Table des matières

Univ. Lille 3, NL S3 UE1 CM (Roland NOSKE)

p. 1


Université Lille 3 Néerlandais S3 UE1 CM de grammaire 2004-2005 Roland NOSKE

Voornaamwoorden (pronomina) Een terminologische opmerking vooraf

Inhoudsopgave/Table des matières Inleiding

Het zelfstandig naamwoord (le substantif) Semantische indelingen Morfologische en syntactische indelingen Het genus Inleiding De-woorden Vormcategrorieën Betekeniscategorieën Het-woorden Vormcategrorieën Betekeniscategorieën Mannelijke en vrouwelijke de-woorden Genitief en Datief Vooropgeplaatse genitief Nageplaatste genitief Datief Meervoudsvorming Inleiding Meervoud op -en Verandering van slotmedeklinker Verandering van de klinker of tweeklank (in de slotlettergreep) Meervoud op -s Meervoud op -eren Woorden op -man Leenwoorden

Het lidwoord (l’article) De lidwoorden van bepaaldheid en onbepaaldheid: gebruik in het algemeen De lidwoorden van bepaaldheid: bijzondere gebruikswijzen Afwezigheid van een lidwoord: bijzondere gebruikswijzen

p. 2

4 4 4 6 8 8 10 10 11 12 12 13 14 16 17 17 18 18 18 19 20 22 23 27 28 29 31 31 32 33

Het persoonlijk voornaamwoord Persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon Persoonlijke voornaamwoorden van de tweede persoon Onderwerps- en niet-onderwerpsvormen Persoonlijke voornaamwoorden met algemene referentie Het aanwijzend voornaamwoord Inleiding Het gebruik in het algemeen Bijzonderheden over het gebruik van niet-zelfstandig deze/die dit/dat Bijzonderheden over het gebruik van zelfstandig deze/die - dit/dat Buigingsvormen Het gebruik van gene en ginds(e) Het gebruik van degen, diegene, datgetne Het gebruik van zulk(e)/zo’n/zulk een en zulks Zelf Dergelijk(e) soortgelijk(e), dusdanig(e) zodanig(e) Van + aanwijzend element Het vragend voornaamwoord (pronom interrogatif) Inleiding De vormen Het gebruik van niet-zelfstandige vragende voornaamwoorden Het gebruik van welk(e) Het gebruik van wat voor (een) Het gebruik van zelfstandige vragende voornaamwoorden Het gebruik van wie Het gebruik van wat (watte)

Genitiefvormen en equivalenten Betrekkelijk voornaamwoord (pronom relatif) Inleiding De vormen deen het-antecedent Vormovereenkomst met het antecedent Het gebruik van het niet-zelfstandige betrekkelijk voornaamwoord welk(e) Het gebruik van de zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden Het gebruik van die Het gebruik van wie Het gebruik van welke

38 38 38 38 40 41 44 47 47 48 49 50 53 54 55 55 57 58 58 59 59 60 61 61 62 63 63 64 65 66 66 67 68 69 70 72 72 74 76


Het gebruik van dat Het gebruik van wat Het gebruik van hetwelk Het gebruik van hetgeen Adjectief (bijvoeglijk naamwoord) Algemene regels Attributieve positie Predicatieve positie Adjectieven in attributieve posite die nooit worden verbogen Adjectief +s Zelfstandig gebruik bepalend adverbium met adjectief Vorming van het adjectief. Samenstelling (composition) substantif + adjectief werkwoordstam +adjectief adjectief + adjectief bijwoord +deelwoord of adjectief andere combinaties Afleiding (dérivation) Afleiding door middel van een voorvoegsel (prefix) De voorvoegsels on-, niet-, non-, in, -a(n) De voorvoegsels aarts-, hyper-, oer-, super-, mega- en ultra-; door-, in-, overDe voorvoegsels anti- en proAndere voorvoegsels van uitheemse oorsprong Afleiding door middel van een achtervoegsel (suffix). De achtervoegsels -achtig, -ig en -erig Met een adjectief als grondwoord Met een substantief als grondwoord Met een werkwoordsstam als grondwoord De achtervoegsels -baar, -(e)lijk en -zaam Met een adjectief als grondwoord Met een substantief als grondwoord De achtervoegsels -s, -er, -isch en -iek Met persoonsnaam als grondwoord Met de naam van een dag, maand, seizoen of windstreek als grondwoord Met een geografische naam als grondwoord Met een van oorsprong uitheems substantief als grondwoord

p. 3


77 78 82 83 84 84 84 85 85 88 88 88 90 90 90 92 93 93 94 94 94 94 96 97 98 99 99 99 100 100 101 101 102 102 102 102 103 104

p. 4

Met een ander substantief als grondwoord Het achtervoegsel -en ter vorming van stofadjectieven Andere achtervoegsels

105 105 105

INLEIDING In deze tekst woorden belangrijke delen van de grammatica van het Nederlands behandeld. Achtereenvolgens worden behandeld: het substantief, het lidwoord, de voornaamwoorden, het adjectief. Deze onderwerpen worden echter niet in alle aspecten behandeld. Er zijn lacunes. De reden daarvan is dat in het onderwijs ter plekke (enseignement sur site) tot nu toe niet alle onderwerpen behandeld zijn. Een andere reden is dat bepaalde onderwerpen reeds voldoende in DEUG 1 zijn behandeld. Niet worden hier behandeld: het bezittelijk voornaamwoord (adjectif possessif), het wederkerend en wederkerig voornaamwoord (pronoms réfléchi et réciproque), bepaalde aspecten van het persoonlijk voornaamwoord (met name de vormen van de 1e persoon), de vorming van het substantief. Daarentegen wordt veel aandacht besteed aan de vorming van het adjectief.

ZELFSTANDIG NAAMWOORD OF SUBSTANTIEF A. Semantische indelingen §1 De substantieven kunnen semantisch op verschillende manieren ingedeeld (catégorisé) worden. De grenzen tussen de verschillende categorieën zijn niet altijd scherp te trekken. Een eerste indeling is die in substantieven die abstracte of concrete begrippen (notions) aanduiden (indiquent). Deze substantieven zelf noemen we kortheidshalve eveneens abstracte of concrete substantieven, respectievelijk abstracta of concreta. Tot de concreta rekenen we benamingen van mensen, dieren, dingen en stoffen, alsmede van denkbeeldige personen of zaken. Van de in de inleiding gegeven voorbeelden behoren hiertoe dus: Spa, Stella, Bokma, Omo en Vim. Tot de abstracte substantieven worden de benamingen gerekend van alles wat over het algemeen niet als zintuiglijk waarneembaar kan worden


p. 5

voorgesteld. Van de in de inleiding genoemde voorbeelden behoren hiertoe dus: Ford, Lockheed, Volvo en Volkswagen. Andere abstracte substantieven zijn bijv. val, duw, stand, vreugde, goedheid, haat, ligging, meter (als maataanduiding), lengte, prijs, duurte, temperatuur, koude. De concrete substantieven worden onderverdeeld in voorwerpsnamen, stofnamen en verzamelnamen. Voorwerpsnamen zijn weer te verdelen in persoonsnamen (namen van al dan niet denkbeeldige mensen, bijv. man, Jan, kabouter), diernamen (bijv. vogel) en zaaknamen (namen die geen mensen of dieren aanduiden, bijv. een Citroën, een Ford, een Fokker, een Lockheed, een colbert, Bokma, Bols bordeaux cognac. Stofnamen duiden iets aan wat naar vorm en hoeveelheid (quantité) niet afgebakend (délimité) is, bijv. water, bier, goud, beton, zeep, gas. Verzamelnamen zijn benamingen van een aantal gelijksoortige wezens of dingen die tezamen een eenheid vormen, bijv. groep, volk, kroost, vee, gebergte, archipel, postzegelverzameling, Alpen, Antillen. Het is niet gebruikelijk (usuel) de abstracte substantieven verder onder te verdelen, hoewel ook hier soortgelijke (du même type) onderscheidingen (distinctions) gemaakt zouden kunnen worden als bij de concrete (zie verderop in deze subparagraaf). Een indeling die door de tot nu toe genoemde heen loopt (qui découpe d’une autre manière), is die in soortnamen en eigennamen. Soortnamen onderscheiden de ene soort wezens of dingen van de andere. Eigennamen onderscheiden individuen van elkaar. Ze worden gewoonlijk met een hoofdletter geschreven; ze kunnen ook zonder bepaald lidwoord iemand of iets ‘identificeren’. Niet alles wat met een soortnaam kan worden aangeduid, kan ook met een eigennaam worden benoemd. Eigennamen komen vooral voor bij mensen, dieren, aardrijkskundige eenheden, schepen, vliegtuigen, gebouwen, hemellichamen, tijdsruimten, organisaties en instellingen. In de voorafgaande alinea's zijn de woorden met een hoofdletter voorbeelden van eigennamen; de woorden zonder hoofdletter zijn soortnamen. Ook bij abstracte substantieven komen eigennamen voor, bijv. namen van cultuurstromingen (Renaissance, romantiek), organisaties (Kredietbank, Vitesse) of tijdsruimten (Plioceen, april, donderdag). Opmerking 1

Volgens de geldende spellingsvoorschriften worden de namen van maanden en dagen met een kleine letter geschreven, evenals woorden als renaissance en romantiek; in het laatste geval wisselt het gebruik evenwel.


p. 6

De verschillende hierboven gegeven indelingen kunnen weergegeven (représenté) worden zoals in het volgende schema: Indeling van de substantieven CONCRETA

Voorwerpsnamen

Persoonsnamen Diernamen Zaaknamen

Soortnamen

Eigennamen

man, meisje, soldaat hond, kat, papegaai huis, stad, rivier

Jan, Sylvia, Vermeulen Bello, Minou, Lorre Veldzicht, Rotterdam, Rijn

Stofnamen

water, bier, beton, goud, zeep, gas

Verzamelnamen

kroost, vee, postzegelverzameling, gebergte, archipel

Alpen, Pyreneeën, Antillen

val, goedheid, lengte, voetbalclub, stroming, maand

Vitesse, romantiek, april

ABSTRACTA

B. Morfologische en syntactische indelingen §1 Een morfologische indeling van substantieven is die naar de meervoudsuitgangen (-en, -s, -eren, enzovoort). Een syntactische indeling is die naar het genus of grammaticaal geslacht. De substantieven kunnen naar hun combinatiemogelijkheid met een van de bepaalde lidwoorden, onderscheiden worden in deen het-woorden; in de eerste categorie is ten dele een onderverdeling in mannelijke en vrouwelijke substantieven te maken. §2a Een morfologisch-syntactische indeling is die in telbare en niet-telbare substantieven. Niet-telbare substantieven onderscheiden zich van telbare doordat ze alleen in het enkelvoud of alleen in het meervoud voorkomen. In het eerste geval worden ze singularia (enkelvoud: singulare) tantum genoemd; in het tweede geval pluralia (enkelvoud: plurale) tantum. §2b Pluralia tantum zijn meestal te beschouwen als verzamelnamen die een veelheid noemen waarbij men geen afzonderlijke eenheden onderscheidt. Voorbeelden: aanstalten (alleen in: aanstalten maken), bescheiden, chemicaliën, doeleinden, financiën, gebroeders, gezusters, hersenen, hurken (alleen in: op zijn hurken zitten), ingewanden, inkomsten, kosten, lurven (vrijwel alleen in: bij zijn lurven pakken), manen, mazelen, notulen, omstreken, onkosten, onlusten, paperassen, troebelen, waterpokken, watten.


p. 7

Het niet onderscheiden van afzonderlijke eenheden staat het aangeven van grotere of kleinere hoeveelheden (kwantificering) meestal niet in de weg, bijv.: (1) Er liggen hier nog heel wat bescheiden van mijn voorganger. (2) Deze maatregel betekent: meer paperassen, maar minder (on)kosten. (3) Er liggen altijd vooral veel ingewanden in de afvalemmer. Maar bijv. niet: (4) Wat heeft dat kind veel mazelen! <> Een bijzondere groep binnen de pluralia tantum vormen de (vooral aardrijkskundige) eigennamen in meervoudsvorm, die eveneens als verzamelnamen te beschouwen zijn, bijv. de Alpen, de Karpaten, de Hebriden, de Verenigde Staten; de Middeleeuwen, de Staten-Generaal §2c Singularia tantum kunnen niet alleen geen meervoudsvorm aannemen, maar ze kunnen ook niet gecombineerd worden met een bepaald hoofdtelwoord en alleen in bepaalde gevallen met het lidwoord een. Kwantificering met veel is in een aantal gevallen wel mogelijk. Vergelijk: (5a) Er lag zand in de kamer. (5b) Er lag veel zand in de kamer. (5c) Er lagen zanden in de kamer. <> (5d) Er lag één zand in de kamer. <> (5e) Er lag een zand in de kamer. <> Tot de singularia tantum behoren: eigennamen (voorzover geen pluralia tantum), behalve wanneer ze als soortnamen gebruikt worden, stofnamen (als zodanig gebruikt), abstracta die als stofnamen gebruikt worden, sommige verzamelnamen (bijv. vee, kroost, buit, politie, rommel) en voorts substantiveringen van werkwoorden als het huilen en afleidingen van werkwoorden met het voorvoegsel ge-, zoals het gehuil. De stofnamen, abstracta en verzamelnamen die tot deze categorie behoren, kunnen wel met het lidwoord een gecombineerd worden als ze van een nadere bepaling voorzien zijn. Voorbeelden: (6) (7) (8) (9) (10)

Dit is een wijn uit de Rhônestreek. Ze hebben daar een bier waar ik nog nooit van gehoord had. Dat was een vrijgevigheid die aanstekelijk werkte. Een fanatisme zoals hij aan de dag legt, kom je niet vaak tegen. Je kunt het rommel noemen, maar het is een heel kostbare rommel.


p. 8

Soms kunnen singularia tantum ook in het meervoud voorkomen. De betekenis is dan 'soorten van het genoemde'. De meervoudsvormen behoren soms tot bepaalde vaktalen: bieren en wijnen zullen voor de meeste taalgebruikers normale vormen zijn, alcoholen is alleen in gebruik bij chemici. Ook zijn er vaak idiomatische verschillen, bijvoorbeeld bij abstracta. Het meervoud van sport is normaal, bijv.: (11) Voetbal en hockey zijn totaal verschillende sporten. Dat van kunst komt onder meer voor in de verbinding de Schone Kunsten en in de vroegere benaming van het (Nederlandse) Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, maar is minder gewoon in de betekenis 'soort kunst, kunstvorm', bijv.: (12) Beeldhouwen en pottenbakken zijn totaal verschillende kunsten. Het meervoud van muziek bestaat niet: (13) Het werk van Bach en dat van Handel zijn totaal verschillende muzieken. <>

HET GENUS I. Inleiding -

(grammaticaal tegenover natuurlijk geslacht; twee of drie geslachten?, R.N.)

§1 Het genus (meervoud: genera) of grammaticaal geslacht (ook wel: woordgeslacht) is een eigenschap van substantieven die bepalend is voor de (vorm van de) lidwoorden, adjectieven en de meeste voornaamwoorden waarmee een enkelvoudig substantief in combinatie optreedt of waardoor het vervangen kan worden. Het gemakkelijkst is dit te demonstreren aan de bepaalde lidwoorden. Het overgrote deel van de substantieven is ófwel alleen met de ófwel alleen met het te combineren. Zo is alleen de ezel en niet het ezel, maar alleen het paard en niet de paard mogelijk. Het belangrijkste genusonderscheid tussen substantieven noemen we dan ook dat tussen 'de -woorden' (zoals ezel) en ‘het-woorden’ (zoals paard). Vanuit dit standpunt bezien kan men dan ook zeggen dat het Nederlands een tweegenerasysteem heeft. Naar de-woorden wordt bijv. verwezen met de zelfstandige voornaamwoorden hij, zij, deze en die; ze worden gecombineerd met de bijvoeglijke voornaamwoorden onze en welke en meestal met verbogen adjectieven (vormen op -e) , bijv.


p. 9

de koppige ezel, een koppige ezel Naar het-woorden wordt bijv. verwezen met de zelfstandige voornaamwoorden het, dit en dat; ze worden gecombineerd met de bijvoeglijke voornaamwoorden ons en welk en volgens bepaalde regels met verbogen of niet-verbogen adjectieven (vormen op -e of zonder deze uitgang) , bijv. het mooie paard, maar een mooi paard. §2 Het is van belang hier te wijzen op het principiële verschil tussen grammaticaal geslacht en natuurlijk geslacht, dat mensen en dieren in mannelijke en vrouwelijke wezens onderscheidt. Het natuurlijk geslacht kan te merken zijn bij de voornaamwoordelijke aanduiding. Zo blijkt uit die aanduiding bij het staatshoofd in een zin als (1) dat men het over een vrouwelijk staatshoofd heeft: (1) Stel dat het staatshoofd hier op bezoek komt, dan moeten we haar toch waardig kunnen ontvangen. Dat er, wat betreft de keuze van het lidwoord, geen verband bestaat tussen natuurlijk geslacht en grammaticaal geslacht, blijkt uit het feit dat levende wezens ook aangeduid worden door het-woorden: het meisje, het moedertje, het kind, het staatshoofd, het jongetje, het paard en het varken. Voorts worden zowel levende wezens als zaken aangeduid door de-woorden: de koning, de slager, de bruid, de kip, de stoel, de geest, de adem, de bank, de pen. Interessant is in dit verband de verdeling bij namen voor het vee. Meestal is de algemene benaming een het-woord, evenals de naam voor het (!) jong; er bestaan afzonderlijke de-woorden voor de volwassen mannelijke en vrouwelijke dieren: het rund - het kalf het paard - het veulen het schaap - het lam het hoen - het kuiken het varken/zwijn - de big

de stier - de koe de hengst - de merrie de ram - de ooi de haan - de hen/de kip de beer - de zeug

§3 De de-woorden worden, ook als ze geen levende wezens aanduiden, in de geschreven taal ook wel onderscheiden in mannelijke en vrouwelijke woorden, respectievelijk masculina en feminina. (De het-woorden worden onzijdig (neutrum) genoemd.) Vanuit dit standpunt bezien (vergelijk §1) kan men dus zeggen dat het Nederlands een driegenerasysteem heeft. Ook in de gesproken taal, zij het slechts sporadisch in het noorden, maar algemeen in het zuidelijke deel van het taalgebied, waar de dialecten een driegenera-


p. 10

systeem hebben, wordt dat onderscheid gemaakt. De Woordenlijst Nederlandse taal [1995] en de verklarende woordenboeken geven informatie over het genus van individuele woorden. Het bedoelde onderscheid is alleen van belang voor de verwijzing door middel van persoonlijke en bezittelijke (en in beperkte mate vragende en betrekkelijke) voornaamwoorden, de zogenaamde voornaamwoordelijke aanduiding. Naar mannelijke substantieven wordt verwezen met de voornaamwoorden hij, ie, zijn, z'n, wiens, naar vrouwelijke met zij, ze, haar, (d)'r, wier. (Opmerking In ouder Nederlands kwam het verschil tussen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig genus ook tot uiting in de vorm van de woorden in genitief en datief. In archaïsche taal en vaste uitdrukkingen zijn hier nog resten van overgebleven. Zo zijn genitieven op -s en datieven op -e (bijv. ’s konings, des huizes, ten tijde, van harte) vormen van mannelijke en onzijdige substantieven; vrouwelijke substantieven ondergingen in genitief en datief in het algemeen geen vormverandering (bijv. de dag der wraak (naast wraak kwam wrake voor, maar ook buiten genitief en datief), in dier voege).

II. DE-WOORDEN A. Vormcategorieën Substantieven die tot de volgende vormcategorieën behoren, zijn meestal dewoorden. [1] Afleidingen van een werkwoordsstam zonder toevoegsel, al dan niet met klinker- en soms medeklinkerverandering; Voorbeelden van deze categorie zijn: de aankoop, afvoer, duik, duw, groei, haat, inzet, koop, opbloei, overval, roep, stoot, uitbouw, val; band, gift, greep, inbraak, inbreuk, opstand, sprong, worp. Niet alle substantieven die vormelijke overeenkomst vertonen met een werkwoordsstam, zijn echter de-woorden. Zo staat het deel naast het werkwoord delen, het misbruik naast misbruiken en het werk naast werken (maar: de arbeid naast arbeiden). Voor werkwoordsstammen met de voorvoegsels be-, ge-, ont- en ver- zie , categorie [3]. [2] Woorden die eindigen op een van de volgende achtervoegsels: -de of -te, bijv. de liefde, de kunde; de begeerte, de lengte (voor substantieven die zowel het achtervoegsel -te als het voorvoegsel ge- hebben, zie , categorie [5]); -heid, bijv. de goedheid, de schoonheid, de waarheid; -ij, bijv. de bakkerij, de maatschappij, de plagerij; -ing, bijv. de bevrijding, de regering, de vergroting;


p. 11


p. 12

-nis, bijv. de begrafenis, de duisternis, de kennis (maar: het/de getuigenis; het/de vuilnis); -st (na werkwoordsstammen), bijv. de gunst, de komst, de winst.

[2] Diernamen (soortnamen);

[3] Woorden van vreemde herkomst die eindigen op: -ade, -ide, -ode, -ude, bijv. de brigade, de rollade, de telefonade; de genocide, de piramide (maar: het/de insecticide); de episode, de periode; de etude, de prelude; -age, bijv. de bagage, de lekkage, de garage (maar: het percentage; het personage, het promillage; het/de voltage); -esse, bijv. de accuratesse, de delicatesse, de finesse; -ica, bijv. de cybernetica, de ethica, de fysica; -ie, bijv. de biologie, de chirurgie, de traditie; -iek, (bij abstracta), bijv. de muziek, de neerlandistiek, de politiek; -ine, bijv. de cabine, de discipline, de vaseline; -iteit, bijv. de elektriciteit, de kwantiteit, de rariteit; -ose, bijv. de diagnose, de metamorfose, de osmose; -sis, -tis, -xis, bijv. de basis, de crisis; de bronchitis, de clematis; de profylaxis, de syntaxis; -suur, -tuur, bijv. de censuur, de dressuur; de cultuur, de natuur (maar: het avontuur, het garnituur, het/de creatuur); -theek, bijv. de apotheek, de bibliotheek, de discotheek; -yse, bijv. de analyse, de dialyse, de hypofyse.

Als uitzonderingen zijn te noemen de benamingen voor het vee ( het rund, het kalf, enz. ) en verder de of het kameleon en de/het welp.

B. Betekeniscategorieën

Voorbeelden zijn: de leeuw, hond, slang, papegaai, snoek, mier

[3] Andere betekeniscategorieën: • • • • • •

namen van bloemen, bijv. de roos, de lelie, de narcis; namen van bomen, bijv. de beuk, de berk, de eik; namen van vruchten, bijv. de appel, de kers, de pruim; de namen van de jaargetijden: de lente, de zomer, de herfst, de winter; namen van cijfers, getallen, klanken, letters en muzieknoten, bijv. de twee, de 37 (bijv. ter aanduiding van een bus), de a, de x, de fis, de do; namen van muziekinstrumenten, bijv. de fluit, de klarinet, de piano, de trompet, de viool (namen van klavierinstrumenten - behalve de piano - zijn alleen of bij voorkeur onzijdig: het clavichord(ium), het harmonium, het klavier, het orgel, het spinet, het/de klavecimbel ).

III. HET-WOORDEN A. Vormcategorieën Substantieven die tot de volgende vormcategorieën behoren, zijn het-woorden. [1] Alle verkleinwoorden (diminutifs, R.N.); Voorbeelden zijn: het mannetje, het poesje, het kopje.

Substantieven uit de volgende betekeniscategorieën zijn meestal de-woorden. [1] Persoonsnamen (soortnamen); Voorbeelden zijn: de vader, moeder, broer, tante, leerling, molenaar, violist, naaister, onderwijzeres Als uitzonderingen zijn te vermelden: het kind, dat beide geslachten kan aanduiden; het jongmens, dat een mannelijke persoon aanduidt; het mens, het wicht en het wijf , die vrouwen aanduiden. Daarentegen is de mens ('homo sapiens') een de-woord, dat een niet-verbogen onbepaald voornaamwoord voor zich heeft: ieder mens, elk mens.

[2] Woorden die eindigen op een van de volgende achtervoegsels: -asme, bijv. het enthousiasme, het pleonasme, het sarcasme; -isme, bijv. het idealisme, het realisme, het socialisme; -ment, bijv. het instrument, het pierement, het testament; -sel, bijv. het achtervoegsel, het stelsel, het verzinsel (maar: het/de deksel, de/het stijfsel); in een aantal de-woorden is -sel geen achtervoegsel, bijv. de bussel, de diesel, de dissel, de gesel, de kansel, de mossel, de oksel, de wissel; en woorden van Latijnse afkomst op: -um, bijv. het centrum, het gymnasium, het referendum (maar: de datum, de geranium, de petroleum, de/het opium).


p. 13

[3] Afleidingen van een werkwoordsstam zonder toevoegsel (al dan niet met klinker- en/of medeklinkerverandering), beginnend met de voorvoegsels be-, ge-, ont- of ver- (vergelijk , categorie [1]); Voorbeelden van deze categorie zijn: het begin, berouw, bestuur, geloof, genot, geval, onthaal, ontslag, ontwerp, verband, verhoor, verzet. Uitzonderingen zijn onder andere: de verbouw, de verhuur, de verkoop (meestal uitgesproken als vèrkoop, niet met sjwa). [4] Afleidingen van een werkwoordsstam met het voorvoegsel ge-; Voorbeelden: het geblaf, gedoe, gejuich, geloop, gerace, geschrijf, gezeur. [5] Woorden die afgeleid zijn van substantieven met het voorvoegsel geen het achtervoegsel -te en verzamelnaam zijn; Voorbeelden: het gebeente, geboomte, geraamte, (on)gedierte. Woorden met het voorvoegsel geen eindigend op -te die geen afleidingen van substantieven en/of geen verzamelnamen zijn, sluiten zich soms bij de genoemde categorie aan (het gedeelte, het gehalte, het gehemelte (ook: het verhemelte), het gevaarte); de-woorden zijn echter onder andere geboorte, gedaante, gedachte, gelofte, gemeente, gestalte, gewoonte. [6] Als substantief gebruikte woorden die tot andere woordsoorten behoren en als geheel gesubstantiveerde groepen; Voorbeelden zijn: het schrijven, het eten, het racen, het besprokene, het wit (van een ei), het leuke (daarvan), het (eigen) ik, het mijn en dijn, het waarom, het voor en tegen, het (aarzelende) 'als', het (onverbiddelijke) 'nee', het Wien Neerlands Bloed, het Sesam-open-u. Namen van personen en van cijfers en getallen zijn echter altijd de-woorden (de katholiek, de blinde, de twee, de 37).

B. Betekeniscategorieën Tot de het-woorden behoren onder andere: •

namen van windrichtingen, bijv.: het noorden, het oosten, het zuidwesten;


• • • •

p. 14

namen van metalen, bijv. het goud, het ijzer, het zilver; namen van talen (in ruime zin), bijv. het Chinees, het Deens, het Gents, het Nederlands, het slang, het Basic; namen van sporten en spelen, bijv. het bridge, het hockey, het scrabble, het voetbal, het waterpolo; namen van landen en steden, wat blijkt bij het gebruik van een nadere bepaling, bijv. het Nederland van voor de oorlog, het prachtige Gent

IV. MANNELIJKE EN VROUWELIJKE DE-WOORDEN §1 Wat de verdeling van de de-woorden in mannelijke en vrouwelijke substantieven betreft, is er een duidelijk verschil tussen de twee delen van het Nederlandse taalgebied die we ruwweg kunnen aanduiden als de noordelijke en de zuidelijke helft. Verder bestaat er een niet onbelangrijk verschil tussen gesproken en geschreven taal. Bovendien zijn er generatieverschillen. §2 Alleen ten aanzien van de persoonsnamen bestaat er overeenstemming tussen alle taalgebruikers. Namen van mannelijke personen (bijv. vader, koning, leraar) zijn mannelijke, namen van vrouwelijke personen (bijv. moeder, koningin, lerares ) zijn vrouwelijke substantieven. Een apart geval vormen persoonsnamen als deugniet, gids, leerling, persoon, baby, arts, dokter, minister, zelfstandig gebruikte adjectieven als arme, blinde, zieke en zelfstandig gebruikte deelwoorden als beklaagde, gewonde, verdachte. Dergelijke woorden kunnen zowel mannen als vrouwen aanduiden. Ze worden daarom gemeenslachtige (of gemeenkunnige of commune) substantieven genoemd. Deze substantieven worden als mannelijk, respectievelijk als vrouwelijk behandeld, naargelang van het geslacht van de aangeduide personen. Zo kunnen bijvoorbeeld naast elkaar gebruikt worden: (1a) De getuige mag binnenkomen; hij kan nu zijn verklaring afleggen. (1b) De getuige mag binnenkomen; zij kan nu haar verklaring afleggen. §3 Ten aanzien van de diernamen is het gebruik in noord en zuid, zeker in gesproken taal, verschillend. In het noorden worden deze substantieven in het algemeen alleen als vrouwelijk behandeld als de spreker zich het geslacht van het dier duidelijk bewust is of dit om een of andere reden expliciet wil aangeven. Zo kunnen naast elkaar voorkomen:


p. 15

(2) De poes is de hele dag in de weer met haar jongen. (3) Zie je die koe? Hij staat net met zijn kop naar deze kant. In het zuiden komen zowel mannelijke als vrouwelijke diernamen voor en de vrouwelijke worden als vrouwelijk behandeld, ook als het niet de bedoeling is het natuurlijk geslacht aan te geven, bijv.: (4) Als je die muis niet kunt vangen, vreet ze vannacht het laatste stukje op. §4 Ten aanzien van de-woorden die geen personen of dieren aanduiden geldt het volgende. In de gesproken taal worden deze woorden in het noorden vrij algemeen als mannelijk behandeld; in de geschreven taal worden in het noorden een aantal, met name formeel gekenmerkte, substantieven ook wel als vrouwelijk behandeld. Dat zijn hoofdzakelijk de woorden op -de/-te, -heid, -ij, ing, -nis en -st, en bepaalde woorden van vreemde herkomst (voorzover geen het-woorden), alsook de de-woorden op -schap. In het zuidelijke deel van het taalgebied, waar de dialecten een driegenerasysteem hebben, worden ook in de gesproken taal een aantal van deze de-woorden, zelfs zonder dat de vorm daar aanleiding toe geeft, als vrouwelijk behandeld. §5 Het verschil in de behandeling van de-woorden als mannelijke of vrouwelijke substantieven dat tussen het noordelijk en zuidelijk gedeelte van het Nederlandse taalgebied bestaat, kan worden beschouwd als variatie binnen de standaardtaal. Van de volgende zinsparen - waarvan telkens het eerste tot het noordelijke, het tweede tot het zuidelijke taalgebruik behoort - kan dus niet één van beide als regionaal bestempeld worden: (5a) Als de tafel in de weg staat, schuif ’m dan maar opzij. (5b) Als de tafel in de weg staat, schuif ze dan maar opzij. (6a) Waar heb ik die pan gelaten? O ja, hij staat op de vensterbank. (6b) Waar heb ik die pan gelaten? O ja, ze staat op de vensterbank. (7a) Hoe vind je die peer? Ik vind ’m erg lekker. (7b) Hoe vind je die peer? Ik vind ze erg lekker. Wel regionaal is de tendentie, die in het noorden in afnemende mate voorkomt, om stofnamen in het algemeen als vrouwelijke substantieven te behandelen, ook als ze in de Woordenlijst en in de meeste zuidelijke dialecten mannelijk zijn. Voorbeelden: (8)

De turf wil niet branden: ze is te nat.


p. 16

(9)

Die wijn is te koud: ze moet eerst nog wat op temperatuur komen. (10) Wat doe je met die vis: stoof je ze of bak je ze? Overigens lijkt het zuidelijke driegenerasysteem te evolueren in de richting van het noordelijke tweegenerasysteem. Bij de vervanging van het dialect door de standaardtaal verdwijnt namelijk het ‘genusgevoel’, dat de basis vormt van het driegenerasysteem. Deze ontwikkeling is in het algemeen bij jongeren verder voortgeschreden dan bij ouderen. §6 Naast het in §1 t/m §5 beschreven verwijzingssysteem bestaan er in bepaalde gevallen andere manieren van verwijzen. In plaats van de persoonlijke voornaamwoorden hij en zij/ze kan men vaak het aanwijzend voornaamwoord die gebruiken, dat naar mannelijke én vrouwelijke substantieven kan verwijzen. Bij twijfel omtrent het genus van een woord kan dit als vermijdingsstrategie dienen. Deze manier van verwijzen is echter niet altijd mogelijk. Naar verzamelnamen, die als woord enkelvoudige substantieven zijn maar meerdere personen of zaken aanduiden, kan dikwijls verwezen worden met meervoudige voornaamwoorden (persoonlijke, aanwijzende en betrekkelijke voornaamwoorden; bezittelijke voornaamwoorden). Ook deze manier van verwijzen kan dienen om een eventueel genusprobleem te ontwijken. Vooral meervoudige bezittelijke voornaamwoorden verdienen soms zelfs de voorkeur boven enkelvoudige. Een ander verschijnsel dat zich bij verzamelnamen voordoet, is de tendentie, vooral in geschreven taal, om vrouwelijke enkelvoudige (vooral bezittelijke) voornaamwoorden te gebruiken voor alle substantieven zonder onderscheid (dus ook het -woorden en mannelijke de-woorden). Deze manier van verwijzen wordt nog niet algemeen als correct beschouwd. §2 Veel woorden kunnen tot meer dan één van de hierboven onderscheiden categorieën behoren. (....) (DE OVERBLIJFSELEN VAN)

GENITIEF EN DATIEF

Het substantief kent in beperkte mate een vorm op -s of -en, die genitief genoemd wordt en – afgezien van het gebruik in tijdsbepalingen – te omschrijven is door een voorzetselconstituent met van (bijv. vaders hoed = de hoed van vader).


p. 17

Een dergelijke genitief is altijd deel van een naamwoordelijke constituent en kan vóór of na het kernwoord daarvan staan; we spreken van een voor- of nageplaatste genitief.

Voorgeplaatste genitief Afgezien van vaste uitdrukkingen komt een voorgeplaatste genitief op -s in de standaardtaal alleen voor bij eigennamen en bij sommige soortnamen die als aanspreking gebruikt kunnen worden. De soortnamen kunnen eventueel door een bezittelijk voornaamwoord, maar niet door andere woorden, voorafgegaan worden. Voorbeelden: Henks fiets, Vondels drama’s, Amsterdams havens en grachten, (mijn) vaders vergaderwoede, (jouw) tantes overheerlijke gebakjes, dominees doordringende stem. Bij namen die al op s eindigen treedt samenval van de beide s’en op, bijv. Mies’ pop. (Opmerking (R.N.): hierin verschilt het Nederlands van het Engels, waarin ook achter gewone zelfstandige naamwoorden (substantieven) een genitief-s geplaatst kan worden, zoals in bijv. the nation’s capital.)

Deze voorgeplaatste genitief komt meer in geschreven dan in gesproken taal voor. Tot de informele taal behoort de constructie met een bezittelijk voornaamwoord zoals Henk z’n fiets. Verder kan altijd een van-bepaling gebruikt worden (de fiets van Henk). In formeel-archaïsche taal kan een genitief ook bij andere substantieven dan de bovengenoemde optreden; er komen vormen op -s en op -en voor. De genitief van het substantief kan voorafgegaan worden door een lidwoord in de genitief; de vorm des wordt meestal door ' s vervangen. Voorbeelden: ’s mans principes, ’s konings wapenrok, ’s mensen lust is ’s mensen leven. Sommige vaste uitdrukkingen kunnen tot de standaardtaal gerekend worden, bijv. ’s werelds loop; ’s lands wijs, ’s lands eer . Incidenteel kan een dergelijke genitief ook in andere als niet-archaïsch te beschouwen combinaties gebruikt worden, bijv. ’s lands grootste kruidenier...

Nageplaatste genitief Afgezien van sommige vaste uitdrukkingen behoren nageplaatste genitieven tot de archaïsche taalsfeer. Tot de vaste uitdrukkingen kunnen bijv. gerekend worden: de heer des huizes, de plaats des onheils, de tand des tijds.


p. 18

Als formeel-archaïsch zijn bijv. te beschouwen: de geest des twijfels, het pad des levens, de zegen des Allerhoogsten. Opmerking Een oude buigings-s komt ook voor na gesubstantiveerde infinitieven in de constructie tot... toe als aanduiding van een bereikte maat, graad of hoeveelheid, bijv. tot vervelens toe, tot bloedens toe, tot barstens toe.

Datief Het substantief kent in zeer beperkte mate een vorm op -e, die datief genoemd wordt en alleen voorkomt in vaste uitdrukkingen. Als zodanig zijn bijv. te beschouwen: in den beginne, in koelen bloede, om den brode, heden ten dage, van (ganser) harte, uit hoofde van, van goeden huize, ten huize van, ten enen male, bij monde van, ten onrechte, te bestemder plaatse, met voorbedachten rade, te rade gaan bij, ten tijde van, te allen tijde, met dien verstande Conclusie (R.N.): alleen de genitief-s na namen en sommige soortnamen die als aanspreekvorm gebruikt kunnen worden, is productief. Andere genitief- en datiefvormen bestaan in het hedendaagse Nederlands alleen in vaste uitdrukkingen.

MEERVOUDSVORMING Inleiding De meervoudsvorming bij substantieven geschiedt in het algemeen door middel van uitgangen (désinences, R.N.). De meest voorkomende zijn -en en -s. Verder bestaat de meervoudsuitgang -eren, kan het tweede lid van samenstellingen op -man veranderd worden in -lieden, -lui en -mensen, en worden er bij niet oorspronkelijk Nederlandse woorden wel meervoudsuitgangen gebruikt die aan andere talen ontleend zijn (bijv. -a bij woorden op -um, -i bij woorden op -us, enz.). Een niet onaanzienlijk aantal substantieven kan meer dan één meervoudsuitgang hebben, al dan niet met betekenis- of stijlverschil. De behandeling van de meervoudsvorming is als volgt opgedeeld: het meervoud op -en; het meervoud op -s; de kleinere categorieën; de substantieven met meer dan één meervoudsuitgang, waarvan er overigens om praktische redenen ook enkele vermeld worden in de andere subparagrafen. Bij deze laatste substantieven wordt de meervoudsvorm die geacht kan worden het meest voor te komen, voorop geplaatst (bijv. ‘artikelen/artikels’ tegenover ‘zondaars/zondaren’); is het onduidelijk welke meervoudsvorm het meest


p. 19

voorkomt, dan worden de vormen verbonden door of (bijv. ‘assurantiën of assurantie’). Er worden in wat volgt enkele regels voor de meervoudsvorming vermeld en enkele lijsten van substantieven met bepaalde meervoudsuitgangen gegeven. Sterker nog dan bij het genus geldt hier echter dat de regels maar een klein gedeelte van de substantivische woordvoorraad dekken en dat de lijsten niet volledig kunnen zijn.

Meervoud op -en §1 (De ce paragraphe, il faut apprendre les catégories indiquées par une flèche (==>), R.N.):

==> De overgrote meerderheid van de Nederlandse substantieven heeft een meervoud op -en. Deze uitgang wordt in de standaardtaal doorgaans uitgesproken als een sjwa (fonetisch teken: [], R.N); vóór een klinker dikwijls als sjwa + n. De uitspraak als sjwa + n in alle mogelijke posities is ofwel als een geografisch bepaalde variant (die met name in het noordoostelijke deel van Nederland voorkomt) ofwel als ‘leesuitspraak’ (of spellingsuitspraak) te beschouwen. Bij woorden die eindigen op een korte klinker gevolgd door één medeklinker moet bij regelmatige meervoudsvorming rekening gehouden worden met de spellingsregel die verdubbeling voorschrijft van de letter waardoor de volgende medeklinker wordt weergegeven. De korte klinkers treffen we aan in de woorden kam, mes, pil, hok en put. De meervoudsvormen hiervan zijn kammen, messen, pillen, hokken en putten. Bij woorden die eindigen op één medeklinker, voorafgegaan door een van de klinkers die voorkomen in de woorden paal, keel, boom en fuut (lange klinkers genoemd), moet bij regelmatige meervoudsvorming rekening gehouden worden met de spellingsregel die voorschrijft dat de klinkers die in een gesloten lettergreep (eindigend op een medeklinker) met tweemaal dezelfde letter geschreven worden, in een open lettergreep (eindigend op een klinker) met éénmaal deze letter worden gespeld. De genoemde woorden hebben dus in het meervoud de vorm palen, kelen, bomen en futen.

§2 Tot de woorden die een meervoud op -en krijgen, behoren: • ==> de woorden die eindigen op een tweeklank of een -ee (in oorspronkelijk Nederlandse woorden), bijv.: galei - galeien, bij - bijen, mouw - mouwen, klauw - klauwen, ui - uien, haai - haaien, kooi - kooien, boei - boeien, leeuw - leeuwen, kieuw - kieuwen, zwaluw - zwaluwen; zee - zeeën, twee - tweeën. Bij woorden die op -ei, -ui of -ee eindigen, treedt vóór de uitgang -en in de uitspraak een j-klank op. (Vergelijk hiermee de meervouden van koe en vlo, waarbij deze overgangsklank als i gespeld wordt, evenals het meervoud van woorden op -u en -eu.)


p. 20

• ==> de woorden die op een van de volgende achtervoegsels eindigen: -ant, bijv. notulanten; -dom, bijv. rijkdommen; -ent, bijv. opponenten; -erik, bijv. stommeriken; -es, bijv. prinsessen; -heid (met verandering van klinker), bijv. bijzonderheden; -ij, bijv. maatschappijen; -iaan (-aan), bijv. Italianen, Dominicanen; -iet, bijv. travestieten; -in, bijv. boerinnen; -ing, bijv. woningen; -ist, bijv. violisten; -iteit, bijv. calamiteiten; -ling (-eling), bijv. leerlingen, dorpelingen; -nis (-enis), bijv. hindernissen, beeltenissen; -schap, bijv. wetenschappen; -theek, bijv. apotheken, bibliotheken; alsmede de meeste substantieven die eindigen op: -iek, bijv. fabrieken, republieken, rubrieken; • ==> gesubstantiveerde adjectieven , bijv.: (een) geheim - geheimen, (een) intellectueel - intellectuelen, (een) periodiek periodieken • ==> zeer veel (andere) woorden die eindigen op een medeklinker. Bij de substantieven die op een medeklinker uitgaan kunnen zich twee verschijnselen voordoen: verandering van de slotmedeklinker en verandering van de klinker of tweeklank (in de slotlettergreep).

Verandering van de slotmedeklinker Bij een vrij groot aantal woorden verandert de stemloos gesproken slotmedeklinker in de overeenkomstige stemhebbende, die in het Nederlands niet aan het eind van een woord of lettergreep kan voorkomen vanwege de regel van de zogenaamde finale verscherping (= dévoisement final, R.N.) De betrokken medeklinkers zijn de klanken die in de onderstaande woorden door de gecursiveerde letters worden weergegeven:


STEMLOOS fier sier pal tal lachen

p. 21

STEMHEBBEND vier zier bal dal vlaggen

(Bij de k, die in oorspronkelijk Nederlandse woorden geen stemhebbende pendant heeft (afgezien van assimilatieverschijnselen), kan het hier bedoelde verschijnsel zich niet voordoen.) Bij de ch blijft de stemloze klank in het meervoud behouden als de enkelvoudsvorm met ch gespeld wordt. Dit is alleen het geval bij enkele leenwoorden (patriarch - patriarchen, Tsjech - Tsjechen); de weinige oorspronkelijke Nederlandse woorden op -ch (bijv. lach, gejuich, kuch) komen niet of nauwelijks in het meervoud voor. In alle overige gevallen wordt de slotmedeklinker stemhebbend; zowel de stemloze medeklinker van het enkelvoud als de stemhebbende van het meervoud worden met een g gespeld, bijv. rug - ruggen, vraag - vragen, wieg - wiegen. Bij de p en de t (d.w.z. de plofklanken (plosives (ou occlusives)), R.N.) komen zowel meervoudsvormen met stemloze als met stemhebbende medeklinkers frequent voor. Evenals bij ch/g is de meervoudsvorming af te leiden uit de spelling van het enkelvoud: eindigt het woord in de spelling op -p of -t, dan blijft de stemloze medeklinker behouden, eindigt het in de spelling op -b of -d, dan wordt de medeklinker in het meervoud stemhebbend. Vergelijk: klep - kleppen knop - knoppen lap - lappen kat - katten krant - kranten staart - staarten

maar: web - webben maar: rob - robben maar: kwab - kwabben maar: pad - padden (‘dier’) maar: mand - manden maar: paard - paarden.

Bij woorden op -f en -s is het niet mogelijk de meervoudsvorm af te leiden uit de spelling van het enkelvoudige woord, omdat op het einde van een woord of lettergreep geen v of z gespeld wordt. Voor de woorden op -f kan als regel gegeven worden dat de slotmedeklinker stemhebbend wordt na een lange klinker, een tweeklank en de medeklinkers l en r, terwijl de stemloze slotmedeklinker behouden blijft na een korte klinker, en de medeklinker m. Voorbeelden: schaaf - schaven, neef - neven, brief - brieven, kloof - kloven, gleuf gleuven, proef - proeven, bedrijf - bedrijven, kluif - kluiven, golf - golven,


p. 22

korf - korven, straf - straffen, bef - beffen, rif - riffen, (‘klip’), stof - stoffen, juf - juffen, nimf - nimfen, triomf - triomfen. De stemloze medeklinker blijft echter behouden in: • ==> leenwoorden op -graaf, bijv.: fotograaf - fotografen, paragraaf - paragrafen, telegraaf - telegrafen, maar niet bij: burggraaf - burggraven, loopgraaf - loopgraven; •

==> leenwoorden op -soof, bijv.: filosoof - filosofen, theosoof - theosofen;

•

enkele andere woorden, bijv.: elf (‘geest’) - elfen, paraaf - parafen

==> Voor de woorden op -s kan als regel gegeven worden dat de slotmedeklinker stemhebbend wordt na een lange klinker, een tweeklank en de medeklinkers l, m, n en r, terwijl de stemloze slotmedeklinker behouden blijft na een korte klinker of een andere stemloze medeklinker. Voorbeelden: baas - bazen, mees - mezen, kies - kiezen, doos - dozen, neus - neuzen, kroes - kroezen, prijs - prijzen, sluis - sluizen, hals - halzen, pels - pelzen, gems gemzen, lens - lenzen, laars - laarzen, bas - bassen, mes - messen, vis vissen, vos - vossen, lus - lussen, plaats - plaatsen, reeks - reeksen Er zijn echter vrij veel woorden die volgens deze regel een meervoud met -zzouden moeten krijgen, maar toch (ook) een meervoud met -s- hebben. De voornaamste zijn: balans - balansen, concours - concoursen, dans - dansen, diocees diocesen, eis - eisen, forens - forensen of forenzen, impuls - impulsen, kaars - kaarsen, kans - kansen, kers - kersen, kikvors - kikvorsen, koers - koersen, kous - kousen, krans - kransen, lans - lansen, mars - marsen, mens mensen, ons - onsen of onzen, paus - pausen, plons - plonsen of plonzen, pols - polsen, prins - prinsen, Pruis - Pruisen, saus - sausen/sauzen, schans - schansen, spons - sponzen/sponsen, stimulans - stimulansen, tendens tendensen, trans - transen, wals - walsen, wens - wensen, zeis - zeisen. (A l’examen, il faut pouvoir en énumérer quelques-uns, à titre d’exemple, R.N.)

Verandering van de klinker of tweeklank (in de slotlettergreep)


p. 23

Bij een aantal substantieven vindt verandering van de klinker of tweeklank (bij meerlettergrepige woorden: in de slotlettergreep) plaats. De klanken die aan verandering onderhevig zijn, zijn de korte klinkers a, e, i en o en de tweeklank ei; ze resulteren in de lange klinkers aa, ee en oo. De volgende gevallen doen zich voor (met de enkele en dubbele lettertekens worden respectievelijk de korte en lange klinkers bedoeld, niet de feitelijke spelling in de betrokken woorden): • a wordt aa (in uitspraak, R.N.) in: bad - baden, bedrag - bedragen, blad - blad(er)en, blaren , dag - dagen, dak - daken, dal - dalen, gat - gaten, gelag - gelagen, glas - glazen, graf graven, pad - paden (‘weg’), slag - slagen, staf - staven, vat - vaten, verdrag - verdragen, maar: handvat - handvatten, hoewel veelal ook handvaten gezegd wordt; • a wordt ee in: stad - steden; • e wordt ee (in uitspraak, R.N.) in: bevel - bevelen, gebed - gebeden, gebrek - gebreken, gen - genen, spel spelen, weg - wegen; • ei wordt ee (in uitspraak, R.N.); het achtervoegsel -heid verandert in het meervoud altijd in -heden, bijv.: bijzonderheid - bijzonderheden, kleinigheid - kleinigheden, moeilijkheid moeilijkheden; • i wordt ee in: • lid - leden, rif - reven (‘strook zeil’), schip - schepen, smid - smeden, spit spitten/speten (‘puntige staaf’); • o wordt oo (in uitspraak, R.N.) in: gebod - geboden, god - goden, hertog - hertogen, hof - hoven, hol - holen, kot - kotten/koten, lot - loten, oorlog - oorlogen, schot - schoten ('schieten'), slot - sloten, verbod - verboden, verlof - verloven (Pour chacune de ces catégories, l faut pouvoir en énumérer quelques-unes des exemples, R.N.)

Opmerking: De hierboven beschreven klinkerverandering doet zich ook voor bij een aantal verkleinwoorden, bijv. blaadje, gaatje].

Meervoud op -s


p. 24

Bij de woorden met een meervoud op -s kunnen we de volgende categorieën onderscheiden (Il faut apprendre les catégories indiquées par une flèche (==>), R.N.): ==> [1] Woorden die in het enkelvoud eindigen op onbeklemtoond -el, -em, -en of -er, bijv.: lepel - lepels, zegel - zegels; bloesem - bloesems, bodem - bodems; keuken keukens, molen - molens; emmer - emmers. Veel van deze woorden kunnen echter ook een meervoud op -en hebben, hetzij zonder betekenisverschil (categorie [4] hetzij met betekenisverschil. [2] Een beperkt aantal oorspronkelijk Nederlandse persoonsnamen, die soms ook een meervoud op -en kunnen hebben: broer - broers, bruidegom - bruidegoms, knecht - knechten/knechts, kok koks, maat - maten/maats, oom - ooms, zoon - zonen of zoons. ==> [3] Woorden met de Nederlandse achtervoegsels: -aar, bijv. metselaar - metselaars; schakelaar - schakelaars; -aard, bijv. grijsaard - grijsaards; -er, bijv. wijzer - wijzers; werker - werkers; -erd, bijv. dikkerd - dikkerds; -je en varianten (-(e)tje, -kje, -pje), dat wil zeggen alle verkleinwoorden, bijv. huisje - huisjes, beestje - beestjes; boompje - boompjes; -ster, bijv. werkster - werksters; -sel, bijv. deksel - deksels; -te, bijv. ruimte - ruimtes; gewoonte - gewoontes; ==>woorden met de volgende achtervoegsels, afkomstig uit andere talen: -age, bijv. personage - personages; lekkage - lekkages; -e, bijv. studente - studentes; assistente - assistentes; -ette, bijv. brunette - brunettes; diskette - diskettes; -eur, bijv. amateur - amateurs; intermitteur - intermitteurs; -ier, bijv. portier - portiers; winkelier - winkeliers; -trice, bijv. directrice - directrices; ==>evenals enkele leenwoorden met de (niet-productieve) achtervoegsels: -ine, bijv. blondine - blondines; -oir, bijv. reservoir - reservoirs. Opmerking. Wat de vrouwelijke persoonsnamen op -e betreft, vindt meervoudsvorming slechts in een aantal gevallen plaats door middel van aanhechting van -s, vooral bij woorden die eindigen op -ante, -ente en -iste: collectantes,


p. 25

surveillantes, assistentes, studentes, logopedistes, telefonistes, typistes. Ook is gebruikelijk: echtgenotes. Normaal is in de meeste andere gevallen een omschrijving als: vrouwelijke biologen/leerlingen, enzovoort.

Er zijn slechts weinig uitzonderingen, met name:


p. 26

- parfums, perron - perrons, restaurant - restaurants, roman - romans, tank - tanks, trottoir - trottoirs, truc - trucs (Opm. In het Frans zelf gaat het natuurlijk om een spellings-s, die in het Frans niet wordt uitgesproken, maar in het Nederlands wel. R.N.)

administrateur - administrateurs/administrateuren, assuradeur assuradeuren/ assuradeurs, directeur - directeuren/directeurs, redacteur redacteuren/ redacteurs, superieur - superieuren; Arabier - Arabieren, officier - officieren/ officiers

In het bijzonder ontleningen van min of meer recente datum hebben in de regel alleen een s-meervoud, bijv.:

Vermelding verdient nog dat zaaknamen op -ier, in tegenstelling tot de persoonsnamen en dus in afwijking van de algemene tendentie, hun meervoud met -en vormen, bijv. banieren, formulieren, klavieren, papieren, populieren, rivieren, scharnieren.

Van de overige woorden die tot de categorie leenwoorden behoren daarentegen, hebben er tamelijk veel toch ook of uitsluitend een meervoudsvorm op -en, bijv.:

==>[4] Substantieven (meestal leenwoorden) die in het enkelvoud op een klinker eindigen, behalve: -ee in oorspronkelijk Nederlandse woorden (bijv. zee - zeeën), -ie (alleen indien ook -ie gespeld, bijv. kolonie (categorie [1])) en sjwa (bijv. gemeente (categorie [3])); voorbeelden: firma - firma’s; café - cafés, dominee - dominees; ski - ski’s, etui - etuis; jockey - jockeys; auto - auto’s, bureau - bureaus; taptoe - taptoes; paraplu parapl’s; milieu - milieus Er zijn slechts enkele uitzonderingen, bijv.: individu - individuen/individu’s, residu - residu’s of residuen, revenu revenuen/ revenu’s; keu (‘biljartstok’) - keus/keuen, reu - reuen

boetiek - boetieks, compactdisc - compactdiscs, lipstick - lipsticks, mountainbike - mountainbikes, set - sets, shirt - shirts

adjudant - adjudanten, admiraal - admiraals/admiralen, concours concours/concoursen, duel - duels/duellen, grammofoon - grammofoons/ grammofonen, karamel - karamels/karamellen, sergeant - sergeanten/ sergeants, soldaat - soldaten, tram - trams/trammen. Bij de meeste woorden op -foon overweegt het meervoud op -s: mobilofoon - mobilofoons, portofoon - portofoons . Als bijzondere subcategorie zijn hier te vermelden de persoonsnamen op -oor. Hier is het meervoud op -s regel (een uitzondering hierop vormt echter het als bijnaam voor Antwerpenaars gebruikte: sinjoor - sinjoren). Voorbeelden: cargadoor -cargadoors, majoor -majoors, stukadoor -stukadoors.

Een aantal leenwoorden die in de spelling op een medeklinker eindigen, vertonen in de uitspraak soms een klinker. Doorslaggevend is dan de uitspraak van de laatste klinker (dus niet de spelling). Een meervoud op -s hebben derhalve ook:

Bij deze leenwoorden zijn er vele die op een s-klank, respectievelijk een sjklank of een dzj-klank eindigen. In het meervoud verschijnt een -s voorafgegaan door een sjwa in de uitspraak. De spelling is in overeenstemming met de grondtaal (Engels of Frans). Voorbeelden:

depot - depots; chalet - chalets; ayatollah - ayatollahs; chassis - chassis; pince-nez - pince-nez (ook de laatste twee gevallen in het meervoud uitgesproken met een s aan het slot).

caprice - caprices, race - races; broche - broches, douche - douches; cottage - cottages, lounge - lounges.

==> [5] Veel leenwoorden (meestal uit het Engels of het Frans) die in het enkelvoud op een medeklinker eindigen en in de taal van herkomst een smeervoud hebben; voorbeelden: accountant - accountants, chef - chefs, cheque - cheques, club - clubs, film films, generaal - generaals, kolonel - kolonels, luitenant - luitenants, parfum

==>[6] Namen van letters en acroniemen, behalve als ze op een s-klank eindigen (dan krijgen ze de meervoudsuitgang -en); voorbeelden: a’s, b’s, g’s; bv’s, cao’s, cd’s, pc’s, pl’s (= patrouilleleiders); ahob’s (= automatische halve overwegbomen), aki’s (= automatische knipperlichtinstallaties); maar: s’en, x’en; P.S.’en, hts’en.


p. 27

Naast f’s, l’s, m’s, n’s, r’s is echter ook mogelijk: f’en, l’en, m’en, n’en en r’en. [7] Familienamen wanneer daarmee een groep van meerdere leden van een familie of geslacht wordt aangeduid, bijv.: de Buyls, de Van Dijks, de De Groots, de Van Mechelens, de Mollevangers, de Stutterheims, de Veres; de Oranjes. Bij namen op -e, -en of -er is een s-meervoud de enige mogelijkheid, bij sommige andere namen kan ook een en-meervoud gebruikt worden, bijv. de Van Dijken, de Kleinen. Namen die op een s-klank eindigen daarentegen, krijgen over het algemeen een meervoud op -en, bijv. de Dibbetsen, de Eversen, de Jordensen, de Merckxen, de Smuldersen, de Swertsen. [8] Enkele van infinitieven gevormde substantieven, bijv.: de onderkomens, de optredens [9] Bepaalde categorieën leenwoorden, die naast de -s een vreemde meervoudsuitgang kunnen krijgen ( collega’s, examens, museums, enz.), (te weten: collegae, examina, musea, R.N.)

Meervoud op -eren §1 ==> De volgende woorden hebben een meervoud op -eren (uitgesproken met twee keer een sjwa), in sommige gevallen naast een andere uitgang: ==>been: beenderen/benen (‘bot’) - benen (andere betekenissen); ==>blad: bladeren/bladen/blaren (‘boomblad’) - bladen (andere betekenissen); ==>ei: eieren; ==>gelid: gelederen; ==>gemoed: gemoederen; ==>goed: goederen; hoen: hoenderen; ==>kalf: kalveren; ==>kind: kinderen; kleed: kleren / klederen (formeel (archaïsch)) (‘kledingstuk’) - kleden (‘vloerkleed’); ==>lam: lammeren; ==>lied: liederen;


p. 28

rad: raderen; ==>rund: runderen; ==>volk: volken/volkeren. Afgezien van de uitgang zijn nog de volgende opmerkingen te maken: • het meervoud van been en hoen bevat een d; • het meervoud van blad, rad en gelid vertoont klinkerverandering; • bij gelid/gelederen, gemoed/gemoederen, goed/goederen, kind/kinderen, kleed/klederen en kleden, lied/liederen, rad/raderen, rund/ runderen is steeds de finale verscherping van de slotmedeklinker in het enkelvoud in het meervoud verdwenen ten gunste van het stemhebbende correlaat; bij kalf/kalveren is het stemhebbende correlaat ook in de spelling (v versus f) zichtbaar. §2 Regionaal komen meervoudsvormen op -ers voor, met name in eiers, hoenders, kinders, runders. In de informele taal treffen we kinders en hoenders ook wel buiten het regionale taalgebruik aan. (N.B. -er was een meervoudsmorfeem dat op een bepaald moment niet meer productief was (het bestaat nog steeds in het Duits). Vervolgens werd het niet meer door de taalgebruikers als meervoudsmorfeem herkend. Daarom hebben de taalgebruikers er een tweede, productief, meervoudsmorfeem achter gezet, -en in het geval van kinderen, -s in het geval van kinders. R.N.)

Woorden op -man Bij persoonsnamen op -man kan in het meervoud -man vervangen worden door -lieden, -lui, -mannen en -mensen (een enkele keer door -mans). De volgende woorden eindigen in het meervoud volgens de woordenboeken altijd op -lieden: edelman, krijgsman, landman, raadsman, weidman. Veel andere woorden (die meestal, maar niet altijd, beroepen aanduiden) kunnen op -lieden en op -lui eindigen, bijv.: akkerman, ambachtsman, baggerman, bootsman, buitenman, burgerman, buurman, handelsman, handwerksman, kooiman, koopman, (scheeps)timmerman, schieman, sjouwerman, speelman, (stads)werkman, stuurman, tuinman, vakman, varensman, veerman, voerman, zakenman, zeeman, zegsman. Van deze uitgangen wordt -lieden stilistisch hoger gewaardeerd dan -lui. De vorm op -lieden is in het algemeen formeel te noemen en heeft soms zelfs een


p. 29


p. 30

Leenwoorden (mots d’emprunt, R.N.)

uitgesproken archaïsch karakter. De vorm op -lui heeft echter in de moderne standaardtaal soms (niet altijd) een wat geringschattende gevoelswaarde (vergelijk: vooraanstaande zakenlieden en louche zakenlui; de grote kooplieden uit de zeventiende eeuw en marktkooplui; burgers en buitenlui). In een vaste uitdrukking als de beste stuurlui staan aan wal komt alleen de vorm -lui voor; als beroepsaanduiding verdient stuurlieden de voorkeur. In het algemeen kan gezegd worden dat zowel -lieden als -lui in het hedendaagse Nederlands minder gebruikt worden dan vroeger, zeker in gesproken taal. Een groot aantal woorden, die meestal geen beroepsaanduiding zijn of modernere beroepen aanduiden, hebben een meervoud op -mannen, soms naast andere vormen. De voornaamste zijn:

§1 Bij leenwoorden worden soms meervoudsuitgangen gebruikt uit de taal waaraan de woorden ontleend zijn, dikwijls naast Nederlandse uitgangen. In het merendeel van de gevallen gaat het om Latijnse woorden, of Griekse woorden die via het Latijn tot ons zijn gekomen. De voornaamste categorieën van (Grieks-)Latijnse leenwoorden zijn die op:

barman, bewindsman (meestal: -lieden), Bosjesman (ook: -mans), boeman, brandweerman, (ook: -lieden/-lui), bruggeman (ook: -lieden), cameraman, (ook: -lieden), dronkeman, hoofdman (ook: -lieden), ijscoman, jongeman, kantoorman (ook: -lieden/-lui), kiesman, kikvorsman, krantenman, leenman, leidsman, (meestal: -lieden), medicijnman, melkman, muzelman, Noorman, olieman, ombudsman (ook: -lieden), onderwijsman, opperman, (ook: -lieden/-lui), orgelman, partijman, politieman, sandwichman, schillenman, spoorwegman, sportsman (ook: -lieden/-lui), staatsman, (meestal: -lieden), stroman, stuntman, vakbondsman, vakman (ook: -lieden/-lui), vertrouwensman (ook: -lieden), verzetsman (ook: -lieden), voorman (ook: -lieden), vuilnisman, weerman, wetenschapsman, wildeman, (‘woestaard’),

Bij woorden die niet aan de klassieke talen ontleend zijn, zoals aria, opera, poema, veranda, zijn alleen de meervouden aria’s enz. mogelijk.

Een vorm die in de moderne taal opgang maakt, is die op -mensen, vooral bij substantieven die geen beroep aanduiden of dit meer in algemene zin doen. Deze meervoudsvorm kan zowel op mannelijke als op vrouwelijke personen betrekking hebben. Mogelijk zijn bijv. (naast andere vormen, zoals hierboven vermeld): buitenmensen, burgermensen, handelsmensen, kantoormensen, krantenmensen, onderwijsmensen, partijmensen, politiemensen spoorwegmensen, sportmensen, vakbondsmensen, vakmensen, verzetsmensen, werkmensen, wetenschapsmensen, zakenmensen. Ten slotte kunnen nog vermeld worden de meervouden van Engelsman - Engelsen, Fransman - Fransen, Geldersman - Geldersen/ Gelderslui; hopman - hoplieden/hopmans ; en de niet-persoonsnamen: kaaiman - kaaimannen/kaaimans, pieterman - pietermannen, sneeuwman sneeuwmannen, wildeman (in de wapenkunde) - wildemans.

-a: Het gaat hier onder meer om oorspronkelijk Latijnse woorden die de uitgang -ae (prononcé [e] ou [aj], R.N.) kunnen krijgen (naast -’s), bijv. alumna alumnae, collega - collega's/collegae; liquida - liquidae. Verder kunnen oorspronkelijk Griekse woorden op -ma naast -a’s de uitgang ata krijgen, bijv. dogma - dogma’s/dogmata, emblema - emblema’s/emblemata, lemma - lemmata/lemma’s, trauma - trauma’s/traumata.

-e: In enkele gevallen komt een meervoud op -ia voor, bijv. personalia (plurale tantum), plurale - pluralia, singulare - singularia, universale - universalia. -ex/-ix: Hier komt een meervoud op -ices voor, naast het Nederlandse -en, bijv. codex - codices, index - indexen/indices, matrix - matrices/matrixen. Als meervoud van rectrix is mogelijk rectrixen of rectrices (in dit geval uitgesproken zoals in directrices). -is: De uitgang -is wordt veranderd in -es of er wordt een Nederlandse vorm op -issen gebruikt, bijv. basis - bases/basissen, crisis - crises/crisissen, dosis doses/dosissen. -men: De Nederlandse meervoudsuitgang -s is gebruikelijker dan de vervanging van -men door -mina, bij examen - examens/examina, specimen specimens/specimina, tentamen - tentamens/tentamina. Maar wel uitsluitend een meervoud op -mina hebben bijv.: (pro)nomen - (pro)nomina, volumen volumina. De plantennaam cyclamen heeft als meervoud cyclamens. -um: De uitgang -um wordt veranderd in -a, ofwel van een -s voorzien; in veel gevallen komen beide vormen voor, bijv. centrum - centra/centrums, gymnasium - gymnasia/gymnasiums, museum - musea/museums; met een verschil in betekenis: criterium - criteria (‘beginsel’, ‘maatstaf’), criterium criteriums/criteria (wielerwedstrijd). In strijd met de regel worden dubbele meervoudsvormen als musea’s en podia’s aangetroffen.


p. 31

Namen van planten en bloemen op -um hebben uitsluitend -s, bijv. anthurium anthuriums, geranium - geraniums. -us: Hier moeten drie subcategorieën onderscheiden worden: • Woorden die hun uitgang in het meervoud veranderen in -era of -ora. Het zijn een zeer beperkt aantal het-woorden, bijv. genus - genera, tempus - tempora. • Woorden die hun uitgang in het meervoud veranderen in -i; soms komt -ussen voor. Het zijn de -woorden: een vrij groot aantal mannelijke persoonsnamen en een enkele zaaknaam. Voorbeelden van persoonsnamen zijn: alumnus - alumni, doctorandus - doctorandi/doctorandussen, promovendus - promovendi. Als regel krijgen persoonsnamen op -icus altijd -i, bijv.: chemicus - chemici, criticus - critici, diabeticus - diabetici, historicus - historici, informaticus - informatici, romanticus - romantici. Een uitzondering vormt practicus: naast het meervoud practici is ook practicussen mogelijk. Een voorbeeld van een zaaknaam is catalogus - catalogi/ catalogussen. • Woorden die in het meervoud alleen op -ussen kunnen uitgaan. Het zijn deen het-woorden, meestal zaaknamen. Voorbeelden: circus - circussen, cursus cursussen, krokus - krokussen, prospectus - prospectussen, rebus - rebussen, virus - virussen. In vaktalen worden de Grieks-Latijnse meervoudsuitgangen meer gebruikt dan in de standaardtaal.


p. 32

HET LIDWOORD De lidwoorden van bepaaldheid en onbepaaldheid: gebruik in het algemeen §1 Voor de verbindbaarheid van de lidwoorden met substantieven geldt in het algemeen het volgende: •

• •

de wordt gebruikt bij meervoudige substantieven en bij de-woorden in het enkelvoud, de mannen (de-woord in het meervoud), de paarden (het-woord in het meervoud), de man (mannelijk de-woord in het enkelvoud), de vrouw (vrouwelijk de -woord in het enkelvoud) ; het wordt gebruikt bij enkelvoudige het-woorden, bijv.: het paard, het huis; een wordt gebruikt bij telbare substantieven in het enkelvoud, bijv.: een man, een vrouw, een paard, een huis.

§2 De lidwoorden van bepaaldheid (of kortweg bepaalde lidwoorden, R.N) leiden in het algemeen een bepaalde naamwoordelijke constituent in, bijv.: (1) De man van Heleen komt ons ophalen. (2) Het huis dat je daar ziet is van mijn broer.

§2 Bij woorden van Italiaanse herkomst op -o wordt deze klinker in het meervoud soms veranderd in -i; daarnaast komt een gewoon s-meervoud voor, wat meestal de voorkeur heeft en soms de enige mogelijkheid is. Voorbeelden:

Het lidwoord de kan daarnaast ook een generieke naamwoordelijke constituent inleiden, bijv.:

concerto - concerti/ concerto’s, porto - porto’s/porti, saldo - saldi/saldo’s, solo - solo’s/soli, tempo - tempo’s/tempi, cello - cello’s, salto - salto’s, salvo - salvo’s, torso - torso’s.

Het lidwoord van onbepaaldheid (een) (of onbepaald lidwoord, R.N.) leidt in het algemeen een onbepaalde naamwoordelijke constituent in, bijv.:

Het woord collo heeft het meervoud colli; daarnaast erkennen de woordenboeken ook een enkelvoudsvorm colli met als meervoud colli’s.

Het lidwoord een kan ook een categoriale naamwoordelijke constituent inleiden, bijv.:

§3 Verder worden incidenteel in bepaalde contexten wel meervoudsvormen uit andere talen gebruikt. Zo zal men in een boek over de voormalige Sovjet-Unie bijv. de vorm bolsjeviki kunnen aantreffen, in een boek over Israël het meervoud kibboetsim, enzovoort. Normaal is lunches als meervoud van lunch.

(3) De zebra is gestreept.

(4) Er staat een paard in de wei.

(5) Een zebra heeft strepen. Het lidwoord een wordt niet gebruikt bij niet-telbare substantieven en bij telbare substantieven in het meervoud (zie §1 hierboven). Dat betekent dus dat onbepaalde en categoriale naamwoordelijke constituenten met een dergelijk substantief als kern, geen lidwoord hebben, bijv.: (6) We hebben hout gekocht. (7) Zebra’s zijn gestreept.


p. 33


p. 34

(Notez ici le contraste avec le français, qui de sert dans ces cas de l’article partitif (du, de la, des) R.N.)

In bepaalde kernachtige formuleringen wordt meestal geen lidwoord gebruikt. Het gaat hier met name om:

De lidwoorden van bepaaldheid: bijzondere gebruikswijzen.

bevelen, bijv.:

Beklemtoond lidwoord De combinatie ‘beklemtoond lidwoord + substantief’ betekent ‘de persoon of zaak bij uitstek’. Voorbeelden: (1) Hij is dé man voor dat werk. (2) Dat is hét adres voor Franse kaas.

Distributief gebruik Bij sommige substantieven kan een bepaald lidwoord gebruikt worden met distributieve betekenis (‘ieder, elk’). Voorbeelden: (1) De benzine kost straks weer achtendertig frank de liter. (2) De benzine kost nog steeds één gulden vijfennegentig per liter. (3) Voor die meloenen betaal je twee gulden het stuk. (4) Hij krijgt een vergoeding van vijftig cent de kilometer. Bij substantieven die een tijdsduur noemen (uur, dag, week, enz.) wordt het lidwoord voorafgegaan door om. Als na het lidwoord een telwoord groter dan één wordt gebruikt, is de betekenis 'na verloop van iedere twee, drie, enz. van de genoemde tijdseenheden'. Als synoniem van om de twee wordt om de/het andere met een enkelvoudig substantief gebruikt, zodat om de andere week (= om de twee weken) de betekenis heeft van ‘na verloop van twee weken’, ‘éénmaal in de twee weken’. De betekenis van om de/het zonder telwoord is niet altijd duidelijk. Bij kleinere tijdseenheden is de betekenis vrijwel altijd 'na verloop van één eenheid', zodat de zin: Ten slotte kan nog vermeld worden dat ook bij andere substantieven het bepaald lidwoord wel eens distributief gebruikt wordt, bijv.: (5)

We moesten de man een tientje betalen. ('ieder van ons moest een tientje betalen')

Afwezigheid van een lidwoord: bijzondere gebruikswijzen (uniquement les cas où le néerlandais se comporte différemment par rapport au français sont traités ici, R.N)

In kernachtige formuleringen

(1) (2)

Hoed af! Handen omhoog!

(...)

Bij substantieven met ‘unieke referentie’ 1 Het lidwoord is dikwijls afwezig bij substantieven met zogenaamde unieke referentie. Hieronder wordt verstaan dat een substantief, al dan niet in combinatie met een of meer andere woorden, één welbepaald exemplaar (persoon of zaak) van een categorie aanduidt, dat dus ondubbelzinnig geïdentificeerd kan worden. Er zijn vijf gevallen te onderscheiden: [1] substantieven met een eigennaam, [2] substantieven met een letter en/of een nummer, [3] verwantschapsnamen, [4] substantieven voorafgegaan door bepaalde adjectieven en [5] enkele andere substantieven. [1] Substantieven met een eigennaam, in de volgende gevallen • benamingen van rangen binnen een hiërarchie, bijv.: militair (Notez le contraste avec le français !) luitenant Van Dam, generaal McArthur (Notez le contraste avec le français!) religieus (Notez le contraste avec le français!) kapelaan Oedekerke, paus Gregorius iii, broeder Karel, kardinaal Suenens, moeder Teresa, ayatollah Khomeiny titels, bijv.: (Notez le contraste avec le français!) doctorandus Sterk, sjeik Ali, prinses Juliana, freule de Goncourt, baron Casier • aanspreekwoorden (waaronder ook beroepsaanduidingen), bijv.: meneer/mevrouw/jongeheer/mejuffrouw Verdonk, kameraad Andropov, professor Michels, notaris Declerck • aanduidingen van beroepen of functies die niet als aanspreekwoord gebruikt worden (vooral in journalistieke stijl), (Notez le contraste avec le français!) bijv.: accountant Derksen, boer Devos, doelman Pfaff, apotheker Douma, wetenschappelijk medewerker Houtsma, minister Winsemius, trainer Michels, makelaar in huizen Wubbels;


p. 35

• sommige verwantschapsnamen: tante Jeanne, oom Paul [2] Substantieven met een letter en/of nummer; In gevallen als: gevangene 1078B, agent 007, dossier X53, kamer 17, rijksweg A43, tram/bus/lijn 6, bladzijde 23 , wordt het lidwoord minder gebruikt naarmate de verbinding meer in het taalgebruik van alledag voorkomt. In zeer gangbare verbindingen (zie de voorbeelden (4) en (5a)) moet het lidwoord zelfs weggelaten worden. In het meervoud is het gebruik van het lidwoord de in de zojuist genoemde gevallen wel verplicht (vergelijk de (a) - en (b) -zinnen hieronder met elkaar). Voorbeelden zijn: (2a) In (het) dossier X53 is hierover niets te vinden. (2b) In de dossiers X53 en X54 is hierover niets te vinden. (3) (De) rijksweg A43 zal niet worden doorgetrokken. (4) De halte van lijn 6 is opgeheven. (5a) Dat staat op bladzij 23. (5b) Dat staat op de bladzijden 23 en 27. [3] Verwantschapsnamen De verwantschapsnamen (groot)vader en (groot)moeder (en variaties ervan zoals papa, opa, moeke, enz.), in mindere mate oom en tante, en in nog mindere mate neef en nicht, komen wanneer ze voor familieleden van de spreker gebruikt worden zonder lidwoord voor. Voorbeelden: (6) Vader heeft ons gevraagd stil te zijn. (7) Ik heb een cadeautje voor tante. (8) Wat is oma toch lief! Buiten dit familieverband worden normaal lidwoorden gebruikt, bijv.: (9) De vader van Piet heeft een nieuwe auto gekocht. (10) Treesje heeft een nieuwe mama gekregen. [4] Substantieven voorafgegaan door bepaalde adjectieven; In formele taal wordt het lidwoord soms weggelaten voor substantieven die voorafgegaan worden door adjectieven als bedoeld(e), (boven)genoemd(e), (laatst)vermeld(e), enz. Voorbeelden: (11) Bovengenoemd artikel bevat veel onjuistheden.


p. 36

(12) De verzekering onder vermeld polisnummer is ingegaan op 1 januari 1983. (13) Genoemde heren hebben de benoeming aanvaard. [5] Andere substantieven; Door woorden als beschuldigde, beklaagde, verdachte, verdediger; ondergetekende, schrijver (dezes); burgemeester en wethouders/schepenen kan in een concrete situatie (de situatie in de rechtbank, de schrijfsituatie, enz.) één welbepaalde persoon of een groep welbepaalde personen worden aangeduid. Het lidwoord van bepaaldheid kan dan in formele taal afwezig zijn. Voorbeelden: (14) Beschuldigde ontkent het verhaal van de heer Peters met grote stelligheid. (15) Ondergetekende verklaart hierbij akkoord te gaan met het voorstel. (16) Verdediger voert aan dat verdachte op de avond van de moord niet de controle had over zijn geestelijke vermogens. (17) Burgemeester en Wethouders verwierpen het door de Centrale Overheid naar voren gebrachte bezuinigingsplan voor de gemeente.

Bij substantieven die kinderspelen of muziekinstrumenten aanduiden Bij kinderspelen worden veelal substantieven als verkleinwoord en zonder lidwoord gebruikt, zowel als lijdend voorwerp van spelen als in andere verbindingen. Voorbeelden: vader-en-moedertje / doktertje / verstoppertje / tikkertje / ziekenhuisje spelen; pootje baden, touwtje springen, paardje rijden Bij namen van muziekinstrumenten is er een duidelijk onderscheid tussen nietreferentiële substantieven ((a)-zinnen) en substantieven die een concreet muziekinstrument aanduiden ((b)-zinnen). Alleen in het eerste geval komen substantieven zonder lidwoord voor. Voorbeelden: (1a) (1b) (2a) (2b)

Hij speelt piano en orgel. Hij speelt in de kerk op het orgel. Sonate voor cello en piano. In die sonate werd de cello steeds overstemd door de piano.


p. 37


p. 38

VOORNAAMWOORDEN (PRONOMINA) Een terminologische opmerking vooraf Een voornaamwoord kan in het Nederlands een naamwoord (dus zelfstandig (substantif) of bijvoeglijk (adjectif) vervangen. Het heeft dus een bredere betekenis dan het Franse ‘pronom’. Voorbeeld: een aanwijzend (demonstratief) voornaamwoord kan zelfstandig en niet-zelfstandig worden gebruikt. Wanner het zelfstandig wordt gebruikt is de vertaling: pronom démonstratif. Wanner het niet-zelfstandig wordt gebruikt is de vertaling: adjectif démonstratif. Het Nederlandse bezittelijk voornaamwoord wordt vertaald als adjectif possessif (tenzij zelfstandig gebruikt).

Het persoonlijk voornaamwoord (pronom personnel) Het persoonlijk voor naamwoord is al uitgebreid in DEUG 1 behandeld. Daarom volgen hier alleen aanvullende opmerkingen.

Persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon:

enkelvoud mannelijk vrouwelijk onzijdig meervoud mannelijk/ onzijdig vrouwelijk

onderwerpsvorm vol gereduceerd hij ie,die zij ze – het, ’t zij ze zij

ze

niet-onderwerpsvorm vol gereduceerd hem ’m haar ’r, – het, ’t hen, hun ze hen, hun, (haar)

ze (’r, d’r)

ie en die: Als gereduceerde onderwerpsvormen van het mannelijk enkelvoud komen ie en die voor, maar alleen onmiddellijk na een persoonsvorm of onmiddellijk na het inleidende woord van een bijzin (bijv. loopt ie, dat ie). De vorm die kan door assimilatie in de uitspraak tie worden (bijv. Waar is tie, Wat gaf tie). In sommige gevallen is niet te bepalen met welke vorm we te maken hebben. Zo is dattie als uitspraak van dat hij te analyseren als dat ie of dat tie = dat die. Voorzover het verschil tussen ie en die wel te bepalen is (bijv. in zal hij uitgesproken als zal ie of zal die ), is de voorkeur voor één van beide in de verschillende delen van het taalgebied niet hetzelfde.


p. 39

De voornaamwoorden die specifiek zijn voor het vrouwelijk meervoud, hebben zeer beperkte gebruiksmogelijkheden. De volle vorm haar komt alleen voor in enigszins archaïsche taal . Het meervoudige ’r/d’r wordt alleen in regionale taal (in delen van Nederland) aangetroffen. Voorbeelden: (1) (2)

De dames vonden dat men haar ten onrechte gepasseerd had. Je zou je vriendinnetjes uitnodigen; heb je het ’r nou gevraagd?

De niet-onderwerpsvormen hen en hun kunnen als volle vormen alleen op personen slaan ; bij verwijzing naar niet-personen kan als beklemtoond voornaamwoord alleen het aanwijzende die gebruikt worden . Bij hen en hun wordt in geschreven taal soms een syntactisch onderscheid gemaakt, dat overigens in de praktijk zelden consequent wordt toegepast: hen dient gebruikt te worden als lijdend en oorzakelijk voorwerp en na voorzetsels, hun als meewerkend voorwerp (zonder voorzetsel) en als ondervindend voorwerp. Voorbeelden:


p. 40

In gesproken taal komt hun echter vaker voor dan hen, hoewel hen ook in gesproken taal veld wint. Over het algemeen heerst bij het gebruik van hen en hun bij veel taalgebruikers onzekerheid. Het hierboven geformuleerde syntactische onderscheid kan men toepassen als men naar een strikte norm streeft. We voegen hieraan echter toe dat ook het gebruik van hen in de boven gegeven voorbeeldzinnen bepaald niet als een fout mag worden gezien. Het gebruik bepaalt uiteindelijk de norm, maar dat gebruik is nog niet geconsolideerd, zodat naast elkaar voorkomen Het lukte hun en Het lukte hen , Ik beloofde hun en Ik beloofde hen , enzovoort. In alle syntactische functies (en eventueel ook verwijzend naar nietpersonen) kan in plaats van hen en hun ook de gereduceerde vorm ze gebruikt worden (uiteraard niet in beklemtoonde positie). Deze vorm ze wordt echter stilistisch lager gewaardeerd, vooral in geschreven taal . N.B. Het verschil tussen hen en hun is geheel kunstmatig en is ingevoerd door de grammaticus Christiaen van Heule in diens Nederduytse spraec-konst ofte tael-berscijvinghe (1633), R.N.

De persoonlijke voornaamwoorden van de tweede persoon: (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16)

Ik heb hen gisteren nog gezien. Wij zijn hen beu. Heb je het aan hen gegeven? Heb je het hun gegeven? Hij beloofde hun het boek mee te brengen. Ik heb hun verzocht op tijd te komen. Het lukte hun niet het rapport op tijd af te krijgen. Het was hun niet opgevallen dat het huis onbewoond was. Het is hun ontgaan dat Veerle zo moeilijk liep. Dat optreden verbaasde hun. Het zweet brak hun uit. De tranen stonden hun in de ogen. Het gaat hun niet aan of wij vroeg weggaan. Zoiets is hun nog niet overkomen.

Meestal worden hen en hun zonder onderscheid gebruikt, met dien verstande dat hen stilistisch hoger gewaardeerd wordt. Als opschrift op een monument voor oorlogsslachtoffers is bijv. alleen denkbaar: (17) Aan hen die vielen.

enkelvoud

JE-vormen U-vormen GE-vormen

meervoud

JE-vormen U-vormen GE-vormen

onderwerpsvorm vol gereduceerd jij je u gij ge jullie u gij ge

niet-onderwerpsvorm vol gereduceerd jou je u u jullie u u

De GE-vormen komen regionaal (in het zuiden van Nederland, vooral in NoordBrabant, en in België, zij het in het westen in veel geringere mate) voor als aanspreekvormen voor personen in het algemeen, ongeacht of men in de standaardtaal JE-of U-vormen zou gebruiken. In religieus taalgebruik zijn de ge-vormen algemeen als aanspreekvorm voor het Opperwezen. Als archaïsche vorm komen ze een enkele keer voor, bijv. in officiële toespraken. Voorbeelden van de genoemde gebruikswijzen zijn: (5) Gaat ge mee zwemmen? (6) Gij die Uw majesteit toont aan de hemel, gij opent de mond van weerloze kinderen.


(7)

p. 41

Mijnheer de promovendus, gij hebt in uw studie blijk gegeven van een helder inzicht in de problemen.

Onderwerps- en niet-onderwerpsvormen De onderwerpsvormen worden gebruikt: [a] als onderwerp, bijv.: (1) (2)

Zij zullen het wel niet gedaan hebben. Morgen moet hij naar de tandarts.

Hiertoe behoort ook het gebruik na als en dan in vergelijkingen als na het voegwoord een bijzin aangevuld kan worden waarin het voornaamwoord onderwerp wordt: (3) (4)

Kristel is precies even oud als ik. (= ‘als ik ben’) Theo loopt niet harder dan jij. (= ‘dan jij loopt’)

[b] in aansprekingen, bijv.: (5)

Jij daar, waar ga je met die fiets naar toe?

[c] als naamwoordelijk deel van het gezegde (attribut), bijv.: (6) (7) (8) (9)

(Bij het bekijken van een foto:) Dat is Kristel, dat is Theo, en dat ben jij. A: Ben ik dat? Dat kan niet! B: Heus waar, dat bén je. Die flinke jongens, waarover jullie net hoorden spreken, dat zijn wij. Er is er één jarig, hoera, hoera - dat kun je wel zien, dat is zij.

In sommige gevallen komen niet-onderwerpsvormen als naamwoordelijk deel van het gezegde voor, zie 2, [c]. §2 De niet-onderwerpsvormen worden gebruikt: [a] als voorwerp (c-à-d.objet direct ou indirect), bijv.: (10) Daar hoef je me niets over te vertellen.


p. 42

(11) Ze hebben haar ontslagen. Hiertoe behoort ook het gebruik na als en dan in vergelijkingen, als na het voegwoord een bijzin aangevuld kan worden waarin het voornaamwoord voorwerp wordt: (12) Ik geef het jou liever dan haar. (= 'dan ik het haar geef') (13) Ze zien hem daar even vaak als jou. (= 'als ze jou zien')

Opmerking 1 Het gebruik van de persoonlijke voornaamwoorden als meewerkend voorwerp is aan dezelfde beperkingen onderhevig als die welke gelden voor het meewerkend voorwerp zonder voorzetsel in het algemeen . Dat betekent dat ze in die functie vrijwel uitsluitend voorkomen als ze naar personen verwijzen. Als het antecedent een de-woord is dat een publiekrechtelijk lichaam of iets dergelijks noemt (bijv. de regering), is het gebruik van een persoonlijk voornaamwoord evenwel toch mogelijk, terwijl dat niet of nauwelijks het geval is bij soortgelijke het-woorden (bijv. het bestuur). Voorbeelden:

(i) (ii) (iii) (iva) (ivb) (v)

We leggen het kind te slapen en geven het een warme kruik. De raad houdt alleen rekening met de suggesties die hem tijdig zijn voorgelegd. De regering heeft niet gelet op de haar opgelegde beperkingen. Het bestuur heeft niet geantwoord op de vragen die men het had voorgelegd. <> Het bestuur heeft niet geantwoord op de vragen die het waren voorgelegd. <> Het peloton marcheerde naar de plaats die het was gereserveerd. <>

In zinnen als (iv) en (v) moet men het meewerkend voorwerp omschrijven met aan of voor (in de vorm van een voornaamwoordelijk bijwoord, bijv. ervoor), of men kan er de voorkeur aan geven een andere formulering te gebruiken, zoals: (ivc)

Het bestuur heeft niet geantwoord op de vragen die het voorgelegd had gekregen.

[b] na een voorzetsel, bijv.: (14) We waren het niet met hem eens. (15) Heb je die cd aan haar gegeven? [c] als naamwoordelijk deel van het gezegde: • in de uitdrukking Als ik... was; Hier zijn de volle vormen gebruikelijker, maar de gereduceerde niet onmogelijk, afhankelijk van de accentuering. Vergelijk:


p. 43


(i) (16a) (16b) (17a) (17b) •

Als ik jóu was... Als ík je was... Als ik háár was... Als ík ’r was...

in de in kinderspelen gebruikte uitdrukking: (18) Hij/zij is ’m. (‘Hij/zij is degene die de anderen moet tikken, vangen (en dergelijke)’)

• als er personen geïdentificeerd worden en de klemtoon niet op het voornaamwoord ligt; Het onderwerp van de zin is een buitentekstelijk verwijzend voornaamwoord. Hier komen alleen gereduceerde vormen van de derde persoon enkelvoud voor. Voor mannelijke personen wordt de niet-onderwerpsvorm (' m) gebruikt, voor vrouwelijke personen in regionaal informeel taalgebruik (in Nederland voorkomend) wel d'r (niet-onderwerpsvorm), overigens ze (onderwerps- en niet-onderwerpsvorm). Voorbeelden: (19) Is dat de bakker? Ja, het is ’m. (20) Staat mevrouw de minister ook op die foto? Ja zeker, dit is ze. (21) Komt Jannie daar aan? Ja waarachtig, het is d’r! [d] in een aantal idiomatische uitdrukkingen; Het betreft hier steeds de gereduceerde vorm ' m, bijv.: (22) (23) (24) (25)

Ze smeerden’m. (= ‘ze liepen weg’) Hij zit ’m te knijpen als een ouwe dief. Daar zit ’t ’m in. (c’est là la raison) Hij heeft ’m om. (= ’hij is dronken’)

==> Opmerking 3 In strijd met de hier onder 1 en 2 gegeven regels worden in gesproken taal dikwijls niet-onderwerpsvormen in plaats van onderwerpsvormen gebruikt. Dit geldt met name voor: •

•

hun (derde persoon meervoud), bijv. in:

Hun zullen het wel niet gedaan hebben. <> (maar dit wordt door 40-50% van de bevolking in Nederland gezegd!!. De voorspellingen zijn dat dit over 75 tot 100 jaar tot de standaardtaal zal behoren, R.N.)

’m (derde persoon mannelijk enkelvoud), bijv. in: (ii)

•

p. 44

Morgen moet ’m naar de tandarts. <>

mij, jou, hem, haar, ons, hun na als en dan in vergelijkingen, bijv. in: (iii)

Kristel is precies even oud als mij. <> Onder anderen mijn zoon (9 jaar) zegt dit, R.N. Vergelijk het Engels: he is older than me (Brits); he is older than I (Amerikaans)

(iv)

Theo loopt niet harder dan jou <>.

Persoonlijke voornaamwoorden met algemene referentie Het voornaamwoord men wordt gebruikt om vaag, in het algemeen te verwijzen naar personen. Op een vergelijkbare manier kunnen ze, je, ge en we gebruikt worden, wat niet wil zeggen dat alle hier genoemde voornaamwoorden zonder meer door elkaar te gebruiken zijn . Traditioneel wordt men een onbepaald voornaamwoord genoemd. Ook ze, je, ge en we noemt men wel onbepaalde voornaamwoorden (die in vorm overeenkomen met de persoonlijke). Op syntactische gronden, verband houdend met de plaatsingsmogelijkheden in de zin , beschouwen wij zowel men als ze, je, ge en we (dus ook met de hier bedoelde functie van vage, algemene referentie) als persoonlijke voornaamwoorden.

Het gebruik van men, ze, je, ge en we §1 Het voornaamwoord men wordt alleen gebruikt als onderwerp van een zin (gecombineerd met een enkelvoudige persoonsvorm) en behoort voornamelijk tot formele taal. Het stelt de door het gezegde uitgedrukte werking centraal en duidt alleen vaag aan dat die werking verricht of ondergaan wordt door personen.


p. 45

Zinnen met men als onderwerp zijn te vergelijken met passieve zinnen zonder door-bepaling. Dergelijke zinnen worden ook gebruikt om een handeling enz. centraal te stellen, waarbij de 'handelende' persoon in het vage wordt gelaten. Vergelijk: (1a) Men heeft mij vanmorgen verteld dat de regering gevallen is. (1b) Er werd mij vanmorgen verteld dat de regering gevallen is. Opmerking (R.N.): In het Nederlands wordt veel vaker een passieve (lijdende) vorm gebruikt dan een constructie met men, (zoals in het Frans gebruikelijk is). Een zin die met men begint doet vaak onnatuurlijk ’houterig’ aan. Soms is het gebruik van men onmogelijk (zie onder).

Niet elke passieve zin heeft echter een actieve pendant met men; ook het omgekeerde geldt. Voor beperkingen op de vorming van passieve zinnen: . In enkele gevallen is wel een passieve zin mogelijk, maar geen zin met men. Dat is het geval als het onderwerp van de corresponderende actieve zin geen personen kan aanduiden, en in enkele vaste verbindingen. Voorbeelden: (2a) (2b) (3a) (3b) (4a) (4b)

Er is deze winter niet veel hooi gevreten. Men heeft deze winter niet veel hooi gevreten. <> Er wordt geklopt. Men klopt. <> Er wordt gebeld. Men belt. <>

Andere beperkingen op het gebruik van men zijn de volgende: •

Het kan niet gebruikt worden in zinnen met presentatief er. Vergelijk: (5a) Men heeft beweerd dat je ziek bent. (5b) Er heeft men beweerd dat je ziek bent. <>

(Opm. (R.N.) De meer natuurlijke zin is in dit geval: Er is beweerd dat je ziek bent)

•

Het kan niet gecombineerd worden met een nabepaling: (6a) Mensen die zoiets hebben meegemaakt, zijn er niet veel. (6b) Men die zoiets heeft meegemaakt, zijn er niet veel. <>


p. 46

• Het kan niet beklemtoond worden, behalve wanneer het de spreker om een ironisch effect te doen is, bijv. (7) (8)

Mén zegt dat roken ongezond is, maar hoe weet mén dat? Ja, mén zegt zoveel.

• Binnentekstelijke verwijzing naar men is alleen mogelijk als het verwijzende voornaamwoord in dezelfde enkelvoudige zin staat. De verwijzing gebeurt dan door middel van een bezittelijk, wederkerend of wederkerig voornaamwoord. Voorbeelden: (9) Men doet zijn best. (10) Men heeft zich weer eens vergist. (11) Men moet elkaar liefhebben. Als het om een of andere reden noodzakelijk is ter verwijzing naar een vaag omschreven onderwerp een voornaamwoord te gebruiken in een andere zin, dan is het gebruik van men uitgesloten en doet men een beroep op andere middelen. Voorbeelden: (12) Hoe houdt een mens het uit alsmaar geld te tellen dat hem niet toebehoort! (13) Als iemand voor anderen zijn best heeft gedaan, en ondank is dan zijn loon, dan gaat de aardigheid eraf. Aangezien men alleen als onderwerp te gebruiken is (zie hiervoor), moet dus ook voor de uitdrukking van de overige zinsdeelsfuncties een beroep gedaan worden op andere middelen, bijv.: (14) Zoiets doet een mens goed. §2 De functie van men kan gedeeltelijk worden overgenomen door de voornaamwoorden ze, je (en zijn regionale nevenvorm ge) en we. Door ze worden niet nader bepaalde personen aangeduid met uitsluiting van spreker en hoorder. Bij gebruik van je/ge zijn spreker en hoorder juist niet uitgesloten: je/ge betekent ‘een mens’ of ‘mensen’ en wordt dus gebruikt in algemene uitspraken. Voor we geldt hetzelfde, maar dit voornaamwoord is beperkt in gebruik. Als men gebruikt wordt, kunnen spreker en hoorder zowel uit- als ingesloten zijn. Vergelijk (bij de volgende voorbeelden is verondersteld dat de zinnen met hetzelfde nummer dezelfde betekenis hebben):


(15a) (15b) (15c) (15d) (16a) (16b) (16c) (16d) (17a) (17b) (17c) (17d) (17e) (20a) (20b) (20c) (20d) (20e)

p. 47

Ze praten er al over in de stad. Men praat er al over in de stad. Je/ge praat er al over in de stad. <> We praten er al over in de stad. <> Hebben ze dat gebouw nu toch gerestaureerd? Heeft men dat gebouw nu toch gerestaureerd? Heb je/hebt ge dat gebouw nu toch gerestaureerd? <> Hebben we dat gebouw nu toch gerestaureerd? <> Je weet nooit wat er kan gebeuren. Ge weet nooit wat er kan gebeuren. We weten nooit wat er kan gebeuren. Men weet nooit wat er kan gebeuren. Ze weten nooit wat er kan gebeuren. <> In Amerika zie je de vreemdste dingen. In Amerika ziet ge de vreemdste dingen. In Amerika zien we de vreemdste dingen. In Amerika ziet men de vreemdste dingen. In Amerika zien ze de vreemdste dingen. <>


(2b) A: Is Jan nog hier geweest? B: Ik heb ’m niet gezien, maar misschien komt ie nog. In de eerste zin ligt de nadruk op de persoon (niet Jan, wel Karel) en wordt voor de verwijzing gebruik gemaakt van een aanwijzend voornaamwoord; in de tweede zin ligt de nadruk niet op de persoon en kan voor de verwijzing volstaan worden met een persoonlijk voornaamwoord. Tot de categorie van de aanwijzende voornaamwoorden behoren zelfstandige en niet-zelfstandige voornaamwoorden (niet-zelfstandig aanwijzend voornaamwoord = adjectif démonstratif, R.N.) die binnentekstelijk en/of buitentekstelijk kunnen verwijzen. Zin (2a) bevat een voorbeeld van een zelfstandig aanwijzend voornaamwoord. Ook het gebruik van dit in zin (1), waarbij uit de context het substantief gebakje aangevuld kan worden, noemen we (binnentekstelijk) zelfstandig (vergelijk ). Een voorbeeld met een nietzelfstandig aanwijzend voornaamwoord is de zin: (3)

Deze tekst is op een aantal punten gewijzigd.

De vormen schema 1 bevat een overzicht van de niet-zelfstandige en schema 2 van de

zelfstandige vormen van de aanwijzende voornaamwoorden. schema 1: De niet-zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden.

enkelvoud meervoud

Het aanwijzend voornaamwoord (demonstratief pronomen)

Inleiding §1 Aanwijzende voornaamwoorden hebben een verwijzende functie die, in het algemeen gesproken, nadrukkelijker is dan die van de andere voornaamwoorden. Deze nadrukkelijkheid kan het karakter hebben van 'aanwijzen' in letterlijke zin, zoals in: (1)

A: Welk gebakje wil jij hebben? B: Dit. (met wijzend gebaar)

Het is echter ook mogelijk dat er alleen 'verwezen' wordt, maar dan toch met (wat) meer nadruk dan bijv. door middel van een persoonlijk voornaamwoord. Vergelijk: (2a) A: Is Jan nog hier geweest? B: Die heb ik niet gezien, wel Karel.

p. 48

m.b.t. het -woorden dit, dat; ginds; zulk, zo'n, zulk een m.b.t. de-woorden deze, die; gene, gindse; zulke, zo'n, zulk een deze, die; gene, gindse; zulke

schema 2: De zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden.

enkelvoud meervoud

m.b.t. het - dit ( ditte), dat ( datte); ginds; datgene; zulk, zo'n; zulks woorden m.b.t. de-woorden deze, die; gene, gindse; degene, diegene deze, die; gene(n); degene(n), diegene(n); zulke(n)

Het gebruik in het algemeen §1 De aanwijzende voornaamwoorden deze/dit en die/dat kunnen binnentekstelijk en buitentekstelijk verwijzen. Ze komen niet-zelfstandig en zelfstandig voor. Als algemene regel geldt dat niet-zelfstandig deze en die determinator zijn bij substantieven die met het lidwoord de gecombineerd kunnen worden (enkelvoudig de-woord of meervoudig substantief), niet-zelfstandig dit en dat



p. 49

bij een enkelvoudig het-woord: deze/die vader, deze/die vaders, deze/die kinderen, dit/dat kind. De zelfstandige voornaamwoorden hebben binnentekstelijk overeenkomstige verwijsmogelijkheden; buitentekstelijk verwijzen deze en die naar personen en naar zelfstandigheden die met een dewoord aangeduid worden, dit en dat naar zelfstandigheden die met een hetwoord worden aangeduid. Voorbeelden van buitentekstelijke verwijzing: (1) (2) (3)

(sprekend over een afwezige: ) Die is het daar vast niet mee eens. (wijzend naar een meisje: ) Die is heel aardig. (de hand leggend op een boek:) Dit is volkomen onleesbaar.

(4)

Heb je deze grammatica bestudeerd of die?

Is er een verschil in afstand tussen de genoemde zelfstandigheden, dan wordt deze/dit gebruikt voor wat dichterbij, die/dat voor wat verder af is, bijv.: (5)

Deze boom is nog groen, en die is al bijna kaal.

Hier zal de eerstgenoemde boom bijv. in de voortuin staan en de andere aan de overkant van de straat. Om het afstandsverschil te benadrukken kan gebruik gemaakt worden van de bijwoorden met lokale betekenis hier, daar, ginds en daarginds, bijv. deze boom hier, die boom daar(ginds). Komen deze/dit en die/dat niet samen in één zin voor, dan is deze/dit in het algemeen meer nadrukkelijk verwijzend dan die/dat. De spreker geeft met deze/dit duidelijk aan dat het om de door hem bedoelde zelfstandigheid gaat en niet om een andere. In geschreven (vooral in ambtelijke en officiële) taal, waar geen gebruik gemaakt kan worden van middelen die de duidelijkheid bevorderen, zoals intonatie, mimiek, gebaren en een beroep op de situatie, komt deze/dit dan ook veel vaker voor dan in gesproken taal.

Bijzonderheden over het gebruik van niet-zelfstandig deze/die - dit/dat §1(...) §2 Het aanwijzend verkleinwoordvorm

voornaamwoord

bij

eigennamen

Eigennamen in verkleinwoordvorm zijn het-woorden en worden dus normaal voorafgegaan door dit of dat. Zo kan een onderwijzer van een klas waarin twee jongens zitten die Jantje heten, vragen: (4)

in

Hebben we het nu over dit Jantje of dat Jantje?

In uitroepen of begroetingen wordt soms echter die (nooit deze) gebruikt. Voorbeelden: (5) (6)

§2 Wat de betekenis betreft staan deze en dit tegenover die en dat. Komt er een voornaamwoord van elk van beide categorieën in één zin voor, dan worden twee zelfstandigheden tegenover elkaar gesteld, bijv.:

p. 50

Die Jantje toch! Hij heeft het toch maar weer voor elkaar gekregen. Ha, die Jantje!

Ook afgezien van deze contexten wordt wel die (eventueel deze) gebruikt (vergelijk voor het volgende voorbeeld het onder 3 vermelde): (7)

§3

Die Jantje van jullie vind ik een vervelend kereltje.

Expressief die/dat

Vooral bij persoonsnamen kan die/dat een bepaalde gevoelswaarde hebben, die meestal min of meer negatief is. Dit is met name het geval als die/dat gecombineerd met een nabepaling bestaande uit van en een persoonlijk voornaamwoord, gebruikt wordt in plaats van een bezittelijk voornaamwoord (je vriend - die vriend van je; ons zoontje - dat zoontje van ons ). Voorbeelden: (9) Die vriend van je heeft tot nog toe niet veel gepresteerd. (10) Dat zoontje van ons heeft weer een rommel gemaakt!

Bijzonderheden over het gebruik van zelfstandig deze/die - dit/dat §1 Aanwijzend en persoonlijk voornaamwoord Zelfstandig die en dat kunnen verwijzen naar een eerdergenoemde persoon of zaak, net zoals de persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon. In het algemeen kan gesteld worden, dat bij voorkeur het aanwijzend voornaamwoord gebruikt wordt als wordt teruggewezen naar een persoon of zaak die pas in de conversatie geïntroduceerd is. Heel vaak openen die en dat dan ook een nieuwe zin. In de daarop volgende zin kan dan weer een persoonlijk voornaamwoord gebruikt worden. Vergelijk: (1) (2)

Ik ben gisteren Arie tegengekomen. Die had ik al in jaren niet meer gezien. Hij was in het buitenland geweest, vertelde hij. Ik denk dat ik die ouwe stoel maar eens ga opruimen. Die staat daar al zo lang. Hij moet nu maar eens weg.


p. 51

Het persoonlijk voornaamwoord heeft daarentegen sterk de voorkeur wanneer naar een persoon of zaak teruggewezen wordt die al langer ‘gespreksonderwerp’ is en dus geen nieuwe informatie verschaft. Vandaar dat in de volgende stukjes conversatie, waarin de man en de stoel al ‘bekend’ moeten zijn (anders stond er respectievelijk Er leunde een man tegen de muur en Er stond een stoel in de hoek of In de hoek stond een stoel) alleen een persoonlijk voornaamwoord gebruikt kan worden: (3a) De man leunde tegen de muur. Ik vertrouwde ’m niet erg. (3b) De man leunde tegen de muur. Die vertrouwde ik niet erg. <> (4a) De stoel stond in de hoek. Ik vond ’m niet mooi. (4b) De stoel stond in de hoek. Die vond ik niet mooi. <> In formeel taalgebruik komt in plaats van die ook deze voor, met name wanneer naar een persoon verwezen wordt, bijv.: (5)

Toen sprak de minister van Justitie. Deze hield staande dat de gevangenisoverheid geen schuld had aan de ontsnapping van de misdadigers.

Bij verwijzing naar meer dan één persoon krijgt deze een meervouds-n: (6)

Na afloop van het congres bestormden de journalisten de deelnemers. Dezen weigerden echter commentaar te leveren.

In gesproken taal kunnen het aanwijzend voornaamwoord die en de gereduceerde vorm van het persoonlijk voornaamwoord derde persoon enkelvoud (ie, die) samenvallen. Om dubbelzinnigheid te vermijden zal men daarom in een zin als de volgende die (enigszins) beklemtonen: (7)

Jan ging zijn vriend opzoeken voor die op reis ging. (die = zijn vriend)

De dubbelzinnigheid wordt in ieder geval vermeden door gebruik van het meer formele deze.

2 Voorzetsel + aanwijzend voornaamwoord (...) voorbeelden: (8) (9) (...)

De meeste stoelen zijn nogal wankel, maar op déze kun je gerust gaan zitten. Dit schilderij vind ik zo wel mooi, maar om dát moet een andere lijst.


p. 52

3 Vooruitwijzend deze en dit In het type ‘de zaak is deze’ wordt deze vooruitwijzend genoemd, omdat na deze volgt wat de zaak ‘inhoudt’. Er is eigenlijk sprake van een dubbele verwijzing: deze verwijst ook naar het de-woord zaak; bij een het-woord wordt dit gebruikt. Voorbeelden: (11) De zaak is deze: mijn assistent is plotseling ziek geworden. (12) Het probleem is dit: we hebben geen geld meer.

4. De steunpronomina die en dat Vooral in gesproken taal worden die en dat dikwijls gebruikt om te verwijzen naar een constituent die in de aanloop van de zin staat. Op deze manier gebruikt worden ze ‘steunpronomina’ genoemd. Voorbeelden: (13) Gerda die beweert dat we morgen vrij hebben. (14) Wat je daarmee doet, dat is jouw zaak. (15) Zo'n boek dat kan iedereen wel schrijven. (Dit komt zéér veel voor in de spreektaal!, R.N.)

5 Vervangend die en dat In combinatie met een voorzetselconstituent als nabepaling worden die en dat (in de standaardtaal nooit deze en dit) gebruikt ter vervanging van een substantief dat (kernwoord van het) antecedent is. De voornaamwoorden zijn onbeklemtoond en hebben geen aanwijzende functie: als het substantief wordt herhaald, wordt het voorafgegaan door een lidwoord. Vergelijk: (16a) Jouw voorstel lijkt me beter dan dat van Paul. (16b) Jouw voorstel lijkt me beter dan het voorstel van Paul. Een ander voorbeeld, met tweemaal hetzelfde verschijnsel: (17) Mevrouw, mijn man z'n baard is langer dan die van die van u. (...)

6 Verwijzingsmogelijkheden van dat (en dit) De verwijzingsmogelijkheden van dat zijn dezelfde als die van het persoonlijk voornaamwoord het, met uitzondering van het gebruik als voorlopig onderwerp. Vergelijk: (19a) Het schijnt dat er vanavond een vergadering is. (19b) Dat schijnt dat er vanavond een vergadering is. <>


p. 53

Het aanwijzend voornaamwoord dit heeft in principe dezelfde verwijzingsmogelijkheden als dat, maar wordt alleen gebruikt bij nadrukkelijke verwijzing, bijv.: (20) A: Wie zijn die heren? B: Dit is de voorzitter en dat de secretaris.

7 Expressief dat Vooral in gesproken taal kan dat naar één of meer personen verwijzen met negatieve gevoelswaarde. Voorbeelden: (21) Dat zit hier maar de hele dag met z'n duimen te draaien alsof ie niks beters te doen heeft! (22) Nederlandse toneelspelers zijn waardeloos. Dat kan niet praten, dat kan zich niet bewegen

Buigingsvormen §1 In de standaardtaal komt als genitief van het zelfstandige die de vorm diens voor, die gebruikt wordt voor het mannelijk enkelvoud. Deze vorm wordt vooral ter vermijding van misverstand in plaats van zijn gebruikt. In informele taal wordt in plaats hiervan een combinatie van die en een bezittelijk voornaamwoord gebruikt: die z’n, waarnaast voor het vrouwelijk enkelvoud en het meervoud die d’r, en voor het meervoud ook nog die hun bestaat (vergelijk Jan z’n, enz. ). Voorbeelden: (1) (2) (3)

Lukas vroeg Bernard of diens vriend ook was uitgenodigd. (diens vriend = de vriend van Bernard) Ken je Ellen? Die d’r broer studeert in Groningen. Ik heb de buren gevraagd of die d’r/die hun kinderen ook meegingen met het schoolreisje.

§2 In formeel , archaïsch taalgebruik komen als genitieven van het nietzelfstandige deze en die de vormen dezer en dier voor, die gebruikt worden voor het meervoud en het vrouwelijk enkelvoud. Voorbeelden: (4) (5) §3

Eén dezer heren heeft zich bereid verklaard het voorzitterschap op zich te nemen. De notulen dier vergadering zijn nog niet gearresteerd.


p. 54

In vaste uitdrukkingen komen van deze de vormen dezer, dezes en dezen voor; van die de vormen dier, dies en dien. Zo komen bijv. voor: bij deze(n) ‘hierbij, door deze brief’ dezer dagen ‘onlangs, binnenkort’ van dien aard ‘zodanig’ met alle gevolgen van dien ‘met alle gevolgen daarvan’ wat dies meer zij ‘wat hier nog meer bij hoort’ de 20ste dezer ‘de 20ste van deze maand’ brenger dezes ‘brenger van deze brief’ met dien verstande ‘op die voorwaarde’ te dien einde ‘met dat doel’ uit dien hoofde ‘om die reden’ te dien tijde ‘toen’ in dier voege ‘zo’

Het gebruik van gene en ginds(e)

(uniquement pour votre

connaissance passive, R.N.) §1 De aanwijzende voornaamwoorden gene en ginds(e) behoren niet tot de standaardtaal: ze komen alleen in formeel taalgebruik voor; gene is beperkt tot archaïsche taal . §2 Het voornaamwoord gene kan niet-zelfstandig en zelfstandig gebruikt worden. Niet-zelfstandig gebruikt wordt het alleen gecombineerd met enkelvoudige dewoorden en substantieven in het meervoud: aan gene zijde van de rivier gene bossen Zelfstandig verwijst gene altijd naar personen; als het op meer dan één persoon slaat, krijgt het de vorm genen. Het komt vrijwel altijd gecombineerd voor met deze(n). Het voornaamwoord gene geeft aan dat een persoon of zaak min of meer ver van de spreker verwijderd is of het drukt een contrast uit met deze. In het laatste geval kunnen deze en gene verwijzen naar reeds genoemde personen: deze verwijst dan naar de laatstgenoemde, gene naar de eerstgenoemde. Voorbeelden:


(1) (2)

p. 55

De onderscheiden sprekers waren het onderling niet eens: dezen sloten zich bij het voorstel aan, genen verwierpen het. Caesar en Scipio behaalden beiden belangrijke overwinningen: deze in Afrika, gene in Gallië. (deze = Scipio; gene = Caesar)

§3 Het voornaamwoord ginds(e) wordt niet-zelfstandig gebruikt of zelfstandig met binnentekstelijke verwijzing, bijv. gindse huizenrij deze huizen of gindse De vorm zonder -e wordt gebruikt voor enkelvoudige het -woorden, die met -e in andere gevallen: gindse heuvel(s), ginds bos De betekenis van ginds(e) is alleen ruimtelijk; het geeft evenals gene aan dat een persoon of zaak min of meer ver van de spreker verwijderd is. Het kan niet gebruikt worden zoals in de voorbeelden (1) en (2) hierboven. Een voorbeeld met ginds(e) is: (3)

En achter gindse heuvel de koekoek antwoordt zacht.

Het gebruik van degene, diegene, datgene De aanwijzende voornaamwoorden degene, diegene en datgene zijn altijd zelfstandig. Ze worden gevolgd door een beperkende betrekkelijke bijzin. Voorbeelden: (1) (2)

Degene die dit voor het eerst gezien heeft, moet wel erg verbaasd geweest zijn. Je moet durven uitkomen voor datgene wat je gelooft.

Degene en diegene verwijzen naar personen, waarbij diegene nadrukkelijker is; datgene verwijst naar zaken. Als degene en diegene naar meer dan één persoon verwijzen krijgen ze in geschreven vorm een meervouds-n, bijv.: (3)

Degenen die willen, mogen wel meteen weggaan.

Deze aanwijzende voornaamwoorden worden vooral in geschreven taal gebruikt. In plaats van degene/diegene die komt ook wie en (hij) die voor; in plaats van datgene wat ook (dat) wat en hetgeen .

Het gebruik van zulk(e)/zo'n/zulk een en zulks §1 Het aanwijzend voornaamwoord zulk(e) wordt niet-zelfstandig gebruikt of zelfstandig met meestal binnentekstelijke verwijzing, bijv.:


(1) (2)

p. 56

Zulke huizen zie je hier veel. Wil je een bos van deze bloemen of heb je liever zulke?

De vorm zulk komt voor bij niet-telbare enkelvoudige het-woorden, zulke in andere gevallen: zulk hout, zulke balken De betekenis van zulk(e) is ‘van die soort of in die mate als uit context en/of situatie blijkt’, het heeft met andere woorden een classificerende functie. In de bovenstaande voorbeelden is de situatie bepalend; de context duidt de bedoelde soort of mate aan in bijv.: (3)

Zulke maatregelen als de regering voorstelt, zijn in ieder geval niet doeltreffend. (= ‘maatregelen van die soort’) (4a) Zulke lieve kinderen als die van jullie zijn er niet veel. (= ‘kinderen die in die mate lief zijn’) (5) Het waren zulke smalle straatjes dat je er niet met de auto doorheen kon. (= ‘straatjes die in die mate smal waren’) In de laatste twee voorbeelden geeft zulk(e) aan in welke mate de door het adjectief uitgedrukte eigenschap van toepassing is, en heeft het dus de waarde van een graadaanduidende bepaling (vergelijk , Opmerking 1). Dit kan alleen bij een attributief adjectief; bij predicatief gebruik verschijnt zo. Vergelijk met (4a): (4b) Kinderen die zo lief zijn als die van jullie zijn er niet veel. Een enkele keer ontbreekt de verwijzing naar context of situatie en duidt zulk(e) een hoge graad aan, bijv.: (6)

Jullie hebben zulke lieve kinderen!

§2 In de standaardtaal vullen zulk(e) en zo’n (zelden gespeld zo een) elkaar aan. Voor substantieven in het enkelvoud die met het onbepaald lidwoord een gecombineerd kunnen worden, wordt zo’n gebruikt, in andere gevallen zulk(e). Vergelijk: zo’n man zo’n mannen zo’ n huis zo’n huizen zo’ n ding zo’n dingen

-

zulke man zulke mannen zulk huis zulke huizen zulk ding zulke dingen


zo’ n hout zo’ n vee

-

p. 57

zulk hout zulk vee


Zelf kan echter ook op een andere plaats in de zin staan. Zie de volgende voorbeelden:

Soms zijn er twee mogelijkheden, afhankelijk van de manier waarop een woord gebruikt wordt. Voorbeelden:

(1a) Mevrouw zelf kwam opendoen. (1b) Mevrouw kwam zelf opendoen. (2) We hadden op school wel bijbelse geschiedenis, maar de bijbel zelf hebben we nooit gelezen. (3a) Ikzelf schrijf geen boeken. (3b) Ik schrijf zelf geen boeken. (3c) Zelf schrijf ik geen boeken.

(7a) Zulk glas is niet geschikt voor ramen van huizen. (stofnaam) (7b) Zo’n glas is niet geschikt om bier uit te drinken. (voorwerpsnaam) (8a) Zulke pijn komt veel voor bij insectenbeten. (= ‘dit soort pijn’) (8b) Hij had zo’n pijn dat hij er niet van kon slapen. (= ‘een zo hevige pijn’) In formele , archaïsche taal kan in plaats van het standaardtalige zo’n ook zulk een gebruikt worden. Voorbeelden: (9) Zulk een kandidaat dient te worden afgewezen. (10) Zulk een gedachte heeft aantrekkelijke aspecten. (...)

Dergelijk(e), soortgelijk(e), dusdanig(e), zodanig(e) (...) (1) (2)

§3 In formele, archaïsche taal bestaat verder nog de vorm zulks (in de standaardtaal dat). Het is zelfstandig en wordt alleen terugwijzend gebruikt. Een voorbeeld: (14) De burgemeester opende de raadsvergadering met gebed, gelijk zulks in onze gemeente te doen gebruikelijk is.

Zelf Voorzover het als op zichzelf staand woord voorkomt, wordt het aanwijzend voornaamwoord zelf predicatief gebruikt als een soort bepaling van gesteldheid tijdens de handeling bij substantieven en bij persoonlijke voornaamwoorden. Het wordt gebruikt om er de nadruk op te leggen dat de persoon of zaak waarnaar het verwijst, bedoeld wordt en geen andere. De betekenis kan meestal respectievelijk omschreven worden als 'in eigen persoon' en 'de zaak op zich'. (Op een vergelijkbare wijze gebruikt komt zelf voor bij wederkerende voornaamwoorden, al kan in dat geval de betekenis niet omschreven worden als zojuist aangegeven. Zelf kan meteen volgen op het substantief of het persoonlijk voornaamwoord waarop het betrekking heeft. In dat laatste geval worden het voornaamwoord en zelf meestal als één woord geschreven, net als bij het wederkerend voornaamwoord, bijv. ikzelf, jijzelf, wijzelf (het aan elkaar schrijven gebeurt alleen bij de volle vormen van het persoonlijk voornaamwoord)

p. 58

Er was een zodanige/dusdanige opstopping ontstaan dat er geen auto meer door kon. Een dergelijke/soortgelijke chaos had zich trouwens al eerder voorgedaan.

(...) Bij vooruitwijzend gebruik kunnen zowel dergelijk(e) als soortgelijk(e) gevolgd worden door een bijwoordelijke bepaling of bijzin van vergelijking; alleen dergelijk(e) ook door een bijzin van graadaanduidend gevolg. Vergelijk: (3a) Dergelijke beslissingen als die over de btw -tarieven in de horecasector, zijn tot nog toe uitgebleven. (3b) Soortgelijke beslissingen als die over de btw -tarieven in de horecasector, zijn tot nog toe uitgebleven. (4a) Zijn verzen zijn van een dergelijk (laag) gehalte dat het een wonder mag heten dat hij er een uitgever voor vond. (4b) Zijn verzen zijn van een soortgelijk (laag) gehalte dat het een wonder mag heten dat hij er een uitgever voor vond. <> De woorden zodanig(e) en dusdanig(e) komen wat de hier besproken gebruiksmogelijkheden betreft overeen met dergelijk(e), maar ze behoren tot formeel taalgebruik. Een voorbeeld: (5)

Bij de aanrijding liep ze zodanige/dusdanige verwondingen op, dat ze nog voor haar overbrenging naar het ziekenhuis overleed.

Van + aanwijzend element In informele taal kunnen de aanwijzende voornaamwoorden deze, dit, die, dat en zulk(e), het woord dergelijk(e) en de naamwoordelijke constituent dit/dat


p. 59

soort een vaste verbinding aangaan met het voorzetsel van. De betekenis en de syntactische mogelijkheden van deze ‘van-constructies’ zijn gelijk aan die van zulk(e); verbindingen die met zo’n van-constructie beginnen, gedragen zich dan ook niet als voorzetselconstituenten, maar als naamwoordelijke constituenten. Voorbeelden zijn: (1a) Heeft u nog van deze pennetjes? (usage très courant, R.N.)

(1b) Heeft u nog zulke pennetjes? (2a) Van dit glas vind ik het mooiste. (2b) Zulk glas vind ik het mooiste.

Het vragend voornaamwoord (interrogatief pronomen) Inleiding §1 Vragende voornaamwoorden zijn voornaamwoorden waarmee men iets vraagt. Omdat de persoon of zaak waarnaar men vraagt nog niet bekend is, heeft het begrip ‘verwijzen’ hier een enigszins andere inhoud dan bij de andere voornaamwoorden. Het gaat hier niet om een identificatie, maar om een verzoek tot identificering, men zou ook kunnen zeggen: een vraag naar verwijzing. Wordt het begrip 'verwijzen' in deze ruimere betekenis genomen, dan kan ook weer van buitentekstelijke (1) en binnentekstelijke (2) verwijzing gesproken worden: (1) (2)


en (3), maar het kunnen ook vragende bijzinnen zijn. Zulke bijzinnen kunnen gebruikt worden als bijvoeglijke nabepaling, bijv.: (4) (5)

(6) (7) (8)

De vragende voornaamwoorden in bijzinnen kunnen in regionaal informeel taalgebruik gecombineerd worden met of of dat. Deze beide voegwoorden worden in deze combinaties niet in dezelfde delen van het taalgebied gebruikt (of komt dan alleen in Nederlandvoor, met name in de provincies Noord- en Zuid-Holland, dat vooral in België en in de provincie Noord-Brabant). Vergelijk respectievelijk met de voorbeelden (4) t/m (8) hierboven: (ia) (ib) (iia) (iib)

Er bestaan zelfstandige en niet-zelfstandige vragende voornaamwoorden. Voorbeelden van de eerstgenoemde komen voor in de zinnen (1) en (2), van de andere in (3):

(iiib)

Zinnen waarin een vraag geformuleerd wordt met behulp van een vragend voornaamwoord (of een ander vragend woord), heten vraagwoordvragen. (Zie voor dit type vragen in vergelijking met andere vragende zinnen.) §2 De vragende voornaamwoorden zijn (deel van het) eerste zinsdeel in vragende zinnen. Dat kunnen zelfstandige vraagzinnen zijn, zoals de voorbeelden (1), (2)

Mij werd gevraagd wat voor (een) potlood ik verkoos. Ze wisten niet wat ze zouden doen. Ik vraag me af door welke leugen hij zich nu weer zal zien te redden.

Opmerking

(iiia)

In welk huis woon jij en op welke verdieping?

De vraag wie het zou doen, werd gesteld, maar niet beantwoord. Het probleem welk potlood ik zou kopen, was nog niet eens zo gauw opgelost.

of ze fungeren in de zin als onderwerp of voorwerp:

Wie heeft dat gedaan? Het gebouw heeft wel tien verdiepingen. Op welke woon jij?

(3)

p. 60

(iva) (ivb) (va) (vb)

De vraag wie of het wou doen, werd gesteld, maar niet beantwoord. De vraag wie dat het wou doen, werd gesteld, maar niet beantwoord. Het probleem welk potlood of ik zou kopen, was nog niet eens zo gauw opgelost. Het probleem welk potlood dat ik zou kopen, was nog niet eens zo gauw opgelost. Mij werd gevraagd wat voor een potlood of ik wou hebben. Mij werd gevraagd wat voor een potlood dat ik wou hebben. Ze wisten niet wat of ze zouden doen. Ze wisten niet wat dat ze zouden doen. Ik vraag me af door welke leugen of hij zich nu weer zal zien te redden. Ik vraag me af door welke leugen dat hij zich nu weer zal zien te redden.

Zoals uit deze zinnen blijkt, volgt of respectievelijk dat onmiddellijk op het zinsdeel dat een vragend voornaamwoord is of waarin een vragend voornaamwoord gebruikt wordt.


p. 61

De vormen Een overzicht van de niet-zelfstandige en de zelfstandige vormen van de vragende voornaamwoorden wordt respectievelijk in schema 1 en schema 2 (direct hieronder) gegeven. schema 1: De niet-zelfstandige vragende voornaamwoorden. enkelvoud

m.b.t. het -woorden m.b.t. de -woorden

meervoud

welk; wat voor (een) welke; wat voor (een) welke; wat voor (een)

schema 2: De zelfstandige vragende voornaamwoorden. vragend naar personen vragend naar niet-personen

wie; welk(e); wat voor (een) wat ( watte); welk(e); wat voor (een)

Niet in de schema's opgenomen zijn de genitiefvormen wiens en wier .

Het gebruik van de niet-zelfstandige vragende voornaamwoorden Het gebruik van welk(e) §1 Wat het gebruik van de vormen met en zonder -e betreft, geldt dat welk gebruikt wordt vóór enkelvoudige het -woorden, welke in andere gevallen. Vergelijk: (1a) Welke taart wil je? (1b) Welke taarten wil je? (1c) Welk taartje wil je? §2 Het vragend voornaamwoord welk(e) wordt op twee manieren gebruikt: [a] Het wordt meestal aangewend wanneer de toegesprokene gevraagd wordt een keuze te doen tussen een aantal zelfstandigheden van de soort genoemd door het substantief (het kernwoord) waarbij welk(e) als determinator fungeert. De spreker vraagt dus een identificering. Voorbeelden: (2) (3) (4)

Welk boek is dit? (Het mijne.) (Hier zijn twee pennen.) Welke pen wil je? (De grootste.) Welke koning regeerde toen in Engeland? (Hendrik III.)


p. 62

[b] Bij meervoudige substantieven en bij niet-telbare soortnamen komt welk(e) ook wel eens voor wanneer om classificering gevraagd wordt. De spreker vraagt dan van welke soort de genoemde zelfstandigheid is. Voorbeelden: (5) (6)

Welke romans leest ze? (Vooral liefdesromans.) Welk licht gebruikten ze toen? (Gaslicht.)

Hier is het gebruik van wat voor (een) echter gewoner .

Het gebruik van wat voor (een) §1 De woordcombinaties wat voor en wat voor een worden gebruikt om een classificering te vragen van de zelfstandigheid genoemd door het kernwoord. Met de vraag in (1) verzoekt de spreker de toegesprokene aan te duiden tot welke soort het boek waar men het over heeft, behoort: (1)

A: Wat voor (een) boek is het? B: Het is een boek over logica. /Het is een van die boeken die verboden zijn.

De keuze tussen wat voor en wat voor een is afhankelijk van de aard van het kernwoord. De combinatie wat voor een wordt gebruikt vóór enkelvoudige substantieven, behalve als het stofnamen of abstracta zijn. De combinatie wat voor kan altijd gebruikt worden, ook bij enkelvoudige substantieven. In informeel taalgebruik komt regionaal (vooral in België, maar bijv. ook in Noord-Brabant) wat voor een ook vóór meervoudige substantieven en stofnamen voor. Voorbeelden: (2) (3) (4a) (4b) (5a) (5b) (6a) (6b)

Vader vroeg zich af wat voor (een) jongen Henkie is. Wat voor (een) weer zou het morgen zijn? Wat voor lood gebruik je? Wat voor een lood gebruik je? Wat voor onzin is dat nu weer? Wat voor een onzin is dat nu weer? In wat voor cafés komt hij zoal? In wat voor een cafés komt hij zoal?

Wat voor wordt ook gebruikt als determinator bij de onbepaalde voornaamwoorden iemand en iets en bij zelfstandige adjectieven op -s, bijv.: (7) (8) (9)

Wat voor iemand heb jij op het oog? Wat voor geks is dat? Hij stelde me de vraag wat voor leuks ik nu weer bedacht had.


p. 63

§2 Constituenten met wat voor (een) als determinator kunnen in bepaalde - niet in alle - gevallen gesplitst worden: wat blijft dan op de eerste zinsplaats staan, terwijl de rest van de constituent in het middenstuk van de zin geplaatst wordt. Zie voor bijzonderheden over dit soort splitsing . We volstaan hier met enkele voorbeelden; vergelijk: (10a) (10b) (11a) (11b) (12a) (12b)

Wat voor een krant is dat? Wat is dat voor een krant? Wat voor leuks is daar nou aan? Wat is daar nou voor leuks aan? Wat voor boeken heb jij gekocht? Wat heb jij voor boeken gekocht?

Opmerking

Een constructie die niet met bovengenoemde verward mag worden, is de volgende (vergelijk met (12)): (ia)

Wat heb jij aan boeken gekocht?

De constituent aan boeken is een bijwoordelijke bepaling die niet samen met wat één geheel

vormt; onmogelijk is in dit geval: (ib)

Wat aan boeken heb jij gekocht? <>

Het gebruik van de zelfstandige vragende voornaamwoorden Het gebruik van wie §1 Het vragend voornaamwoord wie vraagt een identificering van een persoon of van personen: (1) (2)

Wie is de auteur van ‘Villa des Roses’? (Willem Elsschot.) Wie zou dat gedaan kunnen hebben? (De buren, denk ik.)

§2 Als het zelfstandig voornaamwoord wie de functie van onderwerp vervult, wordt het doorgaans verbonden met een enkelvoudige persoonsvorm (zie (2)), maar wanneer het duidelijk is dat er meer personen in het geding zijn, is ook een meervoudige persoonsvorm mogelijk: (3) (4)

Weet jij wie daar aankomen? Wie hebben er geroepen?


p. 64

In zinnen als de volgende, waarin wie naamwoordelijk deel van het gezegde is, is een meervoudige persoonsvorm verplicht omdat het onderwerp in het meervoud staat: (5) (6)

Wie zijn deze mensen? Wie zijn Arthur Leroy en Francis Pay?

Het gebruik van wat (watte) §1 Met het vragend voornaamwoord wat verzoekt men de toegesprokene nietpersonen te identificeren. Dat kunnen materiële zelfstandigheden zijn, zoals in: (1) (2)

Ik wil weten wat je gekocht hebt. Wat heb je daar nu hangen?

maar men kan ook vragen naar een werking (een handeling, een toestand of een gebeuren): (3) (4)

Wat is daar aan de hand? Wat doe je het liefst?

naar een opvatting, een gedachte: (5) (6)

Wat vind je ervan? Wat houdt je toch zo bezig?

naar een hoedanigheid: (7)

Wat wil je worden?

Opm. In aansluiting bij een zin als (7) kan vermeld worden dat wat soms toch ook naar personen kan vragen, bijv. in de volgende zin:

(i)

Met wat is ze nu getrouwd? Een arts of een apotheker?

Soms wordt met wat geïnformeerd naar een reden of naar een hoeveelheid. Wat is dan synoniem met respectievelijk het vragend bijwoord waarom en het vragend telwoord hoeveel: (8) Wat zit je daar te grinniken? (= ‘waarom’) (9) Wat kost die armband? (= ‘hoeveel’) (10) Wat weegt zo'n olifantje? (= ‘hoeveel’) Overigens is het gebruik van wat in de betekenis ‘waarom’ vaak formeelarchaïsch te noemen, bijv.: (11) Wat draalt ge?


p. 65

(12) Saul, Saul, wat vervolgt gij mij? Tot informele taal behoort het gebruik van wat om de toegesprokene te verzoeken zijn uitspraak te herhalen of te verduidelijken. Het voornaamwoord heeft dan de waarde van een zelfstandige uiting en kan als een interjectie beschouwd worden. Een voorbeeld: (13) A: Ik denk dat ik maar eens eclipseer. B: Wat? §3 Het gebruik van wat na voorzetsels wordt gewoonlijk vermeden. In plaats van een voorzetselconstituent met wat gebruikt men bij voorkeur een voornaamwoordelijk bijwoord met waar, bijv.: (17) Waar zit hij mee te spelen? (i.p.v. met wat) (18) Waar heb je nu je neus weer in gestoken? (i.p.v. in wat) Wat komt wel algemeen voor na een voorzetsel als het voornaamwoord sterk beklemtoond is, met name wanneer de spreker om herhaling of verduidelijking verzoekt van iets wat de toegesprokene net gezegd heeft, bijv.: (19a) (20a)

Aan wát zie je dat, zei je? Op wát speelde hij?

Ook hier is echter het gebruik van een voornaamwoordelijk bijwoord heel goed mogelijk: (19b) Wáár zie je dat aan, zei je? (20b) Wáár speelde hij op?

Genitiefvormen en equivalenten §1 De vorm wiens, die tot formeel taalgebruik behoort, is de genitiefvorm van het zelfstandige vragende voornaamwoord wie. Hij wordt gebruikt als voorgeplaatste genitief in een naamwoordelijke constituent, bijv.: (1)

A: Wiens boek is dit? B: Het is Jans boek./Het is mijn boek.

Met wiens wordt een bezitsrelatie aangeduid tussen de persoon naar wie gevraagd wordt en de zelfstandigheid genoemd door het kernwoord. De vorm wiens is aldus de vragende tegenhanger van het bezittelijk voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud. In het antwoord op een vraag met wiens + substantief wordt de ‘bezitter’ geïdentificeerd, bijv. door middel van een genitiefvorm van een substantief of een bezittelijk voornaamwoord, zoals in het antwoord in voorbeeld (1).


p. 66

Om aan te duiden dat de bezitter een vrouw is of dat er meerdere bezitters zijn, wordt in formele, archaïsche taal ook de vorm wier gebruikt: (2) (3)

Wier mantel is dit? Wier hoeden zijn dit?

N.B. Ik vind wiens nauweliijks “formeel” (de vorm gebruik ik in heel gewone spreektaal), wier daarentegen is voor mij zeer formeel en archaïsch R.N.

§2 In gesproken taal wordt het gebruik van wiens meestal vermeden. In plaats daarvan wordt in de standaardtaal van wie gebruikt, dat als zelfstandig zinsdeel op de eerste zinsplaats staat, met het kernwoord uit het type wiens boek in het middenstuk van de zin. Voorbeelden: (4a) Van wie is dit boek? (5a) Van wie zijn deze bijbels? (6a) Van wie is hij de zoon? In informele taal komen combinaties van zelfstandig wie met een bezittelijk voornaamwoord voor van het type Jan z’n fiets. Vergelijk met de (a) -zinnen hierboven: (4b) Wie z’n boek is dit (5b) Wie z’n bijbels zijn dit? (6b) Wie z’n zoon is hij? Met combinaties van het laatste type kan men ook expliciet aangeven dat de bezitter een vrouw is of dat er meerdere bezitters zijn en wel door middel van wie d’r: (7) (8)

Wie d’r lippenstift heb je gepikt? Wie d’r fietsen staan hier?

Betrekkelijk voornaamwoord (pronom relatif) Inleiding Betrekkelijke voornaamwoorden hebben behalve een verwijzende ook een zinsverbindende functie. Ze kunnen zelfstandig en niet-zelfstandig zijn. In de hieronder volgende voorbeelden kunnen we zin (1) en zin (2) - waarin het persoonlijk voornaamwoord hij verwijst naar Jan in zin (1) - samenvoegen tot zin (3), waarin het zelfstandig betrekkelijk voornaamwoord die gebruikt is:


(1) (2) (3)

p. 67

Jan wou graag een boterham. Hij (= Jan) had nog niet ontbeten. Jan, die nog niet ontbeten had, wou graag een boterham.


schema 4: De zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden.

Hetzelfde zien we in (4) en (5), die door middel van het niet-zelfstandige betrekkelijk voornaamwoord welke samengesmolten worden tot (6): (4) (5) (6)

verwijzend naar antecedent is geen zin het-antecedent

De rede van de burgemeester zal gepubliceerd worden. De/die rede werd zeer toegejuicht. De rede van de burgemeester, welke rede zeer werd toegejuicht, zal gepubliceerd worden.

In (3) en (6) hebben de betrekkelijke voornaamwoorden een antecedent en zijn ze dus binnentekstelijk verwijzend. Van buitentekstelijke verwijzing is sprake bij een zogenaamd ingesloten antecedent . De zinnen waarin de betrekkelijke woorden zinsdeel(stuk) zijn, heten betrekkelijke bijzinnen. Er zijn beperkende en uitbreidende betrekkelijke bijzinnen.

De vormen Een overzicht van de vormen van de niet-zelfstandige en de zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden wordt respectievelijk in schema 3 en schema 4 gegeven.

De niet-zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden.

meervoud

antecedent is een zin

verwijzend naar de-antecedent

expliciet antecedent dat wat hetwelk wat hetwelk hetgeen die wie welke

impliciet antecedent wat hetgeen

die wie

Niet in de schema's opgenomen zijn de genitiefvormen wiens, wier, welks en welker .

deen het-antecedent Bij het antecedent van het betrekkelijk voornaamwoord is het voor de beschrijving van belang onderscheid te maken tussen deen het-antecedenten. Deze termen hebben een ruimere inhoud dan 'de -woord' en 'het-woord' bij het substantief. Een HET-antecedent is:

schema 3

enkelvoud

p. 68

m.b.t. het -woorden m.b.t. de-woorden

•

een naamwoordelijke constituent die bestaat uit een met het lidwoord het combineerbaar substantief (of gesubstantiveerd(e) woord/groep woorden), zelfstandig gebruikt adjectief of telwoord, of zelfstandig voornaamwoord, dan wel een naamwoordelijke constituent waarvan een dergelijk woord de kern is (bijv. het zand, het voor en tegen, het mooie huis aan de overkant. dat rode daar, het eerste, het onze);

•

een naamwoordelijke constituent die bestaat uit (zo)iets, wat, niets, niks, alles, al (‘alles’), dit, dat, datgene of een waarvan een van deze woorden de kern is (bijv. (zo)iets als soep, alles over dit onderwerp ); of een zin.

welk welke welke

•

Een DE-antecedent is een naamwoordelijke constituent die uit een of meer andere taalelementen bestaat (bijv. de wijn, onze nieuwe woning, de grootste van allemaal, die drie daar in de hoek, jij, degene, de een of ander). Is het antecedent geen zin, dan is de betrekkelijke bijzin een bijvoeglijke bepaling bij dat antecedent. Voorbeelden (de antecedenten zijn gecursiveerd):


(1) (2) (3) (4) (5)

p. 69

Wat moet ik met obers die nog nooit van Bordeaux gehoord hebben! De antieke klok van mijn tante, die duizend gulden waard was, bleek gestolen te zijn. De mooiste die ik heb, is van porselein. Ik weiger iets te kopen wat ik niet eerst mag zien. Zij die zichzelf niets te verwijten hebben, werpen de eerste steen.

Is een hele zin antecedent, dan is de betrekkelijke bijzin altijd uitbreidend. De bijzin heeft dezelfde waarde als een aaneenschakelende nevengeschikte (coordonné) zin waarin naar de inhoud van de vorige zin wordt verwezen door middel van een aanwijzend voornaamwoord. Vergelijk: (6a) Hij is ziek, wat me niet goed uitkomt. (6b) Hij is ziek, en dat komt me niet goed uit. In de tot dusver gegeven voorbeelden is het antecedent uitgedrukt ofwel expliciet. Het kan echter ook impliciet of ingesloten zijn. We spreken daarvan als het antecedent niet is uitgedrukt, maar besloten ligt in het betrekkelijk voornaamwoord zelf. Het ingesloten antecedent kan veelal wel geëxpliciteerd worden; persoonlijke, aanwijzende of onbepaalde voornaamwoorden komen daarvoor het meest in aanmerking. Een voorbeeld van een betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent is wat in de zin: (7)

Wat u bedoelt, is er niet meer bij tegenwoordig.

Wat heeft in deze zin dezelfde waarde als de combinatie dat(gene) wat met het expliciete antecedent dat(gene).

Vormovereenkomst met het antecedent §1 Als algemene regel geldt, dat een betrekkelijk voornaamwoord naar getal (nombre) en genus (geslacht, genre) overeenkomt met het antecedent. Vergelijk: (1) (2) (3)

Het huis dat je daar ziet, is van mijn oom. De huizen die je daar ziet, worden morgen afgebroken. De toren die je boven de daken ziet uitsteken, is van de SintStevenskerk.

§2 Van de algemene regel wordt in sommige gevallen afgeweken.


p. 70

[a] Een uitzondering vormen verkleinwoorden van eigennamen die een persoon noemen. Deze zijn onzijdig, maar als ze antecedent zijn, vereisen ze een betrekkelijk voornaamwoord dat naar de-woorden verwijst. Voorbeelden: (4) (5)

Kareltje, die gejokt had, kreeg een standje. Greetje, aan wie je dat gisteren verteld hebt, was het vandaag alweer vergeten.

[b] Bij het-woorden die personen aanduiden, wordt soms het betrekkelijk voornaamwoord gebruikt dat congrueert met het genus van het antecedent, soms een betrekkelijk voornaamwoord dat naar de-woorden verwijst. Vergelijk (6) en (7) met (8) en (9): (6) (7) (8) (9)

Weet jij hoe het meisje heet dat daar loopt? Het staatshoofd dat morgen op staatsiebezoek komt, is de president van Argentinië. Zijn meisje, die bij ons op kantoor werkt, is met vakantie. (eventueel: dat) Het hoofd van de afdeling, die een eigen parkeerplaats heeft, kwam juist die dag niet met de auto.

[c] Een apart geval doet zich voor bij collectiva (zoals aantal, soort en dergelijke) die door een substantief in het meervoud gevolgd worden. Een betrekkelijke bijzin die naar een dergelijke constituent terugwijst (renvoie), kan beginnen met een betrekkelijk voornaamwoord dat in getal en genus overeenstemt met het collectivum (dat in het enkelvoud staat), maar ook met een betrekkelijk voornaamwoord in het meervoud, dat dan terugverwijst naar het substantief in het meervoud. Voorbeelden: (10a) Een aantal mensen, dat al lang gewacht had, kon niet meer toegelaten worden. (10b) Een aantal mensen, die al lang gewacht hadden, konden niet meer toegelaten worden. (11a) Het soort problemen dat je steeds weer tegenkomt, ligt op het terrein van de politiek. (11b) Het soort problemen die je steeds weer tegenkomt, liggen op het terrein van de politiek. De (b) -zinnen, met een betrekkelijk voornaamwoord in de meervoudsvorm, zijn niet voor iedereen acceptabel. Er hoeft evenwel geen bezwaar tegen gemaakt te worden.


p. 71

Het gebruik van het niet-zelfstandige betrekkelijk voornaamwoord welk(e) §1 De keuze tussen welk en welke wordt bepaald door het getal en het genus van het kernwoord van de naamwoordelijke constituent waarin welk(e) determinator is. Voor een enkelvoudig onzijdig substantief gebruikt men welk, in andere gevallen welke. Het gebruik van het niet-zelfstandige welk(e) is beperkt tot formele taal . Naamwoordelijke constituenten met het betrekkelijk voornaamwoord welk(e) als determinator komen uitsluitend in uitbreidende bijzinnen voor. Het kernwoord kan dan hetzelfde zijn als dat van het antecedent, zoals in de volgende zin: (1)

De merkwaardige opvattingen van deze heer, welke opvattingen m.i. onverdedigbaar zijn, dwingen ons hem uit zijn ambt te ontzetten.

(m.i. = mijns inziens = dans mon opinion)

Dikwijls wordt echter in de constituent met welk(e) een nieuwe (bijv. resumerende) omschrijving van het antecedent gegeven: (2) (3) (4)

Daar waren schippers, matrozen en cargadoors, welke lieden allen in grote onrust verkeerden. ‘Een circusjongen’, welk boek ik op mijn twintigste leerde kennen, vind ik nog steeds prachtig. De Miss-Hollandverkiezing, welk gebeuren ik steeds van heel nabij volg, is dit jaar wat tegengevallen.

Soms slaat de naamwoordelijke constituent met het betrekkelijk voornaamwoord op een eigenschap of werking uitgedrukt in het gezegde van de rompzin; soms is de hele zin het antecedent: (5) (6) (7)

Hij is wat driftig, welk gebrek hij moet zien te overwinnen. Waldo heeft mij een lafaard genoemd, welke belediging ik hem niet vlug zal vergeven. De afzet van dit boek is beperkt, welke omstandigheid invloed heeft op de prijs.

Het antecedent is nooit een voornaamwoord.


p. 72

Zoals uit bovenstaande voorbeelden blijkt, kan een naamwoordelijke constituent met welk(e) als onderwerp of voorwerp fungeren. Zo’n naamwoordelijke constituent komt ook wel voor in een voorzetselconstituent: (8) (9)

Hier ziet u de ridderzaal, in welk vertrek ik als kind gaarne placht te vertoeven. De rechter besloot het voogdijschap aan mijn oom toe te kennen, krachtens welk besluit ik uit de armen van mijn lieve moeder gerukt werd.

§2 In plaats van constructies met het formele niet-zelfstandige welk(e) gebruikt men in de standaardtaal bij voorkeur zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden of voornaamwoordelijke bijwoorden. Vergelijk respectievelijk met de voorbeelden (2), (7) en (8): (10) Daar waren schippers, matrozen en cargadoors, die allen in grote onrust verkeerden. (11) De afzet van dit boek is beperkt, wat invloed heeft op de prijs. (12) Hier ziet u de ridderzaal, waarin ik als kind graag speelde. Constituenten met welk(e) worden in de standaardtaal wel eens gebruikt als anders niet duidelijk is wat als antecedent beschouwd moet worden. Door de (eventueel omschrijvende) herhaling van het antecedent wordt dan dubbelzinnigheid vermeden. In voorbeeld (13a) kan zowel de openingsrede van de burgemeester als de burgemeester antecedent zijn, in (13b) niet: (13a) De openingsrede van de burgemeester, die zeer toegejuicht werd, zal gepubliceerd worden. (13b) De openingsrede van de burgemeester, welke rede zeer toegejuicht werd, zal gepubliceerd worden.

Het gebruik van de zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden Het gebruik van die Met expliciet antecedent §1 Het antecedent van die is een de-antecedent waarmee personen zowel als zaken aangeduid kunnen worden. In de volgende voorbeelden fungeren naamwoordelijke constituenten met een substantivische kern als antecedent (in (5) is de kern een zelfstandig gebruikt adjectief, in (6) een telwoord):


(1) (2) (3) (4) (5) (6)

p. 73

Ik lees alle boeken van Wojnowitsj die in het Nederlands vertaald zijn. De koning van Frankrijk, die kaal was, nam uitsluitend kaalhoofdige lakeien in dienst. Niets is zieliger dan een soldaat die niet schieten kan. Gameten zijn voortplantingscellen die zich met andere cellen verenigen om een nieuw organisme te vormen. Die groene die daar in dat bakje liggen, zijn veel te duur. (bijv. de groene appels) Die drie in de hoek, die eerst zo'n grote mond opzetten, druipen beschaamd af. (die drie personen)

Het antecedent kan ook een naamwoordelijke constituent met een zelfstandig zijn hiervan uitgesloten . De persoonlijke voornaamwoorden hebben altijd de volle vorm. Voorbeelden: (7)

Ik, die twintig jaar bij dat bedrijf gewerkt heb, ben zo maar op straat gezet. (8) Degene die mij durft te bedriegen, moet nog geboren worden. (9) Die vraag moet iedereen die de tekst gelezen heeft, kunnen beantwoorden. (10) Wie die Francis gekend heeft, had zoiets verwacht? (11) Bedoel je deze, die ik voor m'n verjaardag gekregen heb? [Niet-onderwerpsvormen van persoonlijke voornaamwoorden worden als antecedent op de eerste zinsplaats meestal vermeden; men gebruikt dan bijv. een andere volgorde of een aanwijzend voornaamwoord als degene(n). Vergelijk: (12a) Mij, die twintig jaar bij dat bedrijf gewerkt heb, hebben ze ontslagen. <> (12b) Ze hebben mij, die twintig jaar bij dat bedrijf gewerkt heb, ontslagen. (13a) Hem die op die stoel daar zit, ken ik. <> (13b) Ik ken hem die op die stoel daar zit. (13c) Degene die op die stoel daar zit, ken ik.] §2 De combinaties hij die, zij die (meervoud) en degene(n) die kunnen ook betrekking hebben op personen in het algemeen. Ze hebben dezelfde functie als het betrekkelijk voornaamwoord wie met ingesloten antecedent en ze benaderen


p. 74

sterk combinaties als ieder(een) die of allen die waarin ieder(een) en allen de veralgemenende betekenis versterken. Vergelijk: (14a) Hij/degene die werkloos is, kan bij het gewestelijk arbeidsbureau informeren naar een baan. (14b) Ieder die werkloos is, kan bij het gewestelijk arbeidsbureau informeren naar een baan. (14c) Zij/degenen die werkloos zijn, kunnen bij het gewestelijk arbeidsbureau informeren naar een baan. (14d) Allen die werkloos zijn, kunnen bij het gewestelijk arbeidsbureau informeren naar een baan. (14e) Wie werkloos is, kan bij het gewestelijk arbeidsbureau informeren naar een baan. §3 Het betrekkelijk voornaamwoord die heeft in de betrekkelijke bijzin de functie van onderwerp, voorwerp of naamwoordelijk deel van het gezegde. Alleen in de functie van meewerkend voorwerp kan ook wie gebruikt worden.Die is uitgesloten na voorzetsels; in dit geval treedt wie op, of een voornaamwoordelijk bijwoord. Voorbeelden: (15) Walschap, die de onvergetelijke figuur van Houtekiet heeft geschapen, is een Vlaams auteur. (die = onderwerp(sujet)) (16) Dat is de tafel die ik zelf gemaakt heb. (die = lijdend voorwerp) (17) De man die we dat gevraagd hebben, is psycholoog. (die = meewerkend voorwerp (objet indirect)) (18) Het beeld van de held die hij dacht te zijn, was gebroken. (die = naamwoordelijk deel van het gezegde) Zoals uit de voorbeelden blijkt, komt die voor in uitbreidende en beperkende betrekkelijke bijzinnen.

Met ingesloten antecedent Een enkele keer wordt die ook met ingesloten antecedent gebruikt. De bijzin heeft dan meestal betrekking op personen in het algemeen en die heeft de waarde van de combinaties hij die, ieder die enz. In informeel taalgebruik kan met dit die ook wel naar een bepaalde, specifieke persoon worden verwezen. Voorbeelden: (1) (2)

Die eens steelt is altijd een dief. Die komen wil, moet nu betalen.


(3)

p. 75

Die op die stoel zit, ken ik niet.

Voorbeelden van het gebruik van die met ingesloten antecedent in gekloofde zinnen zijn: (4) (5)

Ik ben het die hier veertig jaar gewerkt heeft. Jij bent het toch die hier altijd haantje de voorste is?

Dit die is niet gebruikelijk in pseudo-gekloofde zinnen.

Het gebruik van wie Met expliciet antecedent Het antecedent van wie is van hetzelfde type als dat van die, maar het duidt altijd één of meer personen aan. In de bijzin fungeert wie als meewerkend voorwerp, in voorzetselconstituenten en in de combinaties wie z' n en wie d'r . Voorbeelden: (1) (2) (3) (4)

De man wie we dat gevraagd hadden, is psycholoog. Pamela D, met wie hij samenleefde, werd veroordeeld wegens medeplichtigheid. De man in de stoel van wie ik nu zit, heet Johnny. De baron wie z’n kasteel ik opgeknapt heb, is overleden.

De betrekkelijke bijzin met wie kan zowel uitbreidend als beperkend zijn. Vooral in informeel taalgebruik wordt de combinatie ‘voorzetsel + wie’ vervangen door een voornaamwoordelijk bijwoord (vergelijk ), bijv.: (5) (6)

Die man waarmee ik stond te praten, was mijn broer. Iemand waarop je kan rekenen is Joost niet bepaald.

Met ingesloten antecedent Met betrekking tot personen is wie het meest gebruikelijke betrekkelijke voornaamwoord met ingesloten antecedent. De betrekkelijke bijzin met wie verwijst in dit geval nooit, behalve bij pseudo-gekloofde zinnen zoals (6) en (7), naar een bepaalde, specifieke persoon, maar naar personen in het algemeen. Het antecedent kan geëxpliciteerd worden door middel van de voornaamwoorden hij of zij (in algemene zin gebruikt), of, met versterking van de veralgemenende betekenis, door middel van woorden als ieder, allen, enz., welke woorden gevolgd worden door die. Een voorbeeld (met daarbij alternatieve mogelijkheden) is: (1a) Wie steelt is een dief.


p. 76

(1b) Hij/Ieder die steelt is een dief. (1c) Zij/Allen die stelen zijn dieven. Andere voorbeelden: (2) (3) (4)

Wie geen stoel krijgt, moet maar staan. Wie niet horen wil, moet voelen. Wie zoet is, krijgt lekkers.

De veralgemenende betekenis kan ook versterkt worden door toevoeging van al als voorbepaling: (1d) Al wie steelt is een dief. (5) Wees vriendelijk voor al wie je ontmoet. Een apart type vormen de betrekkelijke bijzinnen in pseudo-gekloofde zinnen: (6) (7)

Wie wel juichte, was Teng. Wie natuurlijk veel te laat was, was mijn broer.

Met die bijzinnen worden dezelfde personen bedoeld als die aangeduid door het onderwerp van de rompzin. Wie kan in deze zinnen niet vervangen worden door combinaties met geëxpliciteerd antecedent, zoals hij die, ieder die, enz. Opmerking

Het betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent wie is soms moeilijk te onderscheiden van het vragend voornaamwoord wie in bijzinnen. Vergelijk:

(ia) Wie op de achsterste bak had gezeten, was onbekend. (iia) Wie op de achsterste bak had gezeten, was door z’n onrustog gedrag opgevallen. Zin (ia) kan ook weergegeven worden als:

(ib)

Het was onbekend wie op de achterste bank had gezeten.

Hier is wie een vragend voornaamwoord dat niet door hij die vervangen kan worden. Dat is wel het geval in zin (iia), die als volgt kan luiden:

(iib) Hij die op de achterste bank had gezeten, was door z' n onrustig gedrag opgevallen.

Het gebruik van welke §1 Het betrekkelijk voornaamwoord welke behoort tot formeel taalgebruik ; het heeft altijd een expliciet de-antecedent. Voorbeelden:


(1) (2) (3)

p. 77

De procedures welke bij zo’n gelegenheid gevolgd worden, zijn verouderd. Degenen welke ik een betrekking in het vooruitzicht gesteld heb, studeren psychologie. De klok welke ik u wil aanbieden, is honderd jaar oud.

§2 In de bovenstaande zinnen fungeert welke respectievelijk als onderwerp, meewerkend en lijdend voorwerp. Welke treedt ook op in voorzetselconstituenten als het antecedent personen noemt: (4) (5)

Personen tegen welke een proces is aangespannen, zijn uitgesloten van deelneming. De arbeiders namens welke ik dit schrijven tot u richt, worden met ontslag bedreigd.

Na voorzetsels die niet in aanmerking komen voor de vorming van voornaamwoordelijke bijwoorden, zoals krachtens, volgens, vanaf, enz. , kan welke ook voor zaken gebruikt worden. Voorbeelden: (6) (7)

De bepaling volgens welke een werkloze recht op uitkering heeft, is gewijzigd. De april-wetten, krachtens welke de btw-tarieven verhoogd zullen worden, zijn nog niet goedgekeurd.

In de standaardtaal gebruikt men wie, die of een voornaamwoordelijk bijwoord. Alleen na voorzetsels als krachtens, volgens, vanaf, enz. is het gebruik van welke niet te vermijden, tenzij een ander voorzetsel (of een voorzetseluitdrukking) gebruikt wordt, bijv. in plaats van krachtens welke de voorzetseluitdrukking op grond waarvan. Ten slotte moet opgemerkt worden dat welke, in tegenstelling tot hetwelk, niet alleen in uitbreidende maar ook in beperkende bijzinnen voorkomt.

Het gebruik van dat §1 Het antecedent van dat is een het-antecedent dat geen zin is, meestal bestaande uit een naamwoordelijke constituent met een substantief of een zelfstandig gebruikt adjectief of telwoord als kern. Voorbeelden: (1) (2) (3)

Het boek dat ik aan het lezen ben, gaat over het Politburo. Vertel me eens een verhaaltje dat je zelf mooi vindt. Het eerste argument was onzinnig, maar het tweede dat Ineke gaf, zette ons toch aan het denken.


(4)

p. 78

Ik wil niet dat groene appeltje, maar dat rode dat je in je tas gestopt hebt.

Het antecedent kan ook een onbepaald voornaamwoord of telwoord zijn, maar in dat geval bestaat er een voorkeur voor wat (zie evenwel ), zoals in de (b) zinnen hieronder: (5a) (5b) (6a) (6b) (7a) (7b)

Alles dat je zegt, kan tegen je gebruikt worden. Alles wat je zegt, kan tegen je gebruikt worden. Er is iets dat je me verzwegen hebt. Er is iets wat je me verzwegen hebt. Er is nog zo veel dat wij niet weten. Er is nog zo veel wat wij niet weten.

De voorkeur voor wat bestaat overigens hoe dan ook wanneer het antecedent geen specifieke zelfstandigheden, maar zaken 'in het algemeen' aanduidt. Vergelijk de voorbeelden (8) met (9) en (10) (zin (8b), die de voorkeur heeft boven (8a), komt het meest overeen met (10)): (8a) (8b) (9) (10)

Dat was het mooiste dat ik ooit heb meegemaakt. Dat was het mooiste wat ik ooit heb meegemaakt. Dat avontuur was het mooiste (avontuur) dat ik ooit heb meegemaakt. Dat avontuur was het mooiste (überhaupt) wat ik ooit heb meegemaakt.

§2 Het betrekkelijk voornaamwoord dat vervult in de bijzin de functie van onderwerp, voorwerp of naamwoordelijk deel van het gezegde. Het wordt nooit met voorzetsels verbonden. Voorbeelden: (11) Het podium, dat hersteld had moeten worden, werd aldus zijn graf. (dat = onderwerp) (12) Koop nooit een boek dat je nooit zult lezen. (dat = lijdend voorwerp) (13) Daar is het kereltje dat ik vorige week een dubbeltje heb gegeven. (dat = meewerkend voorwerp) (14) Het kind dat hij wou zijn, was gestorven. (dat = naamwoordelijk deel van het gezegde) Na voorzetsels kan hetwelk optreden , maar indien een voornaamwoordelijk bijwoord mogelijk is, is dat gewoner:


p. 79

(15) Het artikel krachtens hetwelk dat bedrag gevorderd kon worden, kan ik niet vinden. (16) Het stoeltje waarop hij zat, was nogal wankel. Het betrekkelijk voornaamwoord dat wordt zowel in uitbreidende als in beperkende bijzinnen gebruikt.

Het gebruik van wat Met expliciet antecedent §1 Bij een het-antecedent dat geen zin is, kan wat in de standaardtaal alleen gebruikt worden als dat antecedent een onbepaald voornaamwoord of telwoord is of als een andersoortig antecedent zaken 'in het algemeen' aanduidt, geen specifieke zelfstandigheden. Zie de tweede reeks voorbeelden in en verder: (1) (2) (3) (4) (5)

Al het mooie wat je in die jaren opgebouwd hebt, gaat verloren. Wat is het eerste wat je in zo’n geval moet doen? Er is weinig wat we nog niet hebben. Ik heb bezwaar tegen alles wat lang duurt. Gooi iets wat je nog gebruiken kunt, nooit weg!

In zulke gevallen bestaat er een voorkeur voor het gebruik van wat in plaats van dat. Bestaat het antecedent echter uit het (vragend of onbepaald) voornaamwoord wat, dan is dat als betrekkelijk voornaamwoord gemakkelijker te gebruiken, bijv.: (6) (7)

Wat heeft zij dat ik niet heb? Ik heb daar wat gezien dat mij niet erg beviel.

In informele taal kan wat naar elk het-antecedent verwijzen. Dit gebruik is geheel normaal. In feite komt dat als betrekkelijk voornaamwoord in de gesproken taal van een groot deel van het taalgebied slechts zelden voor (dat geldt vooral voor de noordelijke helft van Nederland). In geschreven taal verschijnt het relatieve wat echter (afgezien van het hierboven genoemde standaardtaalgebruik) bijna nooit. Enkele voorbeelden:


(9) Ze gaf de hond het eten wat de kinderen toekwam. (10) Geef me eens het kleinste wat daar hangt. (bijv. een portret) (11) (Ze liet me twee kastjes zien.) Het eerste, wat er nogal gehavend uitzag, kostte duizend gulden. §2 In tegenstelling tot de andere zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden, kan wat ook betrekking hebben op een element waarmee een hoedanigheid wordt uitgedrukt, bijv. een predicatief adjectief of een substantief van het type advocaat in Hij is advocaat. De betrekkelijke bijzin kan dan, zoals bijzinnen met ingesloten antecedent, geparafraseerd worden door middel van een nevengeschikte zin waarin de verwijzende functie door een aanwijzend voornaamwoord vervuld wordt (zie ): (12a) (12b) (13a) (13b)

Hij is advocaat, wat ik beslist nooit zou willen worden. Hij is advocaat en dat zou ik beslist nooit willen worden. Jan vond het nogal bitter, wat Piet niet vond. Jan vond het nogal bitter en/maar dat vond Piet niet.

Opvallend is dat de betrekkelijke bijzin in dit geval aan het antecedent vooraf kan gaan, als een soort tussenzin: (14) Da Costa was, wat het Hollandse karakter niet is, bij uitnemendheid hartstochtelijk. §3 Het antecedent kan ook een zin zijn. Een onafhankelijke zin als antecedent komt voor in de volgende voorbeelden: (15a) De deugniet vroeg excuus, wat ik niet had durven verwachten. (16) Hij vertelt iedereen dat ik ziek ben, wat ik ten zeerste betreur. Is het antecedent een onafhankelijke zin, dan kan het volgen op de betrekkelijke bijzin: (15b) (En) wat ik niet had durven verwachten, de deugniet vroeg excuus. Een afhankelijke zin als antecedent vinden we bijv. in:

(8)

Het was een land wat wachtte op de revolutie.

p. 80


p. 81

(17) Hij beweert dat ik ziek ben, wat onjuist is. (18) Mijn vader ergert zich eraan dat ik in een commune leef, wat toch niet zo ongewoon is. §4 De kenmerken van het betrekkelijk voornaamwoord wat zijn verder dezelfde als die van dat: het vervult de functie van onderwerp, voorwerp of naamwoordelijk deel van het gezegde, het staat dus nooit in een voorzetselconstituent, en het komt zowel in uitbreidende als in beperkende bijzinnen voor . De combinatie ‘voorzetsel + wat’ wordt vervangen door een voornaamwoordelijk bijwoord (zoals waarmee, R.N.), ofwel men gebruikt hetwelk.

Met ingesloten antecedent §1 Het betrekkelijk voornaamwoord wat met ingesloten antecedent heeft de waarde van de combinaties dat wat of datgene wat, waarin het antecedent geëxpliciteerd is door middel van een aanwijzend voornaamwoord (dat, datgene). Vergelijk: (1a) (1b) (2a) (2a)

Wat overblijft na het raffinageproces, heet pulp. Dat(gene) wat overblijft na het raffinageproces, heet pulp. Wat jij zegt, is voor mij niet belangrijk. Dat(gene) wat jij zegt, is voor mij niet belangrijk.

Heeft de betrekkelijke bijzin een algemene betekenis, dan kan die versterkt worden door toevoeging van al: (2c) Al wat jij zegt, is voor mij niet belangrijk. Terwijl wie met ingesloten antecedent naar personen in het algemeen verwijst , kan het overeenkomstige voornaamwoord wat ook naar een bepaalde, specifieke zelfstandigheid verwijzen. Vergelijk (3) met (4) en (5) met (6): (3) (4) (5) (6)

Wat op die stoel daar ligt, is niet van mij. Wie op die stoel daar zit, ken ik niet. <> Wat u bedoelt is er niet meer bij tegenwoordig. Wie u bedoelt is al eens werkzaam geweest op dat gebied. <>


p. 82

(In plaats van wie moet in (4) en (6) die gebruikt worden .) De hier besproken zinnen met wat komen ook voor in pseudo-gekloofde zinnen waarvan het achteropgeplaatste element niet-personen noemt: (7) (8)

Wat in de soep viel, was een vlieg. Wat ik in werkelijkheid zag, waren duikboten.

§2 Ten slotte verdient nog vermelding dat een betrekkelijke bijzin met ingesloten antecedent niet met een voorzetsel kan beginnen; in de plaats daarvan gebruikt men een voornaamwoordelijk bijwoord; vergelijk (ter verduidelijking is in (9b) en (9d) het antecedent geëxpliciteerd): (9a) (9b) (9c) (9d)

Over wat jij piekert, interesseert mij niet. <> Datgene over wat jij piekert, interesseert me niet. <> Waar jij over piekert, interesseert me niet. Datgene waarover jij piekert, interesseert me niet.

Anders is dat bij een zin als: (10a) Je moet nooit piekeren over wat nog komen moet. (10b) Je moet nooit piekeren over datgene wat nog komen moet. Hier maakt het voorzetsel over geen deel uit van de betrekkelijke bijzin, wat blijkt bij explicitering van het antecedent. Opmerking

Het betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent wat is soms moeilijk te onderscheiden van het vragend voornaamwoord wat in bijzinnen. Vergelijk: (ia) Wat Gijs voor z’n verjaardag heeft gevraagd, weet ik niet. (iia) Wat Gijs voor z’n verjaardag heeft gevraagd, hebben z’n ouders hem niet gegeven.

Zin (ia) kan ook weergegeven worden als: (ib)

Ik weet niet wat Gijs voor z'n verjaardag heeft gevraagd.

Hier is wat een vragend voornaamwoord dat niet door dat wat vervangen kan worden. Dat is wel het geval in zin (iia), die als volgt kan luiden:

Univ. Lille 3, NL S3 UE1 CM (Roland NOSKE) (iib)

p. 83

Dat(gene) wat Gijs voor z'n verjaardag heeft gevraagd, hebben z'n ouders hem niet gegeven.

Het gebruik van hetwelk Het betrekkelijk voornaamwoord hetwelk behoort tot formele (archaïsche) taal . Het antecedent is altijd expliciet; het kan een naamwoordelijke constituent zijn met een enkelvoudig onzijdig substantief als kern, ofwel een onafhankelijke zin. Voorbeelden: (1) (2) (3)

Het Genootschap Onze Paal, hetwelk aan deze toestanden paal en perk wilde stellen, is niet meer. De eendracht in het land is hersteld, hetwelk de gehele bevolking met vreugde vervult. Zijn mening werd door niemand gedeeld, hetwelk hem zeer ontstemde.

De betrekkelijke bijzin met hetwelk is meestal uitbreidend. Hoewel het besproken voornaamwoord tot de formele, archaïsche taal behoort, kan het gebruik ervan in bepaalde gevallen niet vermeden worden, als men tenminste een betrekkelijke bijzin wenst te gebruiken. Hetwelk kan namelijk na voorzetsels niet vervangen worden door dat of wat; na die voorzetsels die niet in aanmerking komen voor vorming van een voornaamwoordelijk bijwoord is het gebruik van hetwelk dan de enige mogelijkheid (vergelijk welke ). Voorbeelden: (4) (5)

De volgende keer behandelen we het tijdperk vanaf hetwelk het verval begon. We bedoelen het feest tijdens hetwelk hij ziek werd.

Overigens geniet het gebruik van dat of wat, of van een voornaamwoordelijk bijwoord de voorkeur.

Het gebruik van hetgeen Met expliciet antecedent Het betrekkelijk voornaamwoord hetgeen behoort tot de formele taal en wordt in gesproken taal meestal door wat vervangen. Is het antecedent expliciet, dan is het altijd een zin en vervult het voornaamwoord de functie van onderwerp of lijdend voorwerp. Voorbeelden:


(1) (2) (3)

p. 84

Uw neef is een bedrieger, hetgeen ik bereid ben met feiten te staven. Ze wonen in een commune, hetgeen op zich eigenlijk weinig zegt. Dat werk duurt de hele dag, hetgeen nogal bezwaarlijk is.

Met ingesloten antecedent §1 In dit geval heeft hetgeen de waarde van de combinatie datgene wat, met het aanwijzend voornaamwoord datgene als expliciet antecedent. Ook hier weer wordt hetgeen in gesproken taal meestal door wat vervangen. Voorbeelden: (1) (2)

Hetgeen ik wilde zeggen, is dit. Hetgeen je doet, is gevaarlijk.

§2 Zoals bij wat kan een betrekkelijke bijzin met ingesloten antecedent ook hier niet met een voorzetsel, maar wel met een voornaamwoordelijk bijwoord beginnen. Vergelijk: (3a) (3b) (3c) (3d) (4a)

Aan wat jij denkt, gaat me niet aan. <> Datgene aan wat jij denkt, gaat me niet aan. <> Waar jij aan denkt, gaat me niet aan. Datgene waaraan jij denkt, gaat me niet aan. Bij hetgeen daar gebeurde, kon hij niet onbewogen blijven. (4b) Bij datgene wat daar gebeurde, kon hij niet onbewogen blijven.

In een zin als (4) hoort het voorzetsel bij bij het (ingesloten, respectievelijk expliciete) antecedent en niet bij het betrekkelijk voornaamwoord; het maakt anders gezegd geen deel uit van de betrekkelijke bijzin.

Het Adjectief (bijvoeglijk naamwoord)



p. 85

1.\ Algemene regels: 1.1 Attributieve positie (position d’épithète): a. het adjectief in attributieve positie (n.b. adjectief in attributieve positie = épithète, ≠ attribut !) wordt vóór het zelfstandig naamwoord geplaatst. Voorbeelden: (1) Een gemakkelijke oplossing (2) Het boeiende verhaal1 (3) Die gedode soldaat

bepaald* (déterminé) +e +e

onbepaald (indéterminé) +e Ø

3. Adjectieven in attributieve positie (épithète !) die nooit worden verbogen: 3.1. Adjectieven op -en [´n] krijgen geen -e:

Ook stofadjectieven die niet op -en eindigen worden niet verbogen:

behalve indien het bijvoeglijk naamwoord voor het-woord in het enkelvoud (singulier) a. niet door een determinant (= lidwoord, bezittelijk/aanwijzend voornaamwoord, telwoord) wordt voorafgegaan; koel bier, mals gras

1

maar als adjectif dat op -est eindigt, krijgt het altijd de uitgang -e. het middelste stuk ieder jongste kind (vergelijk: ieder jong kind)

3.1.1. Adjectieven die een stof noemen houten banken gouden horloges zilveren oorringen stenen beelden diamanten armbanden kartonnen dozen

In het algemeen -e; voorbeelden: (1) een nieuwe school (2) dat oude huis (3) je leuke vriendinnetje

door een onbepaald voorafgegaan; een lief meisje geen klein kind elk goed hotel

c.

Zij zijn rijk Ik vind haar mooi

*bepaald = voorafgegaan door een bepaald lidwoord (article) of niet-zelfstandig voornaamwoord (par ex. adjectif démonstratif ou possessif).

b.

genoeg contant geld

2. Het adjectief in predicatieve positie (= attribut) wordt i.t.t. (in tegenstelling tot) de situatie in het Frans niet verbogen.

b. Uitgangen: de-woord het-woord

p. 86

niet-zelfstandig

voornaamwoord

In Vlaanderen wordt ook bij een neutrum (onzijdig zelfstandig naamwoord) geen -e geplaatst: het lief kind, het wit paard. De -e is echter wel verplicht als het bijvoeglijk naamwoord (adjectief) in de overtreffende trap (superlatif) staat: het liefste kind, het goedkoopste boek

wordt

nylon kousen een platina oorring

een plastic beker rubber laarzen

3.1.2. Participia van sterke werkwoorden: gebakken peren

de gebarsten pot

een gebroken spiegel

3.1.3. Adjectieven als: eigen, (on)even, open, verleden, dronken, volwassen, verkouden, verleden, (on)tevreden een tevreden persoon open deuren intrappen een verlegen man een ervaren medewerker even en oneven getallen maar: verscheidene talen 3.2 Adjectieven die eindigen op: -a, -o, -e [], -é, -i, -y


extra kaas opmerking

het lila gordijn

p. 87

een albino konijn


een stupide

het vorige algemeen besluit, het drukke openbaar vervoer 3.7 Geen -e in officiële titels en bij bepaalde persoonsnamen (beroepen of functies):

3.3 Adjectieven op -er afgeleid van geografische namen: Edammer kaas

de algemeen voorzitter, een maatschappelijk werkster, scheikundig ingenieur, een buitengewoon hoogleraar, wetenschappelijk medewerker

Deze adjectieven niet verwarren met comparatieven: de oudere generatie Wanneer voor de comparatiefvorm geen lidwoord voornaamwoord staat, dan wordt er ook geen -e toegevoegd: Aardiger jongens ken ik niet.

of

aanwijzend

3.5. Adjectieven die beginnen met een rangtelwoord (numéral ordinal): een tweedehands auto, een eerstejaars student 3.6. Geen -e bij bepaalde vaste benamingen: het Koninklijk Besluit het ministerieel besluit het parlementair besluit

het centraal accoord het centraal station het centraal comité

het gerechtelijk onderzoek

het Openbaar ministerie het openbaar onderwijs het openbaar vervoer

het secundair onderwijs het middelbaar onderwijs

het Iers Republikeins Leger Het Palestijns verzet

het Algemeen Nederlands het lijdend voorwerp het bijvoeglijk naamwoord

het algemeen bestuur het zuidelijk halfrond het 150-jarig bestaan van België

een een

Soms zijn hier beide mogelijk: een uitstekend(e) leraar, succesvol(le) zakenman

Belangrijker nieuws was er die dag niet.

3.4 Adjectieven als: linker, rechter, gratis zijn rechterhand, de linkerzijde, een gratis wedstrijd

let op:

p. 88

een zeer beroemd(e) schilder,

een heel

Let echter op het verschil tussen: een jong dichter (= begint zijn loopbaan) een jonge dichter (= niet oud) een groot man (= te bewonderen) een grote man (= 2 m) een knap schrijver (= iemand die knap schrijft) een knappe man (= iemand die er knap uitziet) Bij twijfel kan men het beste de verbogen vorm gebruiken.

4 Adjectief + S Partitieve genitief : het adjectief krijgt -s als het wordt voorafgegaan door: iets2, niets, iemand, niemand, wat, veel, allerlei, weinig, genoeg, voldoende, wat voor Voorbeelden: iets nieuws, niets anders, niet veel goeds, wat moois, weinig interessants, weinig goeds, allerlei lekkers, genoeg eetbaars, iemand anders, wat voor moois

2

‘iets’ in de betekenis van ‘quelque chose de’, want je kunt niet zeggen: iets langzamers <>


p. 89


5 Zelfstandig gebruik (sans substantif)

Hij was erg zeer heel zo verdomd enorm té verrekt verschrikkelijk uitermate buitengewoon vreselijk hartstikke geweldig onuitsprekelijk ontzettend oneindig waanzinnig onnoemelijk

Een adjectief kan zelfstandig gebruikt worden. Wil je een groot of een klein potlood? Een klein. Wil je koude of warme melk ? (Geef me maar) Warme ! Het derde antwoord was het juiste. De gezonde vissen kan je meenemen, de zieke laat je beter hier. Geef me maar die grote. Wie let er op de kleine?

6 bepalend adverbium met adjectief Hij is druk bezig. Dat is extra voordelig. Het is hier lekker fris. Dat was vrij duur. Het was redelijk goed. Hij was nogal boos. Dat was tamelijk slecht. Het is enigszins begrijpelijk.

blij

(= relatief gezien) let op, bij een comparatief krijgt men: Hij is VEEL blijer dan ik Dat is

een beetje een tikkeltje ietwat iets wat

overdreven (= een peu)

enigszins

ook nog: Dat is hoogst merkwaardig. Hij gaat uiterst precies te werk.

p. 90


p. 91

Deze bepalingen krijgen uiteraard dus geen -e (want ze zijn bijwoorden (adverbia)). Een vreselijk vervelende kerel. Een erg goede indruk. Een geweldig mooie wagen. Let op : Dat is goed genoeg.

7. Vorming van het adjectief. 7.1 Samenstelling (composition): Samengestelde bijvoeglijke naamwoorden. 7.1.1 substantief + adjectief Voorbeelden van het procédé ‘substantief + adjectief’ zijn:


p. 92

beeldschoon, beregoed, broodnuchter, hondsbrutaal, keihard (in: keiharde muziek (= ‘erg luide muziek’)), kiplekker (in: zich kiplekker voelen (= ‘erg fit’)), poepdeftig, potdoof, stapelgek, straatarm, wondersterk, zielsblij. Soms wordt het eerste deel om die reden wel als een (versterkend) voorvoegsel opgevat. In dat geval zou de formatie als een afleiding beschouwd moeten worden, maar terwille van de eenheid behandelen wij ze hier bij de samenstelling. Vergelijk verder bloedrood (‘rood als bloed’) en bloedheet, bloedserieus (versterkend); doodsbleek (‘bleek als de dood (i.e. als een dode)’) en doodeerlijk, doodgoed, doodleuk, doodmoe (versterkend); reuzegroot (‘groot als een reus’) en reuzeblij, reuzefijn, reuzeleuk (versterkend); stokstijf (‘stijf als een stok’) en stokdoof, stokoud (versterkend). Als een stapelvorm kan beschouwd worden: spiksplinternieuw. Wanneer het eerste lid versterkend is, kan in informeel taalgebruik de versterking nog verscherpt worden door dat eerste lid in nevenschikking te herhalen, bijv. ijs-en-ijskoud, kei-en-keihard, piep-en-piepklein. Andere betekenisverhoudingen tussen de samenstellende delen zijn moeilijk te systematiseren. We noemen hieronder een aantal productieve groepen, geordend volgens het tweede lid van de samenstelling. De groepen met -rijk en -vol dragen het accent gewoonlijk op het eerste lid, die met -waard(ig) heeft het accent op dit tweede lid.

beresterk, doodsbang, doodstil, hemelsblauw, honkvast, ijzersterk, levensmoe, stofvrij, vormvast, winterhard, woordblind, zonneklaar.

•

Zoals uit de voorbeelden blijkt, treedt soms een -e- (sjwa) of een -s- als tussenklank op. Het is evenwel niet duidelijk wanneer dat precies het geval is, vergelijk bijv. doodsbang met doodeng.

-arm, bijv. in contactarm, eiwitarm, fosfaatarm, kansarm, vetarm, voedselarm, zoutarm: ‘arm aan’;

•

-klaar, bijv. in bedrijfsklaar, gebruiksklaar, winterklaar: ‘klaar voor –’;

De betekenisverhoudingen bij deze groep zijn zeer verscheiden. Een productief type vormen zeker de samenstellingen die een vergelijking uitdrukken: ‘zo (+ adjectief) als –’. Voorbeelden:

•

-rijk, bijv. in beeldrijk, belangrijk, eiwitrijk, fantasierijk, kleurrijk, olierijk, roemrijk, succesrijk, voedselrijk, zuurstofrijk: ‘rijk aan –’;

•

-vol, bijv. in eervol, gewetensvol, hoopvol, roemvol, sfeervol, smaakvol, temperamentvol, waardevol: ‘vol (van) –, met veel –’;

bikkelhard, boterzacht, broodnodig, eivol, glashelder, kurkdroog, lijkbleek, loodzwaar, pijlsnel, rotsvast, torenhoog. Hierbij horen kleuraanduidende adjectieven als: asgrauw, grasgroen, hagelwit, kanariegeel, vuurrood. Bij de meeste van die adjectieven bevat de betekenis bovendien het element versterking: ‘zeer, in hoge mate (+ adjectief)’. Vaak gaat dit element overheersen. Louter versterkend zijn bijv.

•

panklaar,

persklaar,

-vriendelijk, bijv. in bedrijfsvriendelijk ( een bedrijfsvriendelijke economische politiek ), kindvriendelijk ( een kindvriendelijke maatschappij, milieuvriendelijk: ‘vriendelijk voor/ten opzicht van –’;


p. 93

Als negatieve pendant zijn hier samenstellingen met -vijandig mogelijk, soms ook met -onvriendelijk, vergelijk bijv. kindvijandig met kindonvriendelijk. •

-vrij, bijv. in belastingvrij, cafeïnevrij, kernwapenvrij, kruisingsvrij, onkruidvrij, portvrij, sneeuwvrij, suikervrij: ‘vrij van -’;

De betekenis van samenstellingen van dit type sluit nauw aan bij afleidingen op -loos. Toch kunnen beide vormen zelden door elkaar gebruikt worden. Bij samenstellingen met -vrij is meer de gedachte aan een werking aanwezig (vrij maken, stellen of houden van, bijv. in een verkeersvrije binnenstad), bij afleidingen op -loos niet. Vergelijk bijv. autoloze zondagen (ook wel, met ongeveer dezelfde betekenis: autovrij) en:

(1) Het plein moet met het oog op de jaarlijkse kermis autovrij gemaakt worden. (niet: autoloos) •

-waardig of -waard, bijv. in achtenswaardig, afkeurenswaardig, behart(ig)enswaardig, benijdenswaardig, bewonderenswaardig, bezienswaardig, lovenswaardig, noemenswaardig, prijzenswaardig, wetenswaardig;

De woorden waardig en waard worden vooral gecombineerd met een gesubstantiveerde infinitief. Er treedt altijd een -s- als tussenklank op. De betekenis kan omschreven worden als ‘het afkeuren/het lezen (enz.) waard’. De samenstellingen met waardig zijn gewoner dan die met waard, welke laatste bovendien niet licht attributief gebruikt worden. 7.1.2 Werkwoordsstam (radical verbal) + adjectief Bij de meeste adjectieven van deze categorie kan de betekenis omschreven worden door middel van een bijzin van graadaanduidend gevolg, bijv. fonkelnieuw in een fonkelnieuw horloge ‘het horloge is zo nieuw dat het (= het horloge) fonkelt (fonkelen=étinceler, miroiter)’ smoorheet in een smoorhete dag ‘de dag is zo heet dat men (bijna) smoort (= stikt) (smoren, stikken = étouffer)’. Voorbeelden van dit type zijn verder: druipnat, kakelbont, kotsmisselijk, kraakhelder, piepjong, springlevend, spuuglelijk, stikheet.


p. 94

7.1.3 Adjectief + adjectief Het eerste lid van de samenstelling doet dienst als een nadere bepaling van het tweede en draagt gewoonlijk het hoofdaccent zoals in bleekblauw, hoogzwanger, lichtgeel, roodbruin. Het is te vergelijken met (bijwoordelijke) voorbepalingen in een adjectivische constituent (zie §6.1., hier direct boven). Het eerste lid heeft vaak de waarde van een versterking, bijv. diepbedroefd, diepongelukkig, dolblij, doldriest, dolkomisch, hoogrood, rotvervelend, stomdronken (= ‘in hoge mate (bedroefd, enz.’). Bij deze eerste groep horen ook de van samengestelde geografische namen afgeleide adjectieven als in: (de) Belgisch-Limburgse (mijnen), (de) FransAfrikaanse (landen), (de) Grieks-Cypriotische (gemeenschap). Tussen beide delen wordt een koppelteken geschreven. Alleen het tweede lid wordt verbogen. [2] Het tweede type vormen de zogenaamde copulatieve samenstellingen. Dit zijn samenstellingen waarvan de samenstellende delen aan elkaar nevengeschikt zijn, bijv. doofstom (= ‘doof én stom’) , zuurzoet (= ‘zuur én zoet’, bijv. zuurzoete saus) . Tot deze groep rekenen wij ook copulatieve samenstellingen die met een koppelteken gespeld worden, als in: algemeen-beschaafd (taalgebruik), pedagogisch-didactisch (onderzoek), (het) Belgisch-Nederlands (cultureel verdrag), (de) Frans-Duitse (oorlog), (de) rood-wit-blauwe (vlag) en roodgroene (luiken) (= ‘rood én groene luiken’) . Dergelijke copulatieve samenstellingen zijn productief in intellectualistisch getint taalgebruik (‘geleerde’ woorden). Meestal bestaan ze uit vreemde woorden, bijv. literairkritisch, marxistisch-leninistisch, sociaal-economisch, sociaal-pedagogisch en vele andere. Zie in verband met de verbuiging van dergelijke adjectieven. 7.1.4 Bijwoord + deelwoord of adjectief Voorbeelden van samenstellingen met een adjectief als tweede lid zijn aloud, welbekend, weledel, waarin het bijwoord een versterkende betekenis heeft. Voorbeelden van samenstellingen met een tegenwoordig deelwoord als tweede lid zijn: bijziend, bovenstaand, eerstaanwezend, hoogdravend, lichtlopend, vérstrekkend (met het accent op ver), welsprekend.


p. 95

Eez/n voltooid deelwoord dat als tweede lid fungeert kan een echt deelwoord of een van een deelwoord afgeleid adjectief zijn,bijv. goedgekleed, hooggeleerd, lichtgeraakt, versgebakken, welgevuld, welverdiend, zeergeleerd of een pseudo-deelwoord, bijv. breedgeschouderd, kortgerokt, sterkgespierd, welbespraakt. 7.1.5 Andere combinaties Door combinatie van aller- met een adjectief in de overtreffende trap wordt de subjectief waarderende betekenis van het grondwoord versterkt. Voorbeelden zijn: alleraardigst, allerbest, allerheiligst, alleroudst, allervolmaaktst.

allerindividueelst,

allerliefst,

7.2 Afleiding (dérivation) 7.2.2 Afleiding door middel van een voorvoegsel (prefix) 7.2.2.1 De voorvoegsels on-, niet-, non-, in, -a(n). Met behulp van het voorvoegsel on- worden van adjectieven nieuwe adjectieven afgeleid met een ontkennend betekeniselement dat vaak verbonden is met een negatieve waardering. Voorbeelden zijn: onartistiek, onbekwaam, ondiep, oneffen, onelegant, ongrieks, onheus, onjuist, onnijmeegs, onzeker. Het afleidingsprocédé is productief. Meestal is vorming met -on niet mogelijk indien er antoniemen bestaan. Toch komen in bepaalde contexten, vooral na de ontkennende woorden niet of geen, ook van adjectieven uit de categorieën [b] en [d] vormen met on- voor, bijv. in: (1) (2) (3)

Het is geen onknappe jongen. Ik vind het een niet onaardig idee. Het is bepaald geen ongeringe verdienste.

Soms bestaan zowel een antoniem als een vorm met on- naast elkaar, waarbij verschil in betekenis kan optreden, bijv. gezond - ziek naast ongezond (= ‘ziekelijk; schadelijk voor de gezondheid’), bijv. in: (4)

Roken is ongezond.


p. 96

Omgekeerd zijn er adjectieven met on- die zonder ‘positieve’ pendant voorkomen, bijv. onvermijdelijk, onmetelijk, onmiskenbaar (zie voor dergelijke afleidingen op -lijk en -baar ). Woorden als onbeschoft, onbesuisd, onpasselijk en onstuimig zijn van synchroon standpunt uit als ongeleed (non-articulé) te beschouwen. Behalve het voorvoegsel on-, en vaak in de plaats daarvan, wordt het ontkennende bijwoord niet gebruikt, dat vooral bij attributief gebruikte adjectieven kan fungeren als een voorvoegsel (men kan hier ook spreken van een samenstelling met niet als eerste lid). De aldus gevormde adjectieven worden dan geschreven met een koppelteken tussen niet en het grondwoord. Voorbeelden van dit eveneens productieve procédé zijn: niet-bekwaam, niet-confessioneel, niet-democratisch, niet-grammaticaal, niet-officieel, niet-ontvankelijk, niet-productief, niet-verenigbaar. (Het procédé niet + adjectief heeft ruimere toepassingsmogelijkheden dan het voorgaande, aangezien de beperkingen die bij on- gelden hier niet van toepassing zijn. Zo zijn onder andere in tegenstellend verband mogelijk nieteuclidisch (in: de niet-euclidische meetkunde ), niet-letterlijk (in: een nietletterlijke vertaling), niet-samengesteld (bijv. in: planten met nietsamengestelde of enkelvoudige bladeren), niet-stromend (in: niet-stromend water) of niet-taalkundig en niet-rood, respectievelijk in: Deze geleerde heeft ook niet-taalkundige werken op z’n naam staan. De niet-rode figuren op dit schilderij staan duidelijk op de achtergrond). Naast de genoemde vormen bestaan geen afleidingen met on-. Soms komen beide vormen voor, waarbij een verschil in betekenis kan optreden. De vorm met niet- heeft dan een ‘neutraal’ ontkennend betekeniselement, terwijl die met on- een negatief oordeel aangeeft, bijv. nietchristelijk tegenover onchristelijk ('niet in overeenstemming met de christelijke leer of moraal'), niet-Nederlands (in: niet-Nederlandse (d. i. vreemde) woorden ) tegenover onnederlands (‘niet volgens de regels van het Nederlands’, bijv. in: een onnederlandse constructie ), enzovoort Bij enkele van oorsprong vreemde woorden wordt het ontkennende adjectief ook wel met non- gevormd, bijv. non-figuratief (gewoner dan niet-figuratief), non-conformistisch (naast niet-conformistisch of onconformistisch), non-actief (in: op non-actief stellen/staan ).


p. 97

De voorvoegsels in- (im- vóór b, p of m, il- vóór l, ir- vóór r) en a- (an- vóór een klinker) treden op in vreemde woorden, die doorgaans als geheel ontleend zijn. Voorbeelden met in- (of varianten daarvan) zijn: inactief, inadequaat, incompleet, incorrect, inefficiënt, informeel, inhumaan, instabiel; immaterieel; illegaal; irreëel. Voorbeelden van afleidingen met a(n)- zijn: afoon, anorganisch, apolitiek, areligieus, aseksueel, asociaal, asymmetrisch, atonaal. Dergelijke woorden met het voorvoegsel a- komen vooral voor in wetenschappelijk taalgebruik, bijv. anaëroob, aselect, atypisch respectievelijk in anaërobe bacteriën, een aselecte steekproef, een atypisch ziektebeeld. Qua betekenis sluit a- zich gewoonlijk aan bij het strikt ‘neutrale’niet-, vergelijk bijv. apolitiek/niet-politiek tegenover onpolitiek of areligieus/niet-religieus tegenover onreligieus. Maar asociaal heeft dezelfde betekenis als en is gewoner dan onsociaal. Het voorvoegsel in- lijkt zich aan te sluiten bij on-, vergelijk bijv. het negatief waarderende immoreel (‘in strijd met de goede zeden’) met amoreel. Dergelijke betekenisverschillen of verschillen in nuance zijn echter niet voor iedereen aanwezig. In veel gevallen komen woorden van de tot nog toe besproken types zonder betekenisverschil naast elkaar voor, bijv. improductief/onproductief/niet-productief, instabiel/onstabiel, impopulair/onpopulair/niet-populair, irrelevant/niet-relevant, enzovoort. 7.2.2.2 De voorvoegsels aarts-, hyper-, oer-, super-, mega- en ultra-; door-, in-, overMet behulp van de beklemtoonde voorvoegsels aarts-, hyper-, oer-, super-, mega- en ultra- worden van adjectieven andere adjectieven gevormd die aangeven dat de door het grondwoord aangeduide eigenschap of toestand in (erg) hoge mate geldt. Het voorvoegsel aarts- versterkt adjectieven die een negatief gewaardeerde eigenschap aangeven, bijv.: aartsconservatief, aartscorrupt, aartsdom, aartsgemeen, aartsgierig, aartslelijk, aartslui, aartsnieuwsgierig, aartsstom. Bij de andere types kan de versterking positief of negatief zijn naargelang van de betekenis van het adjectief. Voorbeelden van het type hyper + adjectief zijn: hypergevoelig, hyperkort, hypermodern, hypersnel.

hypernerveus,

hyperslank,


p. 98

Voorbeelden van het type oer + adjectief zijn: oerdegelijk, oerdom, oergezond, oerkomisch, oerlelijk, oeroud, oersaai, oersterk, oervervelend. Voorbeelden van het type super + adjectief zijn: superchic, superfijn, superlang, supermodern, supersnel. Voorbeelden van het type ultra + adjectief zijn: ultrageheim, ultrakort, ultralicht, ultralinks, ultramodern, ultrarechts. Het voorvoegsel mega- in (mega + adjectief) is een zeer recente innovatie, die zich lijkt te handhaven. megasterk Met een vergelijkbare versterkende betekenis kunnen op basis van adjectieven andere adjectieven gevormd worden met door-, in- of overVoorbeelden van de combinatie door + adjectief zijn: doorbraaf, doorkoud, doorlelijk, doornat, doorslecht. Dergelijke vormingen zijn in de meeste gevallen beperkt tot regionaal taalgebruik (ze komen met name in Belgisch Nederlands voor). In de standaardtaal gebruikt men meestal door-en-door-koud, enzovoort. Het type in + adjectief heeft als betekenis ‘intens -’, bijv.: indroevig, ingelukkig, ingemeen, ingoed, inkoud, inslecht, intriest, inzoet. In plaats van een samengesteld adjectief is ook hier weer een adjectivische constituent mogelijk zoals in-en-in-schoon naast inschoon. Voorbeelden van het type over + adjectief zijn: overaardig, overbeleefd, overernstig, overijdel, overlekker, overnauwkeurig, oververzadigd, overzout. De adjectieven van dit type kunnen in twee betekenisgroepen ingedeeld worden. Eén groep heeft als betekenis ‘heel, erg, hoogst –’, bijv. overbekend, overduidelijk, overgelukkig, overheerlijk evenals overgroot in de overgrote meerderheid en overoud in een overoud geslacht). Een andere groep heeft de betekenis ‘al te, overmatig –’(vergelijk met hyper-), bijv. overbelast, overbevolkt, overbezorgd, overcompleet ('overtollig'), overgaar, overgevoelig, overhaastig, overrijp, overvol.


p. 99


p. 100

7.2.3 Afleiding door middel van een achtervoegsel (suffix). 7.2.2.3 Ter aanduiding van een gezindheid, houding of werking gericht tegen of ten gunste van een bepaald land, een bepaald volk, een bepaalde ideologie of instelling en dergelijke worden respectievelijk anti- en pro- met een adjectief verbonden. Het procédé is productief. Voorbeelden met anti- zijn: anti-autoritair, antidemocratisch, anti-Duits, antifascistisch, anti-inflatoir, anti-Israëlisch, antiklerikaal, antimilitaristisch, anti-Marokkaans, antimonarchistisch, antireligieus, antisemitisch.

7.2.3.1 De achtervoegsels -achtig, -ig en -erig Deze suffixen kunnen gecombineerd worden met een adjectief, een substantief, of een werkwoordsstam. Het resultaat is een adjectief. 7.2.3.1.1 Met een adjectief als grondwoord Gecombineerd met een adjectief relativeren de achtervoegsels -achtig, -ig en erig de betekenis van het grondwoord: iets of iemand is ‘min of meer, enigszins (wat door het adjectief uitgedrukt wordt)’. De mogelijke procédés zijn:

Voorbeelden met pro- zijn: pro-agrarisch, pro-Amerikaans, pro-communistisch, pro-falangistisch, pro-liberaal, pro-Palestijns.

•

adjectief + achtig, bijv.: bleekachtig, doofachtig, geelachtig, kaalachtig, lila-achtig, natachtig, weekachtig, witachtig;

7.2.2.4 Andere voorvoegsels van uitheemse oorsprong zijn:

•

adjectief + ig, bijv.: bitsig, bitterig, dikkig, groenig, grijzig, muffig, nattig, rossig, viezig;

•

adjectief + erig, bijv.: antiekerig, bruinerig, dikkerig, jovialerig, mooierig, mystiekerig, sympathiekerig, vlotterig, zoeterig.

inter-, productief, bijv.: interdisciplinair, interkerkelijk, interlokaal gesprekken), intermenselijk, interuniversitair.

(bijv.

in:

interlokale

extra, niet-productief, bijv.: extraterritoriaal, extraparlementair

•

Het gebruik van het voorvoegsel extra- moet onderscheiden worden van het gebruik van het bijwoord extra, dat ter versterking van adjectieven in een adjectivische constituent voorkomt (vergelijk ). Zo betekent het aan het Frans ontleende adjectief extra-ordinair ‘buitengewoon’, maar extra ordinair (met extra als voorbepaling) betekent ‘bijzonder ordinair’. (N.b. ordinair (nederl.) = vulgair (fr.)). •

Verder para- (‘niet-echt; naast’), post- (‘na, achter’), supra- (‘boven, over’), trans- (‘door, over’), multi- (‘veel’), poly- (‘veel’). Alle uitsluitend in geleerde vorming, met uitheemse adjectieven.

•

pseudo- (‘onecht’), bijv. in pseudo-formeel, pseudo-klassiek. In tegenstelling tot de beide hiervoor genoemde stammen komt pseudo- ook in combinatie met oorspronkelijk Nederlandse woorden voor, bijv.: pseudo-grappig, pseudo-links (in politieke zin), pseudo-taalkundig .

Het accent ligt telkens op het grondwoord. Deze drie procédés zijn productief, wat niet betekent dat naast elk grondwoord altijd afleidingen van alle drie de types mogelijk zijn. Naast lila-achtig kunnen bijv. geen pendanten op -ig of erig gevormd worden. Van adjectieven die op -ig of op -erig eindigen, bijv. gulzig, hevig, lenig, zuinig; mystiekerig en dergelijke worden geen nieuwe afleidingen met -ig gevormd. Bij een aantal adjectieven treden vormveranderingen op. Adjectieven die op een sjwa eindigen, krijgen -ig of erig in plaats van die sjwa: naast roze staat dus rozig en naast oranje is bijv. denkbaar oranjerig. Bij sommige ongelede adjectieven, zoals buitenissig, deftig en heftig , kan -ig door -erig vervangen worden: buitenisserig, defterig, hefterig . Adjectieven op r, bijv. stoer, krijgen vóór -erig een d toegevoegd: stoerderig. (Vergelijk met de vergrotende trap, .) Voor de medeklinkerverandering in paren als grijs/grijzig, pretentieus/pretentieuzig, vies/viezig en dergelijke vergelijk grijs/grijze. Vooral -erig heeft een vrij sterk ongunstige bijbetekenis: de genoemde eigenschap is volgens de spreker of de schrijver op een onsympathieke of belachelijke manier of in een overdreven mate aanwezig, bijv. vlotterig, sympathiekerig (‘gewild, gemaakt vlot/sympathiek’) in: Ik hou niet van dat vlotterige, sympathiekerige gedoe van hem.


p. 101


bijterig, blufferig, hebberig, kletserig, opruimerig, plakkerig, pralerig, schreeuwerig, slaperig, vitterig.

7.2.3.1.2 Met een substantief als grondwoord Bij afleiding door middel van -achtig, -ig en -erig op basis van een substantief zijn diverse betekenissen mogelijk, die elkaar niet hoeven uit te sluiten. [1] De voornaamste groep is die waarin de genoemde achtervoegsels aan het adjectief een vergelijkende betekenis geven: 'lijkend op, als (van) een -'. De procédés zijn: • substantief + achtig, bijv.: aapachtig, bladachtig, geleiachtig, houtachtig, katachtig, kruidachtig, lelieachtig, moerasachtig, slijmachtig, struisvogelachtig, veranda-achtig; •

substantief + ig, bijv.: azijnig, glazig, houtig, hufterig, kattig, krachtpatserig, kunstig, noodlottig, poederig, salpeterig, venijnig, vrekkig;

•

substantief + erig, bijv.: fatterig, houterig, katterig, proleterig, slijkerig, slijmerig, schofterig.

Deze procédés zijn productief. De formatie met -achtig heeft de meeste mogelijkheden, vooral in gesproken taal . Het achtervoegsel kan ook gecombineerd worden met eigennamen, bijv.: Hij vond dat de heer Van Agt een nogal Den Uylachtige opmerking gemaakt had. De vormen met -ig en -erig zijn beperkter in gebruik. Bovendien treden er vormbeperkingen op. Ze zijn niet te combineren met substantieven die op -a eindigen, zoals komma, soda, vla. Bij substantieven op een sjwa verdwijnt die sjwa voor het achtervoegsel: vrede - vredig, weelde - weelderig . Het achtervoegsel -erig kan verder niet voorkomen na een woord dat op een onbeklemtoonde lettergreep eindigt, zoals hobbel, korrel, nevel; hufter, poeder, water. 7.2.3.1.2 Met de stam van een werkwoord als grondwoord zijn de volgende vormingen mogelijk: •

werkwoordsstam + achtig, bijv.: babbelachtig, geefachtig, hebachtig, klaagachtig, regenachtig, schrijfachtig, schrikachtig, vergeetachtig, weigerachtig;

•

werkwoordsstam + erig, bijv.:

p. 102

De betekenis van de aldus gevormde adjectieven is ‘(al te zeer) geneigd tot -’, bijv.: Ik ben niet erg schrijfachtig. (‘niet zeer geneigd tot schrijven’) De adjectieven op -erig hebben vaak een negatieve connotatie. 7.2.3.2 De achtervoegsels -baar, -(e)lijk en -zaam 7.2.3.2.1 Met een adjectief als grondwoord Met behulp van de achtervoegsels -baar, -(e)lijk en -zaam worden van werkwoordsstammen adjectieven afgeleid waarvan de betekenis omschreven kan worden als ‘de werking uitgedrukt door het werkwoord verrichtend of ondergaand’. Bij deze actieve of passieve betekenis is meestal ook een modaal betekenisaspect aanwezig (‘de werking kunnende/moetende verrichten of ondergaan’). De procédés zijn: •

werkwoordsstam + baar, bijv.: aanneembaar, bespreekbaar, breekbaar, buigbaar, deelbaar, denkbaar, eetbaar, hoorbaar, leesbaar, uitvoerbaar.

Dit procédé is productief, vooral bij overgankelijke of overgankelijk gebruikte werkwoorden. De betekenis is dan gewoonlijk passief: ‘kunnende (+ voltooid deelwoord) worden’, bijv. het netto besteedbare inkomen (‘het inkomen dat netto besteed kan worden’), een heel goed leesbare tekst (‘een tekst die heel goed gelezen kan worden, heel goed te lezen is’). Bij afleidingen van onovergankelijke (intransitif) of onovergankelijk gebruikte werkwoorden is de betekenis doorgaans actief: ‘kunnende (+ infinitief)’, bijv. bloeibaar in bloeibare bloembollen, evenals brandbaar, ontplofbaar, vloeibaar, wankelbaar. Van doen, gaan, staan en zien (en de respectieve afleidingen of samenstellingen) wordt de afleiding gevormd met de infinitief in plaats van met de stam: (on)doenbaar, (on)begaanbaar, (on)bestaanbaar, (on)verstaanbaar, (on)weerstaanbaar, (on)afzienbaar, (on)overzienbaar, (on)voorzienbaar . Afleidingen volgens het genoemde procédé van slaan (en van samenstellingen daarmee) zijn ongebruikelijk, maar een woord als onverslaanbaar komt voor.


•

p. 103

werkwoordsstam + (e)lijk, bijv.: aannemelijk, bederfelijk, begrijpelijk, beweeglijk, erfelijk, hinderlijk, sterfelijk.

Dit tweede procédé is niet productief. De betekenisverhoudingen zijn zoals bij -baar. •

werkwoordsstam + zaam, bijv.: buigzaam, duurzaam, leerzaam, mededeelzaam, spaarzaam, volgzaam, waakzaam, werkzaam

Dit derde procédé is niet productief. De betekenis van de afgeleide adjectieven kan omschreven worden als ‘geschikt tot (+ (actief of passief) werkwoord)’, bijv. buigzaam materiaal (‘materiaal dat geschikt is om gebogen te worden, dat gemakkelijk buigt’), groeizaam weer (‘weer dat geschikt is om te doen groeien’), of ‘geneigd tot (+ werkwoord)’, bijv.: Hij is erg spaarzaam. Wees niet zo onverdraagzaam. Wat de betekenis betreft, sluit gehoorzaam zich hierbij aan. 7.2.3.2.2 Met een substantief als grondwoord


p. 104

zuiden treedt een vormverandering op in het grondwoord: noords, oosters, westers, zuiders . Deze vier adjectieven worden vooral in staatkundige en culturele zin gebruikt (het westerse bondgenootschap , oosterse talen, enz.) in tegenstelling tot hun pendanten op -elijk ( westelijk, oostelijk enz.), die in meer letterlijke zin worden gebruikt (bijv. een westelijke wind, het oostelijke halfrond). Het adjectief zuiders is alleen in regionaal taalgebruik algemeen (in Belgisch Nederlands). De hier genoemde adjectieven zijn (met uitzondering van winters en zomers) alleen attributief (comme épithète !) te gebruiken, bijv. het zaterdags bijvoegsel (van een krant) , m’n zondagse pak, maartse buien , aprilse grillen , de noordse landen (= Scandinavië) en een zuiders type. Naast bijv. de winterse kou, een zomerse temperatuur is ook predicatief gebruik mogelijk bij winters en zomers, bijv.: Het weer is vandaag gewoon zomers! 7.1.3.3.3 Met een geografische naam als grondwoord Met behulp van de onbeklemtoonde achtervoegsels -s, -er (de laatste uitgesproken met een sjwa) en -isch (uitgesproken als ies) kunnen adjectieven afgeleid worden van geografische namen. Dergelijke adjectieven betekenen: ‘afkomstig van, behorend tot, betrekking hebbend op’. Van de meeste Vlaamse en Nederlandse geografische namen en van heel wat vernederlandste vreemde namen kunnen adjectieven gevormd worden met het achtervoegsel -s. Gewoonlijk gebeurt dat door toevoeging van -s aan de naam, bijv.:

Het achtervoegsel -(e)lijk komt veelvuldig voor in afleidingen van substantieven. Het is onbeklemtoond, maar trekt het accent van het grondwoord aan indien de laatste lettergreep van dat woord een volle vocaal (dat wil zeggen een heldere klinker) vertoont. Zo ontstaat naast víjand: vijándelijk, naast wétenschap: wetenscháppelijk. Het procédé substantief + (e)lijk is niet productief.

Arnhems, Brabants, Doorniks, Eindhovens, Gents, IJslands, Kortrijks, Londens, Luiks, Nederlands, Rhedens, Stuttgarts, Utrechts, Vianens, Voerens.

7.2.3.3 De achtervoegsels -s, -er, -isch en -iek

Dit procédé is productief en wordt over het hele taalgebied gebruikt.

7.2.3.3.1 Met persoonsnaam als grondwoord. Het achtervoegsel -s kan verbonden worden met eigennamen in de uitdrukking op z’n -, met als betekenis ‘zoals – doet, op de wijze van –’, bijv. op z'n Walters, op z'n Mulders. In deze uitdrukking is het achtervoegsel productief. Daarbuiten komt -s maar in beperkte mate voor, bijv. Luthers, Siegenbeeks in respectievelijk de groepen de Lutherse kerk , de Siegenbeekse spellin.

Van een aantal aardrijkskundige namen kunnen behalve met -s ook adjectieven afgeleid worden door middel van -er, bijv. Haarlemmer naast Haarlems, Heerenvener naast Heerenveens, Maaseiker naast Maaseiks, Steenwijker naast Steenwijks . De vormen op -er kunnen beschouwd worden als geografische (vaak: noordoostelijke) of stilistische varianten van die op -s.

7.2.3.3.2 Met de naam van een dag, maand, seizoen of windstreek als grondwoord Door middel van het achtervoegsel -s worden adjectieven afgeleid van de namen van dagen, alsmede van de substantieven maart, april, winter en zomer. Bij de afleidingen van de namen van de windstreken noorden, oosten, westen en

Een derde mogelijkheid om adjectieven te vormen bij geografische namen is met behulp van het achtervoegsel -isch. Dit achtervoegsel komt vooral voor bij uitheemse namen. Het procédé is productief bij namen op -ië, waar -isch in de plaats komt van -ië. Voorbeelden van dit type zijn:


p. 105

Australisch, Babylonisch, Belgisch, Californisch, Ethiopisch, Indonesisch, Normandisch, Silezisch, Tunesisch. Tot slot dient in dit verband opgemerkt te worden dat heel wat van geografische namen afgeleide adjectieven onregelmatig gevormd zijn. De voorbeelden zijn legio: Aalst - Aalsters, Europa - Europees, Frankrijk - Frans, Gelderland Gelders, Portugal - Portugees. 7.2.3.3.4 Met een van oorsprong uitheems substantief als grondwoord Met het onbeklemtoonde achtervoegsel -isch, uitgesproken als ies, worden van van oorsprong niet-Nederlandse, veelal ‘geleerde’ woorden, adjectieven afgeleid als: agogisch, algebraïsch, automatisch, despotisch, dialectisch, organisch, telefonisch, vulkanisch. Gewoonlijk valt een deel van het grondwoord weg: bij woorden op -ie, -iek, -ica of op sjwa, komt -isch daarvoor in de plaats, bijv. historisch (van: histórie), ironisch (van: ironíe), melodisch (van melodíe), filologisch (van: filologíe); ethisch (van: ethíek), romantisch (van: romantíek), semantisch (van: semantíek); esthetisch (van: esthetíek of esthética), logisch (van: lógica); typisch (van: type). Een vorming op basis van een Nederlands woord is afgodisch. Een afwijkende vorm is kameleontisch (van kameleon), evenals het van een eigennaam afgeleide napoleontisch. Het achtervoegsel -isch draagt niet zelf het woordaccent, maar trekt dit in de regel wel naar de aan -isch voorafgaande lettergreep toe, vergelijk bijv. agitátor - agitatórisch (met verandering in de klinker), álfabet (ook wel: alfabét) - alfabétisch (met verandering in de klinker), álgebra - algebráïsch, álcohol - alcohólisch (met verandering in de klinker), próza - prozáïsch . Volgens dit type worden onder meer heel wat adjectieven gevormd van substantieven op -ist(e), bijv. calvinistisch, communistisch, feministisch, naturalistisch, zionistisch en dergelijke, en naar analogie hiervan: arbeideristisch (allemaal woorden die als pendant een substantief op -isme hebben: feminisme, naturalisme, enzovoort). Verder (zonder pendant op -isme) onder andere anglistisch, humoristisch, publicistisch, renaissancistisch, solistisch .


p. 106

7.2.3.3.4 Met een ander substantief als grondwoord Het achtervoegsel -s komt nog voor in de van substantieven afgeleide adjectieven aards, binnenlands, boers, buitenlands, doods, dopers, duivels, heidens, hels, hemels, honds, hottentots, kalkoens (in: een kalkoense haan/hen ), ketters, kinds, paaps, plattelands, rebels, schools, slaafs, snaaks, staats, stads, steeds ( grootsteeds), volks, werelds , alle met de betekenis ‘(als) van, als –’ en in het woord kerks (bijv. in: kerks zijn ‘geregeld naar de kerk gaand’, kerkse mensen ). 7.2.3.4 Het achtervoegsel -en ter vorming van stofadjectieven Van een aantal stofnamen kunnen adjectieven gevormd worden met het onbeklemtoonde achtervoegsel -en (uitgesproken met sjwa). Voorbeelden zijn: bakelieten, betonnen, gipsen, houten, ijzeren, kartonnen, ribfluwelen, stenen, wollen. Ze hebben de betekenis: ‘gemaakt van, naar de materie bestaande uit -’. Stofnamen op -en krijgen geen achtervoegsel -en, bijv. linnen. Een aantal stofnamen, veelal nieuwere, uitheemse woorden, worden naar de vorm onveranderd als adjectief gebruikt, onder andere aluminium, corduroy, polyester, rubber en het enigszins verouderde celluloid. Stofadjectieven zijn alleen attributief (comme épithète !) te gebruiken, bijv. een perkamenten omslag, rieten tuinmeubelen. In predicatieve positie (attribut !) gebruikt men een voorzetselconstructie: dit huis is van beton. 7.2.2.5 Andere achtervoegsels

Wij signaleren nog het bestaan van de achtervoegsels: •

-aal en -eel vb’s: kolossaal, muzikaal, patriarchaal, rectoraal; dictatoriaal, embryonaal; conjunctureel, cultureel, incidenteel, structureel; exponentieel, intellectueel, procentueel.

•

-abel vb’s: adorabel, exploitabel, memorabel, presentabel, rendabel, reparabel, subsidiabel, transportabel, variabel. In de afleidingen ligt het accent op de eerste lettergreep van het achtervoegsel •

-air vb’s: budgettair, hypothecair, parlementair, planetair, protocollair, reglementair, subsidiair, testamentair. niet-productief!


p. 107

• -esk Het beklemtoonde achtervoegsel -esk wordt geplaatst achter voorwerpsnamen, met name achter substantieven die mannelijke personen aanduiden (zowel soortnamen als eigennamen), bijv.: cabarettesk, carnavalesk, clownesk, dandyesk, dantesk, donjuanesk, gigantesk, pantagruelesk, regentesk, soldatesk. Dergelijke formaties zijn beperkt tot intellectueel (onder andere literair en journalistiek) proza. Ze zijn vaak uit andere talen overgenomen. • -haftig Het achtervoegsel -haftig, met als betekenis ‘de eigenschappen hebbend van/voor –’, komt slechts in een drietal woorden voor, te weten heldháftig, krijgsháftig, manháftig. Het accent ligt in de genoemde woorden op de eerste lettergreep van het achtervoegsel. • -iaans Door middel van het achtervoegsel -iaans, dat het woordaccent draagt, worden adjectieven afgeleid van eigennamen van zowel mannelijke als vrouwelijke personen (vergelijk -esk ). Voorbeelden van dit productieve procédé zijn: Brechtiaans, Bruegheliaans, Cartesiaans, Freudiaans, Hegeliaans, Hooftiaans, Kantiaans, (neo-)malthusiaans, Vondeliaans, Wagneriaans, Walteriaans. De betekenis van het achtervoegsel is ‘(als) van, in de trant van –’. Net als de adjectieven op -esk kunnen dergelijke afleidingen als ‘geleerde’ formaties gelden. • -ief Het accentdragend achtervoegsel -ief wordt gevoegd achter afgeleide substantieven van vreemde herkomst op -(t)ie en -atie; daarbij komt -ief in de plaats van de ie aan het eind van het grondwoord: explosie - explosief. De betekenis van het adjectief is te omschrijven als ‘betrekking hebbend op het door het grondwoord uitgedrukte’. Het procédé is productief onder de hier beschreven omstandigheden. Voorbeelden zijn verder: actief, consumptief, demonstratief, depressief, exclusief, informatief, negatief, operatief, representatief, speculatief. In enkele gevallen wordt -ief ook toegevoegd aan substantieven die niet tot de categorie van de op -(t)ie eindigende behoren, bijv. foutief, instinctief, sportief .


p. 108

• -loos Door toevoeging van onbeklemtoond -loos aan een substantief worden adjectieven gevormd met als betekenis ‘zonder -‘. Voorbeelden van dit productieve type zijn: accentloos, autoloos, bodemloos, draadloos, kritiekloos, liefdeloos, naadloos, pijnloos, seksloos, talentloos. • -matig Met behulp van het achtervoegsel -matig worden van substantieven adjectieven afgeleid als: doelmatig, instinctmatig, kunstmatig, plichtmatig, schriftmatig

Table des matières

Recommend Documents