Sportveldverlichting EEN STAND VAN ZAKEN
Hoevelaken, 29 januari 2015
Introductie • • • • •
Boudewijn Lie Technisch directeur Aerolux Nederland BV Lid kernteam outdoor van NSVV Lid NEN-normcommissie verlichting 351005 Lid CEN/TC 169 WG 4 Sports lighting
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
2
Inhoud • Welke mogelijkheden biedt de techniek ons? • Wat zijn de mogelijkheden voor energiebesparing? • Wat gebeurt er op het gebied van normen?
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
3
Welke mogelijkheden biedt de techniek ons? Sportveldverlichting, een stand van zaken
Boudewijn Lie
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
4
Geschiedenis sportveldverlichting • Sinds jaren 60 • Mogelijk geworden door uitvinding efficiënte hogedruk gasontladingslampen, metaal-halogeendamp lampen • Verbeteringen door o.a. • asymmetrische schijnwerpers • efficiëntere schijnwerpers • verbeterde lampen: lichtopbrengst en kleurweergave • verzinkt stalen masten
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
5
Metaal-halogeendamp lamp (1) • Uitgevonden rond 1900, verbeterd tot metaal-halogeendamp lamp in jaren 60 • Licht ontstaat door elektrische ontlading, waarbij elektronen van metalen in een hogere energie-toestand komen • Als de elektronen terugkeren naar de normale toestand zenden ze licht uit • Voorschakelapparaat nodig om stroom te beperken
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
6
Metaal-halogeendamp lamp (2) • Voordelen: • Geen gloeidraad, dus veel langere levensduur (2-5.000 uur) • Hoog rendement, maximaal 110 lumen per watt • Relatief compact • Nadelen: • Min of meer uit ontwikkeld • Niet direct in- en uitschakelen • Lichtstroom neemt relatief sterk af met branduren
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
7
Armaturen met metaal-halogeendamp lampen
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
8
Lichtinstallatie met metaal-halogeendamp lampen
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
9
LED (1) • • • • •
Light Emitting Diode Uitgevonden in 1927 door Oleg Losev Pas in de jaren 60 daling van de kostprijs Gebruik voornamelijk als signaallamp In 1994 uitvinding door Shuji Nakamura van blauwe LED en daarna snel ontwikkeling witte LED • Verbetering van lichtopbrengst en kleurweergave
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
10
LED (2) • 2 verschillende halfgeleiders • Door overgang van elektronen van de ene naar de andere halfgeleider komen ze in een lagere energie-toestand en zenden ze licht uit • Puur elektronisch, “chip” die licht geeft • Zogenaamde driver nodig met name om stroom constant te houden. Dit gebeurt d.m.v. een elektronische schakeling
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
11
LED (3) • Voordelen: • Lange levensduur (ca. 30-50.000 uur) • Relatief energiezuinig, rendement neemt nog steeds toe • Regelbaar en dimbaar • Direct in- en uitschakelbaar
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
12
LED Sportveldverlichting • Nederland loopt voorop met LED sportveldverlichting • Armaturen bestaan meestal uit meerdere elementen, die elk weer uit meerdere LEDs bestaan • Lichtopbrengst volledig vergelijkbaar met conventionele verlichting • Volledig dimbaar • Direct in en uitschakelen • Hoge gelijkmatigheid van de verlichting • Lange levensduur LEDs • Geringe lichtstroom afname
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
13
LED armaturen voor sportverlichting
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
14
Lichtinstallatie met LED armaturen
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
15
Wat zijn de mogelijkheden voor energiebesparing? Sportveldverlichting, een stand van zaken
Boudewijn Lie
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
16
Besparing LED-verlichting • Met LED lager vermogen dan conventioneel dus energiebesparing • Armatuurrendement is hoger • Aanvullende energiebesparing door dimmen tot gevraagd niveau • Geen inschakelpiek dus lichtere stroomaansluiting • Armaturen kunnen vaak zowel op 230 als 400V aangesloten worden • Bestaande infrastructuur (kabels, masten, etc.) is meestal te gebruiken • Geen lampenwissel meer nodig
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
17
Maar….. • Hoge prijs, armaturen 3-4x zo duur, complete installatie circa 23x zo duur • In sport buitenverlichting relatief weinig branduren (300-700 uur), alleen zinvol bij kunstgras of all-weather ondergronden • Weinig ervaring met levensduur op lange termijn • LED is voor sport binnenverlichting zeer interessant, want veel meer branduren (1.500-3.000 uur)
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
18
Samenvatting • LED-verlichting is alleen zinvol bij intensief gebruik en dus veel branduren: buiten kunstgras/all-weather of binnen. • LED kan gunstig zijn als het maximale aansluitvermogen is bereikt. Kosten verzwaring vallen dan weg. • LED biedt aanvullende voordelen op het gebied van automatische schakeling (vooral voordeel voor tennis). • De schakelmogelijkheden moeten wel gebruikt worden om een maximale besparing te bereiken.
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
19
Besparing metaal-halogeendamp lampen • Bij nieuwe installaties mogelijkheid training/wedstrijd en half veld schakeling • Plan trainingen achter elkaar en schakel daarna direct het licht uit • Gebruik half veld schakeling als het kan • Gebruik wedstrijdverlichting alleen voor wedstrijden (sleutelschakelaar) • Eventueel schemerschakelaar en tijdklok • All-in onderhoudscontract is op termijn altijd voordeliger dan los lampen vervangen
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
20
Wat gebeurt er op het gebied van normen? Sportveldverlichting, een stand van zaken
Boudewijn Lie
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
21
NEN-EN 12193 (1) • Huidige Europese norm voor sportverlichting sinds 1999 (2008) • Verlichtingseisen per sport voor 3 klassen, kl. III training, kl. II regionale wedstrijden, kl. I nationale wedstrijden • Belang normering neemt toe: • Bij LED verlichting vaak onduidelijk of aan norm voldaan wordt • Gevaar door dimmen/schakelen dat niet altijd aan norm voldaan wordt • Vanuit NSVV en NEN voorstel aan CEN gedaan om norm te herzien. Hier wordt binnenkort mee gestart.
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
22
NEN-EN 12193 (2) • Voor sporten: verblindingswaarde Glare Rating GR • Nu alleen geldig buiten • Binnen zou UGR moeten gelden. Deze is echter niet bedoeld voor sporten, maar voor kantoorruimtes • Voorstel om GR ook geldig te verklaren voor binnensporten, al dan niet met een correctie-factor
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
23
NEN-EN 12193 (3) • Aanvullende eisen voor verticale verlichtingssterkte want met LED zeer smalle bundels mogelijk • Gelijkmatigheid Eh,min:Eh,max toevoegen • Tennis: verschil in afmetingen speelveld (Principal Area) tussen CEN (36x18m) en ITF (30x15m) • Hockey: training klasse III en wedstrijd klasse II nu beide 200 lux, voorstel klasse II naar 250 of 300 lux
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
24
NEN-EN 12193 (4) • • • •
Golf driving range: eisen herzien en golf course toevoegen Korfbal outdoor: toevoegen Zwemmen indoor: 600 lux op de startblokken en keerpunten Volleybal indoor: zone aangeven boven het net waarin geen armaturen geplaatst mogen worden
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
25
NSVV Aanbevelingen • Aanbevelingen voor sportverlichting van vele sporten verkrijgbaar bij de NSVV • Uitgebreid advies op basis van de NEN-EN 12193 en aanvullende eisen van Nederlandse sportbonden • Aanbeveling voor binnensporten wordt binnenkort herschreven • Tevens Algemene richtlijn betreffende lichthinder voor sportverlichting
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
26
Bedankt voor uw aandacht Sportveldverlichting, een stand van zaken
Boudewijn Lie
Sportveldverlichting, een stand van zaken 29 januari 2015
27
