Stedelijke regio’s in transitie
Eo Wijers-prijsvraag 2014-2015 De inzendingen van de kandidaat-prijsvraagregio’s
eo wijers-stichting
voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
inhoud Inhoud Voorwoord
3
De prijsvragen van de Eo Wijers-stichting
4
De prijsvraag 2014-2015
5
de overwegingen van de Jury
8
De jury
12
De inzendingen van de kandidaatregio’s
13
regio Noord-Holland/Amsterdam/Zaanstad
14
Regio Stedendriehoek
20
Regio Utrecht
26
Regio West-Brabant
32
Regio Zwolle
38
Verslag van de voorbereidingsfase met de kandidaatregio’s
44
Wie deden er mee?
51
Colofon
53
Volg de ontwikkeling van de prijsvraag op www.eowijers.nl. Vanaf medio november kunt u de prijsvraagopgave en informatie over deelname op deze website vinden.
2
voorwoord
Vijf cadeaus voor Nederland Peter Hall beschrijft in zijn laatste boek ‘Good
concentraties. We doen dat vanuit de overtuiging,
Over leerbereidheid en leervermogen gesproken!
cities, better lives’ prachtig hoe goed de
dat de toekomst van ons land vooral gediend is
De vijf regio’s hebben zichzelf met het geconcen-
stedelijke regio’s in Europa het doen, die continu
met sterke stedelijke regio’s, die concurrerend zijn
treerde werken aan een prijsvraagvoorstel een
van elkaar leren. Ook in Nederland kunnen we
op Europese en mondiale schaal, - regio’s, die zich
prachtig cadeau gegeven. Vijf cadeaus voor vijf
wijzer worden door ons te verdiepen in regio’s
bewust zijn van hun groeipotentie en hun bronnen
regio’s, maar in 2015, Het Jaar van de Ruimte, ook
als Öresund (Malmö/Kopenhagen) en Freiburg/
van energie. Letterlijk, de energievoorziening van
vijf cadeaus voor heel Nederland. Terecht schrijft
Bazel. Uit de beschrijving van Peter Hall valt
de toekomst, en figuurlijk, de energie die er bij de
de jury dat zij hoopt dat de regio’s de resultaten
op dat in die regio’s langjarig is geïnvesteerd
mensen in het gebied kan worden ingezet.
van hun denkwerk en creativiteit niet op de plank
in intergemeentelijke samenwerking en in
laten liggen maar doorontwikkelen.
het samen met kennisinstellingen bouwen en
Dit document doet verslag van de reeks werk
onderhouden van vakmanschap. De - veelal
conferenties die de aanloop vormde naar de
De prijsvraag over de Stedendriehoek die we
gekozen - bestuurders laten leiderschap zien en
eigenlijke prijsvraag. De vijf stedelijke regio’s
november 2014 gaan uitschrijven, wordt een
de wil om voorop te lopen.
die daaraan hebben meegedaan, hebben
spannend onderzoek naar de mogelijkheden om
laten zien leergierig en ambitieus te zijn. Hun
een hele regio binnen één generatie energie
De Eo Wijers-stichting stelt zich al dertig jaar ten
presentaties in deze bundel geven een fraai beeld
neutraal te maken. Dat cadeau gaan we uitpakken
doel om in Nederland publieke opdrachtgevers
van het actuele denken in Nederland over de
in Het Jaar van de Ruimte, dat een mijlpaal in onze
te steunen die over bestuurlijke grenzen
economische concurrentiepositie van stedelijke
ruimtelijke ontwikkeling kan worden.
heen naar de toekomst kijken. Voor de tiende
regio’s, energietransitie en nieuwe vormen van
Eo Wijers-prijsvraag hebben we het thema
besturing. Op 4 september werd bekend dat de
Stedelijke regio’s in transitie centraal gesteld
Stedendriehoek Apeldoorn/Deventer/Zutphen deze
en daarbinnen drie onderwerpen benoemd: hun
keer de prijsvraagregio zal zijn.
concurrentiepositie, de aanpak van energietransitie op regionaal niveau en de nieuwe vormen van
Wij, van de Eo Wijers-stichting, zijn onder de
besturing, die daarvoor nodig zijn.
indruk van de progressie, die in alle vijf de regio’s het afgelopen jaar is gemaakt. Mooi is om te zien,
Na de aandacht voor krimpregio’s in de negende
dat de provincies Noord-Holland, Noord-Brabant en
prijsvraag, die ging over de ijle ruimte van de
Gelderland daarbij hebben voortgebouwd op het
Hans Leeflang
Veenkoloniën, richten we ons nu dus op stedelijke
werk dat tijdens de negende prijsvraag is verricht.
voorzitter Eo Wijers-stichting
3
De prijsvragen van de Eo Wijers-stichting De Eo Wijers-stichting wil een bijdrage leveren aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van Nederland op bovenlokaal schaalniveau. De stichting organiseert daartoe prijsvragen, waarin zij voortdurend op zoek is naar ‘voorbeeldige’ publieke of private opdrachtgevers die:
van een helder bovenlokaal concept • uitgaan werken met inhoudelijke ambitie gericht op • verhoging van de ruimtelijke kwaliteit willen maken met ontwerpers • verbinding • partijen voor langere duur aan elkaar weten te binden • sterk zijn in het organiseren van concrete geldstromen.
Sinds de oprichting in 1985 heeft de stichting
De geschiedenis en resultaten van de prijsvragen
negen prijsvragen georganiseerd over regionale
zijn in 2008 gedocumenteerd in een publicatie van
ruimtelijke vraagstukken. De eerste reeks was
Jannemarie de Jonge, Een kwart eeuw Eo Wijers-
Nederland Rivierenland (de winnende inzending
stichting. Ontwerpprijsvraag als katalysator
Plan Ooievaar leidde tot het natuurproject De
voor gebiedsontwikkeling. De publicatie is als
Gelderse Poort), Stad en land op de helling (over
download beschikbaar op www.eowijers.nl.
de grensregio Maastricht-Heerlen-Aken-Luik), Ecoregio Breda, Inside Randstad Holland en
De stichting wil een brug slaan tussen deze
Wie is er bang voor het lege programma (een
opdrachtgevers en de ontwerpwereld.
miljoen hectare welvarend Noord-Nederland).
4
De prijsvraag 2014 - 2015 In 2004 heeft de stichting haar aanpak vernieuwd. Aan de prijsvraagopgaven is de opdracht toegevoegd ideeën op te nemen om de ontwerpen ook tot uitvoering te kunnen brengen. Dit sluit aan op de veranderde sturingsfilosofie voor ruimtelijke ontwikkeling, waarin decentralisatie en uitvoering centraal staan. Een Eo Wijers-prijsvraag bestaat daardoor nu uit drie volgtijdelijke fasen, maar elke prijsvraag wordt als maatwerk georganiseerd, afhankelijk van thema’s, aantal deelnemers en doelstellingen. Het verloop van de prijsvraag 2014-2015 wordt op de pagina’s hierna beschreven.
5
De prijsvraag 2014 - 2015 Eerste fase: Voorbereiden van prijsvraagregio’s en selectie Bij de aanvang van de tiende prijsvraag staat eerst alleen nog het thema vast dat is gekozen
3. Er is draagvlak voor de gedeelde ambitie bij overheden, bedrijfsleven en burgers in de regio.
De vakjury heeft later een concluderende zin aan deze criteria toegevoegd.
door het bestuur van de stichting: stedelijke regio’s in transitie. Geleidelijk wordt dit
4. De oplossingen die voortkomen uit de
7. Een zich kandiderende regio brengt een
uitgewerkt en gepreciseerd. Dat gebeurt in
prijsvraagopgave moeten na de wedstrijdfase
aansprekende regionale opgave in die aansluit
de serie werkconferenties die in Amersfoort
vertaald kunnen worden in één of meer
op een actueel regionaal vraagstuk, waarbij
bij Twynstra Gudde wordt gehouden. De
sluitende business case(s), dat wil zeggen in
er een rol is voor ontwerpend onderzoek en
conferenties zijn een soort werkateliers van
plannen waarbij aandacht is geschonken aan
waarbij de opgave bijdraagt aan de transitie
de vijf regio’s die zich als kandidaat hebben
de financierbaarheid van investeringen en de
vraagstukken van de stedelijke regio en hun
aangemeld, en een groep externe experts. Zij
verdeling van eventuele opbrengsten.
ruimtelijke kwaliteit. De alliantie vanuit de
zoeken samen naar mogelijkheden om het thema in de verschillende regio’s toe te passen. Een
regio heeft de taken, rollen en bevoegdheden
5. De regio is bereid na de prijsvraag te zorgen
(inclusief bestuurlijk commitment na de
verslag van de werkconferenties is achter in
voor een adequate organisatie en voor
Statenverkiezingen in 2015) om tot doorwerking
deze bundel opgenomen.
(reservering van) middelen, zodanig dat
te komen.
winnende inzending(en) tot doorwerking kunnen
In mei 2014 worden de criteria bekend die de jury en het stichtingsbestuur zullen hanteren bij het beoordelen van de prijsvraagvoorstellen. De criteria zijn:
komen.
In september dienen alle vijf de regio’s een voorstel voor een prijsvraag in, waarbij echter de regio
6. Er is bereidheid te zijner tijd bestaande beleidskaders af te stemmen op door de
Utrecht al heeft laten weten dat zij niet voor de prijsvraag in aanmerking wil komen.
prijswinnaars aangereikte (innovatieve)
1. De prijsvraagopgave moet zich afspelen op minimaal het regionale en lokale schaalniveau.
oplossingen.
Tijdens de manifestatie van 4 september 2014 presenteren de vier regio’s hun voorstellen, die zij korte tijd daarvoor al in tekst en beeld aan de jury
2. De prijsvraagopgave is urgent en - qua ambitie
hebben aangeboden. De jury nomineert diezelfde
en oplossend vermogen - overtuigend op de drie
middag de regio Stedendriehoek als prijsvraagregio
onderwerpen economische concurrentiekracht,
en die keuze wordt door het stichtingsbestuur
energietransitie en governance.
overgenomen. Het juryrapport staat op de volgende pagina’s.
6
De prijsvraag 2014 - 2015 Tweede fase: de ideeënprijsvraag
Derde fase: uitvoering
In de periode september-november 2014 gaat de
Deelname staat open voor ontwerpteams van
In september 2015 maakt de stichting tijdens
Het is de bedoeling dat aansluitend, na afloop
regio Stedendriehoek samen met de stichting de
onderzoekers/deskundigen, ruimtelijk ontwerpers
een manifestatie de winnaar(s) van de
van de prijsvraag, stappen gezet worden naar
prijsvraagopgave verder uitwerken. Deze wordt
en ontwikkelaars/investeerders. De inzendtermijn
ontwerpwedstrijd bekend. Bij die gelegenheid
uitwerking en uitvoering van het/de winnende
op medio november gepubliceerd op de website
sluit op 27 maart 2015. Aansluitend vindt de
worden alle inzendingen tentoongesteld. Later in
ontwerp(en).
van de stichting.
jurering plaats door een jury van nationale experts
dat jaar volgt een plananalyse van de inzendingen
en belanghebbenden/experts uit de regio.
van de prijsvraag.
Het gaat dan om een proces waarin de regio, in samenspraak met (het) winnende team(s), de ideeën uit de winnende inzending verder uitwerkt in een maatwerkaanpak. In deze (vervolg)fase treedt niet meer de Eo Wijers-stichting maar de regio op als opdrachtgever.
7
Selectie prijsvraagregio
De overwegingen van de jury “Hier moet het gebeuren, deze regio heeft geen escape!”, roept juryvoorzitter Co Verdaas aan het eind van een enerverende middag in Het Huis Utrecht.
Zo duidelijk tekende het juryoordeel zich
De voorbereiding bestond onder meer uit een
Op 4 september speelden zowel de indrukken
voorafgaand aan de bijeenkomst nog niet af. Dat
aantal door de Eo Wijers-stichting georganiseerde
vanuit de werkconferenties, als de vooraf
de keuze moeilijk was, was een luxe: de vier regio’s
werkconferenties, waarin scherpe discussies
toegezonden essays én de presentaties door
hadden zich geweldig goed voorbereid en waren
gevoerd zijn en de regio’s ‘tips en tops’ terug
bestuurlijke ‘vaandeldragers’ een rol bij de
aan elkaar gewaagd. Het liefst had de jury dan ook
kregen. De jury constateert dat de regio’s enorme
overwegingen in het juryberaad.
meer dan één regio gekozen, maar die optie was
stappen voorwaarts hebben gezet tijdens het
vooraf door het bestuur uitgesloten.
voorbereidingstraject. Daarmee is al winst voor alle regio’s geboekt. De jury hoopt van harte dat het ingezette traject ook voor de niet gekozen regio’s met evenveel energie en enthousiasme vervolgd wordt.
8
overwegingen van de jury
De vier regio’s werden getoetst aan verschillende, vooraf opgestelde criteria:
1. De prijsvraagopgave moet zich afspelen op minimaal het regionale en lokale schaalniveau.
2. De prijsvraagopgave is urgent en – qua ambitie en oplossend vermogen – overtuigend op de drie
Het uiteindelijke oordeel volgde uit een pittige
De jury waardeert het zeer hoe de ‘kersverse’
dialoog tussen de juryleden, waarvan hieronder
wethouder Anker stond voor zijn stad en de
een impressie volgt. Het was spannend tot de
prijsvraagopgave zoals deze door het regioteam
laatste minuut, waarin de regio Stedendriehoek
was voorbereid. De regio heeft de opgave
uiteindelijk verkozen werd tot prijsvraagregio voor
succesvol weten te verbreden van enkel een
de tiende Eo Wijers-prijsvraag. Alles afwegend,
wateropgave naar een koppeling aan energie en
hebben naar het oordeel van de jury drie van de
ruimtelijke kwaliteit. De jury vindt het positief
vier regio’s voldaan aan de vooraf gestelde criteria.
dat de opgave nu op een duidelijke plek – Zwolle-Zuidoost – is geland. Ten tweede vond
onderwerpen economische concurrentiekracht, energietransitie en governance.
3. Er is draagvlak voor de gedeelde ambitie bij overheden, bedrijfsleven en burgers in de regio.
IJssel-Vechtdelta (Zwolle)
Voor de regio Zwolle geldt dat de drie genoemde
zij het positief dat de opgave offensief wordt
thema’s onvoldoende overtuigend naar voren zijn
ingestoken, door water als motor te gebruiken
gebracht (criterium 2) en er nog veel vragen zijn
voor gebiedsontwikkeling in plaats van het enkel
bij de uitvoeringskracht van de regio (criteria 3,
als bedreiging te zien.
4 en 5). Doorslaggevend in de afweging tussen de
4. De oplossingen die voortkomen uit de
overige drie regio’s is voor de jury de getoonde
Toch acht de jury de inzending als geheel te pril
prijsvraagopgave moeten na de wedstrijdfase
ambitie in de Stedendriehoek op regionaal
om nu tot prijsvraagregio te worden verkozen.
vertaald kunnen worden in één of meer
niveau, de focus op de energietransitie en de
De urgentie van stedelijke transitie wordt weinig
sluitende business case(s), dat wil zeggen in
betrokkenheid van een niet-overheidspartner vanaf
evident gemaakt, waardoor de opgave aan
plannen waarbij aandacht is geschonken aan
de start van het proces. Hier kan een trendbreuk
spanning mist. De betrokkenheid van regionale
de financierbaarheid van investeringen en de
worden geforceerd die ook als voorbeeld voor
partners komt nog onvoldoende uit de verf, zodat
verdeling van eventuele opbrengsten.
Nederland kan dienen. En worden in het komende
ook het thema ‘allianties en coalities’ mager
Jaar van de Ruimte de ruimtelijke professionals
vertegenwoordigd is.
5. De regio is bereid na de prijsvraag te zorgen voor een adequate organisatie en voor (reservering
volgens de jury het meest uitgedaagd om het vak te vernieuwen.
van) middelen, zodanig dat winnende inzending(en) tot doorwerking kunnen komen.
6. Er is bereidheid te zijner tijd bestaande beleidskaders af te stemmen op door de prijswinnaars aangereikte (innovatieve) oplossingen. 9
overwegingen van de jury De Zaanse Schakel (Noord-Holland/ Amsterdam/Zaanstad)
West-Brabant
De presentatie, en met name het overweldigende
Ondanks de ‘grote schouders’ onder de inzending
Uit de inzending van West-Brabant blijkt de
filmpje, getuigt van een grote bestuurskracht.
en de getoonde professionaliteit, beklijft de indruk
fascinerende rijkheid waarmee deze regio is
Het op elkaar krijgen van zoveel handen is al een
dat de centrale thema’s van energietransitie en
gezegend en tegelijkertijd de complexiteit
zeer lovenswaardig resultaat en wellicht zelfs
economische concurrentiekracht ondergesneeuwd
waarmee de opgave is beladen. Daarbij zijn twee
een cultuuromslag te noemen. De betrokkenheid
kunnen raken door al decennia lopende
spannende uitwerkingslocaties gekozen – in de
van ondernemers en debatcentrum Pakhuis
ontwikkelingen en pragmatische dilemma’s die in
stad gelegen leemtes van verschillende aard,
De Zwijger is van meet af aan georganiseerd,
het gebied spelen. De vrees bestaat dan ook dat
waar relevante, hedendaagse opgaven voor
en samen met het op te zetten online forum
realisatie van ingezonden plannen minder kansrijk
gesteld zijn.
kunnen hiermee beschikbare ideeën en kennis
is in het gedrang van de stedelijke complexiteit.
aan ontwerpers overgebracht worden. Het
De sfeer die uit de regionale samenwerking spreekt
lijkt erop dat het steeds urgentere thema van
De jury verwacht dat een prijsvraag op deze
is sympathiek: het gebied wordt als één geheel
energietransitie er mede voor heeft gezorgd dat
locatie de bodem onder de vakwereld niet zal laten
gerepresenteerd waarin de aanwezige steden
partijen in het gebied elkaar hebben gevonden.
resoneren: de opgave is interessant en complex,
complementair zijn aan elkaar. Het provinciaal
maar zou ook veel traditionele inzendingen kunnen
atelier en het regiolab hebben de potentie om op
De Metropoolregio Amsterdam presenteert zich als
opleveren met voorstellen voor transformatie van
samenhangend niveau echt verschil te maken.
speler op internationaal niveau, waarbij de Zaanse
het havengebied. Afgaande op de goede voor
Schakel een sleutelpositie inneemt in de kans om
bereiding van de regio-inzending en de bestuurlijke
De regio staat duidelijk open voor de inbreng van
stedelijke transitie in combinatie met duurzame
steun voor deze opgave vertrouwt de jury op een
frisse ideeën, door de regio verwoord in het ‘halen
en innovatieve energie- en voedselproductie een
succesvol vervolg van het proces in de regio.
en brengen principe’. De jury vreest echter dat
plek te geven. De opgave is daarmee aangehaakt
de opgave op het hogere schaalniveau te weinig
op verschillende schaalniveaus en actueel. Ook is
specifiek wordt, waardoor ook de antwoorden van
de opgave professioneel neergezet en tegelijkertijd
de ontwerpers niet scherp kunnen zijn. Want wat
toch ook bescheiden door te onderkennen dat die
wordt de drager van het Brabantse tapijtweefsel?
opgave brede steun en creatieve hulp vergt.
De infrastructuur is genoemd, maar deze is niet als kapstok voor de opgave genomen. Hoewel de uitwerkingslocaties enorm uitdagend zijn, betwijfelt de jury of de opgave ten aanzien van economische concurrentiekracht, energietransitie en coalities en allianties zal uitblinken in vernieuwend en leerzaam zijn. 10
overwegingen van de jury Regio Stedendriehoek Deze regio heeft de lat voor zichzelf
Ondanks het rurale imago van de Stedendriehoek
Nadere vragen aan de prijsvraagregio
extreem hoog gelegd door de urgentie van
is het evenwicht tussen stad en land juist op
De uitverkiezing van Stedendriehoek tot
energietransitie te adresseren met het doel
orde voor dit type opgave. Tegelijkertijd vragen
prijsvraagregio vraagt van de regio om ambtelijk
‘energieneutraal in 2030’. Burgemeester
leefbaarheid- en groei- en krimpvraagstukken om
en bestuurlijk betrokken en alert te blijven. Juist
Heidema gaf zelfs tijdens de presentatie nog
stedelijke transitie, die weer gekoppeld kan worden
als het pijn gaat doen – en die kans is reëel – moet
aan dat 70% daarvan al heel ambitieus zou
aan de energiestrategie. Dat doorwerking van
men voor de gestelde ambitie blijven staan. De
zijn. Wanneer deze ambitie werkelijk gestalte
plannen stokt, wordt niet bevreesd, te meer omdat
jury verwacht dat dit de bestuurders die vandaag
wordt gegeven gaat hier echt, heel concreet
de regio alle stappen om haar huizenhoge ambitie
durven te staan voor deze ambitie, toevertrouwd
iets gebeuren dat een trendbreuk zal forceren.
te halen wel serieus moet nemen.
zal zijn.
Er wordt niet voor één uitwerkingslocatie gekozen,
Ook zal goede begeleiding aan deelnemers
wat de jury in eerste instantie bevreemdde.
vanaf het begin paraat moeten zijn om de
Door de intensieve samenwerking met Alliander
Wanneer echter de opgave en de energieambitie
prijsvraagdeelnemers van de beschikbare kennis,
in het voorbereidingstraject heeft de regio de
nader worden bekeken, blijkt het inderdaad
feiten en cijfers te voorzien, zodat zij, met de
opgave al goed gekwantificeerd en te volgen
onmogelijk om deze op één locatie impact te
aanwezige partners in het gebied, effectief
stappen uiteengezet in de routekaart ‘Nieuwe
laten hebben. Deze opgave moet wel regionaal
aan concrete bijdragen aan energietransitie en
energie voor de regio’. De opgave in deze
uitgewerkt worden, waarbij de locaties (in stad
sluitende business-cases in dit gebied kunnen
regio is zo goed voorbereid, dat prijsvraag
en land) volgen uit de gekozen oplossingsrichting.
werken.
De jury
De ontwikkelingen hier kunnen daarmee als voorbeeld gaan dienen voor heel Nederland.
deelnemers meteen ontwerpend aan de slag
De ruimtelijke analyse waar strategieën in
kunnen en men in de ruimtelijke pijnzone komt,
deeluitwerkingen kunnen landen, wordt daarom
waarmee de energietransitie-opgave in het
grotendeels aan de ontwerpers overgelaten. En als
ruimtelijke domein op scherp komt te staan. De
twee windturbines bij Deventer nu al voor enorme
economische concurrentiekracht is gerelateerd
(publieke) opwinding kunnen zorgen, hoe zal dat
aan de energieambitie, namelijk dat de energie
straks dan gaan bij zoveel meer molens, hectares
strategie potentieel het vestigingsklimaat in de
zonnepanelen, hectares biomassa, etc.?
regio aantrekkelijker kan maken. De vraag aan de deelnemers is hoe dit verwezenlijkt kan worden.
11
De jury die de voordracht voor de selectie van de prijsvraagregio heeft gedaan, was als volgt samengesteld: Voorzitter: Co Verdaas directeur van het Centre for Development and Innovation van Wageningen Universiteit& Research.
Leden: Rients Dijkstra lid van het College van Rijksadviseurs Hans Tijl directeur Ruimtelijke Ontwikkeling. Ministerie van IenM Miranda Reitsma Reitsma Urban Planning Anton van Hoorn energie en ruimte-expert van het Planbureau voor de Leefomgeving
12
De inzendingen van de kandidaatregio’s
13
kandidaatregio Noord-Holland/ Amsterdam/Zaanstad
de zaanse schakel Tekst Ton Bossink, Ton van Laar, Jurjen Tjarks (provincie Noord-Holland) Saskia Hoogstraten (gemeente Amsterdam) Mirte Rozemond, Jan Heijink (gemeente Zaanstad)
Tekeningen Jurjen Tjarks
14
regio Noord-Holland/ Amsterdam/ Zaanstad
De context voor de MRA ligt op een hoger schaalniveau dan de regio of provincie
Het prijsvraaggebied Zie hier: de Metropoolregio Amsterdam (MRA).
In deze beweging is één plek cruciaal: de Zaanse
Een regio die steeds meer een functionerend
Schakel, het gebied tot waar aan weerszijden
geheel is en ook als zodanig wordt beleefd. De
de tastbare stedelijke transitie op dit moment is
MRA strekt zich uit van de Noordzeekust tot aan
opgerukt. De Zaanse schakel is een gebied van
Lelystad en van Alkmaar tot Leiden. Er wonen
circa 300 hectare (land + water), bijzonder door
circa 2,3 miljoen mensen.
zijn relatieve onbekendheid en feitelijk nog lage dynamiek, maar ook door zijn cruciale ligging
Met de Visie Noordzeekanaalgebied 2040 hebben
en hoge potenties. De doorzettende stedelijke
alle betrokken overheden in de MRA een lange
transitie is een zekerheid, maar wat, wanneer, hoe?
Kenmerken en karakteristieken van dit gebied en de directe omgeving zijn:
•
clusters zoals food en flowers, energie, logistiek,
De zich verdichtende en uitbreidende stad (creatieve industrie, bedrijvigheid, cultuur)
creatieve sector, toerisme en recreatie en de maakindustrie. Deze clusters functioneren in een
• Cultuurhistorie (zoals de Zaan, Hembrugterrein, •
strategie is de ontwikkeling van de Zaan/IJ-oevers,
Het gebied omvat aan de noordzijde van het
waar een stedelijke transitie gaande is. Extensieve
Noordzeekanaal van west naar oost achtereen
bedrijventerreinen transformeren naar intensievere
volgens: het Hembrugterrein (cultuur), de Zaan-
functies, waardoor de stedelijke weefsels van
monding, de Achtersluispolder (bedrijventerrein),
Zaandam en Amsterdam langzaam naar elkaar toe
de Noorder-IJplas, de A10 en het aansluitende deel
groeien.
van Amsterdam Noord (sport en bedrijven).
zakelijke dienstverlening, ICT en eScience, de
zowel vanuit Zaanstad als Amsterdam
internationale context. De inzending sluit aan bij
het monumentale pakhuis de Vrede aan het
meerdere thema’s, vooral food en energie, zonder
water, de Noorder IJ- en Zeedijk)
verbindingen met andere clusters uit te sluiten.
De ligging aan het water met een zich
termijn strategie vastgelegd. Essentieel in deze
De MRA vormt een deel van de poort naar Europa. De MRA kent sterke economische
Daarbij zijn meerdere schaalniveaus nadrukkelijk
ontwikkelend nautisch cluster (2 jachthavens,
in beeld. In de volgende hoofdstukken wordt dit
scheepswerven, bedrijven gespecialiseerd in de
uitgewerkt.
afbouw van jachten)
• voedselindustrie De • nabijheid van energieafnemers en De historische aanwezigheid van
energieproducenten (incl. restenergie) biedt
kansen
• Fysieke barrières (ring A10, Noorder IJplas) geven versnippering
15
regio Noord-Holland/Amsterdam/Zaanstad Problematiek in de MRA - Groei, maar toch achterop raken?
Specifieke vragen voor het prijsvraaggebied
de stad, ook in de MRA. De MRA groeit de laatste
Hoe verbind je Amsterdam en Zaanstad in fysieke en mentale zin?
jaren met gemiddeld 15.000 inwoners per jaar
Zaanstad heeft een eigen economisch,
Wat betekenen de ontwikkelingen van Circulaire economie en energietransitie voor het gebied?
en kent een latente woningvraag van 300.000
maatschappelijk en cultureel profiel, maar is
De grondstoffentransitie vraagt een systeem
woningen tot 2040. De woningbouwproductie
tegelijkertijd onderdeel van de MRA, zoals met
verandering, maar ook concrete gebieden waar
blijft echter achter volgens de meest recente
de woningmarkt. De afstand wordt niettemin nog
bijzondere aanleidingen liggen en waar kan worden
woningbouwmonitor.
sterk beleefd, fysiek en mentaal. Door Zaanstad te
geëxperimenteerd en waar dit kan landen. Het
integreren in de MRA kan de agglomeratiekracht
prijsvraaggebied biedt die kansen. Een voorbeeld
Ook staat de internationale concurrentiepositie
beter worden benut en wordt de concurrentiekracht
is de verbinding tussen de productieprocessen
onder druk. In de economische verkenningen
vergroot. Beide ‘kanten’, Amsterdam en Zaanstad
van de waterzuivering van Waternet en het
voor de MRA (2014) wordt gesignaleerd
ervaren het belang en de urgentie hiervan. Een
afvalenergiebedrijf waarbij het slib uit de zuivering
dat de economische groei achterblijft bij
eerste stap is de realisatie van een ‘Dam tot Dam’
als brandstof dient voor energieopwekking. De
concurrerende regio’s in Europa. Uit het recent
fietsverbinding langs het water, waarvoor de
Amsterdamse haven, nu vooral sterk in kolen en
verschenen OECD-rapport (2014), blijkt dat de
plannen in ontwikkeling zijn. Het gebied is nu nog
benzine, wordt groener. Alleen weten we nog niet
economische productie achterblijft, omdat de
weinig toegankelijk en uitnodigend. Het moet nog
precies in welke richting en in welk tempo. Dit
agglomeratievoordelen van de regio onvoldoende
worden ‘wakker gekust’.
vraagt alertheid, openheid en bereidheid kansen te
Er is mondiaal sprake van een sterke trek naar
benutten. De strategie is die van ‘wendbaarheid’.
worden benut. Samenhang en verbindingen creëren zijn nodig voor het benutten van agglomeratiekracht.
Hoe kun je de diversiteit in het gebied benutten? De transitierichting voor het gebied is nog niet
Daarnaast speelt een aantal problemen van
duidelijk of eenduidig vast te stellen, maar het zal
mondiale aard. Grondstoffen worden schaarser
wel moeten gaan om het vergroten en benutten
en duurder. Er is een grondstoffentransitie nodig
van diversiteit. Specifieke opgaven voor de Zaanse
en in gang gezet. Afval wordt opnieuw benut als
schakel liggen in het benutten van de krachten
grondstof. Productieprocessen kennen een groot
van de aanwezige maakindustrie, energiesector
energieverlies en producenten benutten elkaars
en foodsector, waarbij aansluiting moet worden
kracht te weinig. Daarbij is door geologische
gezocht op de omringende stad in transitie.
en geopolitieke oorzaken én om redenen van duurzaamheid energietransitie een grote opgave.
16
regio Noord-Holland/Amsterdam/Zaanstad Wat kunnen de grootschalige en kleinschalige voedselprocessen voor elkaar betekenen?
Welke allianties zijn nodig en mogelijk?
Er wordt in Noord-Holland veel voedsel
er nodig voor de ontwikkeling van het gebied en
geproduceerd, maar daarvan wordt maar heel
welke sturing is vereist? (governance)
Nieuwe oplossingen vragen nieuwe processen. Welke samenwerkingsvormen en coalities zijn
weinig geconsumeerd binnen de MRA (3%). Landbouwproducten gaan naar ver en producten
Hoe ga je met schaalcontrasten?
die verwerkt worden komen ook van ver. Bekende
Het gebied wordt gekenmerkt door grootschalige
Toegevoegde waarde: een bijzondere opgave voor het vakgebied
spelers in en om het gebied zijn Cargill, ADM,
elementen (NUON, Cargill, A10, de grote lege IJplas),
Het vakgebied RO stond in het teken van de
Starbucks, Verkade, Duyvis, Albert Heijn, Febo.
naast middelgrote bedrijven (bedrijventerrein) en
dominante overheid en de maakbare samenleving.
In de stad zijn veel kritische consumenten; er is
kleinschalige elementen (jachthavens, Hembrugter-
De toekomst is veel meer onbestemd en ligt in
een toenemend aantal initiatieven rond voedsel.
rein, woonboten). Er zijn grote schaalcontrasten die
handen van veel meer partijen. Daarmee verandert
Gesproken kan worden van een revolutionair
kenmerkend zijn en niet zullen verdwijnen. De tran-
de rol van het vakgebied RO en de ontwerper
bewustwordingsproces: mensen willen weten
sitie zal niet verlopen zoals eerder langs de IJ-oevers
ingrijpend. De prijsvraag kan nieuw licht werpen
waar hun voedsel vandaan komt, willen ethische
naar stedelijkheid, met wonen als belangrijkste
op deze nieuwe rol door het zichtbaar maken van
productie, kwaliteit, smaak, duurzaamheid,
functie. Langs de Zaan zijn juist vanouds de schaal-
die nieuwe rollen en door nieuwe ontwerpmiddelen
voedselveiligheid, gezondheid. Deze nieuwe
contrasten (Zaanse huisjes naast stoere fabrieken)
in te zetten. Wat is op welk schaalniveau het
richtingen zijn ook in het plangebied al aanwezig:
zo kenmerkend. Moeten de schalen worden verbon-
instrumentarium? Hoe verbeelden ontwerpers
‘de smaakexplosies’ op het Hembrugterrein, het
den en hoe kan de milieudruk worden verkleind?
de nagestreefde nieuwe werkelijkheid zonder
In het gebied zijn, naast producenten, veel
initiatief voor Food Village in Amsterdam Noord,
afnemers van energie: NUON, Waternet, het
tegen de A10 aan. De ‘traditionele’ grootschalige
Amsterdams Energie Bedrijf (AEB), Westpoort
werelden van productie en verwerking en de
Hoe verbind je de verschillende schaalniveaus met het prijsvraaggebied?
Warmte en tal van industriële bedrijven in de
gespreide, nieuwe, kleinschalige initiatieven (zowel
De samenhangen zijn groot, de kansen en opgaven
haven. De regio heeft behalve veel bedrijven, meer
productie, verwerking als consumptie) vinden
zijn complex. Alle genoemde economische
dan 2 miljoen energieconsumerende inwoners.
elkaar nog maar moeizaam. Welke kansen biedt De
activiteiten spelen op verschillende
Op zee en in Flevoland wordt grootschalig energie
Zaanse Schakel?
schaalniveaus, van mondiaal tot lokaal. De
blauwdrukken te maken en zonder zich te beperken
geproduceerd, terwijl in stedelijke “smart grids”
uitdaging is om schaalniveaus te schakelen
consumptie en productie bij elkaar worden
en van elkaar te laten profiteren. Niet alles
gebracht. In het gebied komen verschillende
kan in één opgave of één inzending worden
energiestromen bij elkaar. Wat zou dat kunnen
gevat, maar de opgave ligt wel in doordachte
betekenen voor dit gebied?
filosofieën en redeneerlijnen die zowel concreet
tot alleen procesontwerp? Hoe spelen ze hun rol te midden van de nieuwe allianties?
en uitvoerbaar zijn als meerdere schaalniveaus bestrijken.
17
regio Noord-Holland/Amsterdam/Zaanstad De opgave concreet gemaakt
Randvoorwaarden: waar moet de inzending aan voldoen
Gelet op het hiervoor geschetste is de propositie
De volgende randvoorwaarden worden meegegeven:
van Noord-Holland, Amsterdam en Zaanstad voor de 10e Eo Wijers prijsvraag: Zoek in de Zaanse Schakel naar manieren waarop de stedelijke weefsels van Amsterdam en Zaanstad functioneel en ruimtelijk op elkaar kunnen worden aangesloten, uitgaande van:
• opschaalbaarheid van de oplossing (de oplossing is uniek en innovatief, maar in principe ook
•
elders, al dan niet gemodificeerd, toepasbaar)
beredeneer je oplossing vanuit een of meerdere
•
hogere schaalniveaus (van de reeks mondiaal
Wat wij bieden • Draagvlak bij bestuurders (vastgesteld in GS Noord-Holland, B&W Amsterdam en Zaanstad) • Een totaal budget voor de prijsvraag ad
€ 150.000,- (inclusief kosten voor een internet
•
forum: zie hieronder)
Debatcentrum pakhuis de Zwijger, waar de thema’s grondstoffen- en energietransitie
Het doordenken van een systeemverandering:
> Europa > Nederland > Noord-Holland > MRA >
en food dagelijks in discussie zijn, doet mee
-G rondstoffentransitie: van afvalstoffen naar
Zaan/IJ-oevers wordt verwacht dat ten minste
(agendering, netwerk, ruimte voor manifestaties,
één relevant hoger schaalniveau in de redeneer-
denkkracht)
grondstoffen -E nergietransitie: van fossiele naar duurzame energie
• en kleinschalige voedselprocessen • het creëren van ruimtelijke, economische en
De kansen voor het verbinden van grootschalige
mentale verbindingen om de agglomeratiekracht
•
te versterken
de lokale kwaliteiten en kansen van het gebied
•
lijn wordt opgenomen)
laat je oplossing landen op het schaalniveau van de Zaanse Schakel én op projectniveau (Zaanse schakel is het prijsvraaggebied, projectniveau is
Economische Verkenningen, visiedocument van
ook een specifiek toepasbare strategie zijn).
Dam tot Dam, ontwikkelingsplan ZaanIJ, ZaanIJ
• oplossingen moeten in ieder geval op
projectniveau aantoonbaar haalbaar zijn (een gesloten business case).
rol van de ontwerper en het vakgebied RO er
monitor
• van de drie betrokken overheden Brede • vertegenwoordiging in streekjury. Er zijn Vaste contactpersonen, inzet vakspecialisten
toezeggingen van:
uit ziet in de huidige tijd (als bijdrage aan de
- v oedsel (Arnold van der Valk/ WUR)
nieuwe governance; we verwachten een bijdrage
- e nergie (Alwin Nagel/ NUON)
die elementen van een ‘plan’ en van een ‘proces’
- g overnance (Egbert Fransen/ de Zwijger en ‘Ed
in zich draagt, maar niet op traditionele wijze).
• beeld bewoners, bedrijven, kennisinstellingen) • Maak duidelijk welke allianties er mogelijk zijn zoek interactie met de samenleving (bijvoor-
om oplossingen waar te maken
relevant voor andere regio’s.
en rapporten zoals eharbours, MRA, Visie NZKG,
daarbinnen een deelgebied of gebouw, maar kan
• laat impliciet of expliciet zien hoe de veranderde
NB. de opgave is urgent en door zijn thematiek ook
• Internetforum @schakel (uit te werken als de Zaanse schakel prijsvraaggebied is) • Gestructureerde informatie: links naar bronnen
Schakel’), -d rie betrokken bestuurders (NH, Amsterdam en Zaanstad)
Daarnaast is er een brede supportersgroep (Amsterdam Economic Board, Amsterdam Metropolitan Solutions, lokaal bedrijfsleven, Milieufederatie). Het gaat om partijen die meedenken en als klankbord fungeren.
18
regio Noord-Holland/Amsterdam/Zaanstad
de zaanse schakel bijlage
Ac ht e
rs No o
r
de
rrein g te ru
polder luis
He mb
Jplas rI Am
st er d
am Noord
19
kandidaatregio stedendriehoek
Stedendriehoek in transitie naar een energieneutrale regio Regio Stedendriehoek staat op een kantelpunt
Kantelpunt De Stedendriehoek is in transitie. Zowel voor
De ambities van de Stedendriehoek zijn niet
Door als regio een aanbod te doen voor de tweede
wat betreft inhoudelijke opgaven waarvoor
‘alleen’ van de overheid. Er is op het gebied van
fase van deze prijsvraag willen we het huidige
we staan, als voor de manier waarop we aan
energietransitie een brede maatschappelijke
momentum verzilveren. We zoeken inspirerende
deze opgaven werken. Beide zijn volop in
beweging gaande. We staan op een kantelpunt, ook
ideeën die helpen de Stedendriehoek haar route
ontwikkeling. Dat maakt dat het deelnemen
voor wat betreft onze overheidsrol. De regio wil
naar een energieneutrale regio vorm te geven.
aan het voortraject van de 10e editie van de Eo
graag door een vernieuwde aanpak kantelen naar
Natuurlijk hopen we op gouden ideeën.
Wijersprijsvraag veel enthousiasme en inspiratie
een transitie op het gebied van economische kracht
heeft opgeleverd.
en duurzame energie. De Eo Wijersprijsvraag kan daarbij van grote betekenis zijn.
Het thema ‘Regio’s in transitie’ van de EoWijersprijsvraag valt samen met het uitrollen, doorontwikkelen en realiseren van de hoge ambities die we als regio Stedendriehoek hebben, bijvoorbeeld op het gebied van energietransitie. Deze ambities komen voort uit ‘De Agenda Stedendriehoek’ (2013) en uit de ‘Routekaart Nieuwe Energie’ (2014). Ze vragen om een radicaal andere aanpak, met naar verwachting andere partners dan we gewend zijn en met andere sturingsmechanismen. Innovatie is nodig, zowel in de aanpak, de samenwerking als de uitwerking en verbeelding. Dat is ook voor ons nog een zoekproces. We zijn dan ook op zoek naar inspirerende ideeën en realiseerbare initiatieven.
20
Stedelijke regio
Een kenschets
De Stedendriehoek wordt in de Vijfde Nota
De Stedendriehoek ligt centraal in Landsdeel Oost.
Graafschap. Salland, de tuin van Overijssel. En
Ruimtelijke Ordening (2001) als Netwerkstad
De IJssel doorstroomt de regio, waardoor ze onder-
natuurlijk de IJsselvallei, met de rivier en haar
aangeduid, een min of meer samenhangende
deel uitmaakt van de laaglanddelta. Naast de IJssel
uiterwaarden, haar gradiënten en weteringen en
woon, werk en leefregio. De Stedendriehoek
is ook het Twentekanaal een belangrijke vaarver-
met haar stroomruggen en landgoederen. Binnen
is meer dan een planologisch concept. Drie
binding. De regio heeft een fors kruispunt van
dit rijke landschap liggen fraaiteden: Apeldoorn, de
steden vormen samen met de omliggende
rijkswegen: de A1 en A50, verbindingen met west
buitenstad met Paleis en Apenheul, de Hanzesteden
meer landelijke gemeenten een regionaal
en oost, noord en zuid. Aangevuld met diverse
Deventer - met Hogeschool en boekenmarkt - en
stedelijk netwerk. Rond dit stedelijk
spoorverbindingen (inter)nationaal, regionaal en
Zutphen - met Vrije school en chocoladefestival - ,
netwerk is een (WGR) regio gevormd: een
lokaal. De Randstad en Berlijn liggen om de hoek.
samenwerkingsverband tussen inmiddels
regio stedendriehoek
Lochem als eigenzinnige vierde stad. En vele grotere en kleinere dorpen en buurtschappen, met
zeven gemeenten: Apeldoorn, Brummen,
De Stedendriehoek heeft een rijk palet aan
een heel eigen karakter, van papierindustriedorp
Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen.
landschappen. Denk aan de Veluwe met het
Eerbeek tot het “dorp met pit” Lettele, en van het
Een bestuurlijke constructie -interprovinciaal
stuwwallenreliëf, de vele bos- en natuurterreinen.
dierenparkdorp Wissel tot de heerlijkheid Kring van
– die met een lichte organisatie - werkt aan
Het coulissen- en landgoederenlandschap van de
Dorth en het zonnedorp Loenen.
gezamenlijke agendavoering en afstemming op velerlei terreinen. Er liggen veel stedelijke netwerken en centra in de buurt van de Stedendriehoek. In Landsdeel Oost alleen al de sterke agglomeratie Stadsregio Arnhem-Nijmegen, kennis-as Ede-Wageningen, Stedenband Twente, Zwolle-Kampen, maar ook stedelijke centra als Harderwijk en Doetinchem. Deze positionering is van invloed op de concurrentiekracht van de Stedendriehoek: een sterk eigen profiel draagt bij aan het onderscheid ten opzichte van de andere stedelijke regio’s.
(Kansenkaart regio Stedendriehoek)
21
regio stedendriehoek Governance
De Agenda Stedendriehoek: vier troeven
De Stedendriehoek zet bestuurlijk fors in op
vermogen van het bedrijfsleven, een goed
Samenwerking tussen publieke en private partijen
governance. Ze speelt hiermee haarfijn in op de
werkende, vraaggerichte arbeidsmarkt met een
vraagt om een gedeelde visie op de toekomst
veranderende verhouding tussen overheid en
goede aansluiting vanuit het onderwijs en een
van de Stedendriehoek. Deze is opgetekend in
burger. Samenwerking staat hierin centraal. In
onderscheidend vestigingsklimaat. De Board is
De Agenda Stedendriehoek (2013), inclusief
essentie staat ‘governance’ voor ondernemende
initiatiefnemer in de profilering van de regio als
bestuursverklaring onder het motto: “We willen
coalities van partijen die bereid en in staat
Cleantech regio Stedendriehoek.
beter worden in wat we samen zijn”. Centrale
zijn om samen te werken aan de invulling en
visie is: kwaliteit van het vestigingsklimaat
uitvoering van de regionale opgaven. Co-creatie
Uitvoering via Tafels
versterken. Economisch, ruimtelijk en sociaal. Vier
tussen publiek, privaat en particulier. De
Publieke en maatschappelijke partijen komen
belangrijke troeven bepalen het vestigingsklimaat
overheid kan hiervoor de condities scheppen,
in wisselende samenstelling samen in tijdelijke,
van de Stedendriehoek.
het proces begeleiden en prioriteiten stellen.
specifieke en doelgerichte Tafels om vorm te
Iedere opgave heeft echter zijn eigen maat en
geven aan doelenen projecten. Er zijn al Tafels
schaal, waarop het proces georganiseerd moet
in bedrijf en in ontwikkeling rond innovatie,
Troef: robuuste, veerkrachtige economie. Opgave: innovatie krachtig maken.
worden. Met een eigen netwerk van partijen.
arbeidsmarktbeleid, energie, bereikbaarheid en
De Stedendriehoek kent een breed ontwikkelde
betrokken, zijn er van oudsher sterke sociale
Soms beslaat de samenwerking de gehele regio,
leefomgeving. Essentieel is het ondernemerschap
economische structuur, met maakindustrie,
structuren. De regionale arbeidsmarkt heeft goed
vaker nog een deelgebied of plekken.
van de deelnemers. Een van de deelnemers aan de
zakelijke diensten, zorg en ICT als stuwende
geschoolde werknemers. Buurten, wijken en
Tafel Energie is het samenwerkingsverband SOEN:
sectoren. Deze brede structuur maakt de regio
dorpen zijn nog overzichtelijk, waardoor mensen
De regionale samenwerking, die al meer dan tien
Stedendriehoek Onderneemt EnergieNeutraal.
sterk en minder gevoelig voor conjuncturele
elkaar kennen en groeten. Door deze menselijke
jaar geleden is gestart met zeven gemeenten, is
Stedendriehoek, Alliander en Kamer van
schommelingen. Om de robuuste, veerkrachtige
maat is de sociale cohesie groot, is er een rijk
sinds enkele jaren versterkt met de Strategische
Koophandel vinden elkaar bij het faciliteren van
economie nog verder te versterken wil de
verenigingsleven en kan het wonen en werken
Board Stedendriehoek. In deze Board werken
projecten en het ondersteunen van samenwerkende
Stedendriehoek de innovatie binnen haar
gezellig zijn. De opgave is om alle mensen in de
ondernemers, onderwijs, onderzoek en de overheid
partners.
Troef: sociale betrokkenheid, menselijke maat. Opgave: sociaal kapitaal beter benutten. In de Stedendriehoek tonen mensen zich
stuwende sectoren krachtiger maken. Innovatie,
regio deel te laten nemen aan de arbeidsmarkt, te
samen. De Board richt zich op het versterken
onderwijs en kennisontwikkeling en creativiteit zijn
doen participeren in het maatschappelijk leven en
van de innovatiekracht en het concurrentie
immers de productiefactoren van de toekomst.
via leertrajecten talenten verder te ontwikkelen.
22
regio stedendriehoek
Vestigingsklimaat …economische concurrentiekracht
Energietransitie: vier paden
Troef: goede interne en externe bereikbaarheid. Opgave: blijven werken aan bereikbaarheid.
Troef: de kwaliteit van stad, dorp en landschap. Opgave: leefomgeving met kwaliteit versterken.
De Stedendriehoek heeft een stabiele en veer
De Stedendriehoek heeft de ambitie in 2030
krachtige economie. De industrie, zakelijke
energieneutraal te zijn. De Routekaart Nieuwe
dienstverlening en publieke sector domineren
Energie (2014) is één van de middelen om
De Stedendriehoek heeft een strategische ligging,
Het is goed toeven in de Stedendriehoek. De
het economisch profiel. Het MKB is een
dit te bereiken. Uitgangspunt is dat in 2030
centraal in Nederland, tussen de Randstad en het
bosrijke Veluwe met beken en sprengen, de open,
stuwende kracht en is sterker dan landelijk
energiegebruikers in de Stedendriehoek nog
Duitse achterland. En ook tussen de noordelijke
robuuste IJsselvallei en het coulisselandschap van
gemiddeld aanwezig. In verantwoorde en
steeds eenvoudig, veilig, betrouwbaar en
steden en de Brabantse regio’s. Met goede infra
Salland en de Graafschap. De cultuurhistorische
innovatieve omgang met milieu, energie en
betaalbaar energie kunnen gebruiken, maar
structurele weg-, spoor- en waterverbindingen zijn
kwaliteiten van de historische Hanzesteden en het
klimaatverandering vinden we onze kracht.
fundamenteel anders. De scheiding tussen
vele bedrijven, banen en voorzieningen binnen
statige kroondomein rond Apeldoorn. De kwaliteiten
Omdat de regio aantrekkelijk is voor recreanten
eindgebruiker en producent vervaagt. Soms
handbereik. Van luchthavens tot universiteiten
van stad, dorp en landschap zijn van oudsher met
en toeristen is de vrijetijdseconomie,
individueel en kleinschalig, soms als onderdeel
buiten de regio, maar ook in en tussen de drie
het leven in deze regio verbonden. Om deze troef
met een breed aanbod, van groot belang.
van een coöperatie en soms zeer substantieel
steden. De aanstaande verbreding van de A1 geeft
te versterken wil de regio de leefomgeving blijven
Voor het koesteren en uitbouwen van deze
als energieleverancier aan het net. De overgang
voor de Stedendriehoek een duidelijke versterking
ontwikkelen als een comfortabele, ontspannen regio
aantrekkelijkheid biedt de Stedendriehoek
naar een energieneutrale regio in 2030
in bereikbaarheid vanuit de Randstad en het
voor wonen, werken en recreëren.
volop kansen.
verloopt niet volgens een lineair patroon. Om dit te concretiseren zijn vier transitiepaden
Duitse achterland. Die bereikbaarheid maakt de Door maximaal in te zetten op schone technolo-
voor verschillende onderdelen van het
regio. Bereikbaarheid is een blijvende opgave
gie, koerst de Stedendriehoek op een duurzame
energiesysteem benoemd.
om die variatie in werken, wonen, recreëren en
en onafhankelijke economie en samenleving.
voorzieningen te ontsluiten.
Een schone toekomst, waarin energieneutraliteit
Ondernemende regio
speerpunt is. We verzilveren kansen die de ont-
Het doel van het transitiepad ‘ondernemende regio’
wikkeling van de schone technologie ons biedt.
is om voldoende lokaal geproduceerde duurzame
In de energievoorziening, voor transport, met
energie beschikbaar te hebben. Het leidende
water, lucht en milieu, in het gebruik van nieuwe
principe is dat iedere energieverbruiker in de regio
materialen, toepassingen in de maakindustrie,
zo veel mogelijk zijn eigen, duurzaam opgewekte
de landbouw en het hergebruik van afval tot
energie gebruikt.
Stedendriehoek aantrekkelijk als economische
grondstof. Dit alles doet de regio onder de noemer Cleantech regio Stedendriehoek. Cleantech zit in het DNA van de regio!
23
regio stedendriehoek
Duurzaam vervoer De regio vormt een belangrijk knooppunt voor vervoer per weg, water en spoor. Om tot een energieneutrale regio te komen moeten hierin fundamentele veranderingen worden doorgevoerd. Naast verduurzaming van het transport zelf, bieden
Regionale prijsvraagopgave: vier bouwtekeningen De Stedendriehoek wil aan de slag met vier ‘bouwtekeningen’:
Daar waar de paden en troeven bij elkaar
1. De Agenda Stedendriehoek 2. Routekaart Nieuwe Energie 3. Governance 4. De regio
Deze verbindingen liggen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit, leefomgeving (milieu, gezondheid en veiligheid), sociale kracht, cultuur en cultuurhistorie, technologie,
auto-, water- en spoorwegen ook mogelijkheden voor duurzame energieproductie.
komen ontstaan interessante verbindingen.
juridische mogelijkheden, financiële reikwijdte, Voor de Stedendriehoek ontstaat een interessant
communicatie, samenwerkingscoalities etc. De
‘speelbord’ bestaande uit de vier troeven van De
verbindingen bieden kansen wanneer deze (h)
Om succesvol de transitie door te maken is het
Agenda Stedendriehoek en de vier transitiepaden
erkend en nader uitgewerkt worden.
nodig deze paden verder te concretiseren te
van de Routekaart Nieuwe Energie.
operationaliseren. De Routekaart is vastgesteld door de besturen. Daarbij is voorgesteld om een Regionaal Aanjaagcentrum Energietransitie in te
Energieleverende gebouwde omgeving
stellen. Deze moet fungeren als katalysator voor
Het doel van dit transitiepad is dat de gebouwde
de ontwikkeling naar een energieneutrale regio.
omgeving, waaronder woningbouw, bedrijfs
Het Aanjaagcentrum is geen projectorganisatie,
panden en industriegebieden naar een energie
maar een makelaar en intermediair. Het speelt in
producerende omgeving worden omgebouwd. Dit
op initiatieven uit het netwerk. De grote uitdaging
concept wordt binnen de regio al toegepast.
ROUTEKAART NIEUWE ENERGIE ENERGIELEVERENDE GEBOUWDE OMGEVING
TROEF: ROBUUSTE EN VEERKRACHTIGE ECONOMIE
voor het Aanjaagcentrum is om maatschappelijke initiatieven op de radar te krijgen en op
Landelijk gebied als voedsel- en energieproducent
innovatieve wijze te ondersteunen.
Gezien de beschikbare ruimte liggen in het
Voor energietransitie in het stedelijke en landelijke
landelijk gebied veel kansen voor een bijdrage aan
landschap is het nodig om als overheidspartijen
een energieneutrale regio. Dat kan alleen als de
een aantal huiswerkopgaven te doen: wat is het
energieproductie de landschappelijke kwaliteiten,
laadvermogen van de verschillende gebieden, waar
die een wezenlijke drager zijn van de regio, sterker
biedt een offensieve ruimtelijke strategie kansen op
maakt. Om een dynamische ontwikkeling op gang
waardevolle vernieuwing, waar liggen op te lossen
te brengen, is het van belang dat de gebruikers
opgaven voor een overheid die haar faciliterende
en bewoners van het landelijk gebied de vruchten
rol wil vervullen? Die huiswerkopgaven moeten
kunnen plukken van energieproductie in hun
in de komende periode gedaan worden. Hopelijk
directe omgeving.
mede via de prijsvraag!
(verbindingen ‘Agenda Stedendriehoek’ en ‘de Routekaart’)
AGENDA STEDENDRIEHOEK
(Schema verbindingen Routekaart)
OPGAVE: INNOVATIE KRACHTIG MAKEN
LANDELIJK GEBIED ALS VOEDSEL- EN ENERGIEPRODUCENT
DUURZAME MOBILITEIT
VOORBEELD UITWERKING: LOKALE/REGIONALE ESCo’s VOOR ENERGIENEUTRAAL MAKEN BESTAANDE WONING-VOORRAAD
VOORBEELD UITWERKING:
TROEF: SOCIALE BETROKKENHEID EN MENSELIJKE MAAT
ZELF-VOORZIENENDE DORPEN ALS BINDINGSFACTOR PLATTELAND EN DRAGER BASISVOORZIENINGEN
OPGAVE: SOCIAAL KAPITAAL BENUTTEN TROEF: GOEDE INTERNE EN EXTERNE BEREIKBAARHEID
VOORBEELD UITWERKING: MAATREGELEN BEDRIJFSLEVEN VOOR SLIM REIZEN EN BETER BENUTTEN
OPGAVE: BLIJVEN WERKEN AAN BEREIKBAARHEID TROEF: KWALITEIT VAN STAD, DORP EN LANDSCHAP OPGAVE: MET KWALITEIT LEEFOMGEVING VERSTERKEN
ONDERNEMENDE REGIO
VOORBEELD UITWERKING: WARMTENET VAN BEDRIJVEN MET OVERSCHOT NAAR HISTORISCHE BINNENSTEDEN
VOORBEELD UITWERKING: SNELFIETSROUTES TUSSEN STEDEN
24
regio stedendriehoek De opgave Onderzoek en ontwerp voor de Stedendriehoek
bestaande stedelijke en landelijke landschappen.
nemen en te komen met mogelijkheden voor
een (ruimtelijke) strategie voor een
Elk gebied heeft zijn eigen ‘laadvermogen’ wat
een sluitende business-case. Uit de huidige
toekomstbestendig vestigingsklimaat waarin
betreft de opname van de (ruimtelijke) effecten
Maatschappelijke Kosten-Batenanalyses blijkt
rond 2030 energieneutraliteit bereikt wordt.
van de energietransitie. In sommige gebieden
dat dat tot dusver nog niet het geval is.
Dit betekent dat de energietransitie niet gezien
zijn meer kansen dan in andere gebieden in de
wordt als iets wat ingepast moet worden in het
regio. Nadrukkelijk kiezen we ervoor de ambitie
bestaande landschap (defensieve benadering),
van de energieneutraliteit niet te zien als een
onderzoek, burgers en ondernemers
maar als een kans voor het vormen van een
geïsoleerd vraagstuk, maar het te gebruiken om
(governance), met een duidelijke visie op de
heel nieuw landschap (offensieve strategie).
het vestigingsklimaat te versterken, in de sociale,
ontwikkelingen in de komende tien jaar. Wij
Het besef begint te groeien dat voor een echte
economische en ruimtelijke betekenis van dat
zijn bijzonder geïnteresseerd in een realistische
energieneutrale regio een forse en ingrijpende
woord. Op uitdagende manier werken we dan aan
ruimtelijke verandering nodig is. De opgave is
de ontwikkeling van de Stedendriehoek.
hieraan een positieve invulling te geven. Dit voor behoud van bestaande (landschappelijke)
De opgave speelt zich af op twee schaalniveaus:
kwaliteiten terwijl op andere plekken nieuwe
1. het regionale schaalniveau: de Stedendriehoek
betekent dat op sommige plekken gekozen wordt
• slimme strategieën en nieuwe vormen van
samenwerking tussen overheid, onderwijs,
•
eerste stap.
voor één of meerdere exemplarische deelgebied(en) strategieën ontwikkelen en ontwerpen testen en visualiseren
Ontwerp- en onderzoeksteams nodigen we uit met
kwaliteiten worden geïntroduceerd, gekoppeld
als geheel (ook ten opzichte van andere
de opgave aan de slag te gaan. We willen graag
aan de energietransitie. Onorthodoxe
stedelijke regio’s in Landsdeel Oost en ruimer)
een experiment aangaan met alle gemotiveerde
oplossingen zijn van harte welkom.
2. het binnenregionale schaalniveau: deelgebieden binnen de Stedendriehoek.
uit locale energiemaatschappijen die een
streven is hiervoor concrete participatieruimte te kunnen bieden in de regio, gepaard met een breed
Het is nodig om aandacht te besteden aan maatschappelijk draagvlak. De context bestaat
partijen om te komen tot energieneutraliteit. Ons
Dit vraagt om:
• uitdagende en uitvoerbare concepten en
maatschappelijk draagvlak. Energieneutraliteit is voor ons een doel op zich, maar ook een middel om
inspirerende verbeeldingen van de verschillende
de concurrentiekracht van de regio te versterken.
natuur- en cultuurhistorische belangengroepen
gebieden, en de mogelijke offensieve
Dit betekent dat er altijd sprake is van ruimtelijke,
en verenigingen, (agrarische) ondernemers en
strategieën om de ruimtelijke effecten van de
landschappelijke, economisch en sociaal-culturele
energietransitie op te nemen.
meerwaarde van initiatieven op het gebied van
steeds belangrijker rol spelen, maar ook uit
betrokken burgers.
•
het is belangrijk dat bij het ontwikkelen
Bij het ontwikkelen van een offensieve strategie
energieneutraliteit.
van de (ruimtelijke) strategie voor het
voor de ruimtelijke effecten van de energietransitie
toekomstbestendige vestigingsklimaat ook de
dient rekenschap gegeven te worden van de
(financiële) haalbaarheid in ogenschouw te
25
Deze notitie beschrijft de concept-prijsvraagopgave zoals deze in mei 2014 is opgesteld. Kort daarna heeft de regionale coalitie besloten de opgave niet te kandideren voor de Eo Wijers-prijsvraag, omdat er nog onvoldoende richting in de samenwerking is en er mede daardoor twijfel is of de prijsvraag goed aansluit bij het regionale proces. Dat proces gaat door, gericht op concrete samenwerkingsafspraken in een bestuurlijke conferentie in het najaar van 2014.
Tegen de achtergrond van funda mentele veranderingen in de economie, het ruimtegebruik en bestuurlijke processen komt het gebied rondom Utrecht Science Park steeds nadrukkelijker naar voren als ruimtelijk-economische hotspot van de Utrechtse regio. In dit gebied wordt de komende jaren veel geïnvesteerd: nieuwbouw door de universiteit en andere kennisinstellingen op het Science Park, verbreding en inpassing van de A27, aanleg van de Uithoflijn, investeringen in het groen en in forten.
kandidaatregio utrecht
utrecht-oost / science park In dit dynamische proces zoeken publieke
het vestigingsmilieu door een betere wisselwerking
De samenwerkende partijen hebben verkend in
en private partijen naar versterking van
tussen het economisch profiel en de ruimtelijke
hoeverre de Eo Wijersprijsvraag dat proces kan
de samenwerking om de samenhang in de
koers. Daarbij spelen de begrippen gezondheid en
helpen, vanuit de gedachte dat het kan bijdragen
investeringen te versterken en zo de regionale
duurzaamheid een sleutelrol. Via werkconferenties
aan het op de kaart zetten van het gebied en de
concurrentiepositie te vergroten. Op dit moment
en inhoudelijke uitwerkingen wordt de komende
samenwerking en kan leiden tot goede ideeën
wordt de inhoudelijke koers en de invulling van het
jaren aan deze opgaven verder gewerkt. Dat
en concepten, zonder het op voorhand vast te
vervolgtraject verder uitgewerkt. Daarin komt naar
gebeurt in een breed netwerk van partijen:
leggen in een gezamenlijke visie. Deze verkenning
voren dat er kansen zijn voor het versterken van
was waardevol omdat de opeenvolgende werkconferenties van de Eo Wijersprijsvraag dwongen om inhoudelijk stappen te zetten. Er was echter ook twijfel bij een aantal partijen of de prijsvraag niet te zeer sturend zou zijn voor het vervolgproces en of de opgave zich wel voldoende leent voor een prijsvraag die zich richt op ruimtelijk ontwerp. Uiteindelijk is de conclusie getrokken dat het proces nog te weinig richting heeft en het daarom niet goed kan worden bepaald of de Eo Wijersprijsvraag op dit moment het juiste middel is om het proces verder te brengen. De Utrechtse regionale coalitie heeft in de werksessie van 22 mei 2014 laten weten zich niet te willen kandideren voor de prijsvraag. In deze notitie worden desalniettemin opgave en werkwijze kort gepresenteerd.
26
regio utrecht Positionering gebied en proces In Utrecht-Oost/Science Park is sprake van een
willen we in Utrecht-oost een Area of Excellence
grote dynamiek. Het meest zichtbaar is dat op
creëren. Daarmee strekt de impact van De Uithof
De Uithof, waar zich in het Utrecht Science Park
zich uit naar een veel groter gebied, zoals in het
(USP) steeds meer (internationale) life-science
naastgelegen kantorengebied Rijnsweerd en de
en aan duurzaamheid gerelateerde instellingen
science as in De Bilt met het RIVM-terrein.
en -bedrijven vestigen. Opvallende nieuwkomers zijn RIVM, Danone, het Prinses Maxima Centrum
In 2013 is een samenwerkingsverband ontstaan
en het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis. Maar
op initiatief van een aantal regionale partijen; de
ook in de omliggende ‘groene’ gemeenten is veel
provincie Utrecht, gemeente Utrecht, gemeente
bedrijvigheid op het gebied van life sciences.
De Bilt, U10, Universiteit Utrecht, en het
Dankzij alle dynamiek ontstaan de contouren van
Utrechts Landschap, rondom de ontwikkeling
een internationaal georiënteerd kenniscluster
van Utrecht Oost. De partijen worden daarin
met een concentratie van topbedrijven, prachtig
ondersteund door het USP, UMCU en het Rijk.
gelegen in het groen. Daarbij kan worden
Onder het motto ‘Samen investeren in Utrecht-
aangehaakt op de trend dat kennis en innovatie
Oost/Science Park’ vond op 20 november 2013
gedijt in een open en dynamische stedelijke
de rondetafelconferentie Utrecht-Oost/Science
omgeving, goed bereikbaar met OV. Door goed
Park plaats. De succesvol verlopen conferentie
gebruik te maken van de kansen die er liggen
is een eerste stap naar een nieuwe manier van
kan aan de regionale economie een boost
samenwerken. Daarmee wordt ook uitvoering
worden gegeven en de regio worden opgetild
gegeven aan de ambitie van de Gebiedsagenda
naar een kennisregio met wereldallure.
Noord-Holland, Utrecht, Flevoland. Hierin is
1)
Utrecht-Oost/Science Park als één van de zeven Het is de opgave om het sciencepark en wijdere
majeure gebiedsopgaven opgenomen:
omgeving verder te versterken zonder dat de kwaliteit van het gebied in de verdrukking komt. Mits de bereikbaarheid van De Uithof verbeterd wordt, kan de regio nog lang mee als vestigingsplaats voor hoogwaardige (internationale) bedrijven en instellingen. Door het verbinden van de kwaliteit van de landgoederen en Heuvelrug met de dynamiek van de stad
“Uiteindelijk doel is de potentie van het gebied ten volle te benutten. Om dit te bereiken starten de regionale overheden, in samenwerking met Rijk en andere organisaties, een proces om alle ontwikkelingen en kansen in samenhang te bezien en te faciliteren.”
1) Zie: “The rise of innovation districts, a new geography of innovation in America”, B. Katz & J. Wagner, www.brookings.edu/about/programs/metro/innovation-districts
27
regio utrecht Analyse en visie op de opgave Ruimtelijke structuur De Uithof is ooit opgezet als een satelliet van
campus naar future valley. Dat vraagt om betere
de stad, als een enclave en voorpost in de
interacties met de omgeving. Zo vraagt het
velden tussen de Kromme Rijn en de Stichtse
naastgelegen Rijnsweerd om modernisering, met
Lustwarande, puur gericht op wetenschap
als belangrijkste opgave het doorbreken van de
en onderwijs. Inmiddels is het sciencepark
monofunctionaliteit en het verbeteren van de
steeds meer onderdeel van de stad en een van
aansluiting op de stad en het sciencepark. Er zijn
de centrale plekken van de regio. Het Utrecht
kansen voor het toevoegen van functies als hotels,
Science Park ontwikkelt zich snel en ambieert
horeca, detailhandel en studentenhuisvesting.
inmiddels ook de komst van kennisintensieve bedrijvigheid naar het gebied. Kortom, een
De bereikbaarheid is een blijvend punt van
ecosysteem voor open science, innovatie en
aandacht. Er wordt stevig geïnvesteerd, onder
waarde-creatie. Maar de ontwikkelpotentie van
meer in een tramverbinding naar het sciencepark
het sciencepark en omgeving wordt begrensd
en verbreding van de A27, maar nu al is duidelijk
door de fysieke ruimte, bereikbaarheid en
dat er ook na realisatie van deze projecten nog
het behoud van de ruimtelijke kwaliteit. De
bereikbaarheidsopgaven zijn. Het regionale
hoge kwaliteit van het gebied moet worden
OV-systeem is niet toereikend om na 2020 de
vastgehouden, maar als dat betekent dat
vervoersvraag op te kunnen vangen, vooral op de
het gebied op slot gaat, valt de ambitie van
verbinding Utrecht-centraal – Utrecht Science Park.
investeerders weg.
Ook de verbindingen en relaties voor openbaar vervoer, auto en langzaam verkeer/fiets vragen
Het huidige bestemmingsplan van De
aandacht. In deze dynamische omgeving, met
Uithof bepaalt de bouwmogelijkheden en
toenemende stedelijke en infrastructurele druk,
gebruiksdoeleinden. Daarbij ligt de focus op life
blijft investeren in een stevige groene contramal
sciences. Voor andere functies die bijdragen aan
nodig. Het is belangrijk de gebiedskwaliteit te
de versterking van het profiel van de kennisregio
verbeteren. Niet alleen voor de natuur en voor
moet elders ruimte gezocht worden. Daarom
de stedeling, maar ook om het landschap een
moeten breder worden gekeken naar het profiel
blijvende rol te geven als vestigingsplaatsfactor
van het gebied en op regionale schaal: van
voor bedrijven en instellingen.
28
regio utrecht Analyse en visie op de opgave De wereld verandert
Economisch profiel 2. Ambitie groene economie: het expertise- en
De ontwikkeling van Utrecht-oost kan niet los
steeds nadrukkelijker aandacht voor (stedelijke)
Deze transities zijn ook herkend door de Eco-
worden gezien van een drietal fundamentele
gezondheid. Met o.a. het Utrecht Sustainability
nomic Board Utrecht (EBU). In de Strategische
praktijkcentrum voor een aantrekkelijke en
transities die zich steeds duidelijker
Institute (o.a. Cramer, Wijffels), het Knowledge
agenda 2013-2020 formuleren zij drie ambities
leefbare stedelijke omgeving.
manifesteren:
Centre Healthy Urban Living (RIVM, TNO,
waarmee wordt beoogd om de potenties van de
KNMI, Deltares, UU) en het UMC is in Utrecht
Utrechtse economie beter te benutten:
De nieuwe economie
is veel kennis aanwezig op deze thema’s, die
De Utrechtse economie leunde de voorbije
wereldwijd wordt ingezet. Hoewel Utrecht al een
decennia sterk op nationaal georiënteerde
aantrekkelijke, groene en gezonde regio is, liggen
toonaangevend en vitaal Life Sciences &
diensten, zoals consultancy, banken en
er kansen om deze kennis meer in de eigen regio
Health cluster, met hét living lab op het
verzekeringen. Door o.a. globalisering en
in te zetten en daarmee Utrecht een internationaal
gebied van zelfmanagement en personalised
technologie ontwikkelt de economie zich steeds
toonaangevende positie te verschaffen.
health, waardoor gezond leven, participatie,
meer richting kennis en creativiteit, gekoppeld
3. Ambitie diensteninnovatie: service innovation leader.
1. Ambitie gezond leven: internationaal
kosteneffectiviteit en bedrijvigheid aantoonbaar
aan sterke en aantrekkelijke steden met een
De netwerksamenleving
hoogopgeleide bevolking. Daarin zoeken steden
De verhoudingen in onze samenleving veranderen
naar hun eigen positie en profiel, zodat zij
structureel. De dominantie van de overheid is
elkaar niet beconcurreren maar juist versterken.
sterk afgenomen en de ruimte voor initiatieven van
De universiteit en het daaraan gekoppelde
burgers, bedrijven, maatschappelijke allianties
kenniscluster is voor Utrecht van vitaal belang.
neemt toe. Technologische ontwikkelingen
Maar niet alle potentie wordt benut, vooral in
versnellen dit proces. De universiteit werkt samen
de koppeling naar het bedrijfsleven en daarmee
met de buren op het sciencepark, maar ook met
valorisatie van de kennis is nog veel mogelijk.
hun collega’s aan de andere kant van de oceaan.
worden bevorderd.
Samenwerking verandert van institutioneel naar
De duurzame en gezonde stad
flexibel, triple helix netwerken worden ingezet
Steeds breder leeft het besef dat een fundamentele
om de werelden van overheid, bedrijfsleven en
omslag nodig is om people, planet en profit
kennisinstellingen te verbinden. In Utrecht werken
duurzaam in evenwicht te brengen. Daarbij denken
gemeenten samen via het regionale netwerk U10 en
we aan een energietransitie, waarin we niet
is de Economic Board Utrecht geïnitieerd. Typisch
meer afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen,
voor Utrecht is dat de kracht van het netwerk niet
het sluiten van kringlopen van energie, water,
afhankelijk is van een duidelijk boegbeeld, maar
materialen en een omslag naar duurzame
van talrijke succesvolle verbindingen (leaderless
mobiliteit. Nu de wereldbevolking meer en meer
network).
in stedelijke gebieden concentreert komt er ook 29
regio utrecht Analyse en visie op de opgave Positieve urgentie: klaar zijn voor de toekomst
Duurzaam en gezond Zoals hierboven al aangegeven beschikt Utrecht
gezondheid meer in het gebied in te zetten en te
De opgave in Utrecht-oost is er niet een van
setting wordt omgegaan en ruimte is voor het
over topexpertise op het gebied van duurzaamheid
verbinden met lokale initiatieven, startups en het
grote problemen, maar van kansen. Er is
werken, wonen en recreëren van de toekomst.
en gezondheid, niet alleen op de universiteit en
MKB kan Utrecht-oost zich ontwikkelen tot etalage
potentie om het gebied te ontwikkelen tot
het UMCU maar ook in een groot aantal instituten
en proeftuin van die kennis. Die toepassingen en
topkennisregio op het gebied van duurzaamheid
De ambitie wordt uitgewerkt langs een aantal
(zoals RIVM, KNMI, NVWA) en bedrijven (zoals
projecten leiden tot vernieuwing en verduurzaming
en gezondheid. Maar daarvoor is het wel nodig
inhoudelijke programmalijnen, waarlangs wordt
TNO, Grontmij, RoyalHaskoningDHV, Deltares,
van de leefomgeving en daarmee tot een duurzaam,
dat de samenwerking op alle niveaus verbetert.
toegewerkt naar coalities van betrokken partijen:
Danone, Movares). Deze uitgangspositie kan
hoogwaardig en gezond vestigingsmilieu. Dat
Tussen overheden onderling, tussen de partners
worden uitgebouwd door een samenhangende
vestigingsmilieu, in combinatie met de kennis,
op het sciencepark en in het brede netwerk van
inzet op het economisch profiel, het valoriseren
zorgt voor een nog overtuigender economisch
overheden, kennisinstellingen, bedrijven en
ontwikkelmogelijkheden en beter benutten
van kennis en versterking van het vestigingsmilieu.
profiel van Utrecht als topregio op het gebied van
gebruikers.
van de ruimte in het Sciencepark en de nabije
Dit kan de regio in een opwaartse spiraal brengen:
duurzaamheid en gezondheid.
door de kennis op het gebied van duurzaamheid en
1. Ontwikkelruimte: faciliteren van
omgeving Tegen die achtergrond hebben de samenwerkende partijen in de regio de volgende ambitie
2. Kenniscluster: Strategisch clusteren van kennis en bevorderen van interacties tussen
geformuleerd:
kennisinstellingen
“In 2020 biedt Utrecht-Oost een internationaal toonaangevend vestigings milieu voor het cluster life-sciences, duurzaamheid en gezondheid.” Die ambitie is vertaald in de gezamenlijke missie
3. Ontmoetingsplaats: versterken interactie tussen de dynamiek van de stad en het kennismilieu van het Sciencepark.
4. Bereikbaarheid: duurzaam verbeteren in- en
“Van Campus naar Future Valley”. Future Valley
externe bereikbaarheid
verwijst naar een ruimtelijk gebied , toekomst bestendig en gericht op de economie van de
5. Groen en gezond: verder versterken duurzaam
toekomst, waarin people, planet en profit in
en gezond leef- en vestigingsklimaat zodat dat
evenwicht zijn. Het betreft een toonaangevend
nog beter aansluit bij het economisch profiel van de regio
internationaal concurrerend vestigingsmilieu als onderdeel van de Noordvleugel; een institutenmilieu,
waarin onderwijs, onderzoek en ondernemerschap optimaal gedijen, duurzaam met de aantrekkelijke 30
regio utrecht Vraagstelling Eo Wijers-prijsvraag De regionale partijen hebben verkend welke
2. Aandacht: de prijsvraag zet ons gebied en de
kansen deelname aan de Eo Wijersprijsvraag
opgave in de spotlights, bijvoorbeeld bij de
biedt voor de samenwerking, welke voorwaarden
rijksoverheid en de vakwereld.
Onderzoek en ontwerp de beweging van Utrecht Science Park van campus naar future valley
daarvoor gelden en welke vraagstelling centraal kan staan. Hoewel de regio uiteindelijk heeft
3. Stuwende kracht: de prijsvraag kan helpen om
afgezien van kandidaatstelling voor de Eo
aandacht en urgentie in het proces te houden en
Wijersprijsvraag zijn hieronder de belangrijkste
daarmee als “buitenboordmotor” fungeren.
ingrediënten van deze verkenning samengevat.
Zodanig dat:
• De Utrechtse kenniseconomie nu en op
lange termijn beschikt over hoogwaardige ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden
Interactie met lopend proces
• E r via het sciencepark de verbinding wordt
Inhoudelijke en procesmatige kansen
Aandachtspunt in de afweging over deelname aan
Het hoofdthema van de Eo Wijersprijsvraag,
de Eo Wijersprijsvraag was de samenhang met
“stedelijke regio’s in transitie”, en de drie
het proces dat al loopt en zijn eigen dynamiek
subthema’s “governance”, “energietransitie” en
kent. De samenwerkende partijen hebben verkend
“economische concurrentiepositie” sluiten goed
in hoeverre de Eo Wijersprijsvraag daar een
aan bij de opgave waar het samenwerkingsproces
interessante toevoeging aan kan bieden. Vereiste
Utrecht-oost / Science Park voor staat. In
was dat de regie voor het samenwerkingsproces
een werkatelier op 14 mei is met inhoudelijk
in de regio blijft, we werken gewoon door
Voor de subthema’s hebben we deelopgaven
betrokkenen en enkele experts (o.a. Oetzge
aan alliantievorming rondom inhoudelijke en
geformuleerd:
Atzema (UU), Ingeborg Thoral (provincie
samenwerkingsvraagstukken. Voorwaarde was
Utrecht), Marianne Linde (TNO)) gesproken
dan ook dat het bijdraagt aan een hoger doel: de
over de inhoudelijke opgaven die via de Eo
samenwerking tussen partijen in Utrecht-oost
concurrerend vestigingsmilieu voor kennis en
Wijersprijsvraag opgepakt zouden kunnen worden.
te verbeteren en daarmee versterking van de
innovatie
De deelnemers aan deze bijeenkomst zagen op drie
ruimtelijk-economische structuur.
en mensen een Europese topregio op het gebied duurzaamheid en gezondheid ontstaat
• Onderzoek hoe het gebied zich verder kan ontwikkelen tot robuust en internationaal
• Onderzoek hoe de kennis van duurzaamheid,
Formulering prijsvraagopgave
bestaande kwaliteiten van het gebied kan
De opgave Utrecht-oost is vertaald in een
worden toegepast
denkkracht, creativiteit en deskundigheid en
voorlopige formulering van de opgave van Eo
leidt tot een groot aantal visies, ideeën, plannen
Wijersprijsvraag:
en ontwerpen op onze opgaven.
•
groene contramal op de Heuvelrug
Door het verbinden van locaties, organisaties
energie en gezondheid met behoud van
fronten kansen in deelname aan de prijsvraag:
1. Inhoud: de prijsvraag ontsluit een grote rijkdom
gelegd tussen de dynamiek van de stad en de
• Verken samenwerkingsvormen waarin
overheid, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke organisaties elkaar versterken in ruimtelijke keuzes en investeringen. 31
Weven aan energieke allianties in een ondernemende regio West-Brabant: een sterke alliantie tussen gemeenten, regio, provincie, bedrijfsleven en burgers.
kandidaatregio west-brabant
Het tapijtmozaïek West-Brabant
Het “BrabantMozaïek” of de “Tapijtmetropool Brabant”. Beide geven uiting aan datgene dat Brabant typeert: een netwerksamenleving waar bewoners, ondernemers, overheden en organisaties elkaar op verschillende niveaus goed weten te vinden. Waar stad en land met elkaar verweven zijn. Een landschap waar dorpen te groot zijn om nog dorp genoemd te kunnen worden en steden niet uit willen groeien tot echte steden. Dit maakt dat er niet één eenduidig stempel of beeldmerk op WestBrabant valt te zetten. Met deelname aan de 10e Eo Wijers-prijsvraag wil de regio structuur aanbrengen aan een nieuwe, onafwendbare uitdaging: de energietransitie. En hiervoor letterlijk en figuurlijk ruimte creëren voor initiatieven uit de regio. Niet als op zichzelf staande ontwikkeling, maar verbonden met de economische potenties van de regio en ingebed in (nieuwe) samenwerkingsverbanden. Dit is ook de kracht van West-Brabant: inspelen op wat er in je directe omgeving gebeurt, dit koppelen aan je eigen kracht en daarmee je mogelijke rol en positie bepalen. West-Brabant laat zich kenmerken door ‘borrowed size’ in optima forma. 32
regio west-brabant De rode draad: circulaire economie De kracht als energetische en van de regio ruimtelijke opgave
agro en food
Binnen de regio wordt op verschillende
De Regio West-Brabant maakt als entiteit van
De landbouw (Agro & Food) is van oudsher sterk
vlak al bestaat tussen overheid, onderwijs en
schaalniveaus gestreefd naar een circulaire
‘18 Brabantse+1 Zeeuwse’ samenwerkende
aanwezig in deze regio en produceert vooral
ondernemers, een ruimtelijke en organisatorische
economie. Zowel vanuit de 4 economische
gemeenten, deel uit van verschillende
voor de Europese markt. De aanwezigheid van
basisstructuur in de regio. Een basisstructuur
topsectoren in de regio (Biobased, Logistiek,
samenwerkingsverbanden en allianties. Deze
grote hoeveelheden agrarische restproducten
die organisch verder kan groeien, samen met
Maintenance en Agro&Food) als vanuit
zijn samen bepalend voor de economische
in combinatie met de aanwezige chemische- en
ondernemende burgers.
bijvoorbeeld de “Organic City Breda”.
ontwikkeling van de regio. Samenwerking
procesindustrie, biedt een goede basis voor
met Zeeland en Vlaanderen is de basis voor
de productie van biobased grondstoffen als
Het is echter nog zoeken naar een goede
Een circulaire economie is duurzaam - en dus houd-
de ontwikkeling van een bio-based economy.
vervanging van fossiele grondstoffen. De in het
combinatie van ‘strategische hoofdlijnen’ voor
baar - doordat processen, cyclisch worden gemaakt.
Met de ligging tussen de mainports Rotterdam
gebied sterk aanwezige logistiek en maintenance
de economische en ruimtelijke ontwikkeling van
Dit door hergebruik van bestaande en ontwikkeling
en Antwerpen, is logistiek een belangrijke
(onderhoud en hergebruik) vormen daarvoor een
de regio en het brede spectrum aan initiatieven
van nieuwe grondstoffen waaruit nieuwe producten
bedrijfstak. Het gebied rondom Breda en Tilburg
belangrijke voorwaarde.
van burgers en bedrijfsleven met hun eigen
worden gecreëerd (grondstoffen - producten –
(Valueport), met connecties richting Brainport
grondstoffen). Maar ook door levensduurverlenging
Eindhoven en Werkendam/de Drechtsteden,
Deze 4 sectoren zijn voor West-Brabant belangrijke
Dit gaat des te meer spelen nu de transitie naar
en (her)gebruik van bijvoorbeeld kapitaalgoederen
vormt een clustering van bedrijven met
(potentiële) dragers van de economie en zijn
een duurzame energievoorziening meer en meer
(Maintenance). Het cyclisch maken van fysieke
activiteiten gericht op waardevermeerdering en
onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zij vormen,
door lokale bedrijven en samenwerkende burgers
stromen vraagt niet alleen om nieuwe logistieke
levensduurverlenging.
samen met de samenwerking die er op dit
wordt opgepakt. Deels vanuit ideële motieven,
(ruimtelijke en maatschappelijke) dynamiek.
concepten maar, in samenhang daarmee, ook een
deels vanuit de mogelijkheden die dit biedt als
visie op de ruimtelijke samenhang van produceren-
drager voor een lokale en regionale economie. Hoe
de – en verwerkende bedrijven. Het gaat daarbij
en waar vinden en beïnvloeden de strategische
niet alleen om producten en goederen, maar ook om
hoofdlijnen en de kracht van lokale oplossingen en
uitwisseling van bijvoorbeeld restwarmte, mobiliteit
projecten elkaar? Welke verbindende concepten
(mensen) of kennis. De uitdaging is om slim kringlo-
kunnen worden ontwikkeld, gebruik makend van de
pen te sluiten en optimaal gebruik te maken van
‘governance potenties’ van de regio?
elkaars nabijheid en de ligging van de al aanwezige infrastructuur. Waar liggen kansrijke koppelingen met energie initiatieven? Dat ruimtelijke en economische opgaven elkaar beïnvloeden, staat buiten kijf. Waar en hoe precies, dat is de vraag. 33
regio west-brabant Consument neemt de hoofdrol in de transitie naar een duurzame energievoorziening
De basis op orde
De energietransitie is te omschrijven als het
Als basisvoorwaarden voor de beoogde
overgaan van een op fossiele grondstoffen
(economische) ontwikkeling in de regio, gelden
gedreven economie naar een economie
voldoende en goed opgeleide arbeidskrachten,
gebaseerd op organische/hernieuwbare
een aantrekkelijke woon- en leefomgeving, goede
producten. Met het streven naar een circulaire
verbindingen en een aantrekkelijk economisch
economie (o.a. biobased en maintenance)
vestigingsklimaat. Dit alles in de context van
wordt binnen de regio aan een deel van
een maatschappij waarin de overheid zich op
deze transitieopgave al een eerste invulling
een aantal domeinen steeds verder terugtrekt en
gegeven.
burger en bedrijfsleven een steeds grotere rol krijgen. Een regio die aan het zoeken is naar en
Daarnaast is de regio aan het zoeken hoe zij
Maar de uitdaging is ook hoe en waar verschillende
aan het experimenteren is met een duurzame,
invulling gaat geven aan het andere deel van
vormen van duurzame energievoorziening weer een
decentrale energievoorziening en deze ziet als
de energietransitie: het terugdringen van het
geaccepteerd en onlosmakelijk geheel gaan vormen
een belangrijke nieuwe basis voor een regionale,
energiegebruik en het vinden van geschikte
van de dagelijkse leefomgeving van de bewoners.
circulaire economie. Dit alles ook in de context van
locaties voor het (decentraal) opwekken van
West-Brabant als anticipeerregio: een regio waar
duurzame energie. Dit alles met als doel om in
Het bruist van de initiatieven in West-Brabant
de bevolkingsaantallen niet zullen afnemen maar
2050 energieneutraal te zijn.
als het gaat om het terugdringen van het
waar een wijziging in omvang en samenstelling
energiegebruik en het opwekken van duurzame
van de beroepsbevolking, impact zal hebben op
De energietransitie wordt daarbij als een
energie. Hoe en door wie echter worden
de economische ontwikkelmogelijkheden. En,
belangrijke motor gezien voor de regionale
verschillende initiatieven van burgers, bedrijven
waar naar verwachting grote demografische en
en lokale economie. Niet alleen door de regio
en overheden ruimtelijk en fysiek op elkaar
economische verschillen gaan ontstaan tussen de
zelf maar ook door de talrijke ondernemers en
afgestemd? Hoe en waar ontmoeten ‘Bottom Up’
(grotere) kernen en het omliggende landelijk gebied.
energiecoöperaties. De grootste uitdaging in de
en ‘Top Down’ elkaar?
regio ligt daarbij in het terugdringen van het
Belangrijk in dat kader is een door partijen ge-
energiegebruik binnen de bebouwde omgeving, de
dragen visie over waar (ruimtelijk) economische
transportsector en de landbouw. Met deze laatste
ontwikkelingen (waaronder een duurzame energie
twee ligt er een belangrijke opgave binnen nu al
voorziening) kunnen plaatsvinden en waar behoud
voor de regio belangrijke economische sectoren.
en ontwikkeling van een aantrekkelijke woon- en leefomgeving (inclusief recreatie, natuur- en landschapsbeleving) centraal staat. De sociale dimensie vormt een belangrijk onderdeel bij de opgave.
34
regio west-brabant Ontwerpend onderzoek op drie schaalniveaus West-Brabant onderzoekt de energietransitie als nieuwe economische motor voor de regio. Hierbij wordt gebruikt gemaakt van de bestaande economische dragers en samenwerkingsverbanden. De opgave speelt zich af op drie schaalniveaus. Deze niveaus zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ingrepen op het ene niveau beïnvloeden het denken en handelen op de andere twee schaalniveaus.
De regio ziet het als een opgave om vanuit deze bestaande structuren, nieuwe opgaven en part-
Opgave regionaal niveau: een visie op de regio maakt zichtbaar hoe energietransitie geïntegreerd kan worden in de ruimtelijkeconomische structuur van West-Brabant.
ners op goede locaties met elkaar te verbinden. Energietransitie als nieuwe economische drager (terugdringen van energiegebruik, levering van en uitwisseling van duurzame energie) vormt daarin een nieuwe uitdaging. Speciale aandacht
Op het regionale niveau gaat het om visie-/
Opgave stedenband Bergen op Zoom Breda: binnen een visie op de regio worden concepten ontwikkeld waarin de A58 als ‘energetische slagader’ sterker verweven wordt met zijn omgeving. Met accenten op energiebesparing en effectiever en meervoudig ruimtegebruik.
Zeeland met Brainport Eindhoven. Het vormt de ruggengraat van Valueport. Het tracé A58 tussen Bergen op Zoom en Breda kan, meer nog dan een snelweg, gezien worden als een ‘broadway’ (AortA58) met vertakkingen naar de omgeving. Ruimtelijk beschouwd is het een meervoudig logistiek landschap. Een landstrook waar de grotere kernen afgewisseld worden met landelijke zones
wordt daarbij gevraagd voor slimme financierings
conceptontwikkeling voor de Regio West-Brabant
mogelijkheden en betrokkenheid van burgers
Het tweede niveau wordt bepaald door de
en waar in de toekomst nog steeds een ruimtelijke
als geheel, waarbij energietransitie als een
en lokale organisaties (energiecoöperaties). Het
stedenband Bergen op Zoom - Breda, onderdeel
druk blijft bestaan op (nieuwe) stedelijke
nieuwe economische drager verbonden wordt
behoud en de ontwikkeling van een aantrekkelijk
uitmakend van de Brabantse stedenrij. Hier wordt
ontwikkeling.
met de (potentieel) al aanwezige economische
woon- en leefklimaat is daarbij een belangrijke
vooral ingezoomd op de relatie logistiek, beheer
topsectoren. De vier economische topsectoren
randvoorwaarde.
en onderhoud van verbindingen, energiereductie
Voor het vervoer (logistiek) is de grootste
en -opwekking en de mogelijke rol van burgers
opgave om zuiniger om te gaan met energie en
en bedrijven hierin. De fysieke verbindingen
over te schakelen van fossiele naar duurzame
((snel)wegen, spoorlijnen, water, buisleidingen,
energievormen. Daarnaast begint zich een
glasvezelverbindingen) vormen de levensaders
verandering in mobiliteitsgedrag af te tekenen,
van de regio. Zij zijn van het allergrootste belang
vooral bij jongeren. Er is een tendens bij de (rijks)
om bedrijven binnen de regio goed met elkaar
overheid om beheer en onderhoud van (snel)wegen
samen te laten werken. Maar ook om contacten met
meer en meer over te laten aan private partijen. Dit
toeleveranciers en klanten binnen en buiten de
laatste wordt voor private partijen aantrekkelijker
regio in stand te houden. De A58 is de belangrijkste
als de fysieke ruimte die een verbinding nu
oost-west-corridor van Noord-Brabant en verbindt
inneemt, meervoudig kan worden gebruikt.
binnen de regio zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en geven samen invulling aan de
Mainport Rotterdam A4
economie. Belangrijk daarbij is het cyclisch maken
op de ruimtelijke samenhang van producerende – en verwerkende bedrijven. De hoofdstructuren van de ruimtelijke samenhang tussen de vier topsectoren beginnen zich af te tekenen.
Zeeland Terneuzen
Biobased
Moerdijk
van fysieke stromen op een regionale schaal. Dat vraagt om nieuwe logistieke concepten en een visie
A16
A58
Personen en
Goederen en personen
ambitie tot het vormen van een circulaire
Mainport Antwerpen
diensten
Brainport Eindhoven
35
regio west-brabant Dit alles is aanleiding om te zoeken naar nieuwe ruimtelijke en functionele relaties tussen (snel) weg en directe omgeving. De snelweg ligt niet meer in een omgeving, maar kan integraal onderdeel uitmaken van zijn omgeving. De ontwikkeling en
Opgave lokaal niveau: het uitwerken van twee concrete locaties in Breda en Bergen op Zoom, waar het vraagstuk van inpassing van energietransitie in de dagelijkse leefomgeving centraal staat.
het toenemend gebruik van elektrisch aangedreven vervoer en/of meer milieuvriendelijker brand
Het derde niveau van de prijsvraagopgave
stoffen (minder lawaai en uitstoot gevaarlijke
concentreert zich op de dagelijkse leefomgeving
stoffen) kan daarvoor een belangrijke stimulans
van de mensen in de regio. Een niveau waar
zijn.
energieopwekking en –opslag weer deel van uit
Het CSM-terrein. Een braakliggend bedrijven
gaan maken van deze omgeving. Vanuit diverse
terrein van ca. 30 hectare ten noordwesten van
partijen in de regio wordt gezocht naar de
De Bergsche Heide. Een gebied van ca. 500
en gelegen aan de rivier De Mark. Pal tegen
mogelijke rol en betekenis van grote en kleine
ha aan de oostkant van Bergen op Zoom, in de
het centrum van Breda en het NS-station. Het
kernen in het ‘energieke landschap’ van West-
oksel van A4 en A58, welke deel uitmaakt van
gebied is van betekenis voor veel verbindingen
Brabant. Hoe kunnen kernen gebruik maken van
de landgoederenzone aan de oostkant van de
in en om de stad (als onderdeel van de “organic
de (nieuwe) mogelijkheden die een circulaire
Brabantse Wal. Vanuit private partijen en de
city”). Volledige herinvulling via kantoor- en/of
economie kan bieden? Wat betekent de overgang
gemeente staat het in stand houden/ontwikkelen
woningontwikkeling, is in de recente structuurvisie
van fossiele naar hernieuwbare energie voor
van een landgoed/landschapspark centraal, waarbij
Breda 2030 ook op termijn ter discussie gesteld.
de ruimtelijke kwaliteit in en om de kernen en
energietransitie een belangrijke rol speelt. Het
Er ligt hier een aantal acute opgaven en kansen,
wat betekent dit voor de relatie tussen kern en
gebied staat symbool voor de zoektocht naar
waaronder de waterretentie voor het sleutelproject
ommeland.
nieuwe verdienmodellen voor het ontwikkelen en
‘Via Breda’ (stationsomgeving) en de ecologische
in stand houden van een aantrekkelijke woon- en
verbinding langs de rivier De Mark. Via de Eo
De rand van Bergen op Zoom (Bergsche Heide) en
leefomgeving. Daarnaast profileert dit gebied zich
Wijers prijsvraag wordt gevraagd de mogelijkheden
het CSM-terrein in Breda, zijn twee locaties die
sterk als proefgebied voor diverse experimenten
van dit centraal in de stad liggende gebied voor
bij uitstek geschikt zijn om dit vraagstuk verder te
en innovatieve samenwerkingsverbanden in
een stedelijke/regionale energietransitie en nieuwe
onderzoeken. Het betreft hier initiatieven waarvoor
de sociaal-economische sfeer. Hoe kan dit
stedelijke functies in beeld te brengen. Welke
al een zeker bestuurlijk commitment aanwezig
gebied, in het licht van energietransitie als een
mogelijkheden heeft dit gebied binnen de stad
is en waar de prijsvraag een rol speelt in een
economische motor voor ontwikkeling en beheer
voor energieopwekking, -opslag en distributie,
verdere ideevorming en verdieping van de opgave,
van een aantrekkelijk landschap, een rol vervullen
in combinatie met andere stedelijke functies.
Economische herdefiniëring en vernieuwende
voor de kern Bergen op Zoom? Het vertrek van
De urgentie van de stedelijke en regionale
ontwikkelconcepten zijn bij deze twee opgaven
sigarettenfabrikant Philip Morris biedt mogelijk
energieopgave is nadrukkelijk aanwezig met de
nadrukkelijk aan de orde.
nieuwe kansen.
aanstaande sluiting van de kolengestookte turbines van de Amercentrale in Geertruidenberg, welke onder andere het warmtenet van Breda voeden. 36
regio west-brabant De prijsvraagopgave in context en perspectief Deelnemers aan de 10e Eo Wijersprijsvraag
In navolging van de nodige stedelijke “stadslabs”,
zullen in West-Brabant op een rijdende trein
is in West-Brabant een regiolab in ontwikkeling,
springen. Veel trajecten die op één of andere
waarbij naast thema’s als “ wonen en zorg”, de
manier te maken hebben met energietransitie,
thema’s energietransitie en de omschakelingen in
governance-vraagstukken of verbonden zijn aan
de sector van o.a. de bouwnijverheid (van oudsher
de 4 topsectoren, zijn of worden binnenkort
een belangrijke factor in de regio), centraal staan.
opgestart. De regio is nadrukkelijk van plan
Hiermee wordt een belangrijke aanzet gegeven
om het begrip “prijsvraagregio” breed uit te
voor een traditie van ontwerpend onderzoek in de
dragen in alle werkverbanden, zowel in de
regio. Een aanzet, waar de 10e Eo Wijersprijsvraag
kernen als op het platteland. De thema’s voor
een belangrijke rol in kan vervullen
• Om samenwerking tussen energiecoöperaties onderling en tussen energiecoöperaties,
bedrijfsleven en overheden verder invulling te
•
• Om bewoners meer vertrouwd te maken met
vormen van duurzame energieopwekking in de
dagelijkse leefomgeving en daarmee zorgen voor een soepeler en snellere transitie naar duurzame
verbeelding, en zijn al enige tijd onderwerp van
De inzenders worden uitgedaagd in deze context.
groeiende samenwerking op alle schaalniveaus
Een en ander betekent dat in de beginfase van de
van planning. In die zin is er al sprake van een
daadwerkelijke prijsvraag, potentiële inzenders
‘energietransitie’.
de mogelijkheid krijgen om met diverse partijen en geëngageerde West-Brabanders in de regio te
In de overheidsprogramma’s van provincie,
spreken. Regionale en stedelijke agenda’s bieden
regio en gemeenten, staat de opgave centraal
daarnaast de gelegenheid om nog dit jaar een
op de agenda’s. Voor de zich ontwikkelende
aantal bijeenkomsten te organiseren rond de
Strategic Board van de Deltaregio, gaat
uitdaging.
op regionaal en gemeentelijk niveau zijn recent veel dwarsverbanden ontstaan rond de relatie economische concurrentiekracht en
•
energie
Voor uitvoering en verdere invulling van de onlangs vastgestelde bestuursopdracht Energietransitie van de Regio West-Brabant;
• Voor verdere verdieping van de Strategische
Agenda van de regio (actualisatie voorzien in het
•
najaar van 2014);
Als basis en inspiratie voor het onderdeel ‘energie en ruimte’ in de provinciale omgevingsvisie en een doorvertaling
economische ontwikkeling in combinatie met geformuleerde duurzaamheidsprincipes. Ook
voor het beheer en onderhoud van (snel)wegen bij private partijen;
de Eo Wijers prijsvraag spreken enorm tot de
energietransitie samen op basis van krachtig
geven;
Om uitgangspunten te bieden bij de uitvraag
Voor de diverse partijen uit de regio zullen de resultaten van de inzending input en belangrijke aanjagers zijn
• Om proefprojecten voor energiebesparing en
daarvan in een (mogelijke) provinciale omgevingsverordening. Dit in een nauwe samenwerking met de betrokken overheden, instituties en ondernemers
duurzame energieopwekking op te zetten en
(organisaties), maar vooral ook met de 716.000
sociëteit Via Latus), en worden programma’s
daarmee de mogelijkheden voor opschaling te
burgers in de regio. Wat tevens eisen stelt aan
ontwikkeld rond kennisontwikkeling en innovatie.
onderzoeken;
de toegankelijkheid en transparantie van de
energietransitie (o.a. regionaal bouwberaad, bouw
• Om duurzame energievoorziening als
inzendingen.
economische drager duidelijker te profileren; 37
kandidaatregio zwolle
met de stroom mee
38
regio zwolle Water in beweging
Preventie voorop
Lange tijd werd waterveiligheid gerealiseerd
Wateropgave als kans
door het bouwen van sterkere dijken. Het
Water is meer dan alleen pompen en techniek.
landelijke beleid zet tegenwoordig meer
Met water kunnen ook meervoudige waarden
in op een combinatie van ‘water keren’ en
worden gecreëerd. Gebieden kunnen bijvoorbeeld
‘water accommoderen’. Daarbij spelen de
worden opgedeeld, het landschap kan fijnmaziger
klimaatveranderingen ook een belangrijke rol.
en verhogingen kunnen worden gecombineerd
Het op orde brengen van de dijken, die voor een
met routes. Daarnaast zorgt het ook voor
deel niet meer aan de huidige normen voldoen,
aantrekkelijke woon- en werkmilieus. Een waterrijk
wordt dan ook in dat licht gezien. Op dit moment
landschap verhoogt de waarde van woningen.
legt het landelijke deltaprogramma de basis
Dat is interessant vanuit concurrentiepositie,
voor de waterveiligheid en klimaatadaptatie
arbeidsmarkt en werkgelegenheid..
voor de komende eeuw. In het kader hiervan is
Maar ook andersom, hoe kunnen de projecten
in de IJssel-Vechtdelta een proces opgezet om
die in het kader van het Deltaprogramma worden
voor de lange termijn klimaat- en wateropgave
uitgevoerd een aanleiding zijn om kansen op
oplossingen te bedenken. Deze opgave wordt
andere vlakken mee te koppelen, ontwikkelingen
gezien als een integrale opgave, waarbij
aan te jagen. Water kan dan als motor fungeren
gewerkt wordt aan maximale synergie tussen
voor duurzame ontwikkeling van stad en regio.
ontwikkelingen in het water-, het sociaaleconomisch en ruimtelijk systeem. In het Lange Termijn Perspectief (LTP) voor de IJssel-Vechtdelta zijn twee verschillende waterveiligheidsstrategieën uitgewerkt: Het principe van meerlaagsveiligheid is hierbij uitgangspunt: 1) aanpassen dijken, 2) betere inrichting ruimte en 3) evacuatieplannen. Bij Preventie voorop ligt de nadruk op de eerste laag Mix op maat
(voorkomen van een overstroming). Bij Mix op maat gaat het om differentiatie tussen stad en land en kansen vanuit al de drie lagen.
39
regio zwolle Ambities voor de regio Topregio
samenwerking tussen de vier O’s en de investeringen
een motor voor duurzame ontwikkeling. Jaarlijks
Zwolle en Kampen vormen een netwerkstad,
in kennis en innovatie (via Kennispoort Regio
betalen burgers en bedrijven van Zwolle 125
de regio daarom heen is uitgestrekter. Volgens
Zwolle), ondernemerschap en branding/marketing
miljoen euro aan de grote grijze energiebedrijven.
tijdschrift Elsevier is regio Zwolle een van de
kan De Regio Zwolle van betekenis zijn voor de BV
Wanneer die geldstroom wordt omgebogen en
sterkste economische gebieden van het land. De
Nederland.
in de regio gehouden wordt door te besparen en
centrale ligging, de goede bereikbaarheid en de
zelf energie op te gaan wekken, draagt dat bij
aanwezigheid van goede bedrijventerreinen en
Duurzaamheid, klimaat en energie
aan lastenverlaging van burgers en bedrijven,
kantoorlocaties maken regio Zwolle een aantrekkelijk
Ontwikkeling en kwalitatieve groei gaat gepaard
werkgelegenheid en werken aan de versterking van
vestigingsgebied. Zwolle is een knooppunt van
met meer aandacht voor duurzaamheid en energie.
de concurrentiepositie. Daarnaast kan energie als
wegen en spoor, middelpunt van kennis- en
In Zwolle en de regio wordt al geruime tijd gewerkt
een vestigingsargument gaan gelden.
onderwijsinstellingen, economisch booming en
aan dit thema en dat zal de komende jaren alleen
culturele hoofdstad van het oosten. Daarnaast
maar toenemen. Dat is ook nodig gezien de opgave
Bewonerscollectieven in Zwolle beginnen zelf met
kent de regio unieke landschappen, met de IJssel,
die er ligt om de EU-doelstelling, voor 2020
het opwekken van duurzame energie. Hun drijfveer
de Vecht en de randmeren. Die geven de regio
te realiseren. Aan de slag met het SER Energie
is in mindere mate de reductie van CO2, maar zit
een bijzonder karakter. De gemeenten in de regio
akkoord vraagt echter slim om gaan met ruimte. De
veel meer op punten als onafhankelijkheid, het heft
hebben hun eigen kenmerken, identiteit en trots,
verbinding met de lokale gemeenschap en opgaven
in eigen hand en de menselijke maat. Ook creëert
waarmee ze gezamenlijk sterk zijn. Met de goede
is dan ook cruciaal. Energie kan gezien worden als
het verbinding, het iets met elkaar willen doen, ergens bij horen. Dus energie draagt ook bij aan de versterking van de sociale infrastructuur. De regio wil op termijn naar een energiehouding die gebruik maakt van lokale/regionale en hernieuwbare brandstoffen, waarbij dus tegelijkertijd wordt gewerkt aan de versterking van de lokale/regionale economie én de versterking van de sociale infrastructuur. Energie als motor voor duurzame ontwikkeling, waarbij het geld in de regio blijft en niet verdwijnt in de buidel van de grote grijze energiebedrijven.
Ruimtelijke en economische ontwikkelingen Zwolle Kampen Netwerkstad
40
regio zwolle De opgave Verder spelen de volgende zaken een belangrijke rol:
De klimaatdiscussie en de wateropgave in de regio IJsselvechtdelta vormen een belangrijk
•
(urgent) thema. Op lange termijn zijn
Klimaat: waterveiligheid, wateroverlast,
oplossingen nodig. De opgave richt zich op een combinatie van maatregelen, die kansen biedt op gebied van energie, economie en ruimtelijke
•
kwaliteit. De focus ligt op het gebied aan de Een gebied waar verschillende ontwikkelingen
te vinden voor een probleem dat landelijk veel aandacht heeft, hotspot van klimaatdiscussie
regenval, droogte energie als motor, geld in de regio laten, heft in
• Economische positie: Versterken
komen en partijen wachten op betere tijden.
creativiteit en innovatie, kans om oplossingen
verschillen hoog en laag water, hittestress,
eigen hand, lagere woonlasten,
plaatsvinden, initiatieven nog niet van de grond
• Interessante en uitdagende opgave, ruimte voor
grondwater, water vasthouden, extreme Energie: besparen, minder fossiele brandstoffen,
oostkant van Zwolle, tussen IJssel en Vecht in.
Wat hebben we te bieden
vestigingsklimaat, bereikbaarheid,
• Veel kennis, netwerk van betrokkenen en deskundigen, werkplek, enthousiaste partijen • Unieke Aansluiting en koppeling met verschillende •
beleidsthema’s op lokaal en regionaal niveau (waaronder structuur- en omgevingsvisie)
voorzieningen, kwaliteiten landschap en verbeteren
De vraag is niet zozeer om de technische oplossing
• Samenwerkende partijen, mogelijkheid om
te vinden om water te keren, maar juist om de
als grote en kleine initiatieven te kunnen
wateropgave als aanleiding/aanjager van nieuwe ruimtelijke en economische impulsen te zien. Kan
•
aanhaken / meedoen
Ruimtelijke kwaliteit: kracht van de regio,
dit leiden tot energie uit en met water en kunnen we dat in samenwerking met het gebied en de
verdere versnippering van het gebied tegengaan; extra verbindingen maken
gebruikers in co-creatie tot stand te brengen? Geen blauwdrukplanningen en programma’s meer,
De opgave luidt dan:
maar loslaten en redeneren vanuit en verbinden
Ontwikkel een strategie voor de IJsselvechtdelta,
met de bewoner/eindgebruiker. Vertrouwen op de
werk dit uit naar het gebied Zwolle-Zuidoost en
kracht van de stad, visie koppelen aan pragmatisch
benut daarbij een of meerdere initiatieven.
Centrale Harculo, onderdeel Gdf Suez
handelen vanuit het hier en nu en inzetten op meervoudige waarden (sociaal, ecologisch, economisch). Dit vraagt om korte lijnen naar de samenleving, lichte samenwerkingsvormen in wisselende verbanden.
Uitgangspunten hierbij zijn:
• nieuwe vorm van gebiedsontwikkeling gekoppeld aan de water- en energieopgave • niet alleen overheid, bedrijven en organisaties, maar ook echt van onderop op meervoudige waarden • inzetten verbind initiatieven aan elkaar en onderzoek • op welke manier deze bijdragen aan een klimaatbestendige regio 41
regio zwolle Het studiegebied Uitgaande van water als kans zoeken we
Het gebied Zwolle-Zuidoost kenmerkt zich door
naar oplossingen waarbij dijkverhoging
een aantrekkelijk kleinschalig landschap waar
langs de IJssel niet voorop staat. Scenario’s
hoger gelegen dichte rivierduinen en het meer
zijn denkbaar waarin maatregelen zitten die
open gebied van de weteringen elkaar afwisselen.
uitgaan van compartimentering, het opdelen
In het kleinschalige landschap zijn veel losse
van gebieden die omringd zijn met dijken. Een
kwaliteiten te vinden. Het bos en grasland
eerste verkenning naar maatregelen in de sfeer
wisselen elkaar af. Er bevinden zich van oudsher
van het compartimenteren bij Zwolle-Zuidoost
landgoederen in het gebied. Het landschap
laat zien dat dit een slimme maatregel is,
heeft een recreatieve functie, zoals een tweetal
immers in Zwolle vallen potentieel de meeste
recreatieplassen en een golfbaan en verschillende
slachtoffers en veroorzaakt een dijkdoorbraak
fietsroutes de stad uit. Op de hoger gelegen
ter hoogte van Wijhe de grootste schade. Door
gronden liggen kleine dorpskernen. In de laagtes
compartimenteren bij Zwolle-Zuid kunnen ca.
ligt het accent op grondgebonden landbouw en
500 potentiële slachtoffers en ca. 5 miljard EUR
natte natuurontwikkeling langs de weteringen.
aan schade worden voorkomen. Daar tegenover
Op de hoger gelegen gebieden is sprake van
staat dat de maatregel kostbaar is en dat de
functiemenging, (biologische) landbouw,
ruimtelijke impact zeer groot is. Mogelijk
agrarische bedrijven in combinatie met wonen en
kan deze compartimentering toekomstige
recreatie. Het gebied is afwisselend en heeft een
dijkversterking langs de IJssel voorkomen, als
menselijke maat.
blijkt dat deze maatregelen doelmatiger is dan dijkversterking langs de IJssel.
Zwolle-Zuidoost is echter ook een sterk versnipperd gebied, opgedeeld door
Deelgebied Zwolle-Zuidoost
weteringen, spoorwegen, provinciale wegen en
Verschillende gebieden in de IJsselvechtdelta
hoogspanningsmasten. Het ontbreekt aan een
zijn in ontwikkeling, hebben kaders waarbinnen
sterke, eenduidige drager die de verschillende
ruimte is voor nieuwe initiatieven of kennen de
kwaliteiten met elkaar kan verbinden.
nodige duidelijkheid voor de toekomst. Het gebied
Fietsverbindingen haaks op deze wegen, dijken,
Zwolle-Zuidoost is een gebied waar dit ontbreekt.
water zijn er niet. Tevens is er weinig connectie
Het is een stadsrandgebied waar veel eigenaren,
tussen de stad en het omringende landschap.
gebruikers en functies aanwezig zijn en waar kansen zijn voor verschillende initiatieven en waar tevens enkele infrastructurele opgaven liggen.
Zwolle zuid oost, versnipperd gebied met meerdere initiatieven en opgaven
42
regio zwolle Met de stroom mee: creëren van energie
Organisatie
Waterveiligheid kost ruimte en geld. Maar
zonnevelden, windmolens, biomassa of andere
Geen overhaaste besluiten nemen, waardoor zaken
Bestuurlijk opdrachtgever
het biedt ook kansen: waterberging laat
vormen van duurzame energie? Daarmee kan het
worden dichtgetimmerd, maar de nodige ruimte
IJssel-Vechtdelta (IJVD) is een samenwerkings
zich bijvoorbeeld heel goed combineren
gebied dienstbaar zijn aan het stedelijk gebied.
laten voor inhoudelijke flexibiliteit. Daarmee
verband tussen provincie Overijssel, waterschap
met andere functies, zoals wonen, werken,
Anderzijds kan gekeken worden welke ideeën of
kunnen agenda’s steeds weer met elkaar worden
Groot Salland en de gemeenten Zwolle, Kampen en
recreatie en natuur. Door deze combinaties
initiatieven gebruikers van het gebied (agrariërs,
verbonden en meekoppelkansen worden benut. Dat
Zwartewaterland. De gezamenlijke ambitie (lange
ontstaan mogelijkheden voor het realiseren van
woningen, ondernemers, etc.) zelf kunnen nemen
zou dan moeten gebeuren vanuit een lange termijn
termijnperspectief) is een duurzame ruimtelijke
aantrekkelijke woon- en werklocaties, natuur- en
om hun gebied meer zelfvoorzienend te krijgen.
perspectief.
inrichting van de IJssel-Vechtdelta.
recreatiegebieden met water als samenbindende
Energie en water kunnen daar weer de motor
beelddrager. De regio IJVD wil laten zien hoe
voor zijn. Wie weet tot welke activiteiten dat
Voor de IJsselvechtdelta geldt dat een strategie
Trekker
opgaven die voortkomen uit het Nationaal
allemaal nog meer zou kunnen leiden. Denk aan
voor de lange termijn zodanig ingevuld zou moeten
Zwolle is trekker van de opgave, met de wethouder
Deltaprogramma en klimaatverandering kunnen
voedselvoorziening, zorg, mobiliteit, etcetera.
worden dat deze als volwaardig alternatief kan
Ruimte en water voorop.
worden ingepast in ruimtelijk-economische
Onderzocht moet worden welke energie in de
worden gezien om de wateropgave in de regio aan
ontwikkelingen door op een andere manier
overdrachtelijke zin aangeboord kan worden.
te pakken. Overheid, bedrijven, burgers etc dragen
te kijken naar ruimtelijke ordening. Door
Partners
ieder vanuit hun eigen rol bij aan een duurzame
Naast de partners in de IJsselvechtdelta zijn de
te ontwerpen met ruimte en flexibiliteit
Sturing en samenwerking
toekomstige invulling van het gebied. In het
volgende partijen betrokken
kunnen watergerelateerde vraagstukken als
Om in de komende periode van het
studiegebied Zwolle-Zuidoost kan dit uitgewerkt
wateroverlast en waterveiligheid worden
Deltaprogramma stappen te kunnen maken en
worden.
ingepast in de inrichting en zijn het geen op
goede afwegingen te kunnen maken is van groot
zichzelf staande onderwerpen.
belang dat samenwerking tussen partijen overeind
Op korte termijn kan verder onderzocht worden in
blijft en dat draagvlak is voor de opgave, de keuzes
hoeverre initiatieven en partijen met elkaar een
De stadsrand bij Zwolle-Oost zou op verschillende
en de uitvoering. Daarbij mag de samenhang op
eerste slag kunnen maken en als vliegwiel kunnen
manieren een bijdrage kunnen leveren aan de
de verschillende terreinen niet uit het oog worden
dienen voor verdere ontwikkeling van het gebied.
energietransitie. Dat kan ruimtelijk zijn. Zijn
verloren. Dat geldt ook voor de fasering. Sommige
er deelgebieden te vinden die zich lenen voor
beslissingen zijn geen eind-, maar tussenstation.
NCW • VNO Rabobank • Marslanden • Ondernemersvereniging Ondernemersvereniging Oosterenk, • GDF Suez • MKB regio Zwolle • Windesheim Honours College •
43
Verslag van de voorbereidingsfase met de kandidaatregio’s De vijf kandidaatregio’s hebben zich in 2013 en 2014 voorbereid op het opstellen van een prijsvraagvoorstel. Het nu volgende verslag geeft een overzicht van de onderwerpen die daar zijn besproken en de gevoerde discussies.
44
verslag van de voorbereidingsfase
Startbijeenkomst juni 2013 Het bestuur van de Eo Wijers-stichting
Martin Dubbeling van Connecting Cities en
Veel enthousiasme kwam los bij het thema
presenteerde op 20 juni 2013 in het NAi in
ISOCARP bracht de boodschap dat Nederland
‘governance’, terwijl over een thema als
Rotterdam de inhoudelijke thema’s van de
dramatisch achterloopt in het gebruik van
‘energietransitie’ nog veel vragen bleken te leven,
opgave voor de tiende prijsvraag: ‘Stedelijke
duurzame energie. Hoewel er allerlei technieken
met name hoe bij bestuurders het besef van
regio’s in transitie’ met specifieke aandacht voor
voorhanden zijn, ontbreekt het bij veel ontwerpers,
urgentie kan worden vergroot. In het gesprek
de thema’s economische concurrentiekracht,
beleidsmakers en consumenten aan het besef dat
over het thema ‘voorraadbeheer’ evolueerde dit
energietransitie en governance. Hierin
het roer om moet – en snel. De oplossing ligt in de
geleidelijk tot de vraag hoe verdienvermogen en
spelen onder meer de transitie van de
steden, want daar moet het energiegebruik worden
economische concurrentiepositie van stedelijke
gebouwenvoorraad en verdienmodellen,
teruggedrongen en daar moeten de innovaties
regio’s zich tot elkaar verhouden.
transitie van fossiele naar duurzame energie
plaatsvinden.
en nieuwe sturingsconcepten en aanpak op bovenregionale schaal een rol.
In gebiedsontwikkeling heeft vraagsturing de plaats ingenomen van aanbodsturing, zo maakt
Rijksadviseur Rients Dijkstra ging in op het thema
Geert Teisman van de Erasmus Universiteit
stedelijke transitie. Hergebruik en herontwikkeling
duidelijk . De overheid is nog maar één van vele
zouden daarbij niet alleen betrekking moeten
spelers, dus overal zullen regio’s op zoek moeten
hebben op gebouwen, maar ook op infrastructuur
naar allianties en coöperaties. Het begint met een
en landschap, en dan niet vanwege de crisis maar
klein haalbaar doel en het verzamelen van partners
uit noodzaak en de eisen die duurzaamheid en
die een actieve bijdrage willen leveren. Daarna kan
concurrentievermogen stellen, aldus Dijkstra.
dat worden uitgebouwd en kan een plan gestalte krijgen. Het nieuwe sturen is vooral een kwestie van assembleren!
45
verslag van de voorbereidingsfase Eerste werkconferentie: verkennen van vragen en opgaven De eerste werkconferentie staat in het teken van
De Stedendriehoek legt de nadruk op energie
De Regio West-Brabant kent een grote trek van
de kennismaking met de vragen en opgaven die
transitie en de relatie met ruimtelijke kwaliteit. Een
de dorpen naar de steden. Vele arbeidsmigranten
de regio’s parten spelen.
belangrijke missie van de regio – en medespeler
moeten enerzijds worden gekoesterd en gehuisvest,
Alliander – is om in 2030 klimaatneutraal te
anderzijds moet de sociale cohesie in de regio
De regio Noord-Holland/Amsterdam/
functioneren. Om de ruimtelijke kwaliteit én de
worden bewaakt. Allerlei partijen willen bij de
Zaanstad wil aan de slag met de ‘noordelijke
vele lokale initiatieven te organiseren, wil de
ambities en ontwikkelingen in de regio betrokken
verstedelijkingsas’ en zich richten op de transitie
Stedendriehoek verbinding zoeken met een groot
worden, niet slechts als stakeholders, maar primair
van Zaan- en IJ-oevers. In die ‘Zaanse Schakel’
aantal niet-overheidspartners in de regio.
als partners. Op energiegebied wil de regio (onder
speelt een integrale opgave, zowel ruimtelijk als
meer) de inzet van agro-afval en windenergie,
economisch, en energie is daar onlosmakelijk
De Regio Zwolle legt de focus op het waterbeheer
hergebruik van veenafgravingen, een maintenance-
mee verbonden. Zowel private partijen als
en de waterveiligheid, een van de grote
cluster en het opwekken van energie uit wegasfalt.
koepelorganisaties, universitaire instellingen en
Deltaprogramma-opgaven. Deze onderwerpen
overheden lopen warm om hier hun ambities te
vragen opnieuw aandacht in de ruimtelijke
Aan het slot van werd vooruitgeblikt op het thema
formuleren.
ontwikkeling van de regio. De vraag is wel hoe deze
van de tweede werkconferentie: governance. Edwin
wateropgave is te verbinden met de thema’s van de
Kaats, adviseur bij Twynstra Gudde, hield over het
tiende prijsvraag.
organiseren van allianties en het samenwerken
De Regio Utrecht focust op de universiteits campus De Uithof, dat als bijzonder stadsdeel
tussen organisaties een boeiend betoog. Zijn
wordt omringd door groene buurgemeenten.
boodschap: een gedeelde inhoudelijke ambitie
Uitbreiding en verdichting van het complex
is de belangrijkste voorwaarde voor succesvolle
lijkt noodzakelijk om het belangrijkste kennis
samenwerking.
centrum van Nederland (en de wereld) te worden. De regio bouwt ‘voorzichtig’ aan een alliantie en wil voorkomen dat de overheid meteen probleemeigenaar en initiator van alle ontwikkelingen moet zijn.
46
verslag van de voorbereidingsfase Tweede werkconferentie: coalities en allianties Het thema coalities en governance speelt in
langere periode dan vier jaar vast? En wat te
elders kunnen zeer leer- en behulpzaam zijn, denk
alle regio´s een rol - heel verschillend, maar
doen als een initiatief van onderop niet past in
alleen al aan de uitwerking van de naamgeving
elektriciteitsproductie zonder CO2 en vermindering
ook met veel overeenkomsten. Aangezien
de voorgenomen regiovisie?
‘Brainport Eindhoven’. Maar maak het wel tot iets
van emissies van overige broeikasgassen.
veel vertegenwoordigers van de regio’s uit de
kolen, olie en aardgas, afvang en opslag van CO2,
dat bij de regio past. Wees in ieder geval duidelijk
gelederen van de overheid komen, gaat het in
De dialoog met de zaal ontlokte soms impliciete
in de prijsvraagopgave welke ambities er leven in
Gemeentelijke ambities voor energiebesparing
eerste instantie over de eigen rol. Hoe kun je
oplossingen vanuit de regio’s en de experts.
de regio, waar waarde aan wordt gehecht door de
zijn vaak erg hoog, maar het ontbreekt gemeenten
als gemeente of provincie ideeën en ambities
Misschien hoeft de overheid niet overal bovenop te
overheid.
aan beleidsinstrumenten en uitvoeringskracht,
verwezenlijken nu de mogelijkheden om dit
zitten en is ‘zelfonthouding’ in sommige gevallen
‘planmatig’ te doen steeds beperkter worden,
een betere tactiek. Geef en neem de ruimte om te
Ter voorbereiding van de derde werkconferentie
SER-akkoord een goede basis om op voort te
ook bij gebrek aan financiën? Hoe vind je
ontdekken en te experimenteren. De uitdaging ligt
over energietransitie en economische
bouwen. Maar regionaal energiebeleid is toch
de juiste partners om iets te bereiken in het
in het ontwerpen van het proces, zodat als er iets
concurrentiekracht gaf Pieter Boot van het
vooral effectief als de nadruk wordt gelegd op
maatschappelijk veld en behoud je draagvlak,
‘vanzelf’ tot stand komt, het wel goed op elkaar is
Planbureau voor de Leefomgeving een presentatie
besparing. Besparingsmaatregelen (innovatie t/m
enthousiasme en welwillendheid bij de
afgestemd en de juiste spelers aangehaakt worden.
over energietransitie op regionale schaal. Hij gaf
productie) heeft tevens een gunstig effect op de
burgers? Zo blijkt een water- of energieambitie
Dat begint ook met een goede afbakening van het
vijf belangrijke opties aan, die relevant zijn voor
werkgelegenheid. Innovaties moeten voor een
nauwelijks te leven bij bewoners, en is de kans
project en projectgebied en met een open vizier
de samenleving om voor 2050 aan duurzame
groot deel komen uit de clean-techbedrijven, maar
op protest groot zodra het concreet wordt. Hoe
formuleren van een haalbare én wervende visie
energievoorziening te werken: vermindering van
die zijn niet in alle regio’s gelijk vertegenwoordigd.
houd je bij bestuurders de ambities voor een
en taakstelling. Goede praktijkvoorbeelden van
de energievraag, inzet van biomassa in plaats van
stelde Boot vast. Voor de regio’s biedt het
47
verslag van de voorbereidingsfase Derde werkconferentie: energietransitie en economische concurrentiekracht Vertegenwoordigers van de vijf regio’s gingen
De regio Zwolle zoekt een programma dat de
De economische kracht van de Stedendriehoek
Over de regio Noord-Holland /Zaanstad /
in op de economische kracht van de regio en
(potentiële) overvloed aan water kan combineren
is haar strategische ligging en haar groene
Amsterdam zijn veel feiten en cijfers bekend. Zo is
presenteerden hoe in hun regio het thema
met energiewinning, maar ‘met stilstaand water
en rode kwaliteiten. Er is een energieakkoord
Amsterdam de grootste kolenhaven van Noordwest-
energietransitie een rol speelt.
kunnen we in elk geval niets.’ Hoe liggen de relaties
gesloten tussen vele partners. Er zijn mooie
Europa. Maar er zijn ook proeftuintjes in en nabij
tussen energie en logistiek, en wat is de relatie met
lokale initiatieven om energie te besparen. De
de Zaanse Schakel. De grote en kleine, de bottom
In West-Brabant is het energieverbruik in
het ruimtelijke beleid? Ook kwam nog het advies:
vraag is hoe je het landschap kan benutten bij de
up en top down-initiatieven staan naast elkaar. Is
vergelijking met het landelijk gemiddelde vrij hoog
probeer te begrijpen waar de oorzaak ligt van de
energieopgave. Experts wijzen op de rol van de
het misschien mogelijk om de methodologische
in de landbouw en relatief laag in de industrie. Hoe
economische bloei die de stad Zwolle doormaakt.
vele kleine en grote energiecoöperaties en van het
aanvliegroute van de kleine initiatieven te gebruiken
zou zich dit op lange termijn ontwikkelen? De vraag
Kun je daarop aanhaken of die clusters betrekken?
onderwijs in het vormgeven aan de ‘energiekracht’.
om op te schalen en de grote netwerken te benutten?
is hoe de onderhoudsindustrie, die een brandpunt
Kijk daarbij niet (enkel) vanuit de scenario’s die
Betrek daarbij ook sociale en economische
En welke rol spelen de voedselfabrikanten en andere
vormt in de huidige ontwikkelingsrichting,
je als overheid vanuit techniek en beleid kunt
aspecten, bijvoorbeeld door deze in een ‘sociale-
stakeholders hierin? Kan er een nieuwe generatie
gekoppeld kan worden aan bio based-industrie en
schetsen, maar ook naar de belangen en het
netwerkkaart’ weer te geven. En houd het dicht
‘bio-port’ ontstaan in dit havengebied? Zowel
logistiek. Daarnaast blijkt een belangrijke kracht
wensenpakket van marktpartijen en burgers.
bij je eigen identiteit: kenmerkend voor de regio
Amsterdam als Zaanstad kent een eeuwenoude
van de regio te liggen in haar sociale netwerken,
zijn de combinatie van karakteristieke historische
traditie van haventransformaties waarbij telkens
maar die zijn moeilijk zichtbaar te maken. De regio
steden en een prachtig landschap. Neem dat als
weer verrassende ruimtelijke en economische
heeft een goed functionerend ‘brede bouwberaad’.
uitgangspunt voor de energietransitie. Misschien is
oplossingen worden geboren. Hoe om te gaan met
Er ligt nog wel een opgave in het creëren van een
dan niet elk aanbod in deze regio mogelijk.
de diverse schaalniveaus in de Zaanse Schakel en
voldoende grote groep deelnemers (massa) en het
met de paradox tussen innovatief en een sluitende
algemene punt dat senioren nauwelijks meer in hun
businesscase, tussen mondiaal en regionaal voedsel?
huis investeren. 48
verslag van de voorbereidingsfase
De presentatie van Utrecht leidde tot de vraag
Procesarchitectuur is een belangrijk aspect in de
welke activiteiten op gebied van energietransitie al
opgave en in de uitwerkingen. Allianties in de regio
in de regio plaatsvinden.
verdienen dus veel aandacht, zodat de route om
In principe biedt de stad Utrecht met omliggende
ergens te komen minstens zo relevant is als het
stedelijke regio’s de potentie om elektrisch vervoer
einddoel. Je hoeft bij de prijsvraagopgave nog niet
te gaan toepassen, maar hoe verhoudt het vele
gedetailleerd te kijken naar wat er op lange termijn
doorgaande verkeer zich hiermee? Ideeën over
nodig zou zijn. Het gaat vooral om de eerste stap in
een ‘smart city’ en ‘Utrecht als gezonde stad’ zijn
de realisatie, de lange termijn komt later.
zeker kansrijk, in relatie tot de luchtkwaliteit en de ruimtelijke invalshoek hierbij. Een koolstofarme
Herhaaldelijk wezen de sprekers op de
leefomgeving en economie koppelt luchtkwaliteit
beleidsweerstand die is te verwachten: er kan wel
aan de energieopgave en kan een onderscheidend
een mooi winnend voorstel uit de prijsvraag rollen,
regio- en universiteitsprofiel opleveren.
maar je zult bijna altijd op het bezwaar stuiten
Ook ging de discussie over de ruimtelijke
dat het niet past in het (zojuist) vastgestelde
kwaliteit van het gebied zelf: provocerend werd
beleid. Het probleem ligt vaak niet eens zozeer
gesteld dat De Uithof eigenlijk maar een lelijk en
bij de bestuurders, maar bij de uitvoerders. Dat
onaangenaam gebied is om te verblijven. Kun je
vraagt van de huidige regiovertegenwoordigers
dit verbeteren en bijvoorbeeld de forse investering
dus lef, volharding en een beetje geluk om ook
in de A27 aanwenden om het gebied als geheel te
straks binnen hun organisatie de weg geplaveid te
verbeteren?
houden.
Aan het eind van deze conferentie werd ter voorbereiding van de volgende stilgestaan bij de lessen uit de vorige prijsvraag door oud-jurylid Renske Peters, prijswinnaar Paul van Bree en Rob van Veen, die jarenlang betrokken was bij zowel de competitie als de uitwerking van de prijsvraag in het gebied van het Brabantse Beerze-Reusel. Zij gaven onder meer het advies om reeds in de prijsvraagopgave scherp te focussen op bepaalde aspecten van de regio. 49
verslag van de voorbereidingsfase Vierde werkconferentie: terug naar de opgave Op 22 mei presenteerde elke regio een proeve
De regio Zwolle staat er op zich goed voor:
De presentatie van Noord-Holland/
van de prijsvraagopgave die men uit voorgaande
het gaat economisch voor de wind. Het ligt op
Amsterdam/Zaanstad kreeg van de
werkconferenties destilleert.
een strategische plek, als waterpoort richting
aanwezigen een applaus. Elke sheet was dit keer
IJsselmeer en als scharnierpunt naar Noordoost-
met de hand getekend, als een stripverhaal. In de
Helaas meldde de regio Utrecht in deze
Nederland. Met name het water vormt een
Zaanse Schakel komen verschillende kansen en
werkconferentie dat er vanuit de bestuursgelederen
ruimtelijke opgave waaraan verduurzaming en
opgaven samen: bouwen aan een hoogstedelijk
te weinig draagvlak was om verder te gaan met de
energietransitie te koppelen zijn. De stadsrand ten
milieu, aanwezigheid van de marktleiders op
Eo Wijers-prijsvraag. Hoewel het team telkens goed
oosten van Zwolle kan als concreet projectgebied
het gebied van voedsel- en maakindustrie,
op de rit was bij de presentaties bleek de tijd nog
voldoen. Kleine ingrepen kunnen wellicht als
nutsbedrijven, nautisch cluster, cultuurhistorie, etc.
niet rijp bij de beslissende instanties.
vliegwiel gaan werken: nieuwe gebiedsdragers,
De botsing van mondiale en lokale schaalniveaus
nieuwe connecties met het stadscentrum,
kan er aan den lijve worden gevoeld, terwijl
Het team van West-Brabant vloog enthousiast
verbinding van enclaves van bijzondere plekken,
de uiteenlopende werelden van Zaanstad en
aan met de grootse opgaven die de regio tegemoet
etc. Hoe kunnen technische oplossingen als
Amsterdam, van stad en land, van land en water
kan zien: grote demografische contrasten
dijkverhoging, worden verbonden met sociaal-
en van productie en consumptie er tegen elkaar
tussen stad en land, aanbod van agrarische
maatschappelijke winsten?
schuren. Daarmee lijkt ook de ambitie gezet,
reststromen, en goede industriële netwerken op
terwijl in de zaal enige twijfel doorklinkt over het
het gebied van onderhoud, logistiek, chemie en
In de regio Stedendriehoek zoekt men naar de
daadwerkelijke niveau van de politieke ambities.
kennisontwikkeling. Er wordt een visie gevraagd
wijze waarop de ambitie van een energieneutrale
Is de brede opgave als stapeling van complexe
op de veranderende energiehuishouding, de relatie
regio kan worden gehaald. Het zal bijdragen
vraagstukken, zoals voorgesteld, uiteindelijk
en stromen tussen stad en land en de verbinding
aan de concurrentiekracht van de regio en
te managen, en wie neemt daarin de leiding en
tussen verschillende partijen. Kan dit in de vorm
werkgelegenheid en leefbaarheid bevorderen.
uitvoering op zich?
van ‘organic city’s’, of zelfs als ‘organic region’?
Maar het landschap, dat juist een belangrijke
De A58 is letterlijk de verbindende as, met Breda
economische aantrekkingskracht biedt in de
Tenslotte gaf voorzitter van de Raad voor de
als centrum tussen Rotterdam en Antwerpen,
recreatie, zal er gegarandeerd door veranderen.
Leefomgeving en Infrastructuur, Henry Meijdam,
tussen Terneuzen, Moerdijk en Eindhoven. Welke
Hoe haal je de duurzame energie ook duurzaam
een samenvatting van hun recente advies over
rol kan deze weg spelen als ruggengraat en hoe
het landschap binnen? Welke zaken kun je niet
‘De toekomst van de stad: de kracht van nieuwe
ligt deze in het landschap? De vraag die resteert is
zelf oplossen en zal je interregionaal moeten
verbindingen’. Meijdam sprak daarbij ook zijn
waar de focus van de opgave op ligt en waar deze
oppakken? En welke innovatieve partners
sympathie uit voor de inzet van de Utrechtse
concreet moet landen. Wellicht biedt een wenkend
(onderwijs) moet je ruimte geven?
delegatie om een goede prijsvraagopgave op
perspectief kans om in één oogopslag duidelijk te
te stellen, ondanks dat ze zich terugtrokken als
maken waar de kern van de opgave ligt.
kandidaatregio. 50
Wie deden er mee? De volgende personen hebben meegewerkt aan de voorbereidingen van de kandidaatregio’s:
Regio Noord-Holland/Amsterdam/ Zaanstad
Het kernteam is de volgende personen
Regio Stedendriehoek 1)
buitengewoon dankbaar voor hun inbreng
Bestuurders
Bestuurders
tijdens de voorbereiding/discussies
• Dennis Straat (wethouder Zaanstad) • Eric van der Burg (wethouder Amsterdam) •
Tjeerd Talsma (gedeputeerde Noord-Holland)
Kernteam
van Laar (Noord-Holland) • Ton Ton (Noord-Holland) • JurjenBossink Tjarks (Noord-Holland) • Mirte Rozemond (Zaanstad) • Jan Heijink (Zaanstad) • Saskia Hoogstraten (Amsterdam) •
Deskundigen/genomineerde leden regiojury Nagel (NUON) • Alwin Arnold van der Valk (WUR) • • Egbert Fransen (Pakhuis de Zwijger)
• Marijke van Schendelen (zelfstandig adviseur) • Robert Leferink (directeur ontwikkeling • Hembrugterrein) Schreuder (Zaanstad) • Jan Buter (Zaanstad) • Milko Geke Faber • Eric van der(Zaanstad) • Tineke van derKooijPol(Amsterdam) (Amsterdam) • Henk Grotendorst (Amsterdam-Noord) • Geert Haenen (Noord-Holland) • Juriaan Jansen (Milieufederatie Noord-Holland) • Ellen Mensink (Create Today)
• Vaandeldrager: Sebastiaan van ’t Erve (burgemeester Lochem) • Andries Heidema (burgemeester Deventer) Kernteam
Groen (Zutphen) • Arjan Majdandzic (Apeldoorn) • Doesjka Huub Hooiveld (Apeldoorn) • Miriam Octávio-Jansen • Henk Posthuma (Epe) (Deventer) • Barbera van der Hoek (Lochem) • Linda Sprikkelman (Brummen) • Paul van Dommelen (regio Stedendriehoek) • André Niens (provincie Gelderland) • Elbert van der Linden (provincie Gelderland) • Pieter van der Ploeg (Alliander) • • Lidy Vissinga (Alliander)
51
wie deden er mee? Regio Utrecht
Cornelissen (provincie Utrecht) • Bertus Ralph Kohlmann (U10) • Jan de Weerd (gemeente Utrecht) • Eveline Paalvast (Architectuurcentrum Aorta) •
Regio West-Brabant
Regio Zwolle 1)
Betrokkenen van de Eo Wijers-stichting 1)
Vaandeldragers
Vaandeldrager
Het Bureau van de Eo Wijers-stichting
• Patrick van Lunteren (wethouder Breda en lid • Yves de Boer (gedeputeerde Noord-Brabant) Algemeen Bestuur Regio West-Brabant)
Kernteam
Kugel (Noord-Brabant) • Eltjo Hans Thoolen (Breda) • Paul Vermeulen (Regio West-Brabant, • projectleider/coördinator)
•
Ed Anker (Zwolle, wethouder)
Kernteam
Meijer (Zwolle) • Marnix Henk Snel • Nynke Jutten(Zwolle) • Mirna Edinga(Zwolle) • Hanneke Spiertz(Zwolle) (provincie Overijssel) •
Het kernteam is de volgende personen Projectgroepleden
van Oers (Etten-Leur) • Riny Ward (Bergen op Zoom) • Sjaan Vansteelandt den Heuvel (Regio West-Brabant) • DouwevanBoonstra (architect) • Laurens Kolks (Atelier • Pieter van KruysbergenTussenruimte) (Atelier tussenruimte) • Geradts (Enexis) • Frits M. Schipper • W. van der Pijll(Noord-Brabant) (Noord-Brabant) • Guus Broos (Strategicon BV) • Marco Bakermans (Rijkswaterstaat, • Lisanne Kusters (Rijkswaterstaat) InovA58) • Joost Pijnappel (Rijkswaterstaat) • Jan Schouw (Volharding Breda) • Nick Buijks (ZLTO) •
buitengewoon dankbaar voor hun inbreng tijdens de voorbereiding/discussies
Beumers (Rabobank) • Annemarie van Rooijen (Zwolle) • Andreas Christian (Zwolle) • Inge MeeskeVoortman • Cees Brugman(Zwolle) (Kampen) • Vrielink (Waterschap Groot-Salland) • Gerrit Koop Jager (VNO NCW midden) •
van den Berg • Rien Albert van Hattum • Chaja Heyning • Yvon Horsten-van • Jos Lambrechtsen Santen • Frans de Nooij • Dienke van der Werf-Zijlstra • Stafmedewerkers
van den Ende • Teun Wendy van Schie •
Bestuur
Hans Leeflang (voorzitter) • Ronald Löhr • Corné Paris • Andries Bouma • • Pieter Maessen
Deze lijst is op 20 oktober 2014 aangevuld ten opzichte van een lijst die was opgenomen in de oorspronkelijke uitgave van deze Kandidatenbundel, die is verschenen op 9 oktober 2014. Voor het overige is de editie van deze bundel dd. 20 oktober gelijk aan die van 9 oktober.
1)
52
colofon
De Eo Wijersstichting
Deze rapportage is een uitgave van de Eo Wijers-stichting.
De Eo Wijers-stichting is een onafhankelijk netwerk
Prof. ir. Leonard Wijers (1924-
dat een bijdrage wil leveren aan de verbetering
1982) was als hoogleraar in
van de ruimtelijke kwaliteit van Nederland op
Delft en als directeur van de
bovenlokaal schaalniveau.
Rijksplanologische Dienst tot
Samenstelling en redactie van deze bundel:
Wie was Eo Wijers
1982 een belangrijk inspirator
Kees van Dam en Pieter Maessen met medewerking van de leden van het Bureau.
Om dit doel te bevorderen steunt de stichting
van het ruimtelijk ontwerpen op
Foto’s: Rob Niemantsverdriet
opdrachtgevers, in de publieke en de private sfeer,
het bovenlokale schaalniveau.
in opdracht van de Eo Wijers-stichting.
die zich over bestuurlijke grenzen heen inzetten
Ontwerp: Bestwerk, Deventer.
voor concrete projecten en programma's die
In een tijd dat veel ontwerpers verstrikt leken te
ruimtelijke kwaliteit beogen te bereiken.
raken in de bestuurlijke en juridische complexiteit van de ruimtelijke ordening, propageerde hij de
Contact
Het belangrijkste middel voor de stichting om de
kwaliteit van de vorm. Wijers pleitte niet alleen
Eo Wijers-stichting
doelstelling te bereiken, is het organiseren van
voor kwaliteit van een ruimtelijke ordening van het
p/a Platform 31
prijsvragen gericht op het maken van regionale
meetbare, maar ook voor karakter en uitstraling
Postbus 30833
ontwerpen én op de daadwerkelijke uitvoering
van de ruimte. Wijers’ ideeën vormen een blijvende
2500 GV DEN HAAG
daarvan.
bron van inspiratie voor de verdere ontwikkeling van het ruimtelijk beleid in Nederland.
(070) 302 84 73
[email protected] www.eowijers.nl
eo wijers-stichting
Eo Wijers-stichting - voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
voor
53
