

TBI bouw

TBI bouw: het jaar 2009 in cijfers (x 1 miljoen)

2009

2008

Bedrijfsopbrengsten

1.007

1.083

-7%

29,9

26,9

+11%

Bedrijfsresultaat

Verandering

Marge

3,0%

2,5%

-


1.006

1.500

-33%

Algemeen beeld duidelijk hoger dan in 2008. Relatief gezien is de marge in 2009 hoger uitgekomen dan in 2008. Met uitzondering van de markt voor infrastructurele werken staan alle markten onder druk, met name de woningmarkt. De verkoop en productie van nieuwbouwwoningen is zeer sterk teruggevallen. De ontwikkelende bouwbedrijven binnen TBI bouw – ERA Contour, Hazenberg, Heijmerink, Kanters en Koopmans – hebben te maken met een lager bedrijfsresultaat ten opzichte van 2008. TBI infra is de cluster binnen TBI bouw die bestaat uit Mobilis (voorheen Haverkort Voormolen), Voorbij Funderingstechniek, Voorbij Betonsystemen en Voorbij Spantechniek. TBI infra heeft zich in 2009 goed ontwikkeld en beschikt over een goed gevulde orderportefeuille die mede het resultaat is van het acquireren van enkele grootschalige infrastructuurprojecten. De vooruitzichten voor de komende jaren zijn goed. De forse terugval in de woningsector en de ontwikkelings- en beleggingsmarkt vanwege de recessie heeft ertoe geleid dat woningbouwers en utiliteitsbouwers compensatie zoeken in de overblijvende kansen. Toenemende concurrentie en een dalend prijsniveau op de aanbestedingsmarkt zijn het gevolg. Tekenen van mogelijke opleving van de economie worden overschaduwd door de in 2009 sterk ingekrompen portefeuilles van de architectenbureaus, wat in de loop van 2010 zijn weerslag krijgt in een lager volume voor de bouwproductie. In dit speelveld is de jaarlijkse stijging van het productieniveau in 2009 tot stilstand gekomen.

Bedrijfsontwikkelingen Een belangrijke ontwikkeling voor alle bedrijven van TBI bouw is dat de overheden vanaf 2010 alleen nog producten en diensten inkopen bij bedrijven die aantoonbaar maatschappelijk verantwoord ondernemen. De bedrijven binnen TBI bouw hebben zich hierop voorbereid met diverse certificeringen op de gebieden van duurzaamheid en milieu.

Twee bedrijven besloten in 2009 om een nieuwe naam te voeren. Haverkort Voormolen veranderde op 1 juli 2009 zijn naam in Mobilis. Materieeldienst Bergambacht heet sinds 1 januari 2009 MDB. MDB vervult een belangrijke rol in het toepassen en bewaken van de TBI huisstijl op de bouwplaatsen. Binnen TBI bouw is Korteweg een samenwerking aangegaan met Hazenberg en restauratiespecialist Nico de Bont. Korteweg richt zich nu volledig op bouwen als core business. J.P. van Eesteren heeft een goed jaar gehad. Het bouwbedrijf heeft omvangrijke en langlopende projecten in portefeuille die in 2010 het productieniveau op peil houden. Het milieumanagementsysteem is in 2009 gecertificeerd volgens ISO-14001. De Voorbij Groep wordt als producent van onder andere betonnen heipalen getroffen door de ontwikkelingen op de woningen utiliteitsmarkt. Dit komt tot uitdrukking in een sterk verminderde vraag en een lagere bezetting van de fabrieken in Nederland en Duitsland. Voorbij Groep heeft LEAN produceren ingevoerd, dat staat voor het continu vermijden van verspilling tijdens het bouwproces. Naast duurzamer en kostenefficiënter werken leidt LEAN ook tot betere werkomstandigheden en meer betrokkenheid van de medewerkers. TBI infra richt zijn specialistische kennis en capaciteit op de marktsegmenten infra, water, logistiek en industrie. De overheid stelt als opdrachtgever van infrastructuurprojecten hoge eisen aan creativiteit, innovatie en ondernemerschap van ondernemingen in deze sector. De gebundelde kennis en expertise leidden in het verslagjaar tot zeer uiteenlopende projecten. Het bedrijfsresultaat van Korteweg is aanmerkelijk verbeterd ten opzichte van 2008 toen het jaar nog werd afgesloten met een fors negatief bedrijfsresultaat. Bij Korteweg is eind 2008 een reorganisatie uitgevoerd, waarvoor ten laste van het bedrijfsresultaat 2008 een voorziening is getroffen. Als gevolg van de genomen maatregelen is Korteweg in staat gebleken het jaar 2009 met een positief bedrijfsresultaat af te sluiten. Koopmans zag zich vanwege de economische teruggang gedwongen om het aantal medewerkers in 2009 terug te brengen. Dit is zoveel mogelijk gerealiseerd via vroegpensioen en deeltijdontslag.

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Het concept SurPlus® is gericht op optimale energiebesparing door isolatie en ventilatie, aangevuld met energiebesparende installaties. SurPlus® is in 2009 uitgewerkt tot een nog duurzamer concept met energieprestatiecoëfficiënten (EPC-waarden) tot maar liefst 0,4. Koopmans ontwikkelde in 2009 ook de Mat-O-Matic. Hiermee kunnen wapeningsnetten geautomatiseerd worden geplaatst. In één keer kan een stapel betonstaalmatten worden opgepakt, waarna ze een voor een op de juiste plaats kunnen worden gelegd. Deze innovatie zorgt ervoor dat er sneller, veiliger, arbeidsvriendelijker en kostenbesparender kan worden gewerkt.

Kanters heeft in het kader van het woningbouwproduct RITME het ontwikkelproces ‘Corporatiegericht Ontwikkelen’ geïntroduceerd. Het betreft een integrale aanpak, samen met preferred partners, om binnenstedelijke herstructureringslocaties te herontwikkelen, realiseren en onderhouden voor onder andere woningcorporaties. Kern van het concept is een op maat gemaakte leefomgeving, afgestemd op de leefstijl van de huidige en toekomstige bewoners, waarbij de ideale samensmelting van vastgoed en openbare ruimte continu centraal staat. Heijmerink investeerde in 2009 in kwaliteit met een traject voor FSC-certificering; FSC is de internationale organisatie die verantwoord bosbeheer stimuleert. Ook is Heijmerink bezig met een milieumanagementsysteem volgens de ISO 14001norm, door ook hiervoor een certificeringstraject te starten.

ERA Contour voert sinds een aantal jaren het keurmerk Klantgericht Bouwen, een garantie voor kopers van nieuwbouwwoningen voor de kwaliteit van de oplevering en de dienstverlening. Het behoud van het keurmerk krijgt veel aandacht; jaarlijks komt de lat van de Stichting Klantgericht Bouwen hoger te liggen en worden de prestaties bij koopwoningen opnieuw gemeten en beoordeeld. Dit leidt tot een continu proces van kwaliteitsverbetering, in alle lagen van de organisatie. Koopmans heeft het keurmerk Klantgericht Bouwen begin 2009 verkregen.

‘Blijven innoveren’

Coen van Oostrom, algemeen directeur van OVG

‘Onze relatie met TBI is veelzijdig; we werken nu met Heijmerink aan het nieuwe hoofdkantoor van Eneco, maar we kennen ook J.P. van Eesteren en Baas, van andere projecten. Het ondernemerschap vind ik bij TBI op de goede plaats zitten, namelijk bij de TBI bedrijven zelf. Bij TBI weet men de schaalvoordelen van een grote onderneming te combineren met het noodzakelijk ondernemerschap van een middelgroot bedrijf. Ondernemerschap is een belangrijk aspect, want ik verwacht dat over tien jaar het bouwlandschap er totaal anders uit zal zien. Partijen zullen zich er op moeten instellen dat we onderweg zijn naar nieuwe manieren van samenwerking, met bijvoorbeeld veel meer kennisdeling en niet langer selectie

op uitsluitend prijs. Ik verwacht dat wij met veel minder partijen onze projecten gaan uitvoeren. Via service level agreements krijgen uitvoerende partijen veel meer vrijheid en het wordt dan veel lonender om te innoveren. Immers, hoe inventiever de processen en hoe duurzamer de materialen, des te meer winst wordt gemaakt. Dat is wat mij betreft ook de kern van duurzaam ondernemen: daadwerkelijk blijven innoveren.’ OVG, in 1997 door Coen van Oostrom opgericht, is voorloper op het gebied van duurzame vastgoedontwikkeling. De expertise van OVG ligt op het vlak van commercieel vastgoed, retail en gebiedsontwikkeling.

52

TBI Holdings B.V.

Een snel en doeltreffend project

Groene lucht bij BP

Op het uitgestrekte haventerrein aan de westkant van Amsterdam is BP Amsterdam Terminal (BAT) gevestigd, al van ver herkenbaar aan zijn blikvangers: de grote ronde opslagtanks. Daarmee is direct de essentie zichtbaar van wat hier gebeurt: aanvoer, opslag en vervoer per schip en truck van brandstoffen en halffabrikaten naar verre bestemmingen over de hele wereld. Niet zichtbaar, maar wel onderscheidend is de afvang van kwalijke dampen bij de overslag naar de schepen. Het milieu wordt ontzien en ook de arbeidsomstandigheden zijn er mee gediend. BP zelf is een van de grootste energiebedrijven ter wereld, met belangen in de productie en levering van olie en gas, raffinage en retail van aardolieen chemieproducten. Het bedrijf telt wereldwijd zo’n 97.000 medewerkers en is actief in meer dan honderd landen. Met 77 tanks en een totale opslagcapaciteit van één miljoen kubieke meter is de import- en exportterminal BAT een van de grotere opslagbedrijven in Amsterdam en in Europa. Het gaat om de opslag van benzine, gasolie, lpg, andere brandstoffen en halffabrikaten. Op de Amsterdamse locatie beschikt BP over negen steigers voor bunkerboten en binnenvaartschepen en drie steigers voor zeevaartschepen. Tankers varen af en aan om hun ladingen van benzine-, gasolie- en LPG-halffabrikaten te lossen en te laden. Via een uitgebreid leidingnet gaan de producten naar de opslagtanks waar continu een complex proces van mixen van deze halffabrikaten plaatsvindt. Op hetzelfde moment liggen aan andere steigers weer tankers klaar om producten in te laden. Verder is er een apart laadstation waar tien tankwagens tegelijk kunnen worden beladen.

Kyoto-project De locatie is recentelijk gemoderniseerd en uitgebreid. Met een groter aantal aanlegsteigers en aanpassingen aan bestaande faciliteiten is de wachttijd voor zee- en binnenvaartschepen afgenomen en is de capaciteit van de terminal aanzienlijk gestegen. Het totale project met een waarde van 65 miljoen euro heeft zo’n tweeënhalf jaar in beslag genomen. Daarvan is 13 maanden aan de feitelijke bouw besteed. Tegelijk met de uitbreiding van de brandstoffenterminal zijn maatregelen genomen om vervuiling door vrijkomende dampen tegen te gaan. ‘De damp wordt, eenvoudig gezegd, weggezogen en opgevangen’, aldus Leslie Eyre, projectmanager bij BAT. ‘De steigers zijn daarvoor verbonden met een apparaat voor de afvang van dampen, ofwel een VRU, de vapour recovery unit.’ Bij de installatie van de VRU was een aantal bedrijven, waaronder Croon, betrokken. Het project kreeg de naam Kyoto. Eyre: ‘BP geeft al zijn projecten een naam. Dat doet BP om strategische redenen en voor mij zelf is het een manier om de

samenwerking tussen de betrokken partijen te benadrukken. Ze hebben dan letterlijk één doel voor ogen dat het belang van elke afzonderlijke partij overstijgt. Je schept dus automatisch een onderlinge band.’ De naam verwijst naar het Verdrag van Kyoto, het mondiale akkoord waarbij landen vergaande klimaatafspraken hebben gemaakt. Het doel van ‘Kyoto’ was om ervoor te zorgen dat bij het verpompen van brandstof van en naar schepen de vrijkomende dampen worden afgezogen. Daarvoor is een nieuwe VRU geplaatst en is er op de aanlegsteigers voor zeeschepen een afzuigarm geplaatst. Tijdens het verladen van deze schepen worden met deze afzuigarm de vrijkomende dampen direct afgezogen. Die dampen worden vervolgens via een condensor op de VRU vloeibaar gemaakt.

Twintig jaar De installatie bestaat uit zes tanks van acht meter doorsnede met een toevoer- en een afvoerpomp. Verder bestaat dit project uit een transformator waarin de spanning van 10.000 volt wordt omgezet naar 400 volt. Naast de transformatorruimte staat de laagspanningsruimte. Hierin heeft Croon de complete laagspanningsinstallatie geïnstalleerd. Daartoe is de vloer verhoogd en zijn laagspanningsverdelers geïnstalleerd, samen met de verlichtingsinstallatie, de brandmeldinstallatie, een alarmpaneel voor doormelding van alarmen naar de controlekamer en een aantal besturingskasten. De nieuwe besturingsinstallatie is met glasvezelkabels aangesloten op de bestaande installatie, voor meldingen van storingen in de centrale controlekamer. Croon is al twintig jaar de elektrotechnische contractor voor BP in Amsterdam. ‘Dat geeft een band die veel voordelen oplevert’, stelt Eyre. ‘Croon kent de BAT T van binnen en buiten en is ook goed vertrouwd met de cultuur van onze multidisciplinaire organisatie. Daardoor kun je snel werken en juist bij dit Kyoto-project was het zaak om zo snel mogelijk te bouwen. Hoe sneller, hoe meer winstgevend het zou zijn. Dat is gelukt. In januari 2009 waren de eerste gesprekken; in mei startte het project en in december was het gereed.’

BP over duurzaamheid ‘Alles wat we doen, elke dag, moet altijd bijdragen aan het welzijn op de langere termijn van de maatschappij, het milieu en onze onderneming.’ (Tony Hayward, Group Chief Executive van BP, Sustainability Review 2008)

54

TBI Holdings B.V.

TBI techniek

Bedrijfsontwikkelingen

TBI techniek: het jaar 2009 in cijfers (x 1 miljoen)

2009

2008

Bedrijfsopbrengsten

948

1.048

-10%

Bedrijfsresultaat

12,6

31,8

-60%

Marge Ontvangen opdrachten

Verandering

1,3%

3,0%

-

913

1.253

-27%

Algemeen beeld De activiteiten van de techniekbedrijven hebben in meerderheid een positieve bijdrage geleverd aan het bedrijfsresultaat van TBI. De forse terugval ten opzichte van 2008 wordt veroorzaakt door de teleurstellende gang van zaken bij Baas. Het volume van de opbrengsten ligt iets lager dan in 2008. In 2009 zijn de marktomstandigheden ingrijpend veranderd en ook de ondernemingen binnen TBI techniek hadden daar last van. Er zijn voorzichtige tekenen van herstel in de industrie te zien, maar de huidige economische vooruitzichten maken de ontwikkelingen voor 2010 onzeker. Bij een aantal TBI bedrijven diende vanwege de recessie maatregelen te worden genomen, bijvoorbeeld werktijdverkorting, deeltijd-ww en personeelsreductie. Andere bedrijven bleken in staat hun doelstellingen ondanks de recessie te kunnen halen.

Industrie In de industriële markt heeft de kredietcrisis hard toegeslagen. De bereidheid tot nieuwe investeringen is fors afgenomen. Service en onderhoud gaan in mindere mate door. In de segmenten drinkwater en afvalwater blijven de investeringen wel op peil. De concurrentie is fors toegenomen. In de industrie is onder meer gewerkt aan installaties voor de open overslag van biobrandstoffen, afvalwaterzuiveringsinstallaties en -transportsystemen, warmtekracht- en energiecentrales. Veel installaties worden toegepast voor drinkwaterproductie en voor de productie van voedingsmiddelen en in de olie-industrie.

Infrastructuur In de infrastructuurmarkt zijn projecten uitgevoerd voor het scheepvaartverkeer, spoor(tunnel)trajecten, installaties voor ticketuitgifte, bewaking en beveiliging van projecten en personen en glasvezelnetwerken voor olieraffinage. Croon en Eekels verzorgen het ontwerp en de installatie van elektrische en elektrotechnische installaties, voor projecten op de maritieme en offshoremarkt. De dienstverlening richt zich op bekabeling en installatie van systemen voor onder andere bewaking, sturing en voortstuwing van grote zeeschepen, jachten en boorplatforms.

Croon heeft zijn organisatiestructuur gewijzigd in een business groepsstructuur. Hiervanuit worden de vier marktsegmenten Utiliteitsbouw, Industrie, Infra en Marine & offshore bediend. Door de toename in de business groep Infra is een vestiging in Delft geopend. De technische consultancy is verder ontwikkeld. System-engineering en kennismanagement zijn speerpunten voor Croon. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van Relaticsmodellering, een manier om kennis eenduidig in zijn samenhang vast te leggen, te beheren en te ontsluiten. Wolter & Dros verkreeg een erkenning volgens de regeling Brandmeldinginstallaties 2002, waardoor het bedrijf gecertificeerde brandmeldinginstallaties mag ontwerpen, produceren, installeren en beheren. Wolter & Dros ontwikkelde Persoonlijke Ventilatie, een luchtverversingssysteem waarbij de werkplek wordt geventileerd met gefilterde buitenlucht. Dit zorgt voor een aangename werkomgeving en bevordert de arbeidsproductiviteit. Wolter & Dros zag zich binnen haar woningbouwactiviteiten genoodzaakt haar personeelsbestand te reduceren. WTH ontwikkelde de TON-beugel, die wordt gefabriceerd van 50 procent gerecycled vloerverwarmingsbuis. Deze beugel stelt WTH in staat om nog sneller bochten in vloerverwarmings- en koelingssystemen te monteren. Verder ontwikkelt WTH een nieuwe kunststofverdeler en een multifunctionele regelaar voor het comfort in de woning of een klein kantoor. Eekels leverde in 2009 uiteenlopende aandrijfprojecten op. Het betreft duurzame oplossingen voor de optimalisering van aandrijfrendement via frequentiegeregelde aandrijvingen. Hiermee zijn energiebesparingen tot 30 procent bij pompen en ventilatoren gerealiseerd ten opzichte van conventionele oplossingen. De buitenlandse activiteiten van Eekels leverden een goede bijdrage aan het resultaat. HVL deed onderzoek naar de verdere mogelijkheden op gebied van energiebeheer, -management, -besparing en -levering. Zonne- en windenergie en bodemopslag maakten deel uit van dit onderzoek. Het Smart Buiding Concept is doorontwikkeld naar het Intuïtief Building Concept en er zijn innovatieve, ICT-gerelateerde projecten uitgevoerd in het openbaar vervoer, zoals fietsparkeersystemen, gekoppeld aan ov-passen.

55

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Acto Automatisering heeft voor een nieuwe klant op het gebied van fraude en beveiligingsproducten en -diensten in de Benelux diverse informatiesystemen geïntegreerd tot een systeem waarin Acto-software centraal staat. Zeshonderd medewerkers van Croon zijn getraind in het werken met Acto-software.

besparend zijn dagafdekking en led-verlichting in de diepvriesmeubelen. Milieuvriendelijke koeling dankzij CO2 is verder ontwikkeld; het is nu mogelijk om voor 85 procent van de installatie CO2 als koudemiddel toe te passen. Mede dankzij dit systeem ontving Jan Linders Supermarkten de Gelderlandse Energieprijs. De tegenvallende marktomstandigheden zijn door Fri-Jado onder andere opgevangen met deeltijd-ww.

De ontwikkelingen bij Alfen stonden in het teken van de ICU (Integrated Charging Unit), het door Alfen ontwikkelde oplaadsysteem voor elektrische auto’s. In 2009 zijn de eerste honderd ICU’s geplaatst. In de glastuinbouw was voor Alfen de economische crisis sterk voelbaar. Bij Baas, leverancier van technische infrastructuur, heeft de splitsing van de energiebedrijven een sterkere vraag naar ontwerpende diensten opgeleverd. Dit leidt tot een verdere uitbouw van vaardigheden op het gebied van tekenen, elektronisch inmeten en ontwerpen. Baas heeft verder een certificaat voor bodemsanering verworven en is daarmee officieel erkend als saneringsbedrijf. Hiermee kan nu een totaalpakket op het gebied van bekabeling worden geleverd. De teleurstellende gang van zaken bij Baas heeft geleid tot wisselingen in het management. Een herstelplan is geformuleerd en voortvarend in uitvoering genomen. Naast procesverbeteringen heeft kostenreductie hierom hoge prioriteit. Fri-Jado introduceert Constant Clear anti-condensfolie waardoor ruitverwarming van verticale diepvriesmeubelen niet meer nodig is; een energiebesparende innovatie. Ook energie-

Het Belevingscentrum in Amersfoort van Wolter & Dros was in april de locatie voor de Belevingsdagen Zorg, georganiseerd door Croon, HVL en Wolter & Dros. In deze inspirerende omgeving konden relaties kennismaken met de nieuwste technische ontwikkelingen in medische centra en ziekenhuizen. Stichting Informatiecentrum Duurzame Energie Technieken (IDET) geeft voorlichting over het gebruik van energiezuinige en duurzame energiesystemen in utiliteitsgebouwen en woningen. Het informatiecentrum beschikt over een demonstratieruimte, waar energiezuinige apparatuur staat opgesteld die ‘in bedrijf’ kan worden getoond. Het informatiecentrum is gehuisvest in Amersfoort en is op afspraak te bezoeken. Raad van Bestuur ir. G.J. Woudenberg, voorzitter ir. P.L. Broekhuijsen ir. D.A. Sperling Rotterdam, 10 maart 2010

‘Open dialoog en innovatief’

Marcel Lefferts, algemeen directeur Slibverwerking Noord-Brabant

‘Onze installatie om slib te verwerken, dateert van 1997. We deden al aan duurzaam ondernemen voordat deze uitdrukking bestond. HVL realiseerde de procesbesturing en het administratieve systeem, twee cruciale onderdelen van ons bedrijfsproces. HVL heeft het onderhoud verzorgd en in 2008 met Siemens het besturingssysteem vernieuwd. Inmiddels is er een duurzame relatie. Partijen als HVL zien wij tegenwoordig niet als leveranciers, maar als partners in de keten. Het gaat er om dat zij meedenken en doordenken: wat kunnen we nog meer realiseren om processen te verbeteren? Dat gaat verder dan optimalisatie; het is de

volgende stap naar innovatie. Bij ons is continuïteit cruciaal. Aanpassingen moeten tijdens reguliere onderhoudsstops plaatsvinden. Met een open dialoog en veel wederzijdse inventiviteit is dat vervolgens te realiseren. Zo’n grondhouding is voor mij de basis voor duurzaam ondernemerschap.’ N.V. Slibverwerking Noord-Brabant (SNB) verwerkt via verbranding het van waterzuiveringen afkomstige sliboverschot. De SNB-installatie verwerkt ruim 400.000 ton slib per jaar. SNB is de grootste en een van de milieuvriendelijkste slibverwerkingsinstallaties in Europa.

Datacenter Rabobank Boxtel In het nieuwe datacenter van de Rabobank in Boxtel worden dagelijks miljoenen elektronische financiële transacties verwerkt. Het is een zeer modern complex, bestaande uit een centraal gelegen datacentrum met twee etages, vier energiegebouwen en een kantoorgebouw. Op duurzame wijze is een architectonisch bijzonder en technisch hoogstaand nieuw datacenter gerealiseerd. HVL zorgde voor de realisatie van de energievoorziening en -monitoring tot en met de gebouwgebonden installaties. Alle elektriciteit die verbruikt gaat worden is afkomstig uit windenergie.

HVL

De Verwondering Almere Het nieuwbouwproject De Verwondering in het Columbuskwartier in Almere-Poort bestaat uit 463 woningen, waarvan 280 energiezuinige zonnewoningen. In De Verwondering is er veel aandacht voor sociale duurzaamheid met bijvoorbeeld een speciaal en veilig kinderpad. Kinderen kunnen al op jonge leeftijd zelf naar school lopen of fietsen. Behalve woningen in zowel de koopals huursector omvat De Verwondering ook twee scholen, een peuterspeelzaal en voorzieningen voor kinderopvang, buitenschoolse opvang, een multifunctioneel centrum met een sporthal en een gezondheidscentrum. De openbare ruimte is met duurzame en functionele elementen thematisch ingericht; in De Verwondering zijn dan ook geen twee plaatsen hetzelfde. Sierbestrating en het gebruik van hoogwaardige materialen verhogen de leefkwaliteit van de wijk.

Koopmans Bouwgroep

TransPort Schiphol Oost Schiphol TransPort, een nieuw kantoorgebouw inclusief parkeergarage te Schiphol, is het eerste kantoorgebouw in Nederland met een BREEAM-certificaat en een platinum LEED-certificaat. Dit dankzij warmte/koude-opslag in de bodem, de verwarming en koeling door betonkernactivering, de toepassing van een grijswatersysteem en het gebruik van 1.100 m2 aan zonnepanelen. Het pand draagt met de duurzame maatregelen bij aan de klimaatneutrale ambities van Amsterdam Airport Schiphol. De bouwkundige maatregelen zorgen voor een minimale energiebehoefte. Daarnaast wordt er zo duurzaam mogelijk energie opgewekt en worden de benodigde energiebronnen zo efficiënt mogelijk benut.

Wolter & Dros Croon

Gebouw 5 Achmea Leeuwarden Gebouw 5 van het Achmea-complex in Leeuwarden is grootschalig gerenoveerd. Het ging om een volledige gevelrenovatie, interne bouwkundige aanpassing en inrichting, aanpassing en vernieuwing van de aanwezige installaties en aanpassing van het bedrijfsrestaurant. Het gebouw is voorzien van circa 9.500 m2 klimaatplafond en een warmte/koudeopslaginstallatie. De renovatie nam ruim een jaar in beslag. Gedurende die periode is het gebouw volledig in gebruik gebleven; de bedrijfsvoering in het gebouw is onafgebroken doorgegaan.

Wolter & Dros

Huize Lidwina Schijndel Huize Lidwina was van origine een klooster van de Congregatie van Zusters van Liefde in Schijndel. In dit gebouw zijn nu 24 appartementen gerealiseerd, waarmee het klooster een nieuwe woonbestemming heeft gekregen. Bij de verbouwing bleef het monumentale karakter van het pand intact. Het monumentale exterieur, de hoofdstructuur en tal van historische elementen, zoals de trappenhuizen met tegelwerk en glas-in-lood en een oude lift, zijn gehandhaafd. Hierdoor is de cultuurhistorische waarde van Huize Lidwina maximaal behouden gebleven.

Hazenberg Nico de Bont

Laadstations elektrische auto’s Met de verwachte opkomst van de elektrische auto zullen in Nederland duizenden oplaadpunten worden geïnstalleerd. Ook wordt het middenspanningsnetwerk aangepakt door hier intelligentie in aan te brengen; het wordt op die manier een ‘slim’ netwerk dat geschikt is voor tweewegverkeer en betere piekbeheersing. Samen met onder andere Stichting E-laad en Logica ontwikkelt TBI bedrijf Alfen producten voor de laadinfrastructuur voor elektrisch rijden. De laadpunten zijn er in verschillende uitvoeringen, onder de naam Integrated Charging Units. Naast de laadpunten zelf levert Alfen de communicatie ten behoeve van een overkoepelend systeem voor beheer en bewaking; ook wordt voorzien in een afrekensysteem voor aan het net geleverde elektriciteit. In 2009 zijn de eerste honderd laadpunten gerealiseerd.

Alfen

Kromhout Kazerne Utrecht Op het bestaande terrein van de Kromhout Kazerne in Utrecht wordt het hoofdkwartier van de Koninklijke Landmacht gevestigd, samen met onderdelen van het Commando DienstenCentra en de Defensie Materieel Organisatie. De werktuigkundige installaties bevatten duurzame systemen, zoals een gekoeld waterleidingsysteem en cv-leidingen in geïsoleerd staal. Het project omvat ook de aanleg van kunststofleidingen met een lengte van in totaal elf kilometer.

Baas HVL Wolter & Dros

Solids IJburg Solids zijn duurzame en multifunctionele gebouwen, geschikt om er te wonen of te werken. Een Solid biedt ruimte aan wensen van bewoners en gebruikers. Mensen veranderen voortdurend en hun wensen en behoeften veranderen mee. Ze willen zich verbonden voelen bij de plek waar ze wonen, werken en leven. Accommodatievermogen en dierbaarheid zijn de belangrijkste eigenschappen van een Solid. Bij Solids is het eigendom van casco en inbouw ontkoppeld. Stadgenoot, ontwikkelaar van het concept, is eigenaar van het casco; de huurder is eigenaar van de inbouw, hij brengt de indeling en vaste uitrusting binnen zijn Solid zelf aan.

J.P. van Eesteren - ERA Contour Croon Wolter & Dros

Plantion Ede Veiling Vleuten en Bloemenveiling Oost Nederland zijn gefuseerd tot Plantion. Het veilingcomplex waar de activiteiten van beide bedrijven zijn samengebracht, wordt aangesloten op de warmte/koude-installatie op het bedrijventerrein. Voor de verwarming en koeling maakt Plantion gebruik van in de grond opgeslagen warm en koud grondwater. Het gebruik van duurzame energiebronnen leidt tot een emissiereductie van 64%; de emissie gaat terug van 5.463 ton naar 1.943 ton per jaar. Het oppervlak van de vloerverwarming is 40.000 m2. Door het gebruik van een zeer grote haspel bij de montage bleef de hoeveelheid afval tot een minimum beperkt.

WTH

100% Groen Koelen CO2 wordt steeds vaker als koelmiddel gebruikt. TBI bedrijf Fri-Jado ontwikkelde een installatie die volledig functioneert op CO2: schoon en energieneutraal. CO2, die normaal gesproken in de atmosfeer terecht zou komen, wordt gebruikt voor koeling. Het is een uitstekend alternatief voor chemische koudemiddelen, die bijdragen aan het broeikaseffect. De vrijkomende warmte van de koelmeubelen kan via warmteterugwinning worden benut voor verwarming van supermarkten, kantoren en woningen.

Fri-Jado

UMC St Radboud Nijmegen In het UMC St Radboud in Nijmegen wordt veel gebruikgemaakt van natuurlijk daglicht. Het universitaire ziekenhuis heeft in de nieuwbouw daglichtregeling in de kantoorruimten aan de gevelzijden laten installeren. Op de werkplekken zijn sensoren op de verlichtingsarmaturen aangebracht om op individueel niveau het benodigde licht te laten aanvullen. Ook duurzaam zijn de energiebesparende led-lampen in de nieuwbouw, toegepast voor de noodverlichting en vluchtwegaanduiding. Van een andere orde is de dynamische verlichting in het UMC St Radboud. Via kleur- en niveauregeling wordt met deze verlichting een omgeving gecreëerd die optimaal aansluit bij het levensritme van de patiënten, waarmee deze verlichting een therapeutische functie vervult.

HVL

Nieuw Crooswijk Rotterdam Nieuw Crooswijk in Rotterdam verandert in een chique, gevarieerde en groene stadswijk. In twaalf jaar tijd worden ruim 1.800 woningen gesloopt en vervangen door nieuw ontwikkelde woningen. Er komen mooie, nieuwe lanen met een pandsgewijze architectuur. Naast fraai ontworpen appartementengebouwen en woningen krijgt de wijk een groot aantal nieuwe voorzieningen, waaronder een Brede School. De nieuwe woningen worden aangesloten op stadsverwarming met restwarmte. In 2004 heeft het project de NEPROM aanmoedigingsprijs voor locaties in ontwikkeling gewonnen en in 2009 ontving de OntwikkelCombinatie Nieuw Crooswijk (OCNC) de Bouwproductieprijs van de gemeente Rotterdam. OCNC bestaat uit Woonstad Rotterdam, Proper-Stok Ontwikkelaars en ERA Contour.

ERA Contour

Kantoor Centric II Moordrecht De werkzaamheden voor de nieuwe locatie in Moordrecht van ICTonderneming Centric zijn in fasen verricht. De eerste fase bestond uit het opleveren van een casco pand, bestemd voor opslag. Hier is later nog een extra vloer in aangebracht. De tweede fase was specifiek op Centric als huurder van het pand gericht en bestond uit het inpassen van een compleet inbouwpakket, met inrichting van de ambulante werkplekken, vergaderkamers en computerruimten. Het grootste deel van deze werkzaamheden betrof de uitbreiding van de elektrotechnische installatie. Het project kwam in 3,5 maanden tot stand, een zeer korte doorlooptijd. De nieuwe locatie van Centric Systems & Services biedt plaats aan 140 tot 200 medewerkers.

Kanters

Autarc Autarc is een duurzaam, drijvend expositie- en kantoorpaviljoen dat volledig in zijn eigen energie- en waterbehoefte voorziet. Het paviljoen heeft geen gas, water, stroom of riolering nodig. Een van de technieken is de brandstofcel die dienst doet als miniwarmtekrachtkoppeling. De overige elektriciteit wordt opgewekt via zonnecollectoren en een kleine windturbine. Verwarming en koeling verlopen via warmte-uitwisseling met het oppervlaktewater. Ook is de Autarc – van autarkie, het onafhankelijk zijn van anderen – in staat tot waterzuivering; waar de Autarc ligt, wordt het oppervlaktewater schoner. De gegevens over input, output en verbruik van energie en water worden gemonitord en gepubliceerd op een website.

HVL Wolter & Dros

BioMCN Delfzijl Bio Methanol Central Nederland, kortweg BioMCN, is onderdeel van een nieuw soort ‘groene’ chemische industrie. De voormalige methanolfabriek is omgebouwd tot een volledig duurzame producent van bio-methanol, ofwel biologisch geproduceerde methanol dat zowel een brandstof is als een grondstof, voor bijvoorbeeld verf. Eekels heeft voor de zuiveringsunit van deze grootste bio-methanolfabriek ter wereld de totale elektrotechnische installatie opgeleverd, inclusief het instrumentatiedeel.

Eekels

PON Dienstencentrum Het nieuwe Dienstencentrum van PON heeft een oppervlakte van circa 3.000 m2, verdeeld over twee verdiepingen. De werkplekken, vergaderzalen en ontmoetingsruimten zijn aan de zuidzijde gesitueerd. De betonnen pilaren onder het gebouw aan de noordzijde lijken het gebouw naar de zuidzijde te laten overhellen. Daardoor lijkt die zijde te zweven, waardoor ze extra licht oogt. Als zonwering en lichtwering zijn verticale schermen toegepast. De techniek is volledig geïntegreerd in de bouwkundige elementen en is daardoor nauwelijks zichtbaar. Om voldoende transparantie te behouden, is er niet gekozen voor een klimaatgevel. In plaats daarvan zorgen een klimaatplafond en vloerkoeling en -verwarming voor een behaaglijk klimaat.

Heijmerink Bouw Wolter & Dros Mobilis

Jaarrekening 2009

101702_financ_2009.indd 64

07-04-10 16:03

65

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Grondslagen van de financiële verslaggeving

Presentatie jaarrekeninggegevens De jaarrekening 2009 is opgesteld in overeenstemming met de in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving. De jaarrekening wordt gepresenteerd in euro’s, de functionele valuta van de onderneming. Alle financiële informatie luidt in duizenden euro’s, tenzij anders vermeld. De vennootschappelijke winsten verliesrekening is op grond van artikel 402 van Titel 9 Boek 2 Burgerlijk Wetboek op vereenvoudigde wijze samengesteld. De opstelling van de jaarrekening vereist dat het management schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen en van baten en lasten. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schatting wordt herzien en in toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen heeft.

Consolidatie De geconsolideerde jaarrekening omvat de financiële gegevens van TBI Holdings B.V., van de groepsmaatschappijen waarin TBI Holdings B.V. meer dan de helft van het stemgerechtigde kapitaal houdt of waarin TBI Holdings B.V. op grond van aanvullende regelingen beschikt over de beslissende zeggenschap inzake het bestuur en het financiële beleid en andere rechtspersonen waarop TBI Holdings B.V. een overheersende zeggenschap kan uitoefenen of waarover zij de centrale leiding heeft. In het algemeen betreft het deelnemingen waarin het belang meer dan 50 procent bedraagt. De activa en passiva, alsook de resultaten van deze ondernemingen worden voor honderd procent in de consolidatie opgenomen. Het belang van derden in het groepsvermogen en in het groepsresultaat wordt afzonderlijk vermeld. Deelnemingen in combinaties – dat zijn deelnemingen waarin op basis van een samenwerkingsovereenkomst de zeggenschap gezamenlijk met derden wordt uitgeoefend – worden proportioneel in de consolidatie opgenomen. Looptijd en rechtsvorm zijn hierbij niet van belang. Indien aannemingscombinaties worden uitgeoefend in de vorm van een vennootschap onder firma wordt rekening

gehouden met hoofdelijke aansprakelijkheid, indien en voorzover daartoe aanleiding bestaat op grond van de financiële positie van de combinatie en/of van één of meer van de partners daarin. Resultaten van verkregen deelnemingen worden in de geconsolideerde jaarrekening verwerkt vanaf de effectieve datum van verwerving. Resultaten van in het verslagjaar afgestoten deelnemingen worden verwerkt tot aan het moment van afstoting. In 2009 is de volgende juridische fusie aangegaan: Kanters Bouw en Vastgoed B.V. (verkrijgende vennootschap) en Kanters Bouwbedrijf B.V. (verdwijnende vennootschap). Met inachtneming van de bepalingen van artikel 379 en 414 van Titel 9 Boek 2 Burgerlijk Wetboek is een lijst van deelnemingen ter inzage gelegd bij het Handelsregister te Rotterdam. Voor een enkele Nederlandse geconsolideerde vennootschap is een verklaring afgegeven als bedoeld in artikel 2:403 BW.

Vreemde valuta Bij herleiding naar euro’s van de jaarrekeningen van groepsmaatschappijen en deelnemingen die zijn opgemaakt in vreemde valuta, worden de koersverhoudingen per balansdatum aangehouden. Resultaten voortvloeiende uit deze herleiding worden in de reserve omrekeningsverschillen verwerkt. Vorderingen en schulden in vreemde valuta worden omgerekend tegen de valutakoers per balansdatum. Eventuele koersverschillen komen ten gunste of ten laste van het bedrijfsresultaat. Voor beheersing van valutarisico’s die voortvloeien uit de gewone bedrijfsuitoefening maakt TBI gebruik van afgeleide financiële instrumenten. Gerealiseerde koersverschillen komen ten gunste of ten laste van het bedrijfsresultaat.

Waardering Voorzover niet anders vermeld, worden activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. De waarderingsgrondslag voor immateriële vaste activa is historische kostprijs of lagere bedrijfswaarde. Immateriële vaste activa worden lineair afgeschreven over de geschatte economische levensduur van 5 jaar. De waarderingsgrondslag voor materiële vaste activa is historische kostprijs of lagere bedrijfswaarde. Afschrijvingen zijn gebaseerd op de geschatte economische levensduur.

66

TBI Holdings B.V.

De deelnemingen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid kan worden uitgeoefend, worden gewaardeerd op nettovermogenswaarde volgens de grondslagen van deze financiële verslaggeving. Met op de balansdatum opgetreden waardeverminderingen wordt rekening gehouden. Goodwill is gedefinieerd als het positieve verschil tussen de verkrijgingsprijs en nettovermogenswaarde van de verworven kapitaalbelangen, hetgeen ten laste van de overige reserves wordt gebracht. De verkrijgingsprijs bestaat uit de koopsom die betaald wordt voor de overname waaraan toegevoegd de eventuele kosten die direct toerekenbaar zijn aan de overname. De nettovermogenswaarde van de deelneming wordt bepaald door de activa, voorzieningen en de schulden van de deelneming te waarderen en haar resultaat te berekenen op dezelfde grondslagen als die van TBI Holdings B.V. Vorderingen op lange termijn worden opgenomen tegen nominale waarde, waar nodig onder aftrek van een waardecorrectie wegens oninbaarheid. Onderhanden werken voor derden worden gewaardeerd op directe projectkosten – voornamelijk materialen, diensten van derden en onderaanneming, lonen en sociale lasten – verhoogd met opslagen ter dekking van algemene kosten. Aan projecten wordt de geprognosticeerde winst toegerekend in verhouding tot het gereed zijnde deel, respectievelijk het deel van het project dat is uitgevoerd. Voor de berekening van de projectvoortgang wordt hierbij mede gelet op het quotiënt van de tot balansdatum bestede kosten voor reeds verrichte werkzaamheden en de geschatte totale kosten. Winstneming blijft achterwege zolang geen betrouwbare schatting kan worden gemaakt van het projectresultaat. Voorzieningen voor verliezen worden op de waardering in mindering gebracht. Bij de grote stroom kleinere projecten met veelal een looptijd korter dan één jaar wordt de winst genomen bij oplevering van het project. Deze methodiek zal niet leiden tot een materiële invloed op het vermogen en resultaat. Grond in eigendom wordt gewaardeerd op verkrijgingprijs, vermeerderd met de kosten van infrastructurele ontwikkelingen, en overige uit het bezit van grond voortvloeiende kosten, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor ontwikkelingsrisico’s, zodra deze voorzienbaar zijn.

Onderhanden werken voor eigen ontwikkeling worden gewaardeerd op directe projectkosten verhoogd met opslagen ter dekking van algemene kosten. Aan projecten wordt winst toegerekend op basis van de voortgang van de productie en de gerealiseerde verkopen. Voorzieningen voor verliezen worden op de waardering in mindering gebracht. Projectfinancieringen met een non/ limited recourse karakter zijn eveneens in mindering gebracht. In beginsel wordt geen rente toegevoegd aan grond in eigendom alsmede onderhanden werken voor eigen ontwikkeling, behalve wanneer sprake is van projectgebonden financiering met een zogenaamd limited recourse karakter in samenwerking met derden. De voorraden worden gewaardeerd op historische kostprijs of lagere marktwaarde, rekening houdend met een waardecorrectie voor incourantheid onder toepassing van de Fifo-methode. De vorderingen op korte termijn worden gewaardeerd op nominale waarde, verminderd met een waardecorrectie wegens oninbaarheid. Effecten worden gewaardeerd op historische kostprijs of lagere marktwaarde. De voorziening voor jubileumuitkeringen betreft de contante waarde van de uitkeringen aan de medewerkers inzake jubilea. Bij de berekening van de voorziening is rekening gehouden met een vertrekkans van de medewerkers. De voorziening voor latente belastingverplichtingen heeft betrekking op afwijkende fiscale waardering van activa en passiva ten opzichte van de bedrijfseconomische waardering. De verplichting is berekend tegen het geldende tarief voor de vennootschapsbelasting. Latente belastingvorderingen worden gewaardeerd indien in redelijkheid kan worden aangenomen dat realisatie binnen de fiscale termijnen zal kunnen plaatsvinden. Schulden worden gewaardeerd tegen nominale waarde. De binnen een jaar vervallende aflossingsverplichtingen op langlopende schulden worden opgenomen onder kortlopende schulden: kredietinstellingen en dergelijke.

Bepaling van het resultaat Baten en lasten worden toegerekend aan de periode waarop deze betrekking hebben.

67

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Bedrijfsopbrengsten en resultaat worden bepaald op basis van historische kostprijs. De bedrijfsopbrengsten omvatten de netto-omzet, de mutatie in het onderhanden werk (inclusief winstopslag en/of getroffen verliesvoorzieningen) en de overige bedrijfsopbrengsten. De netto-omzet omvat de in de verslagperiode verantwoorde opbrengstwaarde van de opgeleverde werken en de geleverde goederen en diensten (exclusief omzetbelasting).

waarschijnlijk is dat voor de afwikkeling van die verplichtingen een uitstroom van middelen zal plaatsvinden en de omvang van de verplichtingen betrouwbaar kan worden geschat. Het al dan niet bestaan van additionele verplichtingen wordt beoordeeld aan de hand van de uitvoeringsovereenkomst met de fondsen, verzekeringsmaatschappijen, de pensioenovereenkomst met de werknemers en andere (expliciete of impliciete) toezeggingen aan de werknemers. De voorziening wordt gewaardeerd tegen de beste schatting van de bedragen die noodzakelijk zijn om de verplichtingen op balansdatum af te wikkelen.

Winst op onderhanden werken voor derden en voor eigen ontwikkeling wordt genomen voor het gedeelte van de verwachte winst dat overeenkomt met het uitgevoerde deel van het werk. Ten aanzien van winstneming op werken voor eigen ontwikkeling wordt tevens de stand van de verkopen in aanmerking genomen. De bedrijfslasten worden bepaald op historische basis. Bij de bepaling van de kosten van gronden hulpstoffen wordt in het algemeen de Fifomethode gebruikt. Leveringen binnen het concern worden tegen marktconforme prijzen verrekend. Uitgaven voor ontwikkeling zijn slechts geactiveerd indien is voldaan aan de voorgeschreven activeringscriteria. Kosten voor onderzoek worden niet geactiveerd. De kosten voortvloeiend uit personeelsbeloningen zoals lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winsten verliesrekening voorzover ze verschuldigd zijn aan werknemers. Andere personeelsbeloningen, met uitzondering van jubileumuitkeringen, worden in het jaar van uitkering ten laste van het resultaat gebracht. De kosten voortvloeiend uit pensioenregelingen zijn in principe gelijk aan de over die periode aan pensioenfonds en verzekeringsmaatschappijen verschuldigde pensioenpremies. Voorzover de verschuldigde premies op balansdatum nog niet zijn voldaan, wordt hiervoor een verplichting opgenomen. Als de op balansdatum reeds betaalde premies de verschuldigde premies overtreffen, wordt een overlopende actiefpost opgenomen voorzover sprake zal zijn van terugbetaling door de fondsen, respectievelijk verzekeringsmaatschappijen of van verrekening met in de toekomst verschuldigde premies. Verder wordt op balansdatum een voorziening opgenomen voor bestaande additionele verplichtingen ten opzichte van de fondsen, verzekeringsmaatschappijen en de werknemers, indien het

De rentebaten en -lasten hebben betrekking op interest die aan het verslagjaar toegerekend kan worden. Het resultaat van niet geconsolideerde deelnemingen wordt bepaald op een met het belang van TBI overeenkomend deel van de resultaten gedurende het verslagjaar, na aftrek van de daarop betrekking hebbende belastingen. Belastingen over de winst worden bepaald op basis van het resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening, rekening houdend met fiscale faciliteiten, zoals verliescompensatie en deelnemingsvrijstelling. Baten uit hoofde van verliescompensatie worden in aanmerking genomen, zodra compensatie voorzienbaar is.

Kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de indirecte methode. Bij deze methode wordt het nettoresultaat aangepast voor posten van de winsten verliesrekening die geen invloed hebben op ontvangsten en uitgaven in het verslagjaar, mutaties in balansposten en posten van de winsten verliesrekening waarvan de ontvangsten en uitgaven niet worden beschouwd als behorende tot de operationele activiteiten. De liquiditeitspositie in het kasstroomoverzicht bestaat uit de liquide middelen en genoteerde effecten. Koersverschillen worden direct verwerkt onder de desbetreffende posten. De verkrijgingsprijs van acquisities wordt opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten.

68

TBI Holdings B.V.

Geconsolideerde balans per 31 december 2009 (vóór winstbestemming)

31 december 2009

31 december 2008

Vaste activa Immateriële vaste activa [1]

2.330

1.660

Materiële vaste activa [2]

144.953

152.822

Financiële vaste activa [3]

171

256 147.454

154.738

Vlottende activa Onderhanden werk [4] – opdrachten derden – grondposities e.d. – eigen ontwikkeling

Voorraden [5] Vorderingen [6] Effecten [7] Liquide middelen [8]

-257.849 255.920

-171.854 256.366

13.690

5.726

11.761

90.238

27.488

32.125

352.630

423.732

175

175

245.958

166.963

638.012

713.233

Kortlopende schulden Kredietinstellingen e.d. [9] Overige schulden [10]

35.958

38.959

447.803

505.945

483.761

544.904 154.251

168.329

301.705

323.067

Langlopende schulden [11]

12.526

29.281

Voorzieningen [12]

11.241

17.141

Saldo vlottende activa en kortlopende schulden

Groepsvermogen Eigen vermogen [13]

277.507

Aandeel van derden

431

276.253 392 277.938

276.645

301.705

323.067

69

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Geconsolideerde winsten verliesrekening over 2009

2009

2008

Bedrijfsopbrengsten [14]

2.136.827

2.404.447

Bedrijfslasten Kosten van gronden hulpstoffen

-1.248.679

-1.462.826

Kosten van uitbesteed werk en andere externe kosten

-92.446

-117.990

-413.384

-410.687

Sociale lasten

-72.654

-73.846

Pensioenlasten

-30.695

-28.967

Afschrijving materiële vaste activa [15]

-24.448

-23.351

Lonen en salarissen

Afschrijving immateriële vaste activa [16] Overige bedrijfskosten

-538

-441

-231.693

-224.842

Bedrijfsresultaat Rentebaten en -lasten [17] Resultaat uit deelnemingen

-2.114.537

-2.342.950

22.290

61.497

-1.733

-914

-60

3.227 -1.793

2.313

voor belastingen

20.497

63.810

Belastingen over het resultaat [18]

-4.957

-15.967

15.540

47.843

-43

-36

15.497

47.807

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen Aandeel van derden in resultaat groepsmaatschappijen Nettoresultaat

70

TBI Holdings B.V.

Geconsolideerd kasstroomoverzicht 2009

2009 Nettoresultaat boekjaar Afschrijving immateriële vaste activa Afschrijving materiële vaste activa

2008 15.497

47.807

538

441

24.448

23.351

Afname voorzieningen als gevolg van deconsolidatie

-83

-400

Overige mutaties voorzieningen

-5.817

-1.223

Mutaties werkkapitaal excl. liquide middelen

96.074

35.016

Nettokasstroom uit operationele bedrijfsactiviteiten Betaalde goodwill Investeringen in immateriële vaste activa Investeringen in materiële vaste activa Desinvesteringen in materiële vaste activa

130.657 —

104.992 -7.188

-1.208

-489

-21.586

-37.301

5.501

18.624

-1.223

—

729

505

Investeringen in materiële vaste activa afkomstig van acquisities Desinvesteringen materiële vaste activa als gevolg van deconsolidatie Desinvesteringen immateriële vaste activa als gevolg van deconsolidatie

—

14

Mutaties financiële vaste activa

85

840

—

-267

—

1.592

Investeringen in financiële vaste activa afkomstig van acquisities Desinvesteringen in financiële vaste activa afkomstig van verkopen Nettokasstroom uit investeringsactiviteiten Opgenomen langlopende schulden Aflossing langlopende schulden Overige mutaties langlopende schulden Koersverschillen Mutaties kredietinstellingen Mutaties aandeel derden Dividend Nettokasstroom uit financieringsactiviteiten Nettokasstroom in boekjaar Beginstand liquide middelen en effecten Toename Eindstand liquide middelen en effecten

-17.702

-23.670

—

25.000

-14.000

-39.000

-2.755

-592

43

-191

-3.001

6.476

39

-89

-14.286

-37.998 -33.960

-46.394

78.995

34.928

167.138

132.210

78.995

34.928

246.133

167.138

3.498

3.225

Waarvan mutaties in boekjaar in bouwcombinaties en andere samenwerkingsverbanden

71

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Overzicht van wijzigingen in het eigen vermogen

Niet Geplaatst

Agio-

Overige

verdeelde

kapitaal

reserve

reserves

winsten

Totaal

45.378

7.683

131.500

89.262

273.823

Toevoeging aan de reserves

—

—

51.264

-51.264

—

Goodwill

—

—

-7.188

—

-7.188

Koersverschillen

—

—

-191

—

-191

Dividend 2007

—

—

—

-37.998

-37.998

Resultaat 2008

—

—

—

47.807

47.807

Stand per 31 december 2008

45.378

7.683

175.385

47.807

276.253

Toevoeging aan de reserves

—

—

33.521

-33.521

—

Koersverschillen

—

—

43

—

43

Dividend 2008

—

—

—

-14.286

-14.286

Resultaat 2009

—

—

—

15.497

15.497

45.378

7.683

208.949

15.497

277.507

Concessies

Ontwikkeling

Totaal

1.542

1.322

2.864

-420

-784

-1.204

1.122

538

1.660

Eigen vermogen Stand per 1 januari 2008


Toelichting op de geconsolideerde balans

[1] Immateriële vaste activa Stand per 1 januari 2009 Aanschaffingswaarde Cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde Mutaties in de boekwaarde Investeringen

49

1.159

1.208

Afschrijvingen

-312

-226

-538

Saldo

-263

933

670

1.591

2.402

3.993

-732

-931

-1.663

859

1.471

2.330

Stand per 31 december 2009 Aanschaffingswaarde Cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde

72

TBI Holdings B.V.

Bedrijfs-

Andere

gebouwen

Machines en

vaste bedrijfs-

Activa in

en terreinen

installaties

middelen

bestelling e.d.

Aanschaffingswaarde

119.296

113.603

132.782

2.769

368.450

Cumulatieve afschrijvingen

-43.320

-77.912

-94.361

-35

-215.628

75.976

35.691

38.421

2.734

152.822

21.586

Totaal

[2] Materiële vaste activa Stand per 1 januari 2009

Boekwaarde Mutaties in de boekwaarde Investeringen

3.948

4.806

10.417

2.415

Desinvesteringen

-1.939

-2.175

-1.317

-70

-5.501

Afschrijvingen

-4.824

-8.115

-11.508

-1

-24.448

-612

1.110

113

-117

494

—

120

463

-583

—

-3.427

-4.254

-1.832

1.644

-7.869

Aanschaffingswaarde

116.805

112.612

138.024

4.415

371.856

Cumulatieve afschrijvingen

-44.256

-81.175

-101.435

-37

-226.903

72.549

31.437

36.589

4.378

144.953

Consolidaties en deconsolidaties e.d. Herrubriceringen Saldo Stand per 31 december 2009

Boekwaarde

De afschrijvingen worden berekend tegen de volgende percentages op jaarbasis:

Bedrijfsgebouwen Materieel, machines en installaties Andere vaste bedrijfsmiddelen (auto’s, woningen)

2 1/2 tot 331/3 procent 20 procent 10 tot 20 procent

[3] Financiële vaste activa De mutaties in de financiële vaste activa zijn:

Niet geconsolideerde deelnemingen Stand per 1 januari 2009 Boekwaarde

256

Mutaties in de boekwaarde Saldo van verwervingen en afstotingen

15

Ontvangen winstuitkeringen en dividenden

-40

Aandeel resultaat boekjaar

-60

Saldo

-85

Stand per 31 december 2009 Boekwaarde

171

73

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

31 december 2009

31 december 2008

[4] Onderhanden werk Per 31 december zijn de onderhanden werken als volgt te verdelen:

Opdrachten derden Kosten inclusief naar rato van voortgang genomen winst, verminderd met voorzieningen voor verliezen Af: Gedeclareerde termijnen

1.798.649

1.598.260

-2.056.498

-1.770.114 -257.849

-171.854

Het saldo kosten en de gedeclareerde termijnen omvat nog niet gefactureerde bouwproductie aan opdrachtgevers, respectievelijk financieringen door opdrachtgevers, waartegenover bouwverplichtingen staan.

Grondposities, bouwrechten en onverkochte woningen e.d. Kosten, verminderd met voorzieningen voor verliezen

259.227

259.893

Af: Gedeclareerde termijnen en projectfinancieringen

-3.307

-3.527 255.920

256.366

Deze post betreft voornamelijk grondposities die in Nederland zijn verworven om in de nabije toekomst te ontwikkelen als bouwlocatie. Naar verwachting zal hiervan het grootste gedeelte binnen 3 jaar tot ontwikkeling komen. Daarnaast is in deze post begrepen de voorraad onverkochte woningen, die bouwtechnisch zijn opgeleverd met een waarde van 29,1 miljoen (31 december 2008: 32,6 miljoen).

Eigen ontwikkeling Kosten inclusief naar rato van voortgang en verkopen genomen winst, verminderd met voorzieningen voor verliezen

356.953

345.745

Af: Gedeclareerde termijnen en projectfinancieringen

-343.263

-340.019 13.690

5.726

Deze post bevat mede de geactiveerde kosten van onverkochte woningen in uitvoering 59,9 miljoen (31 december 2008: 37,9 miljoen). Op deze woningen is geen winst genomen.

a

a

11.761

90.238

Als volgt samengesteld:

Saldo onderhanden werk groter dan gedeclareerde termijnen

415.700

410.461

Saldo onderhanden werk kleiner dan gedeclareerde termijnen

-403.939

-320.223 11.761

31 december 2009

90.238

31 december 2008

[5] Voorraden Grond- en hulpstoffen

17.371

Goederen in bewerking en halffabricaten Gereed product en handelsgoederen

19.963

872

1.174

9.245

10.988

27.488

32.125

31 december 2009

31 december 2008

[6] Vorderingen Debiteuren

289.293

351.525

Belastingvorderingen

7.233

2.060

Overige vorderingen

49.518

60.989

Overlopende activa

6.586

9.158

352.630

423.732

De vorderingen hebben grotendeels een looptijd van minder dan een jaar. In de belastingvorderingen zijn mede begrepen de latente belastingvorderingen van 2,7 miljoen, die in hoofdzaak de belastinglatenties betreft van verrekenbare verschillen tussen de commerciële en fiscale boekwaarde van activa en passiva, alsmede beschikbare voorwaartse verliescompensatie.

74

TBI Holdings B.V.

[7] Effecten De effecten hebben vrijwel geheel betrekking op ter beurze genoteerde obligaties.

31 december 2009

31 december 2008

[8] Liquide middelen Banken Deposito’s

220.236

123.007

25.552

43.794

Kassen

170

162

245.958

166.963

De liquide middelen staan ter vrije beschikking van de groep, behoudens een bedrag van circa 26,2 miljoen (31 december 2008: 22,7 miljoen) in vennootschappen onder firma en proportioneel geconsolideerde overige deelnemingen. Verder zijn onder de Nederlandse banktegoeden de saldi van geblokkeerde G-rekeningen tot een bedrag van circa 8,3 miljoen begrepen (31 december 2008: 7,6 miljoen).

[9] Kredietinstellingen e.d. In de schulden kredietinstellingen zijn mede begrepen de aflossingsverplichtingen langlopende schulden van 14 miljoen (31 december 2008: 14 miljoen).

31 december 2009

31 december 2008

[10] Overige schulden De overige kortlopende schulden worden als volgt gespecificeerd:

Handelscrediteuren Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige deelnemingen

213.011

262.274

50.070

34.184

421

850

Pensioenpremies

5.884

4.806

Overige schulden

164.605

186.726

Overlopende passiva

13.812

17.105

447.803

505.945

31 december 2009

31 december 2008

[11] Langlopende schulden Leningen van bancaire instellingen Overige leningen

12.387

144

12.526

29.281

De rente op de leningen is 4,0 procent bij een resterende looptijd tot maximaal 5 jaar. De binnen een jaar vervallende aflossingsverplichtingen zijn opgenomen onder de kortlopende schulden. Ter afdekking van renterisico’s is op een lening van 22 miljoen een renteswap afgesloten met een maximale rente van 3,965 procent (exclusief opslag). Op de lening bestaat een renterisico indien de variabele rente lager is dan de vaste rente.

29.137

139

75

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Latente

Personeels-

belasting-

gerelateerde

Her-

verplichtingen

verplichtingen

structurering

Overige

Totaal

4.277

6.279

3.934

2.651

17.141

[12] Voorzieningen Stand per 31 december 2008 Mutaties in 2009 Toevoegingen

—

366

2.271

1.514

4.151

Onttrekkingen

-4.277

-623

-2.678

-648

-8.226

—

-1.454

-206

-165

-1.825

-4.277

-1.711

-613

701

-5.900

—

4.568

3.321

3.352

11.241

Vrijvallende bedragen Saldo Stand per 31 december 2009

Het totaal der voorzieningen heeft merendeels betrekking op voorzieningen met een looptijd langer dan één jaar.

De voorziening voor personeelsgerelateerde verplichtingen betreft: UÊ *iÃiÛiÀ«VÌ}i UÊ 6iÀ«VÌ}iÊâ>iÊÛiÀÛÀi}ìÊÕÌÌÀi`}ÊÛ>ÊiìÜiÀiÀÃ UÊ 6iÀ«VÌ}iÊâ>iÊÕLiÕÕÌiÀ}i De voorziening pensioenverplichtingen heeft met name betrekking op regelingen in eigen beheer en is qua omvang te verwaarlozen. Voor de berekening van de verplichtingen inzake jubileumuitkeringen is uitgegaan van een rekenrente van 4,0 procent (2008: 4,0 procent).

Voor de medewerkers van TBI en haar groepsmaatschappijen gelden – afhankelijk van de relevante CAO respectievelijk arbeidsovereenkomst – de pensioenregeling van de volgende pensioenfondsen respectievelijk verzekerde regelingen: UÊ i`ÀvÃÌ>«iÃiv`ÃÊ ÕÜ UÊ i`ÀvÃÌ>«iÃiv`ÃÊiÌ>>ÊiÊ/iVi UÊ i`ÀvÃÌ>«iÃiv`ÃÊiÌ>iiÌÀ UÊ 6iÀâiiÀìÊÀi}i}i\ – Gedispenseerde bedrijfstakregeling Bouw – Gedispenseerde bedrijfstakregeling Metaal en Techniek/ondernemingspensioenregelingen – Stichting Pensioenfonds TBI

De bovengenoemde eerste drie pensioenregelingen betreffen regelingen van bedrijfstakpensioenfondsen. In alle gevallen waarin sprake is van aansluiting bij bedrijfstakpensioenfondsen geldt dat TBI groepsmaatschappijen, in het geval van een tekort bij het bedrijfstakpensioenfonds, geen verplichting hebben tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan het voldoen van toekomstige premies. Evenmin kunnen de TBI groepsmaatschappijen rechten doen gelden op eventuele overschotten in de fondsen. Het voorgaande is ook van toepassing op de verzekerde gedispenseerde regelingen, de regelingen van de Stichting Pensioenfonds TBI bij verzekeringsmaatschappijen en de ondernemingspensioenregelingen. Op basis van bovenstaande karakteristieken is het uitgangspunt dat in de verslagperiode de te verwerken pensioenlast gelijk is aan de over die periode aan de pensioenfondsen respectievelijk verzekeringsmaatschappij verschuldigde pensioenpremies.

De voorziening herstructurering dient tot dekking van kosten verband houdende met reorganisaties, beëindiging activiteiten en milieurisico’s.

De overige voorzieningen betreffen onder meer voorzienbare verplichtingen en mogelijke verliezen uit geschillen en rechtsgedingen, onderhoud en huurgaranties terzake van ontwikkelingsprojecten.

31 december 2009

31 december 2008

[13] Eigen vermogen Geplaatst kapitaal Reserves Niet verdeeld resultaat

45.378

45.378

216.632

183.068

15.497

47.807

277.507

276.253

Het maatschappelijk kapitaal bestaat uit 2.250.000 gewone aandelen van elk 100 nominaal, waarvan 453.780 aandelen zijn geplaatst en volgestort. Het bij storting ontstane agio is niet belastingvrij uitkeerbaar.

76

TBI Holdings B.V.

31 december 2009

31 december 2008

Niet in de balans opgenomen verplichtingen Bankgaranties en borgstellingen Garanties in verband met bereidverklaring

22.942

18.790

200.274

209.704

vooruitbetalingen

46.108

22.490

Overige

33.301

18.668

302.625

269.652

Garanties in verband met uitvoering van werken Garanties in verband met ontvangen

31 december 2009 <1 jaar

1-5 jaar

Leaseovereenkomsten

22.962

Huurovereenkomsten

13.164

Aankoopverplichtingen grond

92.070

31 december 2008 > 5 jaar

< 1 jaar

1-5 jaar

39.146

660

21.969

40.770

858

39.500

24.948

12.239

38.351

25.142

76.116

—

85.005

118.919

—

> 5 jaar

Overige

De verplichtingen uit hoofde van leaseovereenkomsten hebben hoofdzakelijk betrekking op het wagenpark. De verplichtingen uit hoofde van huurovereenkomsten betreffen hoofdzakelijk onroerend goed. De verplichtingen voor ‘operational lease’ en huur zijn in nominale bedragen.

De verplichtingen aangegaan in verband met grondaankopen zijn gedeeltelijk onder voorbehoud van bestemmingsplanwijzigingen en/of af te geven (bouw)vergunningen.

Indien aannemingscombinaties worden uitgeoefend in de vorm van een vennootschap onder firma wordt rekening gehouden met hoofdelijke aansprakelijkheid, indien en voorzover daartoe aanleiding bestaat op grond van de financiële positie van de combinatie en/of van één of meer van de partners daarin.

TBI Holdings B.V. en haar groepsmaatschappijen zijn van tijd tot tijd betrokken in rechtsgeschillen, die alle worden betwist. Mede gebaseerd op juridisch advies is de ondernemingsleiding van mening dat de uitkomst van lopende zaken geen invloed van betekenis zal hebben op de geconsolideerde positie van TBI Holdings B.V.

77

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Toelichting op de geconsolideerde winsten verliesrekening

TBI vastgoed

TBI bouw

TBI techniek

Totaal

2009

2008

2009

2008

2009

2008

2009

2008

2.404,4

Gesegmenteerde informatie naar activiteitengebied (in miljoenen) Bedrijfsopbrengsten Extern

210,8

290,4

993,6

1.076,1

933,4

1.037,7

2.136,8

Intern

—

0,4

13,1

6,5

14,6

10,7

—

—

Totaal

210,8

290,8

1.006,7

1.082,6

948,0

1.048,4

2.136,8

2.404,4

Bedrijfsresultaat

-10,3

14,8

29,9

26,9

12,6

31,8

22,3

61,5

-4,9%

5,1%

3,0%

2,5%

1,3%

3,0%

1,0%

2,6%

265,7

274,2

436,7

462,3

350,8

361,6

1.053,2

1.098,1

-267,7

-230,1

785,5

868,0

Ratio Bedrijfsresultaat/bedrijfsopbrengsten

Totaal activa Gealloceerd Niet gealloceerd Totaal Verplichtingen 663,4

737,9

Niet gealloceerd

Gealloceerd

142,7

145,4

282,9

334,0

237,8

258,5

122,1

130,1

Totaal

785,5

868,0

Investeringen in materiële vaste activa

0,7

3,3

6,7

13,9

13,7

19,6

21,6

37,3

Afschrijvingen materiële vaste activa

0,8

0,6

10,8

10,8

12,5

11,7

24,5

23,4

Afschrijvingen immateriële vaste activa

—

—

—

—

0,5

0,4

0,5

0,4

261,8

327,5

1.306,6

1.334,0

663,4

866,5

2.231,8

2.528,0

—

7,3

293,7

281,3

47,3

68,6

341,1

357,3

Orderportefeuille Schriftelijke opdrachten Pipeline opdrachten

2009

2008

[14] Bedrijfsopbrengsten Netto-omzet

1.982.424

2.279.244

Wijziging in balanswaarde onderhanden werken en geactiveerde productie eigen bedrijf

154.403

125.203

2.136.827

2.404.447

1.933.003

2.218.678

22.729

27.266

Geografische spreiding netto-omzet Nederland Overige EU-landen Rest van Europa Buiten Europa

5.311

9.444

21.381

23.856

1.982.424

2.279.244

Medewerkers De samenstelling van de gemiddelde personeelsbezetting naar activiteiten luidt: 202

235

TBI bouw

TBI vastgoed

2.421

2.535

TBI techniek

6.279

6.335

Overige

28

41

8.930

9.146

78

TBI Holdings B.V.

2009

2008

[15] Afschrijving materiële vaste activa Bedrijfsgebouwen en terreinen

4.824

Machines en installaties

8.115

8.422

11.508

10.297

Andere vaste bedrijfsmiddelen Overige

4.627

1

5

24.448

23.351

Concessies

312

285

Ontwikkeling

226

156

538

441

[16] Afschrijving immateriële vaste activa

[17] Rentebaten en -lasten 3.069

5.481

-4.802

-6.395

-1.733

-914

Overige rentebaten Rentelasten

[18] Belastingen Betreft de verschuldigde belasting, te betalen over de in het binnenland en buitenland behaalde resultaten, rekening houdend met de mutatie in de voorziening voor latente vennootschapsbelasting. De verschuldigde belasting is berekend volgens de geldende tarieven, rekening houdend met vrijgestelde winstbestanddelen, permanente verschillen en niet-aftrekbare kosten.

De belastingdruk bedraagt 24,1 procent (2008: 26,4 procent). De relatie tussen de gemiddelde effectieve belastingdruk en het wettelijke vennootschapsbelastingtarief is als volgt:

2009

Tarief vennootschapsbelasting Effect van buitenlandse dochtermaatschappijen Liquidatieverlies en compensabele verliezen Niet-aftrekbare kosten

2008 %

%

25,5

25,5

—

0,6

-3,1

-0,2

2,0

0,7

Overige

-0,3

-0,2

Effectieve belastingdruk

24,1

26,4

Beloningen leden van de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen Voor de bezoldiging van de leden en voormalige leden van de Raad van Bestuur, inclusief lasten uit hoofde van backserviceverplichtingen en overige pensioenlasten, is in 2009 2.658 ten laste van de vennootschap gekomen (2008: 2.956). Voor de bezoldiging van de leden van de Raad van Commissarissen is in 2009 273 ten laste van de vennootschap gekomen (2008: 283).

79

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Vennootschappelijke balans per 31 december 2009 (vóór winstbestemming)

31 december 2009

31 december 2008

Vaste activa Materiële vaste activa [1]

1.188

1.149

Financiële vaste activa [2]

309.773

283.426 310.961

284.575

Vlottende activa Vorderingen [3]

1.490

Effecten Liquide middelen [4]

Kortlopende schulden [5]

4.695

105

105

180.826

97.815

182.421

102.615

207.419

88.086

Saldo vlottende activa enkortlopende schulden

Langlopende schulden (6) Voorzieningen [7]

-24.998

14.529

285.963

299.104

8.000

22.000

456

851

Eigen vermogen [8] Geplaatst kapitaal

45.378

Agioreserve Overige reserves

45.378

7.683

7.683

208.949

175.385

15.497

Resultaat boekjaar

47.807 277.507

276.253

285.963

299.104

Vennootschappelijke winsten verliesrekening over 2009

2009 Resultaat van deelnemingen na belastingen Overige baten en lasten na belastingen [9]

2008 26.129

56.258

-10.632

-8.451

15.497

47.807

80

TBI Holdings B.V.

Toelichting op de vennootschappelijke jaarrekening 2009 Algemeen De jaarrekening van TBI is opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening. De grondslagen gehanteerd voor de vennootschappelijke jaarrekening zijn gelijk aan de grondslagen toegepast voor de opstelling van de geconsolideerde jaarrekening. De geconsolideerde groepsmaatschappijen en andere rechtspersonen zijn gewaardeerd op nettovermogenswaarde volgens de grondslagen van TBI.

Balans [1] Materiële vaste activa De materiële vaste activa hebben betrekking op andere vaste bedrijfsmiddelen.

31 december 2009

31 december 2008

[2] Financiële vaste activa 309.773

Aandeel in groepsmaatschappijen

283.426

De mutaties in de financiële vaste activa zijn:

Aandeel in groepsmaatschappijen 283.426

Stand per 1 januari 2009 Boekwaarde Mutaties in de boekwaarde

26.129

Nettoresultaat over 2009

-825

Ontvangen dividenden Verwerving/uitbreiding onder aftrek van

1.043

betaalde goodwill en afstotingen

26.347

Saldo Stand per 31 december 2009

309.773

Boekwaarde [3] Vorderingen

De vorderingen betreffen overige vorderingen en overlopende activa. De vorderingen hebben voor een belangrijk deel een looptijd van minder dan een jaar.

31 december 2009

31 december 2008

[4] Liquide middelen 20.000

Deposito’s Banken

40.000

2

2

160.824

57.813

180.826

97.815

Kas

31 december 2009

31 december 2008

[5] Kortlopende schulden Schulden aan groepsmaatschappijen Kredietinstellingen Overige schulden en overlopende passiva

183.427

65.542

14.000

14.000

9.992

8.544

207.419

88.086

TBI treedt tegenover haar dochterondernemingen op als bankier. De voor de dagelijkse bedrijfsvoering niet benodigde geldmiddelen van deze dochterondernemingen kunnen op de – dagelijks opvraagbare – financieringsrekening rentedragend bij de vennootschap worden geplaatst. De rentevergoeding die over de – dagelijks opvraagbare – rekening-courant wordt berekend, is gebaseerd op de basisrente van de commerciële banken vermeerderd met een opslag. De gemiddelde rente over 2009 bedroeg 5,2 procent (2008: 6,0 procent).

81

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

[6] Langlopende schulden Betreft een lening van een bancaire instelling. Ter afdekking van renterisico’s is een renteswap afgesloten met een maximale rente van 3,965 procent (exclusief opslag). De resterende looptijd is 2 jaar. Aflossing vindt plaats in drie gelijke halfjaartermijnen van 7 miljoen en een slottermijn van 1 miljoen. Op de lening bestaat een renterisico indien de variabele rente lager is dan de vaste rente.

31 december 2009

31 december 2008

[7] Voorzieningen Herstructurering

400

688

56

163

456

851

Overige

Geplaatst

Agio-

Overige

Resultaat

kapitaal

reserve

reserves

boekjaar

Totaal

45.378

7.683

175.385

47.807

276.253

Afwikkeling dividend 2008

—

—

—

-14.286

-14.286

Toevoeging overige reserves

—

—

33.521

-33.521

—

Koersverschillen

—

—

43

—

43

[8] Eigen vermogen Stand per 31 december 2008 Mutaties in 2009

Resultaat lopend boekjaar

—

—

—

15.497

15.497

Saldo mutaties

—

—

33.564

-32.310

1.254

45.378

7.683

208.949

15.497

277.507


Niet in de balans opgenomen verplichtingen De vennootschap heeft zich hoofdelijk aansprakelijk gesteld voor de uit rechtshandelingen voortvloeiende schulden van enkele in Nederland gevestigde groepsmaatschappijen.

Door de vennootschap zijn concerngaranties verstrekt, in hoofdzaak aan opdrachtgevers van projecten, ter vervanging van bankgaranties. Ultimo 2009 betreft dit een bedrag van 59,7 miljoen (ultimo 2008: 73,6 miljoen).

De vennootschap vormt, samen met haar aandeelhouder en diverse, in Nederland gevestigde dochtermaatschappijen, een fiscale eenheid voor de omzet- en/of de vennootschapsbelasting. Op grond van wettelijke bepalingen zijn alle leden van een fiscale eenheid hoofdelijk aansprakelijk voor de belastingschulden van die fiscale eenheid.

Overigens wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans.

Winst- en verliesrekening Voor de opstelling van een beknopte winsten verliesrekening is gebruikgemaakt van artikel 2:402 boek 2 BW.

[9] Overige baten en lasten na belastingen In het verslagjaar is 111.000 betaald betreffende accountantshonoraria ten behoeve van uitgevoerde werkzaamheden in het kader van de controle van de jaarrekening uitgevoerd door accountantsorganisaties, zoals bedoeld in art.1, lid 1 Wta.

Rotterdam, 10 maart 2010

Raad van Commissarissen

Raad van Bestuur

drs. J.C. ten Cate

ir. G.J. Woudenberg

dr. P.A.M. Berdowski

ir. P.L. Broekhuijsen

mw. prof.mr. I.P. Asscher-Vonk

ir. D.A. Sperling

drs. J.B. van Dongen RA mr. W.F.C. Stevens J.E. de Vries

82

TBI Holdings B.V.

Overige gegevens

Statutaire bepaling inzake winstbestemming Artikel 24 Ten laste van de winst worden zodanige reserves gevormd als de Raad van Bestuur, onder goedkeuring van de Raad van Commissarissen, zal vaststellen. Het bedrag dat overblijft, staat ter beschikking van de Algemene Vergadering van Aandeelhouders.

Winstbestemming 2008 In overeenstemming met de statutaire regeling is van de winst van 47,8 miljoen een bedrag van 33,5 miljoen toegevoegd aan de overige reserves. Het restant van 14,3 miljoen is bij wijze van dividend in contanten aan de aandeelhouders uitgekeerd.

Voorstel tot winstbestemming 2009 Het nettoresultaat over 2009 bedraagt 15,5 miljoen. De vennootschap is voornemens over 2009 een dividend in contanten te betalen, groot 4,6 miljoen. Het restant van 10,9 miljoen zal worden toegevoegd aan de overige reserves.

83

Jaarverslag 2009

Duurzaam ondernemen

Accountantsverklaring

Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de in dit verslag op pagina 65 tot en met 81 opgenomen jaarrekening 2009 van TBI Holdings B.V. te Rotterdam bestaande uit de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2009 en de geconsolideerde en enkelvoudige winsten -verliesrekening over 2009 met de toelichting gecontroleerd. Verantwoordelijkheid van het bestuur De Raad van Bestuur van de vennootschap is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Deze verantwoordelijkheid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de vennootschap. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die het bestuur van de vennootschap heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Oordeel Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van TBI Holdings B.V. per 31 december 2009 en van het resultaat over 2009 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW.

Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instanties Op grond van de wettelijke verplichting ingevolge artikel 2:393 lid 5 onder f BW melden wij dat het jaarverslag, voorzover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening, zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW. Rotterdam, 10 maart 2010 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. P. Tieleman RA

84

TBI Holdings B.V.

Overzicht operationele structuur en statutaire directies TBI ondernemingen april 2010

TBI vastgoed Hevo B.V. directie: ir. E.R. van der Sluis MBA, ing. W.J.Th.A. van Boekel www.hevo.nl Synchroon B.V. directie: ir. A.J.H. van Breukelen, mr. J.H.A. Vaags www.synchroon.nl TBI Vastgoed B.V. directie: TBI Holdings B.V. www.tbi.nl Veldhoen + Company B.V. directie: ir. C.J.M. van Puijenbroek www.veldhoen.nl Blanxx B.V. directie: M.Bossers-Nabben www.blanxx.nl

Kanters Bouw en Vastgoed B.V. directie: R. Honig www.kantersbouw.nl Koopmans Bouwgroep B.V. directie: ir. H.C. Smit www.koopmans.nl MDB B.V. directie: J.H.S. Mulkens www.mdb.nl Voorbij Groep B.V. directie: ing. D. van Wagensveld MBA www.voorbij-groep.nl Voorbij Prefab Beton B.V. www.voorbij-prefabbeton.nl TBI Infra B.V. directie: ing. J. Luijten Mobilis B.V. directie: ing. J. Luijten, ir. M.O. Janknegt www.mobilis.nl

TBI bouw Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V. directie: ir. P.J. Heijboer, ing. Th.F.C. Jansen www.jpvaneesteren.nl

Voorbij Betonsystemen B.V. www.voorbij-betonsystemen.nl Voorbij Funderingstechniek B.V. www.voorbijfunderingstechniek.nl Voorbij Spantechniek B.V.

ERA Contour B.V. directie: ing. H. Homberg MBA, ing. R.P. van den Bergh, ing. J.P. van Zomeren www.eracontour.nl Hazenberg Bouw B.V. directie: ir. B.N.W. de Bont, ing. A.J.C.J. van de Loo, ing. S.J.F. de Wit www.hazenbergbouw.nl Korteweg Bouw B.V. www.kortewegbouw.nl Heijmerink Bouw B.V. directie: ing. H. van Keulen www.heijmerink.nl

TBI techniek Acto Informatisering B.V. directie: ir. J.G. van Noort www.acto.nl Alfen B.V. directie: ir. M. Roeleveld, ing. A.J.F. Dalmeijer www.alfen.nl Baas Groep B.V. directie: ir. C. de Korver, ir. A.Th.A.J. de Groot www.baasgroep.nl

Croon Elektrotechniek B.V. directie: ing. C. Smit, ing. L.B. Koek MBA www.croon.nl Eekels Elektrotechniek B.V. directie: ing. H. de Haan, ing. E.G.H. Scheltinga www.eekels.com Fri-Jado B.V. directie: drs. E.J. Bos, drs. ing. M.P.B.L.A. Wawrzyniak RI www.frijado.nl HVL B.V. directie: ir. J.M. Kuling, ing. C.W. Padmos, ir. W.G. Ram www.hvl.nl Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. directie: drs. J.M.H.R. Knubben, ir. J.C. Kattemölle, www.wolterendros.nl WTH Vloerverwarming B.V. directie: R.A. Heuperman, ing. R. Bastinck www.wth.nl


2008

2009


2.137

70

211 2 11 11

60

1.500 1.0 1.007 10 00 0 007 0 07 7

1.000

x 1 mln EUR

2006

x 1 mln EUR

2.000

2005

1.837 68,9 36,7 26,1

1.965 77,8 46,5 35,6

2.284 81,0 56,5 89,3

2.404 85,3 61,5 47,8

2.137 47,3 22,3 15,5


706,1 184,2 252,5 1,9

732,4 141,2 245,1 5,6

830,6 306,0 273,8 43,9

868,0 276,2 276,3 29,3

785,5 217,2 277,5 12,5

50

20

2005

2006

2007

2008

-32,5 149,2

75,2 132,0

40,2 167,0

-55,9 246,0

1.938 1.609

2.003 2.026

2.393 2.992

2.956 2.885

2.066 2.573

21,8 30,4 1,8 58,3

24,4 29,3 1,9 66,8

19,3 24,2 0,3 113,8

18,7 23,4 0,4 71,6

16,1 24,5 0,5 40,5

8.859 9.413

9.146 9.254

8.930 9.000


44,9 7,0 21,4 23,5

45,7 7,4 20,5 25,2

1.500

4.000

913 2006

2007

2008

3,9 32,6 33,0

2,0 17,3 31,8

0,7 5,6 35,3

2005

2009

Nettowerkkapitaal

1,16

1,21

1,35

1,31

2006

2007

2008




Synchroon B.V.

ERA Contour B.V.


Alfen B.V.

TBI Vastgoed B.V.

Hazenberg Bouw B.V.


Baas Groep B.V.



Korteweg Bouw B.V.


Blanxx B.V.*




2009

Orderportefeuille

2.500

20

-55,9

0

-20 -40

2.000

-100

1.000


0 2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009



Fri-Jado B.V.


MDB B.V.

Mobilis B.V.


TBI Infra B.V.


HVL B.V.







TBI Direct B.V.**

25

150 100

20 15 10 5 0,9 0

2005

2006

2007

2008

2005

2009

2006

2007

2008

2009

Solvabiliteit

Voorbij Groep B.V.

40


35,3

35 20

30 25 in %

15 10

7,6

5

15

TBI

10

TBI vastgoed

2006

2007

2008

2009



0 2005


20

5 0


30

50

in %


1.500



Baas B.V.

500

-80

25



2.573

60

1,32


3.000

80

0

Current ratio

6.279

0

x 1 mln EUR

1,8 14,6 33,5

TBI Techniek B.V.

2.000

0

16,6 7,2 15,7 0,9

1,0 7,6

TBI Bouw B.V.

Hevo B.V.

1.0 1.006 10 00 0 006 0 06 6

500

x 1 mln EUR

1,4 10,3 35,8

2,6 16,5

TBI techniek

2.421 2.42 2 24 421 4 42 21 21

200

2,5 14,7

TBI bouw

6.000

147 1 47

Liquide middelen

2,4 24,8

TBI vastgoed

8.930 202 2 02

2.066

2.000

250

2,0 13,5

2009

8.000 2.500


2008

10.000

-60

24,9 7,0 12,9 12,0

2007


x 1 mln EUR

9.164 9.389

2006

3.000

x 1 mln EUR

9.560 9.432

-10 -10,3 -10 10, 0,3 3 2005

2009

3.500

x 1 mln EUR

-81,7 173,9

12,6

-20

40



29,9 29 2 9 9,9 ,,9 9

-10 948

0

2005


TBI Holdings B.V.

30

0

500

1.000


22,3

40



april 2010

10



Begrippenlijst

80

2.500

2


Bedrijfsresultaat

Bedrijfsopbrengsten

2005

2006

2007

2008

2009



2008

2009


2.137

70

211 2 11 11

60

1.500 1.0 1.007 10 00 0 007 0 07 7

1.000

x 1 mln EUR

2006

x 1 mln EUR

2.000

2005

1.837 68,9 36,7 26,1

1.965 77,8 46,5 35,6

2.284 81,0 56,5 89,3

2.404 85,3 61,5 47,8

2.137 47,3 22,3 15,5


706,1 184,2 252,5 1,9

732,4 141,2 245,1 5,6

830,6 306,0 273,8 43,9

868,0 276,2 276,3 29,3

785,5 217,2 277,5 12,5

50

20

2005

2006

2007

2008

-32,5 149,2

75,2 132,0

40,2 167,0

-55,9 246,0

1.938 1.609

2.003 2.026

2.393 2.992

2.956 2.885

2.066 2.573

21,8 30,4 1,8 58,3

24,4 29,3 1,9 66,8

19,3 24,2 0,3 113,8

18,7 23,4 0,4 71,6

16,1 24,5 0,5 40,5

8.859 9.413

9.146 9.254

8.930 9.000


44,9 7,0 21,4 23,5

45,7 7,4 20,5 25,2

1.500

4.000

913 2006

2007

2008

3,9 32,6 33,0

2,0 17,3 31,8

0,7 5,6 35,3

2005

2009

Nettowerkkapitaal

1,16

1,21

1,35

1,31

2006

2007

2008




Synchroon B.V.

ERA Contour B.V.


Alfen B.V.

TBI Vastgoed B.V.

Hazenberg Bouw B.V.


Baas Groep B.V.



Korteweg Bouw B.V.


Blanxx B.V.*




2009

Orderportefeuille

2.500

20

-55,9

0

-20 -40

2.000

-100

1.000


0 2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009



Fri-Jado B.V.


MDB B.V.

Mobilis B.V.


TBI Infra B.V.


HVL B.V.







TBI Direct B.V.**

25

150 100

20 15 10 5 0,9 0

2005

2006

2007

2008

2005

2009

2006

2007

2008

2009

Solvabiliteit

Voorbij Groep B.V.

40


35,3

35 20

30 25 in %

15 10

7,6

5

15

TBI

10

TBI vastgoed

2006

2007

2008

2009



0 2005


20

5 0


30

50

in %


1.500



Baas B.V.

500

-80

25



2.573

60

1,32


3.000

80

0

Current ratio

6.279

0

x 1 mln EUR

1,8 14,6 33,5

TBI Techniek B.V.

2.000

0

16,6 7,2 15,7 0,9

1,0 7,6

TBI Bouw B.V.

Hevo B.V.

1.0 1.006 10 00 0 006 0 06 6

500

x 1 mln EUR

1,4 10,3 35,8

2,6 16,5

TBI techniek

2.421 2.42 2 24 421 4 42 21 21

200

2,5 14,7

TBI bouw

6.000

147 1 47

Liquide middelen

2,4 24,8

TBI vastgoed

8.930 202 2 02

2.066

2.000

250

2,0 13,5

2009

8.000 2.500


2008

10.000

-60

24,9 7,0 12,9 12,0

2007


x 1 mln EUR

9.164 9.389

2006

3.000

x 1 mln EUR

9.560 9.432

-10 -10,3 -10 10, 0,3 3 2005

2009

3.500

x 1 mln EUR

-81,7 173,9

12,6

-20

40



29,9 29 2 9 9,9 ,,9 9

-10 948

0

2005


TBI Holdings B.V.

30

0

500

1.000


22,3

40



april 2010

10



Begrippenlijst

80

2.500

2


Bedrijfsresultaat

Bedrijfsopbrengsten

2005

2006

2007

2008

2009



Begrippenlijst









%# ! #" #" !!" &" $$$! "

'

!""$ !#


Bezoekadres



Postadres



TBI Holdings B.V.

Colofon


Begrippenlijst









%# ! #" #" !!" &" $$$! "

'

!""$ !#


Bezoekadres



Postadres



TBI Holdings B.V.

Colofon

TBI Holdings B.V. Jaarverslag 2009 Duurzaam ondernemen. Jaarverslag Duurzaam ondernemen

Recommend Documents