Sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen
Rémy-Josquin Carré 13/08/2013 Begeleiders: dr. Tamara Metze, dr. Martin Schulz
ANR
: S904205
Naam
: Rémy-Josquin Carré
Onderwerp
: Sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen
Opleiding
: Master Bestuurskunde Tilburg Law School Tilburg University
Specialisatie
: Bestuur & Maatschappij
1e Begeleider
: dr. Tamara Metze
2e Begeleider
: dr. Martin Schulz
Aantal woorden
: 25006
Key-woorden
: Sociaal ondernemerschap, zorgboerderijen, business model generation, typology of social entrepreneurship
2
Voorwoord Sociaal ondernemen gaat als strategie bij ondernemerschap over een nieuw soort zakendoen dat verder kijkt dan puur geldelijke winst. Het is kansen bieden aan mensen die voorheen geen kans hiertoe kregen. Maar hoe ziet dit sociaal ondernemerschap er dan precies uit? Zijn zorgboeren wel sociaal ondernemers? Welke vorm neemt dit sociaal ondernemerschap op zorgboerderijen aan? Mijn scriptie is een onderzoek geworden dat me enorm heeft geraakt. In het voorjaar van 2012 ben ik met dit onderzoek begonnen op instigatie van mijn toenmalige begeleider dhr. Martin Schulz. Voor u ligt het eindresultaat van het onderzoek naar sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen gebaseerd op zeventien interviews, twee theoretische modellen en vier criteria voor sociaal ondernemerschap. Met deze scriptie sluit ik mijn studie Bestuurskunde aan de juridische faculteit van de Universiteit van Tilburg – ‘Tilburg University’ af. Door deze scriptie heb ik meer dan ik ooit had kunnen beseffen, geleerd hoe nauw academisch werken en schrijven komt kijken. De vele papers en onderzoeken die in al die jaren bestuurskunde zijn geschreven, hebben me niet kunnen behoeden voor een fikse scriptiedip gedurende het traject. Afrondend kan ik wel concluderen dat ik er beter uit ben gekomen, omdat het de meesterproef van bekwaamheid is gebleken in het correct wetenschappelijk schrijven. Ik prijs me gelukkig deze ervaring en leerschool mijn verdere carrière in mee te kunnen nemen. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om enkele personen te bedanken voor de begeleiding bij het afstuderen. Op de eerste plaats Sharon Lallush die me terug aan het schrijven heeft gekregen op een moment dat ik het zelf niet meer zag zitten. Ze heeft me op kritische en ondersteunende wijze begeleidt bij het kanaliseren en helder krijgen van mijn onderzoek. Dhr. Martin Schulz die me in de beginfase als begeleider heeft geënthousiasmeerd voor het sociaal ondernemerschap en waarmee ik heel flexibel afspraken heb kunnen inplannen voor hulp en advies, van Vleuten en Den Haag tot terug in Tilburg. Verder Tamara Metze die mijn scriptiebegeleiding verder op zich heeft willen nemen in de latere fase van mijn scriptie. In het bijzonder nog dank aan Linda van ’t Hoog en François Carré voor een kritische blik.
Rémy-Josquin Carré Tilburg Augustus 2013
3
Inhoudsopgave VOORWOORD .................................................................................................................................................... 3 INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................................. 4 AFKORTINGEN................................................................................................................................................... 7 HOOFDSTUK 1 INLEIDING ......................................................................................................................... 8 1.1 INTRODUCTIE ..............................................................................................................................................................8 1.2 AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK .........................................................................................................................8 1.3 PROBLEEMSTELLING ............................................................................................................................................... 10 1.3.1 Hoofdvraag en deelvragen .............................................................................................................................11 1.4 THEORIE.................................................................................................................................................................... 12 1.4.1 Doelstelling ............................................................................................................................................................12 1.5 LEESWIJZER .............................................................................................................................................................. 13 HOOFDSTUK 2 WAT IS SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP? ............................................................. 15 2.1 SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP .............................................................................................................................. 15 2.1.1 Sociaal ondernemen avant la lettre; ..........................................................................................................16 2.1.2 Historie van het concept ..................................................................................................................................17 2.2 SOCIAAL ONDERNEMERS........................................................................................................................................ 17 2.2.1 Maatschappelijk (Verantwoord) Ondernemen .....................................................................................18 2.3 VORMEN VAN ONDERNEMERSCHAP...................................................................................................................... 19 2.3.1 Rollen ........................................................................................................................................................................21 2.4 TYPOLOGIE VOOR SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP .............................................................................................. 21 2.4.1 Social Bricoleurs ..................................................................................................................................................25 2.4.2 Social Constructionists .....................................................................................................................................25 2.4.3 Social Engineers...................................................................................................................................................25 2.5 BUSINESS MODEL GENERATION ........................................................................................................................... 26 2.5.1 Het business model in historisch perspectief ..........................................................................................26 2.5.2 Het ‘Business Model Generation’ van Osterwalder & Pigneur .......................................................27 2.6 CONCLUSIE................................................................................................................................................................ 28 HOOFDSTUK 3 METHODEN VAN ONDERZOEK EN OPERATIONALISATIE .............................. 30 3.1 CASESTUDY ............................................................................................................................................................... 30 3.1.1 De sociaal ondernemer bij een zorgboerderij ........................................................................................30 3.2 DATAVERZAMELING ................................................................................................................................................ 31 3.3 INTERVIEWTECHNIEKEN ........................................................................................................................................ 32 3.4 CONTROLEERBAARHEID EN BETROUWBAARHEID ............................................................................................. 32 3.5 DE RELEVANTIE ....................................................................................................................................................... 33 3.5.1 Wetenschappelijk oogpunt .............................................................................................................................33 3.5.2 Maatschappelijk oogpunt................................................................................................................................33 3.6 OPERATIONALISATIE EN DATA-ANALYSE ............................................................................................................ 33 3.7 CONCLUSIE: .............................................................................................................................................................. 34 HOOFDSTUK 4 WAT ZIJN ZORGBOERDERIJEN EN HOE WERKEN ZE IN DE PRAKTIJK? .... 36 4.1 CONTEXT ................................................................................................................................................................... 36 4.2 DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN DE ZORGBOERDERIJ .................................................................................. 37 4.3 DE ZORGBOERDERIJ IN DE PRAKTIJK .................................................................................................................... 38 4.4 DE ZORGBOER ALS ONDERNEMENDE ZORGVERLENER ...................................................................................... 38 4.4.1 De dagbesteding op een zorgboerderij .....................................................................................................39 4.4.2 De financiering en kosten van zorg en begeleiding ............................................................................40 4.5 CONCLUSIE................................................................................................................................................................ 42 HOOFDSTUK 5 ANALYSE VAN DE ZORGBOERDERIJ...................................................................... 43 5.1 SOCIAAL ONDERNEMEN IN DE PRAKTIJK ............................................................................................................. 43 5.2 THE TYPOLOGIE VAN HET SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP. ................................................................................ 44
4
5.2.1 Wat doen ze ...........................................................................................................................................................44 5.2.2 Schaal, bereik en timing van handelen .....................................................................................................45 5.2.3 Wat maakt ze uniek ...........................................................................................................................................46 5.2.4 Sociale taakstelling ............................................................................................................................................47 5.2.5 Effect van het eigen handelen binnen de sector ...................................................................................47 5.2.6 Plek van sociaal ondernemerschap binnen de sector.........................................................................49 5.2.7 Beperkingen van het sociaal ondernemerschap binnen de sector ...............................................49 5.3 DE BUSINESS MODEL GENERATION VOOR DE ZORGBOER ................................................................................ 50 5.3.1 Klantsegmenten:..................................................................................................................................................50 5.3.2 Waardepropositie: ..............................................................................................................................................50 5.3.3 Kanalen:...................................................................................................................................................................51 5.3.4 Klantrelaties:.........................................................................................................................................................51 5.3.5 Inkomstenstromen: ............................................................................................................................................51 5.3.6 Key resources: .......................................................................................................................................................52 5.3.7 Kernactiviteiten: ..................................................................................................................................................52 5.3.8 Key partners: .........................................................................................................................................................52 5.3.9 Kostenstructuur:..................................................................................................................................................52 5.4 DE COMBINATIE SOCIALE DIENSTVERLENING EN ECONOMISCH FOR-PROFIT HANDELEN ........................... 53 5.5 CONCLUSIE................................................................................................................................................................ 55 HOOFDSTUK 6 DISCUSSIE ...................................................................................................................... 56 6.1 HET ONTSTAAN VAN DE ZORGBOERDERIJ IN ZIJN CONTEXT ............................................................................. 56 6.2 HET PUBLIEKSOCIAAL ONDERNEMERSCHAP ....................................................................................................... 57 6.2.1 Marktfalen: ............................................................................................................................................................57 6.2.2 de mobilisatie van bronnen ............................................................................................................................57 6.2.3 performance measurement ............................................................................................................................58 6.2.4 missie ........................................................................................................................................................................58 6.3 HET BMG BINNEN DE TYPOLOGIE VAN HET SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP. ................................................ 58 6.3.1 Wat doen ze ...........................................................................................................................................................58 6.3.2 Schaal, bereik en timing van handelen .....................................................................................................59 6.3.3 Wat maakt ze uniek ...........................................................................................................................................59 6.3.4 Sociale taakstelling ............................................................................................................................................59 6.3.5 Effect van het eigen handelen binnen de sector ...................................................................................60 6.3.6 Plek van het sociaal ondernemerschap binnen de sector.................................................................60 6.3.7 Beperkingen van het sociaal ondernemerschap de binnen de sector .........................................60 6.4 HET SOCIAAL ONDERNEMEND GEHALTE ............................................................................................................. 61 6.5 KANSEN EN RISICO’S VOOR ZORGBOEREN ........................................................................................................... 63 6.6 TOT BESLUIT ............................................................................................................................................................ 64 HOOFDSTUK 7 CONCLUSIES, LIMITATIES EN AANBEVELINGEN............................................... 65 7.1 CONCLUSIES .............................................................................................................................................................. 65 7.1.1 Wat is sociaal ondernemerschap? ...............................................................................................................66 7.1.2 Wat zijn zorgboerderijen en hoe werken ze in de praktijk? ...........................................................66 7.1.3 In hoeverre kunnen zorgboerderijen worden aangeduid als sociale ondernemingen? .....66 7.1.4 Hoe beïnvloed een wens tot sociaal ondernemen de werking van een zorgboerderij? ......67 7.2 AANBEVELINGEN ..................................................................................................................................................... 67 7.3 LIMITATIES VAN HET ONDERZOEK ....................................................................................................................... 68 7.4 TOEKOMSTIG ONDERZOEK ..................................................................................................................................... 68 HOOFDSTUK 8 BRONNEN ....................................................................................................................... 69 LITERATUUR .................................................................................................................................................................... 69 TIJDSCHRIFTEN ............................................................................................................................................................... 71 INTERNETBRONNEN ....................................................................................................................................................... 73 BIJLAGEN .......................................................................................................................................................... 74 BIJLAGE 1 TOPICLIJST INTERVIEWS............................................................................................................................. 74
5
BIJLAGE 2 RESPONDENTEN .......................................................................................................................................... 75 BIJLAGE 3 ANNEX ........................................................................................................................................................... 77 BIJLAGE 4 BENADERDE ZORGBOERDERIJEN IN VOORRONDE .................................................................................. 81
6
Afkortingen AWBZ
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten
CWI
Centrum Werk en Inkomen
GGZ
Geestelijke Gezondheidszorg
HKZ-registratie
Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector
Hulpboeren
Een van de gevoerde namen voor cliënten op een zorgboerderij
ID-organisaties
Instroom-Doorstroomorganisaties (gesubsidieerde baan)
MVO
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemerschap
PGB
Persoonsgebonden Budget
PSW
Provinciaal Steunpunt Werkgelegenheid
QPQ
Een online platform over sociaal en duurzaam ondernemen. ‘’Voor en door sociaal ondernemers’’
SVP
Social Value Proposition
SW
Sociale Werkvoorziening
UWV
Uitvoeringsinstituut Werknemers Verzekeringen
Wajong
Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten
WMO
Wet Maatschappelijke Ondersteuning
WsW
Wet sociale Werkvoorziening
Zorg in natura
Zorg die door de klant zelf wordt ingekocht bij een zorgverlener naar keuze
7
Hoofdstuk 1
Inleiding
1.1 Introductie Als afsluiting van mijn Masteropleiding Bestuurskunde heb ik een onderzoek naar sociaal ondernemerschap gedaan. Door de theoretische grondslagen voor sociaal ondernemerschap toe te passen op zorgboerderijen kom ik tot conclusies over het sociaal ondernemerschap gehalte. Ter verduidelijking ben ik ingegaan op de vraag of het bij zorgboerderijen over sociaal ondernemers gaat, waardoor conclusies over de mate van sociale ondernemersgeest voor elke lezer navolgbaar zijn. In dit hoofdstuk ben ik ingegaan op de verschillende inleidende aspecten voor mijn onderzoek zoals de aanleiding en probleemstelling, vragen en doelstelling van mijn onderzoek. Sociaal ondernemerschap is een nieuw soort ondernemen dat een steeds grotere plaats inneemt in het ondernemersklimaat binnen en buiten Nederland. Een doel van sociaal ondernemen is het identificeren van maatschappelijke problemen om vanuit de klassieke principes van het ondernemerschap zoals winstgericht werken, te zoeken naar sociale verandering; innovatieve oplossingen voor aloude maatschappelijke problemen. Hierin verschillen maatschappelijke ondernemers wezenlijk van ‘gewone’ commerciële ondernemers. In mijn onderzoek heb ik gefocust op de bedrijfsvoering binnen zorgboerderijen en de consequenties die het sociaal ondernemerschap hebben in de alledaagse bezigheden van de zorgboer (respectievelijk hoofdstuk 4; de consequenties in de alledaagse bezigheden en hoofdstuk 5; analyse van de bedrijfsvoering ). 1.2 Aanleiding van het onderzoek Sociaal ondernemerschap is een innovatieve en veelbelovende vorm van modern ondernemerschap waar niet langer puur naar winstmaximalisatie wordt gekeken. Hiermee past sociaal ondernemerschap binnen een trend van de terugtrekkende overheid en almaar hogere zorgkosten. Sociaal ondernemerschap toegepast op een dienstverlenende tak van zorgverlening, de zorgboerderij, is dan ook een interessante combinatie. Achterhalen of het bij zorgboeren daadwerkelijk gaat om sociaal ondernemers of simpelweg commercieel ondernemers die op een behoefte inspringen is in deze scriptie ook aan bod gekomen. Vaak wordt de sociaal ondernemer gekoppeld aan een bedrijfsvoering die Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) wordt genoemd1. De term MVO gaat over een relatief nieuwe vorm van ondernemen in Nederland, waar men naast ‘profit’ ook naar ‘planet’ en ‘people’ kijkt; het Triple-P model. Verwarring ontstaat door de overlap die tussen beide begrippen bestaat. In het onderzoek heb ik het onderscheid tussen beide uitgeschreven (zie hoofdstuk 2.2), om verwarring hierover weg te nemen. Deze scriptie gaat puur over het veronderstelde sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen, juist vanwege de actualiteitswaarde van het onderwerp en de consequenties die dit nieuwe ondernemerschap kan hebben voor de mensen waar ze mee werken. Nieuw aan het ondernemerschap is dat het een alternatief biedt voor het commercieel ondernemerschap dat we als vanouds verbinden aan ondernemen. Het verschil tussen beide is niet temperament of kunde, maar de aard van hun visie (Bornstein, 2007, p.235) Volgens Austin et al. (2006, p.6) gaat het om het volgende verschil: ‘‘Commercial entrepreneurship tends to focus
1
onder andere op sprout.nl, sociaalondernemen.nu, participategids.nl en http://en.scientificcommons.org/13018952
8
on breakthroughs and new needs, whereas social entrepreneurship often focuses on serving basic, long-standing needs more effectively through innovative approaches’’.
Gedeelde persoonskenmerken
Sociaal ondernemers
Commercieel ondernemers
-
-
Onderscheidende persoonskenmerken
-
-
richten nieuwe organisaties op ontwikkeling en implementatie van innovatieve programma’s distributie van nieuwe diensten proberen zelfvoldoening te bereiken onafhankelijkheid zoeken naar kansen voor creativiteit. dubbele winstprincipe centraal (geldelijk en sociaal) inspringen op taken die open zijn gelaten door de publieke en/of private sector poging tot basisproblemen in de maatschappij oplossen
-
richten nieuwe organisaties op ontwikkeling en implementatie van innovatieve programma’s distributie van nieuwe diensten proberen zelfvoldoening te bereiken onafhankelijkheid zoeken naar kansen voor creativiteit. centrale focus op winstcreatie sociale waardecreatie als bijkomend voordeel inspringen op kansen waar geld in is te verdienen
Figuur 0: Naar: Mair en Marti (2006), Sharir en Lerner (2006), Anheier & Ben-Ner (1997) in Vocht, J. De (2007)
De keuze om het te specificeren naar zorgboerderijen komt voort uit een persoonlijke interesse voor vernieuwende vormen van zorgverlening. Met een grijzer wordende bevolking en steeds hogere standaarden die worden gesteld aan zorgverlening (cpb.nl, 2013, p.10), is dit een mooie casus om het ‘nieuw’ (sociaal) ondernemerschap (zie: 1.3.1) op toe te passen. Zowel het MVO als sociaal ondernemerschap kan rekenen op veel enthousiasme van de samenleving en wordt dan ook te pas en te onpas gebruikt door stichtingen, verenigingen, ondernemers, grote multinationals, overheden en semi-publieke instellingen (Franssen, B. & Scholten, P. ; 2007, p.1). Zelden of nooit wordt door deze organisaties uitgelegd wat ‘sociaal ondernemen’ betekent, of hoe het invulling krijgt in de praktijk. Omdat het door zovelen wordt gebruikt is het begrip aan inflatie onderhevig en geeft het weinig richting (Franssen, B. & Scholten, P. ; 2007, p.1). Juist daarom rijst de vraag of organisaties een oprechte invulling geven aan het sociaal ondernemerschap en hier ook naar handelen. In de praktijkuitvoering analyseert en evalueert het onderzoek de mate van sociaal ondernemerschap binnen de zorgboerderij en heb ik gekeken of en hoe de zorgboer het sociaal ondernemerschap toepast in zijn (dagelijkse) bedrijfsvoering. Mogelijk is het sociaal ondernemerschap een uitgehold en leeg begrip geworden waar een onderneming zich goed mee in de markt kan zetten. Daarmee zou het een toverwoord worden voor alles dat maatschappelijke doelen probeert te formuleren. De vraag die met de zojuist gegeven uitleg naar voren komt is of het bij sociaal ondernemen gaat om louter private bedrijfsvoering voor publieke taken (Reis, 1999, p.6) of een meer fundamentele en inhoudelijke keuze: ‘’Sociaal ondernemen is een opkomende en innovatieve opvatting om om te gaan met complexe sociale behoeften in tijden van afnemende publieke fondsen’’(Johnson, 2000, p.1). Deze tweede opvatting suggereert dat een ondernemer specifiek
9
zou willen innoveren en werken vanuit een wens om complexe sociale behoeften te adresseren. De eerste opvatting van Reis (1999) betekent slechts dat een sociaal ondernemer iemand is die winstpotentieel ziet in het uitvoeren van voorheen publieke taken. In dit onderzoek wordt gezocht naar de betekenis van sociaal ondernemen bij zorgboerderijen en de sociale identiteit van de ondernemers bij zorgboerderijen. Sociale identiteit betekent in dit kader het hebben van een doelstelling die dubbele winst nastreeft. Wat het dubbele winstprincipe precies inhoudt wordt onder 2.1 verder uitgewerkt. Eerst zal er worden gekeken wat zorgboeren inhoudt en tot welke kernvragen het onderwerp sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen heeft geleid. Zorgboerderijen zijn agrarische bedrijven die cliënten uit de zorg- of welzijnswereld opvangen op een boerderij voor één of meer dagen per week (zie ook 4.3). Deze opvang kan eventueel een volledige opvang voor langere aaneengesloten tijd zijn. De redenen dat ze daar zitten kunnen zeer divers zijn: van dagbesteding tot het oefenen van sociale vaardigheden. Andere veel gehoorde doelstellingen vanuit de empirie zijn het bieden van ritme, regelmaat of arbeidstraining (zie 4.4.1). ‘’Zorgboerderijen werken met ex-verslaafden, gedetineerden, verstandelijk gehandicapten, ouderen of een combinatie van deze doelgroepen’’ (zie website federatie landbouwzorg). Bij elk van deze doelgroepen word ernaar gestreefd de cliënten in te zetten voor de agrarische productie. Vervolgvraag is te weten of het om sociale ondernemers gaat en dan voornamelijk de mate waarin sociaal ondernemerschap richtinggevend werkt binnen de verschillende aspecten van het bedrijf. Bij sociaal ondernemen gaat het volgens Provinciaal Steunpunt Werkgelegenheid (PSW) ‘’om initiatieven en bedrijven die gaan voor de dubbele winst’’ (Franssen, B.& Scholten, P. , 2007, p.2). Deze ‘dubbele winst’ bedrijven zoeken naast bedrijfseconomische doelstellingen ook maatschappelijke doelen als onderdeel van hun core-business. De sociaal ondernemer zit hierbij op het snijvlak tussen publiek en privaat ondernemerschap met een sectoroverstijgend karakter (Nicholls, 2006). 1.3 Probleemstelling Zoals in het vorige paragraaf aangeduid geldt het als een probleem voor beleidsmakers, burgers en de ondernemers, dat er niet één algemene betekenis aan het sociaal ondernemerschap wordt gegeven. Sommige wetenschappers stellen dat sociaal ondernemerschap gaat over ‘het bieden van innovatieve oplossingen voor complexe en langdurige sociale issues door marktgerichte technieken’ (Spear (2006), Dorado (2006), Mair & Noboa (2003) in Zahra, 2009, p.12). Anderen zien het als ‘een tegenbeweging op de klassieke vrije marktbeginsels van hebzucht en zelfzucht’ (Hemingway (2005) in Zahra, 2009, p.12). Weer andere denkers bekijken het sociaal ondernemerschap met argusogen als ‘vaag en slecht begrepen concept waarvan de uitvoering haast altijd tot ethische problemen zou leiden’ (Fowler, 2000). Ethische problemen zoals ik in mijn theorie onder 2.4 aanhaal. Mijn bij deze veelheid aan opvattingen over de identiteit van het sociaal ondernemerschap, was vooral of een van deze theoretische betekenissen op het concept ‘de zorgboerderij’ kan worden gelegd en hoe sociale naast eventuele financiële doelstellingen nu daadwerkelijk uitvoering krijgen in de bedrijfsvoering. Ik zoek daarom uit hoe sociaal ondernemerschap is te definiëren bij zorgboerderijen in Nederland.
10
1.3.1 Hoofdvraag en deelvragen In het licht van het hierboven vermelde, heb ik met mijn onderzoek gekeken naar de vraag hoe de balans tussen commercieel en sociaal ondernemen in deze sector eruitziet: Innoverend commercieel ondernemerschap versus sociaal ondernemerschap in de verschillende rollen zoals verwoord zal worden in paragraaf 2.3.1. Hoe het sociaal ondernemerschap dan is vormgegeven binnen de zorgboerderijen en welke consequentie(s) dit nieuw ondernemerschap heeft voor de dagelijkse bedrijfsvoering staat centraal. De keuzes die moeten worden gemaakt tussen sociaal en commercieel ondernemen, heeft geleid tot de volgende hoofdvraag: Hoe is sociaal ondernemerschap vormgegeven binnen zorgboerderijen en welke consequenties heeft dit voor het nieuwe ondernemerschap? Dat er sprake is van sociaal ondernemerschap was mijn veronderstelling vooraf. In mijn scriptie heb ik het opgenomen als vraag omdat deze aanname getoetst moet worden. ‘Nieuw’ aan dit ondernemerschap is dat het een alternatief is voor het commercieel ondernemerschap dat we als vanouds verbinden met de klassieke economische term ‘ondernemerschap’. De hoofdvraag wil ik gaan beantwoorden aan de hand van de volgende deelvragen. 1.
Wat is sociaal ondernemerschap?
2.
Wat zijn zorgboerderijen en hoe werken ze in de praktijk?
3.
In hoeverre kunnen zorgboerderijen worden aangeduid als sociale ondernemingen?
4.
Hoe beïnvloed een wens tot sociaal ondernemen de werking van een zorgboerderij?
Onderstaand schema is de ruggengraat rondom welke mijn gehele scriptie is opgebouwd. De vier deelvragen zijn dan ook direct geënt op de vier etappes van dit model. Figuur 1: Conceptueel Framework
Theoretisch model
Dienstverlenende sector
Empirische waarnemingen
Vormgeving Bedrijfsvoering op de Zorgboerderij
Concepten Sociaal ondernemerschap en bedrijfsvoeringsmodellen
Zorg Zorgboerderijen
Analyse Invloed sociaal ondernemerschap op zorgboer
11
De eerste vraag is theoretisch en stel ik omdat het voor het begrijpen van dit onderzoek nodig is om de definitie van sociaal ondernemerschap te geven. Die doe ik door het te linken aan de vier criteria van Austin, Stevenson en Wei-Skillern (2006, p.2) (zie ook 2.3 en 6.2). Zij maken een onderscheid tussen de commercieel en de sociaal ondernemer op vier onderdelen die beide vormen van ondernemerschap duidelijk scheidt. De tweede vraag is ook theoretisch en stel ik ter introductie van zorgboerderijen als praktijkvoorbeeld binnen de grotere dienstverlenende zorgsector. De dienstverlenende taken werk ik uit aan de hand van het ‘Business Model Generation’ van Osterwalder en Pigneur (2009). Met dit model wordt de bedrijfsvoering van bedrijven opgedeeld in verschillende onderdelen waarop de bedrijven alle belangrijke beslissingen moeten maken. De invulling van deze onderdelen hebben ingrijpende gevolgen voor de manier van zakendoen van de (sociaal) ondernemer. Deelvraag drie toetst de eerdere twee stappen in de samengebrachte realiteit, het helpt bij het vormgeven van de bedrijfsuitvoering binnen de zorgboerderij. De laatste deelvraag gaat specifiek in op de invloed die het sociaal ondernemerschap heeft op het handelen van de zorgboer. Hiervoor is er een analyse naar het handelen van de sociaal ondernemende zorgboer gedaan (zie hoofdstuk 4 en 5). 1.4 Theorie Er bestaat nog weinig eenduidige kennis over de toepassing van sociaal ondernemerschap bij Nederlandse bedrijven aangaande de motieven en de uitvoering in de praktijk (zie ook 2.1.2). Onder andere bij zorgboerderijen zien we dat er activiteiten worden ontplooid die voorheen tot het publieke domein en deels tot de kerkelijke instellingen werden gerekend (WRR, 2012, p.29), zoals er zijn de dagbesteding en opvang van zorgbehoevenden. Juist door dit opereren op het snijvlak tussen publieke en private taken, is meer onderzoek over de sociale identiteit, de mate van maatschappelijke winstcreatie, een legitiem onderwerp. Door een theoretische ontleding van het concept sociaal ondernemerschap en zorgboerderijen, gecombineerd met de empirische toepassing hiervan op zorgboerderijen, ontstaat een helder beeld over de zorgboer. Deze helderheid komt omdat ik ze op hun principes en motivatiegronden heb beoordeeld om over de mate van sociaal ondernemerschap te kunnen spreken. 1.4.1 Doelstelling In mijn scriptie wilde ik het bestaan en de toepassing van sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen aantonen en beschrijven hoe het sociaal ondernemerschap doorwerkt bij de zorgboer(en). ‘‘Organisaties profileren zich namelijk in toenemende mate met sociaal ondernemen en krijgen of eigenen zich steeds meer taken toe die klassiek bij het takenpakket van overheidsdiensten horen’’ (Beer, P. de, 2011, p.146 ). Een praktijkvoorbeeld van deze trend om sociaal te gaan ondernemen is de zorgboerderij. Verder groeien private en publieke sector steeds meer naar elkaar toe (Leadbeater, 1997, p.11) waar sociaal ondernemers op inspringen. Sociaal ondernemen gaat hierbij ‘’van het deels vervullen van de klassieke verzorgingsstaatfuncties tot het bijdragen in oplossingen voor de tegengestelde sociale verhoudingen in onderontwikkelde en opkomende economieën’’ (Zahra et al., 2009, p.12). Kijken in welke mate zorgboeren sociaal ondernemers zijn, gebaseerd op twee
12
theoretische modellen en de vier criteria van Austin et al. (2006, p.2), staat in deze scriptie centraal. In algemene zin is er redelijk wat onderzoek gedaan naar het sociaal ondernemerschap (Van Steden 2007; p.3). Dit eerder onderzoek gaat vaak over theoretische dogma’s over wat een sociaal ondernemer wel of juist niet zou moeten zijn en niet de empirische toepassing ervan. Het is daarentegen juist de praktijktoepassing van het sociaal ondernemerschap die samengaat met kennisverwerving over het sociaal ondernemerschap dat ’innovatie biedt binnen de overheid zelf’ (Leadbeater, 1997, p.9). Deze innovatie zorgt ervoor dat er een groeiende interesse komt voor een sociale setting waar bedrijven invulling aan moeten geven. De sociale setting raakt de nieuwe generatie sociale ondernemers directer dan voorheen omdat de publieke en private sectoren naar elkaar toe zijn aan het groeien (Leadbeater, 1997, p.10). Hoe ze hiermee omgaan en hoe ze zich naast winstgericht (ondernemen) ook bezig houden met sociale- en maatschappelijke waarde creatie als lid van de ‘civil society’ verdient dan ook een nader onderzoek (Leadbeater, 1997, p.11).
Figuur 2: (Leadbeater, 1997, p.10) ‘’er is inmiddels een zichtbaar snijvlak tussen sectoren’’.
Concluderend stel ik vast dat theoretici en overheid de term ‘sociaal ondernemen’ niet helder afbakenen. Dat geldt zowel voor het begrip ‘ondernemen’ alsook ‘sociaal’ in verband met dit ondernemen (Zahra en Dess, 2001). De speelruimte waarbinnen bedrijven kunnen opereren als ‘sociale onderneming’ is erg groot. Dit varieert van puur sociaal naar bijna puur economisch gewin. Binnen die uitersten proberen deze ondernemingen een combinatie van beide te bereiken. Binnen mijn onderzoek waren de vragen die ik heb gesteld erop gericht om te zoeken naar het dubbele winstprincipe (zie ook: 1.2). Ze gaan in op de mate waarin sociaal ondernemerschap te vinden is bij zorgboerderijen en hoe dit wordt vormgegeven. 1.5 Leeswijzer Uit dit inleidend hoofdstuk blijkt dat sociaal ondernemerschap niet alleen steeds meer voorkomt, maar dat het ook een noodzaak is die ontstaat door de terugtredende overheid. In het geval van zorgboerderijen is het sociaal ondernemende karakter bij de zorgboeren nog nauwelijks onderzocht, ondanks dat het een almaar groeiend onderdeel is binnen de grotere sector van reguliere zorgverlening met ongeveer 1000 individuele zorgboerderijen (zie 3.1.1).
13
Daarom begint het onderzoek in hoofdstuk twee met een bespreking van de twee theoretische modellen voor sociaal ondernemerschap, aan de hand waarvan de zorgboerderijen kunnen worden geanalyseerd. In dat analysekader wordt de nadruk gelegd op bepaalde aspecten van (sociaal) publiek ondernemerschap om het onderzoek helder te houden. Vervolgens worden in hoofdstuk drie de gebruikte methoden en technieken benoemd en toegelicht. In hoofdstuk vier wordt ‘de zorgboerderij’ geïntroduceerd en verbonden aan het dubbele winstprincpe. In hoofdstuk vijf zullen empirie; de data uit interviews gehouden bij een 15-tal boerderijen met een geografische spreiding over heel Nederland, aangevuld met data uit het literatuuronderzoek uitgediept worden. Deze zullen leiden tot een discussie in hoofdstuk zes. Afsluitend volgen in hoofdstuk zeven de conclusies en aanbevelingen.
14
Hoofdstuk 2
Wat is sociaal ondernemerschap?
In dit theoretische hoofdstuk wordt ingegaan op de vraag wat een ondernemer tot een sociaal ondernemer maakt. Allereerst wordt inzichtelijk gemaakt wat sociaal ondernemerschap precies inhoudt, hoe het ingevuld wordt en waarin het anders is dan MVO. Verder worden de vier criteria (van Austin et al., 2006, p.2) aangehaald, aan de hand waarvan een uitspraak gedaan kan worden over het sociale of commerciële, karakter van een onderneming. Hierin worden de verschillen uitgelegd die met name betrekking hebben op het maken van verschillende keuzes bij gelijke situaties tussen de commercieel- en sociaal ondernemer. Voor het maken van beslissingen hebben commercieel- en sociaal ondernemers te maken met ongeveer dezelfde dilemma’s en afwegingen. De keuzes die ze daadwerkelijk maken en waarop ze die baseren, vormt echter de essentie van het verschil. Aanvullend worden de twee modellen benoemd aan de hand waarvan het onderzoek zal geschieden. De Typology of Social Entrepreneurship (Zahra et al., 2009) en het Business model generation van (Osterwalder en Pigneur, 2009). Beide modellen werken stapsgewijs langs een aantal criteria (respectievelijk de zeven (ethische) variabelen en de bedrijfsvoering van een onderneming in negen blokken) om de sociaal ondernemer te duiden. 2.1 Sociaal Ondernemerschap Sociaal ondernemerschap is een concept dat door veel onderzoekers en beleidsmakers is opgepakt als een wonderterm voor nieuw ondernemerschap. Deze vorm van nieuw ondernemen zou ‘’primair de samenleving willen laten profiteren van de opbrengsten van de onderneming, in plaats van individuele winst als primair onderwerp van de bedrijfsvoering te hebben’’ (Austin et al., 2006, p. 2). Hoewel dit harde onderscheid overtrokken is, gaat het hier wel om een nieuw soort ondernemerschap. De komst van dit ondernemerschap brengt enkele beloftes met zich mee: ‘’It appears to promise an altruistic form of capitalism that does not evaluate all human activities in business terms. It enables a bridges to be built between enterprise and benevolence’’ (Roberts and Woods, 2005, p.47). Het sociaal ondernemerschap kan op veel verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Zo zijn er verschillende opvattingen over de mate waarin de sociaal ondernemer zich ‘sociaal’ moet opstellen, of juist de ‘ondernemer’ in zich moet laten spreken. Theoretisch houvast is dat het gaat om ondernemers die werken vanuit de ambitie om maatschappelijke verandering teweeg te brengen. Op krachtige en innovatieve wijze pakken zij problemen aan in de samenleving. Jed Emerson (2003) heeft het hierbij over een ‘blended value concept’. Een concept dat toont hoe de waarde die bedrijven creëren uit de som van financiële, ecologische en sociale eenheden bestaat. Resultaten mogen dus niet louter financiële winst betreffen, maar moeten ook een zekere sociale winst opleveren. Exact dit gedeelte van de ‘blended value’ maakt dat een bedrijf meer is dan een commercieel ondernemer. Financiële winst zou niet het primaire doel mogen zijn voor de sociaal ondernemer volgens deze theorie, ofschoon winst nodig is om maatschappelijke vooruitgang te kunnen boeken. De sociale meerwaarde is de belangrijkste maatstaf van succesvol sociaal ondernemen. ‘’Het duiden van gevaren en moeilijkheden ten gevolge van het combineren van economisch denken met de wens om aan sociale waardecreatie te doen’’(PSW, 2007: Franssen, B. en Scholten, P. ,2007, p.2). Het zogenaamde ‘dubbele winstprincipe’ (Franssen, B.& Scholten, P. , 2007, p.2).
15
heeft een centrale plek in de conclusies gekregen. De paradox hierbij is dat ook commercieel ondernemerschap de samenleving ten goede komt omdat het nieuwe en waardevolle producten, diensten en banen op kan leveren. Ook kan het commercieel ondernemerschap, sociale verandering teweeg brengen. In de uitvoering van het onderzoek lag de focus op het element ‘mensbeelden’ van de sociaal ondernemer (naar Hayek: 1945, Kirzner: 1973 en Schumpeter: 1943 ) en de ‘waardecreërende identiteit’ van diezelfde sociaal ondernemer (naar Osterwalder&Pigneur: 2009). Samengebracht leidt dit tot de algemene focus op de motivatiegronden van de zorgboer(in). Deze focus is uitgewerkt aan de hand van twee modellen: de ‘typology of social entrepreneurs’ (Zahra et al., 2009) en het ‘Business Model Generation’ (Osterwalder&Pigneur, 2009). Het gaat over de mensbeelden van de sociaal ondernemer en de daarbij behorende waardecreërende identiteit van de sociaal ondernemer. Vervolgens wordt dit afgezet tegen de commercieel ondernemer, die een andere invulling geeft aan zijn waardecreatie binnen de bedrijfsvoering. 2.1.1 Sociaal ondernemen avant la lettre; Ver voor de opkomst van het sociaal ondernemerschap onder die naam en met ongeveer deze ‘assets’ in de bedrijfsvoering werd het ondernemerschap al uiteen gezet in mogelijke typologieën die in Zahra et al. (2009) werd omkaderd als drie verschijningsvormen die verderop in het hoofdstuk uitgebreid worden behandeld: -
the Social Bricoleur the Social Constructionist the Social Engineer
(Zahra et al., 2009, p. 2).
Afhankelijk van onder andere de schaal waarop een ondernemer opereert (lokaal, nationaal of internationaal) is hij een bouwer dan wel ingenieur voor nieuwe vormen van werken. Al in het verleden hadden (grote) ondernemingen een sociale plicht die ze deels ook zichzelf oplegden. Zo kan Philips in Eindhoven gezien worden als een sociaal ondernemer die niet alleen keek naar puur winstbejag, maar ook de omgeving waarbinnen ze functioneerden. Ze financierden mee aan projecten en initiatieven binnen hun thuisstad Eindhoven. Specifiek voor medewerkers en voor de lokale samenleving (naar: Franssen, B. & Scholten, P., 2007, p.9) Ander voorbeeld van sociaal ondernemerschap ‘avant la lettre’ zijn de vroegere Staatsmijnen waar Zuid-oost-Limburg, ‘de Mijnstreek’, profiteerde van de voorzieningen die het mijnbedrijf hen bood. Van kerken, scholen en huizen bouwen tot financiering van lokale cultuur zoals fanfares, harmonieën en verenigingen. Staatsbedrijven als deze balanceerden aan de andere kant van het eerder benoemde snijvlak tussen publiek en privaat. Ze gaven iets terug aan de samenleving naast het winstgericht werken. Omdat het hoorde? Het moest? Of omdat ze het wilden? Vragen naar motivatiegronden die voor het sociaal ondernemerschap op zorgboerderijen zullen worden beantwoord.
16
2.1.2 Historie van het concept Sociaal ondernemerschap is als manier van zakendoen in opkomst sinds midden jaren ’90 wanneer de stroming wordt geïntroduceerd als ‘new social entrepreneurs’ (Emerson & Twerksy (1996) in Tan et al. ,2005, p.353). Vanuit deze theoretisch minder gedocumenteerde manier van zakendoen voor of met een sociale taakstelling ontstond er een vraag naar inbedding van het sociaal ondernemerschap in theoretische termen. Bij de doelstelling benoemde ik al hoe het sociaal ondernemerschap een samenvoeging is van twee termen waar nog geen academische eenduidigheid over bestaat; namelijk wat is ‘sociaal’ en wat is ‘ondernemerschap’. Met name de term ‘sociaal’ is aan verandering en interpretatieverschillen onderhevig. Een behapbare en nog steeds actuele invulling van het ‘sociale’ aspect komt uit een publicatie uit 1995 van Putnam die verder is aangescherpt door Professor in de Bestuurskunde en Politieke wetenschappen; Aniruth Krishna (2002): ‘’One reason for thus clarifying the ‘social’ in ‘social entrepreneurship’ is to understand how ‘social capital,’ understood as ‘features of social organization such as networks, norms and social trust that facilitate coordination and cooperation for mutual benefit contributes to economic development.’’ (Krishna, 2002, p. 54). Het gaat om het vertalen van sociaal kapitaal naar voordelen voor de samenleving. Alvord, Brown en Letts (2002) hebben uiteindelijk drie benaderingswijzen uit de verschillende opvattingen gedestilleerd, wat het modern sociaal ondernemerschap kan zijn (in Tan et al., 2005, p.354): -
Sociaal ondernemerschap kan het combineren van commerciële ondernemingen met sociale impact zijn (Emerson & Twersky, 1996) Sociaal ondernemerschap kan een innovatieve vorm van ondernemen zijn die sociale impact wil bewerkstelligen (Dees, 1998) Sociaal ondernemerschap als katalysator voor sociale transformatie (Boschee, 1995).
Mogelijk bestaan, ook in de dagelijkse praktijk van sociale ondernemingen, meerdere van deze invullingen wel naast elkaar. Er bestaat echter niet één historisch veranderde algemene opvatting van wat sociaal ondernemerschap is. De drie hierboven gestelde opvattingen komen allen uit de begintijd van het theoretisch gegronde sociaal ondernemerschap. Zelf heb ik, zoals eerder benoemd, geanalyseerd vanuit een vierde opvatting die ik al eerder poneerde onder de probleemstelling: ‘De sociale ondernemer als brenger van innovatieve oplossingen voor complexe en langdurige sociale issues door markgerichte technieken’ (Spear (2006), Dorado (2006), Mair & Noboa (2003) in Zahra, 2009, p.12). In historisch perspectief van publicaties zie ik dit als de meest waarschijnlijke vorm van het modern sociaal ondernemerschap in Nederland. 2.2 Sociaal Ondernemers Sociaal ondernemers maken deel uit van een kerngroep van nieuwe ondernemers in Nederland die zich tot doel stellen naast economische ook sociale doelen te bereiken. Aanvullend geldt het ook als ‘’een innovatief, sociale waarden creërende activiteit die binnen of tussen bedrijfsleven, non-profits en overheid kan ontstaan’’ (Harris et al., 2009, p.10). Meestal gaat het sociaal
17
ondernemerschap waar in academische literatuur over wordt gesproken echter over ondernemerschap binnen of tussen de non-profit en for-profit bedrijven (Austin et al., 2006, p. 2 ). Sociale ondernemingen laten zich beter in brede zin begrijpen, het omvat ondernemingen met een puur sociale kerntaak en een veelvoud aan hybride organisatie die zowel non-profit als forprofit elementen in hun bedrijfsvoering betrekken (Dees, 1998). Het concept sociaal ondernemerschap wordt door theoretici als Emerson&Twersky (1996), Dees (1998) en Bosschee (1995) gezien als een verzamelterm voor een veelheid aan activiteiten zoals individuen die ondernemend zijn voor een ideële verandering die ze teweeg willen brengen. Een andere activiteit is het zoeken naar samenwerkingsverbanden tussen ondernemingen die for-profit elementen naar de non-profit sector willen brengen om een duurzaamheid en zelfredzaamheid te promoten. ‘’De laatste tien jaar is sociaal ondernemerschap een nieuw toverwoord en tegelijkertijd een populair dogma binnen (inter)nationale organisaties en de beleidswereld geworden. Het is een nieuw fenomeen dat de manier hoe wij denken over sociale waardecreatie herbepaald’’ (Mair et al. 2006; p.1) In de internationale literatuur wordt de term sociaal ondernemer onder andere gekoppeld aan de volgende woorden: probleemoplosser, risiconemer, sociale impact, vindingrijkheid, kansen, innovatie, sociale waarde, ontwikkeling, integratie en dubbele doelstelling (De Vocht (2007) in Bruins & Regter, 2008, p.16). Vanwege deze diversiteit aan beschrijvingen over wat een sociaal ondernemer kan zijn, sluit ik de opsomming af met de observatie dat veel van deze kenmerken overeenkomen met kenmerken van 'gewone' ondernemers. Het grootste verschil ligt volgens De Vocht (2007) in het creëren van sociale waarde. Zelf heb ik me in dit onderzoek vooral gefocust op sociale meerwaarde creatie; het dubbele winst-principe (van Franssen & Scholten, 2007, p.2 & p.44). Zo zie ik de sociale ondernemer als ‘’brenger van innovatieve oplossingen voor complexe en langdurige sociale issues door gebruik van marktgerichte technieken’’ (Spear (2006), Dorado (2006), Mair & Noboa (2003) in Zahra, 2009, p.12) 2.2.1 Maatschappelijk (Verantwoord) Ondernemen Een mogelijke definitie van maatschappelijk ondernemen binnen de grotere koepel van het publiek ondernemerschap is die van De Boer (TU Delft, 2009: p. 9): ‘’Maatschappelijk ondernemen is het mobiliseren van de kracht van ondernemingslust voor de publieke zaak. Tegen die achtergrond is de maatschappelijke onderneming te omschrijven als een particuliere organisatie die probeert met collectieve en private middelen publieke doelen te realiseren en daarbij principes uit het bedrijfsleven gebruikt, zoals innovatie, marktgericht werken en het dragen van bedrijfsrisico”. Waarin dit MVO toch verschilt van Sociaal ondernemerschap volgt later. Een maatschappelijke onderneming kan hierbij zowel winst maken of meer ideëel opgezet zijn zonder winstoogmerk. Deze definitie geeft volgens een studie van de TU Delft een goed beeld van de positie en organisatie van maatschappelijke ondernemingen.
18
Het rapport ‘publiek ondernemerschap’ van de Algemene Rekenkamer ondersteunt dit. Publiek ondernemerschap is volgens de Algemene Rekenkamer (2005, p.16): ‘creatief gebruik maken van de handelingsruimte die een organisatie is gegeven’. Deze handelingsruimte moet ten goede komen aan de kwaliteit van de taakuitvoering en/of aan innovatie. Artikel 1, onderdeel F, van de Mededingingswet bepaalt dat van een onderneming kan worden gesproken ‘’als sprake is van ‘een entiteit, die ongeacht haar rechtsvorm, een economische activiteit verricht, dit in tegenstelling tot activiteiten van zuiver sociale aard of tot activiteiten waarbij slechts sprake is van uitoefening van overheidsgezag’‘ (Algemene Rekenkamer, 2005, p.18). De aanwezigheid van een winstoogmerk is dus niet noodzakelijk, al kan dit wel bestaan binnen het begrip publiek ondernemerschap. De maatschappelijke doelen staan voorop, deze zijn het belangrijkst. Idealiter gebruikt de maatschappelijke onderneming commerciële waarden en activiteiten ter versterking van de maatschappelijke doelen. Marktgericht werken binnen maatschappelijke ondernemingen moet dus niet worden verward met volledig marktconform werken (gericht op winstmaximalisatie). Een sociale ondernemer is dan ook (referend aan de dubbele winst) per definitie een maatschappelijk ondernemer wanneer hij publieke doelen wil realiseren. In essentie gaat het maatschappelijk verantwoorde ondernemers om het toepassen van commerciële technieken voor bereiken van maatschappelijke doelstellingen. Bij de sociaal ondernemer wordt maatschappelijke waardecreatie meegenomen in het algehele commerciële bedrijfsplan. Het gaat hierdoor verder dan het MVO hoeft te gaan, het zit verweven in de hele bedrijfsstructuur terwijl MVO gaat over enkele bewuste keuzes binnen de bedrijfsvoering. Het kan bij MVO louter gaan om basale dingen als minder papierverbruik of leasefietsen in plaats van auto’s. 2.3 Vormen van ondernemerschap Er is veel literatuur beschikbaar over ondernemerschap. Daarbij wordt door diverse auteurs een onderscheid gemaakt tussen sociaal- en commercieel ondernemerschap (zoals Austin, Stevenson en Wei-Skillern, 2006). Commercieel ondernemerschap kan ook een sociale dimensie kennen zoals eerder uiteen is gezet. Klein, Mahoney, McGahan en Pitelis benadrukken: “We use the term ‘public’ to distinguish between social, political, and cultural objectives from narrowly defined economic objectives (profitmaximization, economic rent creation and capture, sustained competitive advantage, and so on)” (Klein et al., 2009: p. 3). Hiermee benadrukken de aangehaalde auteurs dat economische doelstellingen dicht tegen de sociale, politieke of culturele doelstellingen van een sociaal ondernemer aan kunnen liggen. Door het publieksociale karakter van de motieven van de sociaal ondernemer is een onderscheid echter duidelijk te maken. De sociaal ondernemer zal proberen niet bepaalde bevoorrechte groepen of vermogende groepen te helpen, maar eenieder die baat kan hebben bij hun handelen. Met deze term ‘publiek ondernemerschap’ wordt er een scheidslijn getrokken tussen commercieel en sociaal ondernemerschap. Austin, Stevenson en Wei-Skillern (2006, p.2) beschrijven vier criteria aan de hand waarvan een uitspraak kan worden gedaan over het sociale of commerciële karakter van een onderneming (zie ook 1.3.1):
19
1. Het eerste criterium is ‘marktfalen’, waarbij de centrale gedachte is dat falen van commercieel ondernemerschap leidt tot kansen voor sociaal ondernemerschap en vica versa. Idee hierachter is dat enerzijds sociaal ondernemers in behoeften voorzien die commercieel ondernemers laten liggen omdat er niet genoeg geld in is te verdienen (Weisbrod 1975). Ander voorbeeld van het laten liggen van taken door de commercieel ondernemer zijn het niet kunnen dragen van de kosten door de gebruikers, die vervolgens worden losgelaten door de commercieel ondernemer (Austin et al.,2006, p.3). Concreet zou dus gezocht moeten worden naar situaties waar nauwelijks renderende projecten wel plaats vinden, of gebruikers op nietkostendekkende basis kunnen gebruik maken van de diensten van de sociaal ondernemer. 2. Bij het tweede criterium van Austin, Stevenson en Wei-Skillern, de mobilisatie van bronnen, is de aanname dat “Human and financial resource mobilization will be a prevailing difference and will lead to fundamentally different approaches in managing financial and human resources” (Austin et al., 2006: p. 2). Hiermee duidt de auteur op het feit dat de vaak kleinere budgetten, nopen tot een andere benadering van waardering en waardecreatie. Alleen al vanwege de kleinere winsten (en vaak omzet) die bij sociale ondernemingen worden behaald ten opzichte van commerciële bedrijven, zal personeel geworven worden dat belang hecht aan de sociale nevendoelstelling. Dit doen ze vaak ten koste een deel van het marktconforme salaris. Personeel binnen een commerciële instelling kan ook begaan zijn met de doelgroep, maar hoeft niet omwille van de bedrijfsvisie op een marktconform salaris in te leveren. 3. Een derde criterium is de ‘performance measurement’. Het gaat over hoe de resultaten van iemands sociale bedrijfsvoering doorwerken in de onderneming zelf. Voor de sociaal ondernemer is dit des te lastiger omdat sociale winst, dat idealiter de helft inneemt van de te behalen ‘dubbele winst’ (Franssen, B.& Scholten, P. , 2007, p.2), moeilijk meetbaar is. De commercieel ondernemer kan zich meten aan meer kwantitatieve graadmeters als marktaandeel, klanttevredenheid, kwaliteit van het product of dienst (Austin et al., 2006, p.3). Aanvullend zijn de netwerken aan financiële maar vooral non-financiële partners van de sociaal ondernemer groter dan voor de gemiddelde commercieel ondernemer (Kanter & Summers, 1987, p.7). Deze non-financiële partners scheppen een aanvullende afhankelijkheidsband. 4. Het vierde criterium is ‘missie’. Volgens de auteurs is het fundamentele doel bij de sociaal ondernemer om sociale waarde te creëren voor een publiek beleefde wens (bijvoorbeeld goede zorgverlening). De commercieel ondernemer zal primair winstgevende diensten willen opzetten die tot private winst leiden. Weliswaar scherp gesteld, zit hem het verschil in de eventuele sociale winst die wordt behaald als ‘doel’ (sociaal ondernemer) of extra bijverdienste (commercieel ondernemer). Mensen en financiën worden bij de sociaal ondernemer veel meer gericht ingezet op het laten zijn van de klant wie ze zijn. Hun aanname bij dit criteria is dat: “Differences in mission will be a fundamental distinguishing feature between social and commercial entrepreneurship that will manifest itself in multiple areas of enterprise management and personnel motivation. Commercial and social dimensions within the enterprise may be a source of tension” (Austin et al., 2006, p. 2). Op dit laatste criteria, het belang van een missie en de daaruit voortvloeiende motivatiegronden, ligt de focus in de scriptie. Want sociale waarde wordt gecreëerd door innoveren en risico’s durven nemen, terwijl ook de commercieel ondernemer diensten en producten kan leveren die
20
de samenleving ten goede komen. Ook de commercieel ondernemer zal moeten innoveren. De motieven hiervoor zijn daarentegen anders, net als de principes. 2.3.1 Rollen Naast de motivatiegronden die motieven voor de commercieel- en sociaal ondernemer duiden, is ook de plaats die een ondernemer inneemt tussen de twee uitersten (commercieel/sociaal) een relevant vraagstuk. Deze rol binnen het spectrum aan ondernemersschap wordt uitgelegd aan de hand van een schaalverdeling van Kim Alter (2004). Dat een sociaal ondernemer naar dubbele winst streeft, is al benoemd. De mate waarin het sociaal ondernemerschap, het streven naar dubbele winst, centraal wordt gezet in de bedrijfsvoering kan over tijd verschillen. De rol die een ondernemer met zijn bedrijf aanneemt ligt ergens tussen beide uiteindes van de winstoriëntatie. Een pure missieoriëntatie gaat om het gebruik maken van het sociaal/maatschappelijk kapitaal; in dit uiterste is winst totaal niet relevant. Hieruit volgt dat het geen geschikte beschrijving voor een ‘normaal’ bedrijf is dat niet puur bestaat dankzij subsidies. Aan de andere uithoek staat het traditionele winstgericht werken; meer neigend naar het klassieke ondernemen. Deze tabel dient hiermee puur ter verduidelijking van de diversiteit aan rollen die binnen de invulling van de motieven van een ondernemer komen kijken.
Figuur 3: uit Franssen, B. & Scholten, P. (2007), handboek voor sociaal ondernemen in Nederland, p. 2
2.4 Typologie voor Sociaal Ondernemerschap Binnen het zeer brede scala aan betekenissen voor het sociaal ondernemerschap heb ik moeten focussen. Daarom is er gekozen voor de ‘typology of social entrepreneurship’ van Zahra et al. (2009). Het model dat drie theoretische invullingen van sociaal ondernemerschap naast elkaar legt en helpt om verder te preciseren ‘hoe’ sociaal de zorgboerende ondernemers zijn. Hierin behandelen ze stapsgewijs zeven (ethische) dilemma’s voor de sociaal ondernemer die marktgericht denken moet combineren met het willen creëren van sociale meerwaarde (zie 5.1 en 6.3). ‘’Entrepreneurial activities are often associated with the opportunity to cut ethical corners’’ (Barendsen and Gardner, 2004; Kuratko and Goldsby, 2004, p.2939). ‘’Yet, balancing social wealth with the desire to make profits and maintain economic efficiency is no simple matter. The new and untested organizational models that social entrepreneurs follow often raise concerns about their accountability and contributions.’’ (Zahra et al., 2009, p.12). Deze quote is aangehaald
21
om aan te geven dat ondernemen volgens de normen van wat sociaal ondernemerschap is (zie 2.1), leidt tot belangrijke vragen over hun ‘accountability’ in het handelen. Voor het ondervangen en analyseren van deze ‘accountability-issues’ vormt dit model een goede toevoeging aan mijn theorie. De typologie voor sociaal ondernemerschap kijkt naar de invloed die sociale ondernemingen uitoefenen op hun omgeving. Dit wordt onderverdeeld op basis van drie types sociaal ondernemers. Deze theoretische verdieping van de term ‘sociaal ondernemerschap’ helpt om het eerste deel van de hoofdvraag te beantwoorden: ‘hoe is het sociaal ondernemerschap vormgegeven binnen zorgboerderijen...’(pg.8). Ik zal me in hoofdstuk vijf focussen op de zeven ethische dilemma’s. In minder mate koppel ik dit aan de drie typologieën voor sociaal ondernemers die zijn er bestaan volgens Hayek (1945), Kirzner (1973) en Schumpeter (1943). In hoofdstuk zes wordt specifiek een link gelegd tussen de zeven ethische dilemma’s en de bijbehorende typologieën. Een korte theoretische verkenning van de betekenis en verschillen tussen de drie typologieën van sociaal ondernemers wordt in de hier volgende paragraaf 2.4 behandeld. Alle drie de types (social bricoleur, social constructionist en social engineer) hebben te maken met dezelfde zeven ethische dillemma’s. Vandaar dat de ethische dilemma’s centraal worden gesteld in de analyse en pas in hoofdstuk zes uitspraak wordt gedaan bij welke typologie zorgboeren passen. Figuur 5. ‘’A typology of social entrepreneurship’’ (uit Zahra et. al., 2009, hfdst 3)
Type
Social Bricoleur
Social Constructionists
Social Engineer
Theoretical inspiration
Hayek
Kirzner
Schumpeter
What they do?
Perceive and act upon opportunities to address a local social need they are motivated and have the expertise and resources to address.
Build and operate alternative structures to provide goods and services addressing social needs that governments, agencies, and businesses cannot.
Creation of newer, more effective social systems designed to replace existing ones when they are ill-suited to address significant social needs.
Scale, scope and timing
Small scale, local in scope— often episodic in nature.
Small to large scale, local to international in scope, designed to be institutionalized to address an ongoing social need.
Very large scale that is national to international in scope and which seeks to build lasting structures that will challenge existing order.
Why they are necessary?
Knowledge about social needs and the abilities to address them are widely scattered. Many social needs are non-discernable or
Laws, regulation, political acceptability, inefficiencies and/or lack of will prevent existing governmental and
Some social needs are not amenable to amelioration within existing social structures. Entrenched incumbents can thwart actions
22
easily misunderstood from afar, requiring local agents to detect and address them.
business organizations from addressing many important social needs effectively.
to address social needs that undermine their own interests and source of power.
Collectively, their actions help maintain social harmony in the face of social problems
They mend the social fabric where it is torn, address acute social needs within existing broader social structures, and help maintain social harmony.
They seek to rip apart existing social structures and replace them with new ones. They represent an important force for social change in the face of entrenched incumbents.
Effect on Atomistic actions by local Social social entrepreneurs move Equilibrium us closer to a theoretical “social equilibrium.”
Addressing gaps in the provision of socially significant goods and service creates new “social equilibriums.”
Fractures existing social equilibrium and seeks to replace it with a more socially efficient one
Source of Discretion
Being on the spot with the skills to address local problems not on others' ”radars.” Local scope means they have limited resource requirements and are fairly autonomous. Small scale and local scope allows for quick response times.
They address needs left un- addressed and have limited/no competition. They may even be welcomed and be seen as a “release valve” preventing negative publicity/social problems that may adversely affect existing governmental and business organizations.
Popular support to the extent that existing social structures and incumbents are incapable of addressing mportant social needs.
Limits to Discretion
Not much aside from local laws and regulations. However, the limited resources and expertise they possess limit their ability to address other needs or expand geographically.
Need to acquire financial and human resources necessary to fulfill mission and institutionalize as a going concern. Funder demands oversight. Professional volunteers and employees are needed to operate organization.
Seen as fundamentally illegitimate by established parties that see them as a threat, which brings scrutiny and attempts to undermine the ability of the social engineers to bring about change. The perceived illegitimacy will inhibit the ability to raise financial and human resources from traditional sources. As a consequence, they may become captive of the parties that supply it with needed resources.
Social Significance
23
24
2.4.1 Social Bricoleurs Hayek (1945) benoemd in zijn werk het belang van de lokale context met betrekking tot het handelen van de ondernemer. Hij gaat specifiek in op de context, plaats- en tijdsafhankelijke variabelen die maken dat systemen zoals de vrije markt niet te doorgronden zijn op overkoepelend niveau. Veel van de kennis die ondernemers bezitten bestaat namelijk niet buiten zijn of haar context. Kansen voor (sociaal) ondernemerschap moeten dan ook gehaald worden op dit lokale niveau.Voor zorgboerderijen kan dit gaan om een partner of familielid werkzaam in de reguliere zorg of juist gebruiker van de reguliere zorg. Keerzijde van dit alles is dat oplossingen van de ‘social bricoleurs’ vaak een beperktere impact en werkingskracht hebben. De term ‘bricoleur’ komt van (Weick, 1993, p.353) perceptie van het concept “bricolage” is: ’’the use of whatever resources and repertoires one has to perform whatever tasks one faces’’ (Weick, 1993, p.352). Het gaat over het gebruik van bestaande bronnen om problemen op te lossen en nieuwe kansen te grijpen. In het beeld van de sociaal ondernemer als innoverende kracht binnen een veld van for-profit handelende ondernemers zou dit dan kunnen gelden als een ‘lightvariant’ van het sociaal ondernemerschap. Het gaat hier naar mijn mening, gebaseerd op de beschrijving door Zahra (2009, hfdst 3.1) meer om een bewustwording en moreel besef, dan een echt risicodragende innoverende kracht vanuit de ondernemer. 2.4.2 Social Constructionists Kirzner (1973) gaat uit van een ander concept waar waardecreatie ontstaan vanuit een alertheid op kansen. De sociaal ondernemende boer zou deze kansen aangrijpen om met innovatieve oplossingen en gedurfde plannen systematische veranderingen te bewerkstelligen. Voor zorgboeren kan dit al zitten in het simpelweg omgooien van het hele verdienmodel en bedrijfsinrichting vanuit een goed doordacht plan of waargenomen kans. Ze komen met nieuwe initiatieven die sociale behoeften bevredigen die onvoldoende of niet worden ingevuld door bestaande instellingen en bedrijven, dan wel overheden. ‘The need for these organizations arises because for-profit businesses often do not have the incentive or the basis to address social problems’ (Thompson et al., (2000) in Zahra et al. (2009), p.525). Hier gaat het sociaal ondernemerschap al een stuk verder. Het gaat niet zozeer om het efficiënter dan overheden of gewone (zorg)instellingen zien en grijpen van kansen, maar het komen met echte noviteiten binnen de bedrijfsvoering. 2.4.3 Social Engineers Schumpeter (1943) benoemd met zijn ‘social engineers’ de meest ingrijpende vorm van sociaal ondernemerschap. Social engineering gaat over het introduceren van grote veranderingen bij systemen en structuren waarbinnen de sociaal ondernemer systematische gebreken ziet. Problemen die totaal niet worden opgepakt door de aloude overheidsdiensten of klassieke zorgbedrijven. Omdat ze dit probleem negeren ofwel missen. Schumpeter noemt ze ‘prime movers’, omdat ze kartrekkers zijn voor innovatie, vaak op een marktgerichte manier werken aan onderwerpen die overheidsdiensten eerder niet oppakten (Zahra, 2009, p.526). Ambities van dit type sociaal ondernemers zijn groot, veranderingen die ze teweeg willen brengen zo niet nog groter. Legitimiteit is voor dit soort ondernemers dan ook erg belangrijk. Politiek kapitaal om veranderingen mogelijk breder op te pakken is een van hun centrale doelen.
25
Zahra et al. (2009) stelt in dit kader dat: ‘Social Engineers can have a profound influence on society… The revolutionary and ideological nature of the reforms they introduce are usually a threat to the interests of established institutions’(Zahra, 2009, p.526). Men is bij deze vorm van sociaal ondernemen niet alleen maatschappijbewust aan het ondernemen, maar heeft een invloed op andere bedrijven binnen de sector. In theorie moet een bedrijf ofwel mondiaal, nationaal of regionaal al een centrumfunctie hebben, om zulk een grote invloed te hebben. Een bedrijf dat aan ‘social engineering’ doet moet in mijn analyse er minimaal voor hebben gezorgd dat vakgenoten mee zijn gaan doen in het sociaal ondernemend boeren en hiermee dus zelf een ‘prime mover’ zijn. 2.5 Business Model Generation De empirie van mijn onderzoek wordt geanalyseerd en geoperationaliseerd aan de hand van twee modellen waaronder het business model van Osterwalder & Pigneur (2009). Hun model deelt de bedrijfsvoering van bedrijven op in negen blokken waarop de bedrijven belangrijke beslissingen moeten maken die ingrijpende gevolgen hebben voor de manier van zakendoen. Ik heb deze negen vaste blokken inhoudelijk aangepast voor toepassing op zorgboerderijen zoals te zien in figuur 4. Het helpt om het tweede deel van de hoofdvraag te beantwoorden: ‘…welke consequenties heeft dit voor het nieuw ondernemerschap’ 2.5.1 Het business model in historisch perspectief Bedrijfsvoering in zijn letterlijke betekenis staat voor ‘’the activity of providing goods and services involving financial, commercial and industrial aspects’’ (wordNet2.0) Afhankelijk van de context krijgt een business model hierbij steeds een andere invulling. Verschillende auteurs hebben bovendien, gebaseerd op algemeen geaccepteerde betekenissen voor bedrijfsvoering, verschillende definities gegeven voor een bedrijfsvoeringmodel (Business Model). Daar waar de een zegt dat dit gaat over een manier waarop een bedrijf zaken doet (Galper, 2001) hebben anderen het over ‘’hoe een versimpeling van complexe processen kan worden bewerkstelligt’’ (Gordijn, 2002; Osterwalder, 2004). De keuze voor dit model volgt op de insteek van Osterwalder & Pigneur (2009) om een business model op te vatten als: ‘’the conceptualization of the way a company does business in order to reduce complexity to an understandable level’’(Osterwalder. A., Pigneur, Y.; 2005, p.6). Het bekijkt de hele bedrijfsvoering van een onderneming dus op een conceptueel behapbaar niveau van negen blokken. Ten tweede valt binnen de theoretische verkenning van het concept ‘Business model’ een fasering naar tijd en inslag te maken. Ofschoon men het pas de laatste vijftien jaar veelvuldig over business models heeft (Osterwalder, 2005) zien we dat er een proces gaande is waar business modellen pas de laatste jaren als totaaldefinitie voor ‘dé onderneming’ wordt genomen.Timmers (1998) spreekt nog meer over louter een onderverdeling in categorieën van bedrijven, wat vervolgens verder wordt geconcretiseerd naar elementen die men terug ziet binnen het ‘business model’ van elk bedrijf (Linder & Cantrell, 2000). Wanneer dit verder wordt uitgediept en meer gedetailleerd ook wordt beschreven, ontstaat een meer getheoretiseerd beeld dat ook breed toepasbaar is. Dit kan vervolgens als raamwerk op een bedrijfsvoering worden gelegd (o.a. Hamel, 2000; Afuah&Tucci, 2003; Weill and Vitale 2001). De derde en laatste fase binnen de ontwikkeling van business models naar het door mij gebruikte model van Osterwalder & Pigneur (2009) komt van Gordijn (2002) en Osterwalder (2004). Zij gaan voor het eerst de verschillende benaderingen van ‘business models’ vergelijken
26
en integreren. Meer specifiek komen ze in een gezamenlijk publiceren uit 2005 tot een integratieve vergelijking van de ‘Business Model Ontology’ (BMO) en de E-value ontology. Hier wordt de ontleding van het individuele bedrijf en zijn bedrijfsvoering (BMO), versmolten met het E-value concept dat uitgaat van ketens van bedrijfsnetwerken die op basis van met name digitale techniek aan waardecreatie doen. Zonder hier verder op te blijven hangen, leidt deze integratieve aanpak tot duidelijkere en breder inzetbare concepten die op meer bedrijfsprocessen (zoals het zorgboeren) kunnen worden toegepast. In de uiteindelijke publicatie uit 2009 komen Osterwalder en Pigneur tot een business model in negen stappen, om zo inzichtelijk te krijgen hoe een organisatie: waarde creëert, aanbiedt aan klanten en deze waarde behoudt. BMO: a conceptual tool that contains a set of elements and their relationships. It describes the What, the Who, the How, and the How much in a given company (Kaplan and Norton, 1992; Hagel III and Singer, 2000) E-value ontology: a constellation of enterprises and final customers that jointly create, distribute and consume things of economic value (Gordijn, 2002, p.9) 2.5.2 Het ‘Business Model Generation’ van Osterwalder & Pigneur Vertrekpunt voor het business model van Osterwalder & Pigneur (2009) is een algemene standaard die internationaal veelvuldig wordt toegepast (het blokkensysteem). Doel is om tot een gedeelde perceptie van het business model en de waardecreërende identiteit van een onderneming te komen; ‘the logic of how a company intends to make money. Covering the four main areas of a business: customers, offer, infrastructure and financial viability ’ (Osterwalder & Pigneur, 2009, p.15) Voor zorgboeren is de waardecreërende identiteit niet doorsnee zoals bij andere, commerciële, ondernemers. Waardecreatie gaat hier idealiter over (groten)deels sociale waardecreatie. In de analyse en interviews is er echter met name toegespitst op de economische ‘intend to make money’. In een overzicht ziet de blokkenstructuur voor zorgboerderijen er als volgt uit: Bouwstenen
Toelichting
Klantsegmenten
Vaak één soms meerdere klantsegmenten die door de zorgboerderij worden bediend. Hier vind de ‘productafzet’ (dienstverlening/zorg) plaats. Maatschappelijke waarde kan ook volgen uit het verlichten van zorgtaken bij de reguliere dagopvang of instellingen Hoe weet de zorgboer de bedrijfsvoering zodanig aan te passen aan de doelgroep die ze bedient, dat deze er daadwerkelijk baat bij heeft. De bijdragen en veranderingen die de sociale ondernemer beoogt te realiseren en die voor de doelgroep van toegevoegde waarde zijn. Waardeproposities worden via bepaalde kanalen aangeboden. Voor de zorgboer zal er minder sprake zijn van distributie of verkoopkanalen. Hierin verschillen zorgboerderijen van mogelijke andere vormen van (sociaal) ondernemerschap. Ongeacht de doelgroep of het inhoudelijk werk worden relaties opgebouwd en onderhouden. Hierin verschillen sociale ondernemingen
Waardepropositie
Kanalen
Klantrelaties
27
niet wezenlijk van commerciële ondernemingen. Inkomstenstromen Bij succesvolle zorgverlening ontstaan inkomsten. Inkomstenstromen die voor de duurzame ontwikkeling van elke onderneming van groot belang zijn. Casusspecifiek zal dit terugslaan op de vraag hoe groot de zorgtak binnen het bedrijf is. Key resources De belangrijkste benodigdheden voor het leveren van waardeproposities. Deze benodigdheden kunnen gaan om ‘tijd nemen’ door de zorgboer zelf, door personeel en eventueel vrijwilligers. Het gaat om ‘kiezen voor een meer persoonlijke aanpak met de cliënten’ (‘jargon voor de cliënt’, Wetenschapswinkel WUR, 2003.) Kernactiviteiten Datgene wat de sociale onderneming doet. De activiteiten die worden uitgevoerd om de klanten en doelgroepen te bedienen. Aanvullend zal dit gaan om de interactie tussen een commerciële en zorgtak binnen het bedrijf. Key partners Sommige activiteiten worden zelf uitgevoerd, andere juist uitbesteed of ingekocht. Zo wordt er mogelijk gewerkt met doorverwijzingen vanuit de reguliere zorgsector en/of een plaatsingsbeleid. Kostenstructuur Welke rol spelen vrijwilligers binnen de casus van zorgboerderijen als sociaal ondernemers. Ook met het oog op de professionaliteit van de geleverde diensten. Feit is dat zorgboerderijen een lagere commerciële omzet draaien (bron: federatie landbouwzorg, 2012). Door deze lagere omzet zullen ze ook op een andere manier om moeten gaan met de kosten als personeel en ruimte. Figuur 4: Interpretatie van model Osterwalder & Pigneur (2009) zoals vertaald door Schulz, M. (2011).
Deze stappen zijn bij de analyse van de economische bedrijfsvoering doorlopen om zo naast de sociale component ook de analyse van de meer zakelijk gerichte component (van de sociale onderneming) te kunnen duiden. Met name in mijn interviewvragen is er aangestuurd op deze concepten. 2.6 Conclusie In dit hoofdstuk werd een introductie van het theoretische concept: ‘de sociaal ondernemer’ gegeven. Hiermee poogde ik een antwoord te bieden op de vraag wat een sociaal ondernemer precies is. De sociale ondernemer werkt in essentie vanuit de ambitie om maatschappelijke verandering teweeg te brengen. In de praktijk ligt de focus in het onderscheid tussen de gewone ondernemer en de sociaal ondernemer op het element ‘motivatiegronden’. Met de vier criteria van Austin et al. (2006, p.2) die een ondernemer tot sociaal- of commercieel ondernemer maken, zal ik in de hoofdstukken zes en zeven conclusies kunnen trekken over mijn aanname dat het bij zorgboeren om sociaal ondernemers gaat. In paragraaf 2.2 benoemde ik al dat enkele kenmerken voor sociaal ondernemers zijn: ‘probleemoplosser, risiconemer, sociale impact, vindingrijkheid, kansen zien, innovatie, sociale waarde, ontwikkeling, integratie en dubbele doelstelling’ (De Vocht (2007) in Bruins & Regter, 2008, p.16). In hoeverre dit terug te vinden is volgt met name uit de analyse in hoofdstuk vier en verder.
28
Centraal punt in de definitie van sociaal ondernemerschap zoals ik hem verder in deze scriptie gebruik, is het nastreven van een verbetering van de huidige mogelijkheden voor (zorg)behoevenden gebaseerd op het dubbele winstprincipe. Zorgbehoevenden gaat hier over alle doelgroepen die men op een zorgboerderij kan tegenkomen. Ondernemers met een dubbel winstprincipe stellen zich ten doel naast een zekere winstcreatie, ‘social returns’ van hun werk te genereren (zie: 2.1). Samenvattend stelt de sociaal ondernemer de contextuele factor centraal. Hier liggen de kansen. Ze putten uit hun omgeving om tot hun dubbele winst te komen. Tweede centraal punt van dit hoofdstuk (paragraaf 2.4 en 2.5) was het behandelen van de twee theoretische modellen die worden gebruikt in de data-analyse en operationalisatie van mijn onderzoek: Het ‘Business model generation’ van Osterwalder en Pigneur (2009), dat de waardecreërende identiteit van elke ondernemer in negen blokken onderverdeelt. Verder ging het over de ‘typologie voor sociaal ondernemerschap’ van Zahra et al. (2009). Deze geeft drie gradaties aan van sociaal ondernemerschap, gebaseerd op hoe ingrijpend de sociale doelstelling doorwerkt in de dagelijkse bedrijfsvoering. De analyse hiertoe bestaat uit zeven (ethische) stappen.
29
Hoofdstuk 3
Methoden van onderzoek en operationalisatie
In dit hoofdstuk beschrijf ik de manier waarop dit onderzoek is uitgevoerd en waar het zijn relevantie, zowel wetenschappelijk als maatschappelijk, uit haalt. Ik beschrijf allereerst hoe dit onderzoek is afgebakend, om vervolgens in te gaan op de dataverzamelings-technieken. Hierbij zal ik nogmaals duiden waarom ik naar zorgboerderijen kijk en welke ik heb bekeken. Ik sluit dit hoofdstuk af met een visie op de relevantie van dit onderzoek. 3.1 Casestudy Het onderzoek is kwalitatief. Dit houdt in dat de vraagstelling zich richt op één onderwerp, sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen, dat te maken heeft met de wijze waarop mensen betekenis kunnen geven aan hun sociale omgeving, concreet gemaakt in hun gedrag. Van Thiel (2007, p.97) geeft aan dat een casestudy vaak wordt gekozen omdat ze gaan over actuele onderwerpen die zich in de realiteit van alledag afspelen: ‘Bestuurskundige onderwerpen houden verband met een praktijkgericht karakter voor onderzoek.’ Dit onderzoek is een voorbeeld van een bestuurskundig onderzoek, omdat het een moderne vorm van publiek ondernemerschap bekijkt. Daarbij worden door het gebruik van de casestudy, een onderzoeksmethode gebruikt die het mogelijk maakt om ‘het onderwerp vanuit het perspectief van de onderzochte mensen te leren kennen met het doel om het te beschrijven’ (Boeije, 2008, p.27). De casestudy is een onderzoekstrategie waarbij de onderzoeker een casus intensief bestudeert in haar natuurlijke context (Thiel, s. Van, 2007, p.99). Ik verricht deze casestudy om een goede definitie van ‘de sociaal ondernemer met dubbel winstprincipe’ te toetsen aan de zorgboerderij. 3.1.1 De sociaal ondernemer bij een zorgboerderij Het aantal zorgboerderijen is de laatste vijftien jaar explosief gestegen; van 75 in 1998, 400 in 2003 en 900 in 2009 (Hassink, 2009, p.1). Per maart 2012 zouden er zelfs bijna 1000 bedrijven in Nederland geregistreerd staan (website Provincie Limburg, 2012). Deze groei aan zorgboerderijen geeft het onderwerp een hoge actualiteitswaarde, die onderstreept dat het sociaal ondernemerschap als beweging in opkomst is en groeiend binnen Nederland. Voor dit onderzoek heb ik algemene conclusies getrokken, gebaseerd op een selectie van een 15-tal zorgboerderijen, verspreid door het hele land en wel op grond van de volgende vier criteria: 1. 2. 3. 4.
geografische ligging door Nederland diversiteit op doelgroepbeleid binnen de zorgboerderij diversiteit op grootte van de behandelgroepen diversiteit op achtergrond van de zorgboer(in): stichting/Christelijk/particulier initiatief/wissel van agrarisch naar zorgverlenend.
Op deze manier ban ik regiogebonden verschillen uit, neem ik zowel grote- als kleine bedrijven mee, zijn alle verschillende doelgroepen waarvoor zorgboerderijen bestaan, opgenomen en heb ik alle gevonden ontstaansgronden die ik in de theoretische verkenning tegenkwam behandeld. Er is gewerkt door ‘zelfselectie van de onderzoekseenheden door vrijwillige deelname aan het onderzoek (Black, 1999, p.118). Met een dertigtal zorgboerderijen is er contact geweest. Deels zijn ze niet meegenomen in dit onderzoek omdat het niet tot een afspraak kwam. Uiteindelijk
30
waren er zeventien interviews (zie ook de bijlagen twee en vier voor een opsomming van de zorgboerderijen). De zorgboerderij is gekozen omdat het nog een weinig gedocumenteerde vorm is van sociaal ondernemerschap (zie ook hoofdstuk 1). Het maakt onderdeel uit van de zorgsector in Nederland en is hiermee een voorbeeld van een commercieel grote sector waar vanuit een wens tot dubbele winstcreatie wordt gehandeld. 3.2 Dataverzameling De data voor dit onderzoek zijn enerzijds verzameld door een documentstudie naar relevante literatuur over het sociaal ondernemerschap. Veel academisch onderzoek over zorgboerderijen komt direct of indirect van de Universiteit Wageningen, of de daaraan verbonden Wetenschapswinkel. Literatuur over het sociaal ondernemerschap in algemenere zin komt van diverse bronnen (zie hoofdstuk 8; de bronnenlijst), zowel nationaal als internationaal. Het sociaal ondernemerschap is nog altijd in opkomst in Nederland (Franssen, B.& Scholten, P. , 2007, p.2).. Deze groei hangt samen met de terugtrekkende overheid en een sterker beleefde wens tot ‘dubbele winstcreatie’ bij meer moderne ondernemers. Anderzijds heb ik data verzameld aan de hand van zeventien interviews. Meer concreet met een 15-tal verschillende zorgboeren, één cliënt en een ambtenaar van het intern adviesbureau (Arvalis) binnen de LTO voor multifunctionele landbouw. Omdat deze ambtenaar op een hoger niveau zit tussen wet/regelgeving en het veld, maakt dit haar observaties relevant naast de uitspraken van de diverse zorgboeren. Met name omdat zorgboerderijen een groot deel beslaat van de multifunctionele landbouw namens welke Arvalis adviezen uitbrengt. Zie voor mijn exacte lijst van respondenten ook bijlage twee. Selectie van de boerderijen is op de onder 3.1.1 genoemde vier punten gebaseerd (geografisch, doelgroepen, grootte en achtergrond).
Figuur 7: een overzichtskaart met de bezochte boerderijen.
31
Een interview is een vraaggesprek waarbij er gebruik wordt gemaakt van gerichte vragen. Het onderwerp en het doel van het interview zijn van tevoren al vastgesteld (Baarda, 2007). Er is voor interviews gekozen omdat het een methode is waarbij in een relatief korte tijd veel informatie over een specifiek onderwerp verzameld kan worden. Deze informatie kan moeilijk uit documenten of andere bronnen gehaald worden. Uit veel van de theoretische bronnen was niet te halen of het gebaseerd was op interviews met zorgboeren, en zoja welke. Ook worden ze geschreven door academisch onderzoekers die vaak zelf ver afstaan van het veld, het boerderijwerk. Met behulp van de interviews kon ik deze persoonlijke beleving en ervaringen van de zorgboer direct meenemen in mijn analyse. Er zijn drie soorten interviews te onderscheiden; ongestructureerd, semi-gestructureerd en volledig gestructureerd. Mijn veldonderzoek is geschiedt op basis van semi-gestructureerde interviews. Hierbij liggen de vragen en antwoorden niet van tevoren vast maar de onderwerpen wel. Bij elk nieuw onderwerp wordt er een nieuwe beginvraag gesteld. Onderwerpen die bij elk van de interviews is gebruikt, zijn opgenomen in de topiclijst uit bijlage één. Deze keuze zorgde ervoor dat de respondenten enigszins gestuurd konden worden naar relevante issues voor deze scriptie en anderzijds de ruimte bestond om situatie- of context-afhankelijke variabelen mee te nemen in het interview. Bijvoorbeeld een onderscheid door behandelde doelgroep of oprichtingsgrond. 3.3 Interviewtechnieken De interviews zijn op één na face-to-face uitgevoerd aan de hand van een topiclijst. Zo vergewiste ik me van een goed begripsniveau van mijn vragen en kon ik makkelijk waar nodig aanvullende vragen stellen. Ook hielp dit mij als onderzoeker om ter plekke te zien hoe de boerderij was aangepast op de doelgroep en welke gevolgen het buitenleven heeft voor de beleving zoals zorgboeren veelvuldig aangeven deze te willen bieden aan de cliënten. Volgend op de richtlijnen zoals gegeven door mijn toenmalige scriptiebegeleider (dr. M. Schulz) zijn interviews opgenomen voor eigen gebruik en heb ik gekozen voor interviews van ongeveer 30-45 minuten. De keuze voor een interview opgedeeld in drie deelonderwerpen heb ik gemaakt omdat er meerdere deelonderwerpen zijn die in het onderzoek een even belangrijke plaats innemen. Het gaat over een algemene, sociaal/maatschappelijke en economische component. Daarnaast is het belangrijk om ruimte te laten voor de inbreng van de respondent. Bij het opstellen van de topiclijst zijn de aspecten van publiek ondernemerschap die in het analysekader naar voren komen, meegenomen. Van de interviews zijn voor eigen gebruik korte aantekeningen gemaakt die gebruikt worden in de beschrijving van de organisaties en bij de analyse van de sector. Om de kwaliteit van de vergelijking te vergroten heb ik ook gesproken met een cliënt en een ambtenaar die beiden vanuit een totaal ander perspectief nauw verwant zijn aan het werk van de sociaal ondernemer. Op die manier heb ik de conclusies kunnen toetsen (zie onder andere 7.2) en waar nodig in perspectief (zie 7.3 en 7.4) kunnen plaatsen. Hierbij heb ik beiden zoveel mogelijk dezelfde vragen gesteld . 3.4 Controleerbaarheid en betrouwbaarheid Mijn onderzoek gaat in op één sector binnen het sociaal ondernemerschap; de zorgboerderijen. De focus van mijn onderzoek is steeds sectorgerelateerd. Het onderzoek betreft een brede (geografisch en qua achtergrond) selectie zorgboerderijen. Dit maakt het mogelijk conclusies te generaliseren naar andere organisaties of zelfs sectoren.
32
De externe validiteit (naar van Thiel, 2007, p.97) van deze casestudy is dan ook door zijn meervoudige casusanalyse bovengemiddeld hoog. Door de focus op zorgboerderijen binnen de bredere sector van sociaal ondernemers in de zorg, denk ik met mijn scriptie een generaliseerbaar oordeel te kunnen vellen. Dit komt doordat ik mijn interviewvragen en theoretische analyse focus op motivatiegronden van de zorgboeren. De verdere theoretische verwerking van het primair en secundair documentmateriaal alsook de empirische data heb ik onderverdeeld in vier deelvragen die ik over de hoofdstukken vier tot zes verdeeld, beantwoord. 3.5 De relevantie Zijn relevantie haalt dit onderzoek uit het feit dat het kijkt naar een vorm van ondernemerschap (sociaal) die nog niet eenduidig is gedefinieerd. Deze definitie wordt vervolgens toegepast op een sector die op het snijvlak tussen private en publieke taakuitoefening ligt; de zorgboerderij. Er bestaat dan ook veel onduidelijkheid over de precieze invulling van wat sociaal ondernemen precies inhoudt binnen deze sector. 3.5.1 Wetenschappelijk oogpunt Zijn wetenschappelijke relevantie haalt deze scriptie uit het feit dat ik antwoorden geef op vragen die ik als bestuurskundige stel bij de rol van zorgboerderijen die sociaal ondernemen. Er is in het algemeen weinig onderzoek gedaan naar sociaal ondernemerschap in Nederland (Van Steden 2007; p.3). Meer onderzoek naar het sociaal ondernemerschap ‘an sich’ en specifiek gebaseerd op de zorgboerderijen, kan een aanvullende kennisbijdrage leveren over de manier van werken van een privaat bedrijf in het publieke domein. Er wordt duidelijk hoe zeer publieke waarden en concepten toepasbaar zijn op de sociaal ondernemer en wat het precies betekent om zorgboer te zijn. 3.5.2 Maatschappelijk oogpunt De maatschappelijke relevantie hangt samen met de actualiteit, waarin de maatschappij in toenemende mate een beroep doet op private partijen die taken overnemen die voorheen exclusief tot het publieke domein behoorden. Deze afhankelijkheid wordt duidelijk uit het volgende citaat: “er zijn vele soorten zorgboerderijen die veelal verschillen in de mate waarin ze bedrijfsmatig werken. Dit is dan ook dikwijls onderwerp van discussie. Het is nu de vraag of een agrarisch productiebedrijf waar echt gewerkt wordt beter voor cliënten zou zijn dan een zogenaamde ‘hobby- of instellingsboerderij’, waar de agrarische activiteiten vooral ten dienste staan van de zorg’’ (Ketelaars, 2003, pg.5) Los van de omslag van publieke naar private partijen die dit werk uitvoeren, wil ik me focussen op de consequenties die dit nieuw (sociaal) ondernemerschap heeft voor het functioneren van desbetreffende private partijen met een dubbel winstbesef (financiële en maatschappelijke winst). Zorgboerderijen passen in de socialisering, normalisatie, vermaatschappelijking en deïnstitutionaliseringstrend van de zorg (Hassink, 2009, p.1). Zorg wordt dus meer aangeboden in de samenleving, maar de cliënten participeren ook meer in die samenleving en worden gestimuleerd een zo normaal mogelijk leven te leiden. In deze steeds bredere cultuur van ‘empowerment’ op alle niveaus heeft een nader onderzoek naar specifiek deze vorm van zorgaanbod een centrale plek. De aangehaalde ‘empowerment’ gaat over ‘intentie tot volwaardig werknemerschap’ (zie 5.2.3). 3.6 Operationalisatie en data-analyse
33
Operationalisering heeft betrekking op het meetbaar in beeld krijgen van de theoretische begrippen door ze te vertalen naar een dagelijkse realiteit van onderzoekseenheden (Thiel, S. Van, 2007, p.196). Het onderzoek kijkt naar het sociaal ondernemerschap en hoe dit is terug te vinden bij zorgboerderijen. Hierin heb ik de vraag gesteld of er sprake is van sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen, omdat deze aanname getoetst dient te worden. Sociaal ondernemerschap zoals ik het definieer gaat over de ondernemer als ‘’brenger van innovatieve oplossingen voor complexe en langdurige sociale issues door gebruik van marktgerichte technieken’’ (Spear (2006), Dorado (2006), Mair & Noboa (2003) in Zahra, 2009, p.12). Om de innoverende kracht meetbaar te maken zoek ik naar de motivatiegronden van de zorgboer en hoe er sociale waarde wordt gecreëerd naast een financieel gezonde boekhouding voeren en hoe er naar het ‘dubbele winstprincipe’ wordt gestreefd. Het meten gebeurd met ordinale waardes. Dit zijn waardes van een variabele die wel oplopen van weinig tot veel of van lager tot hoger, zonder dat we weten hoe groot het verschil tussen beide waardes is (Thiel, S. Van, 2007, p.51). Concreet wordt gezocht naar een mate van sociaal ondernemerschap binnen zorgboerderijen en hoe dit doorwerkt in de bedrijfsvorming bij deze nieuwe vorm van ondernemerschap. De steekproef is een selecte steekproef naar vijftien zorgboerderijen op basis van vier criteria die onder paragraaf 3.1.1. al werden toegelicht. De uit literatuurstudie en interviews gehaalde data zijn kwantitatief geordend (figuur 7,8,9) en kwalitatief geanalyseerd aan de hand van twee modellen voor sociaal ondernemerschap. Het ‘Business Model Generation’ (Osterwalder en Pigneur, 2009) en de ‘Typology of Social Entrepreneurship’ (Zahra et al., 2009). Beide modellen werken stapsgewijs langs een aantal criteria (respectievelijk negen blokken en zeven ethische beslismomenten) die ook stapsgewijs op de zorgboerderijen worden toegepast. Mijn analyse van de beide modellen richt ik op de zeven ethische beslismomenten (van Zahra et al., 2009) en de negen blokken van het BMG (van Osterwalder en Pigneur, 2009), door ze één voor één te benoemen en te beantwoorden in hoofdstuk vijf. In hoofdstuk zes breng ik beiden met elkaar in verbinding om pas in paragraaf 6.4 één van de drie variaties van sociaal ondernemerschap te kiezen, gebaseerd op deze negen plus zeven variabelen en de theoretische uitzetting van de drie variaties uit figuur 5. In het laatste hoofdstuk zullen uitspraken en aanbevelingen worden gedaan over de sociale identiteit van de zorgboerderijen, gebaseerd op de vier criteria (van Austin et al., 2006, p.2) aan de hand waarvan een uitspraak gedaan kan worden over het sociale of commerciële karakter van een onderneming. 3.7 Conclusie: Mijn onderzoek kent naast een actualiteitswaarde ook een wetenschappelijk interessante kant omdat het ingaat op publieke taakuitoefening door private partijen. De zorgboerderij is als explosief stijgende branche, een sector die jammer genoeg nog weinig is belicht. Specifiek voor de Bestuurskunde is dit een interessante onderzoeksrichting, omdat zorgboerderijen een succesvolle uitwerking zijn van publieke besluitvorming (liberalisering en privatisering van de zorgmarkt). Met haar focus op procesmanagement kunnen bestuurskundige analyses ons meer leren over hoe sociaal ondernemen en specifiek zorgboerderijen als leveranciers van zorg, bestendigd kunnen worden (zie ook 7.4).
34
Veel van het wetenschappelijk onderzoek bleef beperkt tot het wetenschapsbureau van de Universiteit van Wageningen. Terwijl de zorgboerderij ook vanuit economisch perspectief een grote groei doormaakt en hiermee een grote speler kan gaan worden in zorgland binnen Nederland. De zorgboerderij past hiermee als praktijkvoorbeeld naadloos in de steeds grotere rol die er is voor het publiek ondernemen binnen de Nederlandse ondernemerscultuur. Welke rol de zorgboerderij hierin speelt en welke hordes er in de realiteit nog te nemen zijn zullen uitgebreider worden geduid in het empirische en analytisch vervolg van deze scriptie.
35
Hoofdstuk 4
Wat zijn zorgboerderijen en hoe werken ze in de praktijk?
Zorgboerderijen zijn een verzamelnaam voor diverse vormen van zorg aanbieden op een boerderij. Concreet omvat het alle vormen van zorgverlening op een boerderij waar in eigen of duo-ondernemerschap ook aan agrarische productie wordt gedaan (zie figuur 8). In dit hoofdstuk zal een onderscheid worden beschreven tussen de verschillende vormen van ondernemerschap op de zorgboerderijen. Onderverdeeld in zowel doelgroepen als motivatiegronden van de zorgboeren hierachter. Gekeken wordt naar de motieven van handelen zoals aangehaald door Austin et al. (2006, p.2). Dit zal in de dit hoofdstuk indirect en later onder 6.2 uitgebreider behandeld worden. De combinatie commercieel- en sociaal ondernemen gaat bij zorgboerderijen enerzijds over kansen bieden aan mensen die ‘te goed of te slecht’ zijn voor de sociale werkvoorziening en ook in reguliere werktrajecten geen kans maken. Anderzijds is kiezen voor zorgverlening (via PGB’s en de ‘zorg in natura regeling’ van zorgverleners) ook een vorm van winst maken om een bedrijf profitabel te maken en te houden. Deze twee kanten (sociaal en commercieel) maken dat een goede definitie van sociaal ondernemerschap zoals eerder (zie 2.1.2 ) is gegeven, extra belangrijk is. De werking van een zorgboerderij in de praktijk is in dit onderzoek met name vanuit de zorgboeren bekeken. 4.1 Context Een zorgboerderij is een bedrijf dat gericht is op de ontwikkeling en ontplooiing van haar cliënten (Ketelaars, 2003, p.7). Zij bewerkstelligt deze ontwikkeling en ontplooiing van de cliënten door de agrarische werkzaamheden en het leven op het platteland op een goede manier in te zetten. Dat houdt in dat de cliënt in een omgeving en met werkzaamheden zit waar hij zich kan ontwikkelen (zie 5.2.5). Juist door aandacht te hebben voor wensen en mogelijkheden van de cliënten, kan het bedrijf beter gerund worden en worden capaciteiten van cliënten ook ten volle benut (Ketelaars, 2003, p.13). De agrarische en met name de zorgverlenende sector binnen het boerderijwezen, heeft in toenemende mate te maken met een hoge regeldruk. De regeldruk is hierbij een direct gevolg van een groei aan alternatieve wijzes van zorgverlening (CPB, 2013, p.23) anders dan de reguliere instellingen en opvangmogelijkheden. Dezelfde toenemende regeldruk wordt ook gevoeld (onder andere van Melick, P.v., interview, 21/08/12 en Lagemaat, M.v., interview, 20/08/12) als het grootste gevaar en pijnpunt binnen de bedrijfsvoering van de sociaal ondernemer anno 2013. Binnen dit onderzoek heb ik gebouwd op de volgende drie hoofdstromen van ondernemerschap als zorgboer en als zorgverlener op het bedrijf. 1. De zorgverleningstak wordt opgestart binnen een bestaand bedrijf. De deelnemers doen werkzaamheden binnen het bestaande productiegerichte deel van het bedrijf. 2. De zorgtak wordt gestart op een bestaand bedrijf. Er worden nieuwe activiteiten gestart die meer of minder commercieel zijn gericht en waarbinnen de deelnemers worden ingezet. De zorgtak is weinig geïntegreerd in de bestaande productie (twee aparte gedeeltes van hetzelfde bedrijf). 3. De zorgtak en de landbouwtak worden gelijktijdig opgezet. De landbouwtak van het bedrijf is meestal kleinschalig en aangepast aan de zorgvragers. De landbouwproductie is ondergeschikt aan de doelstellingen voor de zorg of zelfs nihil(gebaseerd op: Hassink & Trip, 1999, p.6).
36
4.2 De ontstaansgeschiedenis van de zorgboerderij Zorgboerderijen zijn een relatief nieuw concept, de eerste zorgboerderijen in de huidige betekenis van het woord ontstaan in Nederland midden jaren negentig van de 20e eeuw. Het is een agrarisch bedrijf waar mensen met een zorgvraag een praktische dagbesteding kunnen vinden. Reeds in 1981 bestaat er zoiets als een biologisch-dynamisch concept van zorgboerderijen, ontstaan vanuit de alternatieve sector (Barneveld, A.v., interview, 20/08/12). Zorgboerderijen zijn volgens de theorie onder te verdelen in drie soorten, zoals in de vorige paragraaf opgesomd (naar Hassink & Trip, 1999). De zorgboeren van de huidige generatie beschrijven zichzelf en hun filosofie bij monde van de federatie ‘Landbouw en Zorg’ als volgt: “Wij kijken altijd eerst naar iemands mogelijkheden, bijvoorbeeld eieren rapen, dieren voeren of planten oppotten. De zorgboerderij speelt in op wat iemand kan” (http://www.zorgboeren.nl/praktischeinfo.php?id=1). De pioniers uit de beginjaren zijn vaak mensen die vanuit idealisme bij (de ontwikkeling van) de zorgboerderij betrokken zijn geraakt. Een naast familielid of partner als gebruiker of medewerker binnen de reguliere zorg lag aan de bakermat van deze ontwikkeling. De geleidelijke liberalisering van de zorgmarkt maakte het vervolgens praktisch uitvoerbaar (Oord, H.v., interview, 16/08/12). Bij elke van de benaderde zorgboerderijen, ook diegene die pas minder dan 5 jaar actief zijn, was de motivatiegrond van een partner werkzaam in de zorg of een naast familielid (vaak kind of broer/zus) die gebruiker was van de reguliere zorg een aspect dat meespeelde. Deze motivatiegrond maakt van zorgboeren een speciaal soort ondernemers. Ze zijn niet slechts door geldelijke motieven op het idee gekomen om vanuit hun oorspronkelijke beroep over te stappen naar het beroep van ‘zorgboer’. Het RIAGG stuurde eigen medewerkers en stagiaires voor de begeleiding. Aan het einde van de rit was ik er zelf echter meer tijd aan kwijt dan de begeleiders van het RIAGG. Toen dacht ik; dit kunnen wij ook. Maria Tinnemans, zorgboerderij de Hegsteeg, Weert. In enkele gevallen kennen de huidige zorgboeren een verleden waar reguliere zorginstellingen gebruik maakten van hun faciliteiten om er, in het kader van de eigen projecten, activiteiten te ontplooien. De zorginstelling kreeg dan betaald en zou met eigen begeleiders werk op het bedrijf verzetten. De inbreng van de zorgboer bestond er dan uit dat hij kosteloos de locatie ter beschikking stelde. Inmiddels bestaan er meer dan 900 (Hassink, 2009) zorgboerderijen waarvan ongeveer een derde deel geregistreerd staat via de landbouwfederatie. Een publicatie van provincie Limburg spreekt over een kleine 1000 per maart 2012 (zie 3.1.1). Binnen de geconsulteerde zorgboerderijen is er hierbij een grote diversiteit aan motivatiegronden zichtbaar. Zoals er een veelheid aan doelgroepen bestaat voor zorgboerderijen, is er ook een veelheid aan groepsgroottes en motivatiegronden te vinden. Herhaaldelijk komen bij zorgboeren en publicaties (nb. Wetenschapswinkel WUR) argumenten terug zoals de heilzame werking van
37
werken in de buitenlucht. Ook het element van de praktische dagbesteding en ritme aanbieden speelt een prominente rol (zie 4.4.1 en 5.1). 4.3 De zorgboerderij in de praktijk De zorgboerderijen hebben zich als sector ontwikkeld op basis van een grote betrokkenheid bij het onderwerp, gecombineerd met een stuk welwillendheid bij gemotiveerde zorgboeren. Onderzoek hebben al aangetoond dat zorgboerderijen een belangrijke meerwaarde kunnen hebben in vergelijking met andere vormen van dagbesteding of therapie (Omslag (1997) en Hassink & Trip (1999)). Zorgboerderijen zijn hierbij lange tijd een grote groeimarkt geweest die nu stabiliseert. Zowel qua afkalvende groei alsook doordat ze steeds meer algemeen erkend worden als zorgverlener (Venner M., interview, 21/08/12)(Oord, H.v., interview, 16/08/12). De zorgboerderij is steeds meer een begrip geworden, althans in de beleving van de zorgboeren zelf. De zorgboerderijen waar ik kwam, werken haast allemaal met een wachtlijst en proberen steeds meer te innoveren om aan de diverse keurmerken die zijn ontstaan, tegemoet te komen. Het gaat dan om de keurmerken als het ‘HKZ-keurmerk zorgboerderijen’, ‘kwaliteitskeurmerk federatie landbouw en zorg’ en de ‘accreditie voor zorg in natura’ (bron: www.landbouwzorg.nl). Het staat zorgboeren vrij om ofwel in zijn geheel over te stappen naar het zorgboeren, dan wel gecombineerd/geïntegreerd met een normaal agrarisch bedrijf te werken. Derde optie is het geheel los van elkaar voeren van het agrarisch bedrijf en de zorgtak. Elk van deze varianten heb ik langs zien komen. Federatie ‘landbouw en zorg’ spreekt zelfs over instellingsboerderijen die eigendom zijn van een zorginstelling. Deze groot-ondernemers binnen de zorgboerderijensector vormen echter een minderheid. Wel komen we de constructie tegen (nb. Het Scheiend, Oirschot) waar de gehele administratie geregeld wordt door een zorginstelling. De zorgboer declareert simpelweg zijn uren en kosten, waarna de betrokken zorginstelling de administratieve verplichtingen erachter regelt. In de beginjaren was het verplicht de zorgtak tot een maximum van 50% van de opbrengsten te laten groeien, zodat er nog een productiegedeelte over zou blijven. Deze norm is inmiddels losgelaten waardoor er zorgboerderijen zijn die nog maar voor een minimaal deel opbrengsten anders dan uit zorg generen. Bij deze groep bestaat de commerciële agrarische tak nog slechts als bestaansgrond voor het predicaat zorgboerderij. De trend is dat de agrarische tak afneemt naarmate men meer focust op zorg. 4.4 De zorgboer als ondernemende zorgverlener Zorgboerderijen springen met hun bestaan in op diverse hulpvragen zoals in de opsomming hieronder geformuleerd. Verder kunnen ze kiezen voor het al dan niet splitsen van agrarische en zorgtak. Iets dat 65% daadwerkelijk doet. Onderstaande tabel toont aan welke verschillende mate van integratie tussen de agrarische- en zorgtak mogelijk zijn. Om het geheel nog verder uit te splitsen heb ik zowel zorgboeren gezien die zijn gaan zorgboeren en particulieren die in het zorgboeren zijn gestapt en hiervoor ruimte huren bij een boerenbedrijf. Bij eerste categorie gaat het simpelweg om het bestieren van een zorgboerderij die nog nauwelijks bezig is met agrarische productie. Dat de zorgboerderij in een meerderheid van de gevallen los wordt gevoerd van de agrarische tak kan behalve door praktische redenen ook te maken hebben met de BTW-vrijstelling voor zorg, die voor een boerenbedrijf immers niet geldt (Herten, C.v., interview, 21/08/12).
38
Grotendeels zorgboerderij, nauwelijks productie Geïntegreerd agrarisch gedeelte met zorgboerderij Gescheiden agrarisch gedeelte met zorgtak Losstaande zorgtak, ruimte gehuurd bij een zorgboer
10% 25% 45% 20%
Figuur 8: Gegevens op basis van door mij bekeken steekproef.
Op de verschillende soorten zorgboerderijen wordt ook gewerkt met verschillende soorten cliënten. Onderstaand een opsomming van doelgroepen die het meest frequent bediend worden (al dan niet gezamenlijk) op één zorgboerderij:
Mensen met een verstandelijke beperking Mensen met psychische of sociale problemen, inclusief autisme Mensen met een lichamelijke beperking Reïntegratie: Jeugdzorg en Reclassering (Dementerende) ouderen Mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt Jongeren met leer- of opvoedingsmoeilijkheden Mensen met een burn-out.
Het beeld dat uit het veldonderzoek naar voren komt is dat bij elke zorgboerderij een belangrijk deel van de cliënten via doorverwijzing door reguliere zorginstellingen, reïntegratie of gemeente terecht komt bij een zorgboerderij. Een grote minderheid van de cliënten zijn mensen die door bekenden of naasten van de zorgboer worden aangedragen. Slechts een kleine minderheid komt op een zorgboerderij terecht na zelf te gaan ‘shoppen’ voor zorg met AWBZ- of WMO-geld. Slechts een enkele zorgboerderij (bijvoorbeeld zorgboerderij Blommendaal te Stoutenburg) geeft aan dat daadwerkelijk een meerderheid van de cliënten via mond-op-mond reclame bij hen is binnengekomen. Er bestaat een kleine subgroep aan zorgboerderijen die niet agrarisch ingericht zijn, de zogenaamde ‘landgoed zorgboerderij’ (nb. Zorgboerderij de Wederkerigheid, Driebergen). Deze houden zich primair bezig met onderhoud van het landgoed waar ze bij horen. Voordeel hiervan is dat er geen agrarische winst of opbrengst hoeft te bestaan. Wel dienen ze de begroting sluitend te krijgen en moeten interne boekjaren positief of ‘quitte’ worden afgesloten. Zelfs hier bestaat er een boekhoudkundig wens om ook financieel rendabel de zorgtak te voeren. 4.4.1 De dagbesteding op een zorgboerderij Niet elke zorgboerderij werkt fulltime. Uit mijn onderzoek blijkt zelfs dat het merendeel van de zorgboerderijen deze activiteiten maar parttime aanbiedt in meerdere dagdelen of soms dagen per week. Slechts een enkele zorgboerderij (nb. ‘Het Scheiend, Oirschot’) werkt op dagelijkse basis als zorgboerderij, in bovengenoemd geval met dementerende ouderen. Vaak werken ze in onderaannemerschap via zorginstellingen. Het onderaannemerschap garandeert een zekere instroom en vergemakkelijkt een stuk professionaliteit in de vraagaanbod cyclus van de zorgvrager. De meeste zorgboerderijen werken met zorgbehoevende cliënten, eventueel aangevuld met mensen uit bijvoorbeeld de reclassering die een taakstraf komen uitdienen (nb. ‘de Hegsteeg, Weert’). ‘De dagbesteding staat hierbij in het
39
teken van een ritme dat het boerenbedrijf eigen is en dat structuur biedt’ (de Grote Fliert, Renswoude). Taken die cliënten op de diverse zorgboerderijen uitvoeren zijn uiteen te halen in een 5-tal onderwerpen waarbij meerdere opties samen kunnen gaan.
meedraaien in de productie van het bedrijf (een minderheid van Het Scheiend te Oirschot de zorgboerderijen) werk rondom de boerderij; schoffelen, tuin bijhouden, moestuin, zomer-/winterklaar maken terrein. het maken van eigen producten; van vogelhuisjes maken tot uitbaten van een theehuis voor fietsers en wandelaars op het terrein, tot simpelweg het verbouwen van eigen groentes door cliënten voor verkoop aan vrienden (Tinnemans, M., interview, 16/08/12). Zie voor dit productiedeel ook de illustratie hierboven. De werkplaats op een van de bezochte zorgboerderijen. sociale activering; het bieden van een op de beperktere mogelijkheden van de medewerkers toegesneden arbeidsritme . Verder kan het dienen als mogelijkheid tot het opdoen van sociale contacten. dagopvang, samen eten bereiden, gevolgd door een gezamenlijke maaltijd, verder activiteiten als krant lezen, het onder begeleiding wandelen over het terrein, gezamenlijk spellen doen of activiteiten ondernemen (met name bij ouderen); ‘’Het bieden van een prettige actieve dagbesteding’’ (Oord, H.v., interview, 16/08/12). ‘’Wij zijn de vreemde eend in de bijt; bieden 24/7 opvang en zorg aan met ambulante thuisbegeleiding erbij. Zelfs als pilot met interne slaapfaciliteiten… ik zie mezelf als een volledige jeugdzorg. Terwijl het heel anders begon. Ik stelde me vooraf voor dat het al een prachtig resultaat kon zijn als ik 12 jongeren van de straat kon houden.’’ - (Mieke Venner, zorgboerderij ‘de Koalder’, Baexem).
Impliciete waarden die hier onder liggen zijn rust bieden, ritme en vaak ook zingeving . Veel van de activiteiten worden georganiseerd door de zorgboer(in) zelf, waarbij er bij haast elke bekeken zorgboerderij sprake was van een betrokken partner die meewerkte in het bedrijf. In ongeveer driekwart van de bekeken zorgboerderijen is er sprake van vrijwilligers en/of SPWstagiaires die meewerken. De optie van betaalde medewerkers kom ik slechts in een minderheid van de gevallen tegen. Een van de weinige voorbeelden van een zorgboerderij die zelfs op basis van 90% professionele krachten werkt, is zorgboerderij ‘de Koalder’ te Baexem. Deze neemt met een bezetting van 180 individuele cliënten, gespecialiseerd in de cliëntencategorie van 4 tot 21 jaar een semi-unieke positie in. Alle andere zorgboerderijen die zijn bezocht waren beduidend kleiner dan dit. 4.4.2 De financiering en kosten van zorg en begeleiding Zorgboerderijen zijn haast altijd particuliere bedrijven, eigendom van een familie die of gezin dat een deel van de inkomsten halen uit de opgezette zorgtak. Het andere deel van het inkomen komt dan vaak uit agrarische productie via akkerbouw of veeteelt. Een boerenbedrijf veranderen zodat dit bruikbaar is voor zorgtaken vereist vaak een veelheid aan aanpassingen in de infrastructuur van het bedrijf, variërend van rolstoeltoegankelijke doorgangen, toiletten voor mindervalide mensen tot een kantine of eetzaal met faciliteiten voor grotere groepen. Verder speelt overal dat er een bewuste indeling van het bedrijf moet worden gemaakt waarbij
40
(elektrische) machines, gereedschappen en andere scherpe hoeken en voorwerpen verwijderd moeten worden of afgeschermd. In het kader van mijn onderzoek ben ik vijf financieringsbronnen tegen gekomen die de continuïteit van bezochte zorgboerderijen garanderen. Afhankelijk van welke zorgboerderij men neemt gebruiken ze een of meer van onderstaande financieringsbronnen. Sommigen vertonen hierbij overlap, zo zijn ‘zorg in natura’ en het PGB beiden voorbeelden van WMO-gelden.
Betaling van geleverde diensten uit een Persoonsgebonden Budget (PGB) Betaling van geleverde diensten uit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) Gemeentelijke gelden of geld van een uitkeringsinstantie (bron: Federatie Landbouw en zorg). Reguliere agrarische for-profit activiteiten. De zorgtak wordt slechts kostendekkend gevoerd (bijvoorbeeld ‘de Hegsteeg, Weert’ ) Verhuur van ruimtes op het eigen terrein voor bedrijfsvergaderingen, teambuilding , boerderijcamping op het terrein of verhuur ruimtes aan de lokale culturele vereniging voor cursussen (o.a. ‘Blommendaal’ te Stoutenburg en ‘de Vergulde Hand’ te Riel).
Soms worden nog andere niet-direct agrarische for-profit activiteiten ontplooid zoals een kattenpension (zorgboerderij Den Hoet, Utrecht). In de regel bestaat de bedrijfstak echter uit agrarische productie. Een meerderheid van de benaderde zorgboerderijen werkt met een systeem waar niet alle cliënten een persoonlijk budget bezitten en zorggeld kunnen aandragen, wat gecompenseerd wordt met de budgetten van de overige cliënten. Vandaar dat wetenschappelijke publicaties vaak over zorgboerderijen als een niet-zakelijke sector spreken. Juist omdat vaak de zorgtak in combinatie met een regulier agrarisch bedrijf bestaat. En juist met deze reguliere tak wordt meestal het hoofdinkomen gegenereerd. Een minderheid van de zorgboerderijen verlangt echter wél van elke cliënt dat deze een zorgindicatie heeft, om toegelaten te kunnen worden tot de dienstverlening van de zorgboerderij (bijvoorbeeld Zorgboerderij De Wederkerigheid, Driebergen). Dit hangt indirect samen met de grootte van de commerciële tak. Een grotere zorgboerderij heeft namelijk een minder grote afhankelijkheid van de inkomsten uit zorg. ‘’Omdat het in deze tijden van verandering van regelgeving het goed is als zorgboeren zich samenpakken en samenwerken. Samenwerken aan een stevige onderhandelingspositie en aan het doorontwikkelen van kwaliteit en evaluatie, van vernieuwing en verbreding en van eigenheid”. – Theo Krebber, Gedeputeerde Staten Limburg. “De focus voor de zorgboerderijen ligt de komende jaren op continuïteit, kwaliteit en innovatie’’ – Leon Moonen, LLTB voorzitter mulifunctionele Landbouw, De zogenaamd derde financieringsbron uit de eerdere opsomming, die zowel uit geschreven media en de interviews naar voren komt, bestaat uit overheidssubsidies. En dan met name provinciale subsidies. Deze optie tot subsidie valt samen met een wens vanuit de diverse (lokaal, regionaal en landelijk) overheden om de sector verder te professionaliseren (zie 2.4). Zo spreekt men in recente persberichten over ‘een wens om de structuur van de sector te versterken en tevens te professionaliseren. ‘Zorgboeren als professionele bedrijfstak met ondersteuning door
41
een extra financiële impuls op provinciaal niveau’ (Provincie Limburg, 2012). Hieraan gekoppeld is er ook de verandering van AWBZ-zorg naar WMO-zorg. Met de versobering van de subsidies komt zorgtoekenning bij gemeentes in plaatselijk van de landelijke overheid te liggen. 4.5 Conclusie Dit hoofdstuk diende ter introductie van de zorgboerderij als gekozen onderdeel van de dienstverlenende sector zorg (zie figuur 1). Het leert ons dat zorgboerderijen, zoals alle sociale ondernemingen, werken vanuit een bestaand businessmodel om de zorgboerderij op te bouwen. De zorgboer heeft hierin echter bepaalde andere invullingen te geven aan bepaalde ‘key-features’ zoals de waardecreatie. Dubbele winst behalen staat hierbij centraal in de motivatiegronden van de zorgboer. Binnen het sociaal ondernemen zijn er drie gradaties van sociaal ondernemen. Vragen die gesteld moeten binnen het kader van dit model zijn: a> Bieden de acties van de (sociaal) ondernemer op lokaal of microniveau verandering ten opzichte van het for-profit ondernemen? b> straalt het werk en de acties van de sociaal ondernemer door naar andere bedrijven? of c> dient de gemiddelde zorgboer een sectoroverstijgende rol te spelen? Deze vragen zullen in hoofdstuk zes worden behandeld.
42
Hoofdstuk 5
Analyse van de zorgboerderij
Dit hoofdstuk presenteert een analyse van documenten en de interviews. Concreet heb ik hierbij een analyse uitgevoerd naar de vraag in hoeverre zorgboerderijen daadwerkelijk sociale ondernemingen zijn en hoe dit doorwerkt in hun bedrijfsvoering. Ook beschrijf ik hoe op de zorgboerderij het sociaal ondernemerschap naar de praktijk vertaald kan worden. Het hoofdstuk zal ingaan op de vraag hoe deze wens tot sociaal ondernemen een invloed heeft op de werking van de zorgboerderij. De resultaten zijn als vanzelfsprekend geënt op de observaties van de zorgboeren zelf, andere respondenten (Arvalis projectbureau en zorgcliënt) en literatuurstudie. Waar mogelijk heb ik de namen van de betreffende respondenten gebruikt, dit verheldert mijn inziens de uitspraken en maakt het krachtiger. In Hoofdstuk 6 ga ik concreet in op de koppeling tussen theorie en praktijk en kom ik tot aanbevelingen. In dit hoofdstuk neem ik daar ook al een voorzichtig voorschot op en behandel hierbij de deelvragen 3 en 4. Het veldonderzoek is uitgevoerd vanuit interviews met de zorgboeren en niet de cliënten (zie ook 3.1.1 voor de boerderijselectie). Het gaat bij ondernemerschap op een zorgboerderij om de twee vormen van dienstverlening die voor de zorgboer een rol spelen: De ondernemende kant en de sociale kant van het werk (zie ook 4.4). Deze ondernemende en sociale kant wordt opgehangen aan het ‘Businessmodel’ van Osterwalder en Pigneur (2009) en drie verschillende gradaties van sociaal innoverend ondernemen zoals samengevat in de ‘Social Entrepreneurship typology’ van Zahra (2009) (zie 5.2). De doorwerking hiervan volgt uiteindelijk in de discussie (zie hoofdstuk zes). 5.1 Sociaal ondernemen in de praktijk De maatschappelijke waardecreatie is bij de diverse bezochte boerderijen zeer prominent naar de voren gekomen en kan met tientallen citaten geïllustreerd worden. Deze zijn door de scriptie heen opgenomen in de blauwe tekstkaders. Terugkerend argument bij de zorgboeren is de motivatie rondom het kunnen bijdragen aan het re-integreren (ouderen uitgezonderd) en een dagbesteding bieden aan mensen die in de reguliere samenleving niet mee kunnen komen door fysieke of psychische beperkingen. ‘Het gaat om het kunnen laten meedraaien in de samenleving van de cliënten met werk dat er toe doet’ (Lagemaat, M. vd, interview, 20/08/12). Op dit punt verschillen de onderliggende motieven. Samengevat zijn ze uiteen te halen in twee losse categorieën: 1. Rust bieden, een plek voor bezinning, beleving van het buitengebied 2. Een plek waar ritme wordt geboden, meedoen in de samenleving en werken om te socialiseren in de richting van een echte stage of baan (afhankelijk van de doelgroep). ‘’Soms komen er mensen waarvoor nergens plek is in de maatschappij. Het doet me dan goed als die hier toch een plek kunnen krijgen.’’ (Henk van den Oord, zorgboerderij het Scheiend te Oirschot). Het werken op de zorgboerderij kenmerkt zich hierbij, ongeacht de inhoudelijke taken voor cliënten (niet-commercieel deel van de productie of assistentie in de commerciële tak), door het werken binnen een aangepast ritme. Zorgboerderijen willen plekken zijn waar mensen die beter gedijen in de buitenlucht met een actief werkritme deze ruimte krijgen. De zorgverlening wordt hiermee dan ook vaak niet beleefd als een dagopvang, maar een soort alternatief arbeidsritme
43
waaraan de deelnemers meedoen. De mensen zijn er geen patiënt maar zorgen in plaats van verzorgd te worden (Janssen, C., interview, 27/08/12) Deze vorm van praktisch werken met de cliënten wordt beleefd als techniek die ook voor de zorgboeren veel meer voldoening geeft dan simpelweg praten op de divan van een psycholoog ooit kan doen (Barneveld, A.v., interview, 20/08/12). ‘’De reguliere zorg van dagopvang bij ons in de buurt is niet goed geregeld; bij de GGZ zit men in een ritme van de hele dag koffie drinken en roken en dan kom je in een vicieuze cirkel; als je daar een doorbraak in kunt betekenen is dat alleen al een groot pluspunt.’’ -(Margriet van de Lagemaat, zorgboerderij de grote Fliert, te Renswoude). De maatschappelijke waardecreatie kan nog een andere dimensie krijgen, specifiek bij de ‘bijzondere’ zorgboerderijen. Hieronder versta ik zorgboerderijen met een bijzondere grondslag. In dit onderzoek zijn er twee verschillende ‘bijzondere’ zorgboerderijen benaderd en hierover geïnterviewd. Enerzijds een christelijke zorgboerderij en anderzijds een antroposofische zorgboerderij. Hoe hier invulling wordt gegeven aan de maatschappelijke waardecreatie vanuit de eigen grondslag volgt uit navolgende twee quotes; ‘’We hebben hier geen prikklok hangen en het werk gebeurd in gemoedelijkheid, maar we vinden het wel belangrijk dat er productieve arbeid verricht wordt; alleen al vanuit onze antroposofische grondslag. Wij verzorgen de aarde op deze plek zodat deze ook terug voor jou zorgt..’’ -(Ab van Barneveld, (antroposofische) zorgboerderij ‘De Wederkerigheid’ te Driebergen).
‘’De cliënten mogen.hier voor Gods schepping zorgen, wat hen een stuk zingeving biedt. Onze cliënten (met psychologische problematiek) kunnen hier heel open spreken over de rol van geloof in hun leven en de problemen die ze er tegen komen.’’ - (Corina Janssen, (Christelijke) zorgboerderij ‘De Heerlijckheid’ te Zuidvelde). 5.2 The typologie van het sociaal ondernemerschap. Sociaal ondernemers verschillen onderling in de mate waarin ze sociale kansen opzoeken en hun invloed binnen hun sociaal systeem (hier: de zorgsector) bepalen. Dit model is met name ingericht om op basis van zeven (ethische) motivatiegronden te bekijken hoe sociaal ondernemers marktgericht denken combineren met de wens om sociale meerwaarde te creëren. In hoofdstuk zes leid dit tot bindende uitspraken over welke van de drie types sociaal ondernemers de zorgboeren zijn (zie ook figuur 5). 5.2.1 Wat doen ze Eerste inhoudelijke onderwerp dat behandeld wordt door Zahra et al. (2009) is de werkwijze van de sociale onderneming. Zoals alle volgende subparagrafen wordt dit opgedeeld in een zorginhoudelijke en bedrijfsmatige analyse van de bedrijfsactiviteiten. Zorginhoudelijk: Met de wetenschap dat zorg bij het merendeel van de zorgboerderijen breder wordt opgevat als ‘het bieden van een fijne dag’ en ‘de buitenlucht om mensen te laten ontspannen of ontstressen’, bieden ze tal van activiteiten aan om de dag door te komen. Behalve de normale zaken als klein werk rondom de boerderij (niet te verwarren met werk op de boerderij als surrogaat-
44
boerenknecht). Het werk rondom de boerderij bestaat uit onderhoud van een eventuele moestuin, eten samen bereiden en nuttigen maar ook zaken als een cursus smeden of schilderen volgen (‘De Vergulde Hand’, Riel). Enkele zorgboerderijen geven aan bewust werkzaamheden te willen bieden die typisch verbonden zijn aan een boerderij en dus ‘bedacht’ werk als vogelhuisjes maken te vermijden (o.a. zorgboerderij ‘de Grote Fliert’, Renswoude). Zoals benoemd kan er soms op facultatieve basis (‘de Vergulde Hand’ te Riel) en soms op reguliere basis (onder andere ‘Blommendaal’ te Stoutenburg en ‘de Grote Fliert’ te Renswoude) sprake zijn van daadwerkelijk werken op de boerderij. De meerderheid van de zorgboerderijen laat de cliënten eerder werk rondom het boerderijleven doen, zoals ..... Bedrijfsmatig: Op een zorgboerderij worden agrarische producten gemaakt, waarbij in principe de landbouwkant niet volledig zou moeten wegvallen met het kiezen voor het zorgboeren. Daar waar voorheen dit in de regelgeving was vastgezet op 50% opbrengsten uit zorgboeren, ziet men nu boeren die tot 70-90% opbrengsten genereert uit het zorgboeren (vb. ‘Het Scheiend’ te Oirschot en ‘De Koalder’ te Baexem). Dit heeft geleid tot steeds meer bedrijfsmatige zorgboerderijen. In één zin samengevat gaat het bij een bedrijfsmatige zorgboerderij om een rendabel en duurzaam bedrijf dat agrarische productie levert: ‘’Een bedrijf waar het ritme en de structuur van het boerenbedrijf richtinggevend is voor de invulling van de dag en waar gestreefd wordt naar het inzetten van cliënten als volwaardige collega’s die hun capaciteiten en vaardigheden kunnen ontplooien.’’(Ketelaars, 2003, p.11) 5.2.2 Schaal, bereik en timing van handelen Dit onderdeel van de motivatiegronden geeft antwoord op de vraag op welke schaal het handelen van de zorgboerderij betekenis krijgt en invloed heeft (zie ook 2.4; lokaal, regionaal of sectoroverstijgend). Zorginhoudelijk: Ongeacht hoe de zorgverlening precies is ingericht, vraagt de keuze voor zorgverlening om diverse aanpassingen, onder te verdelen in drie subcategorieën: 1. Productiedeel bedrijf; aanpassingen zodat participatie door cliënten mogelijk is. 2. Zorgactiviteiten: Uitbreiding van de variatie in activiteiten, de start van nieuwe activiteiten. 3. Infrastructurele aanpassingen: bouw of inrichting van een kantine en uitbreiding van de sanitaire voorzieningen, bredere deuren, gelijkvloers maken van de ruimtes. Met name de aanpassing van infrastructuur en de start van nieuwe activiteiten komt op elke zorgboerderij voor. Zo geven de diverse zorgboeren aan dat de eigen activiteiten vaak slechts deels aansluiten bij de werkzaamheden die zij voorheen beoefenden. Een meerderheid van de zorgboerderijen werkt als tweemans bedrijf met nog één of meerdere vrijwilligers. Daar waar de zorgtak binnen het bedrijf groter is dan een tweemanszaak toelaat, wordt er gewerkt met betaalde en professionele krachten die participeren in de begeleiding. Exacte verhoudingen volgen onder 5.2.7.
45
Bedrijfsmatig: Veel van de bedrijfsmatige kant van schaal(vergroting) en bereik van handelen heeft te maken met de onverwacht grote vraag naar zorgboerderijen. Groeicurves bestaan zoals een beginfase waar 2 dagen per week aan ‘zorgboeren’ werd gedaan met een kleine groep, naar inmiddels 5 dagen fulltime cliënten ontvangen (tot 6000 dagdelen zorgverlening) (de Koalder, Baexem). Ook hebben haast alle zorgboerderijen een wachtlijst. Dit vraagt om een goede organisatie, juist ook op bedrijfsmatig niveau. Zo is de ‘bedrijfsmatige zorgboerderij’ ontstaan om op rendabele en duurzame wijze tot een bedrijf te komen dat agrarische productie levert. De zorgboer heeft hierbij een veelheid aan plichten, waarbij zowel de zorgboer cliënten werkzaamheden moet bieden die bij hem passen en het vervoer van/naar de boerderij regelen. Theoretici zien hierbij dat zorgboeren de toekomst van hun bedrijf vaak niet zien in verdere intensivering of schaalvergroting, maar in het verbreden van het aantal activiteiten op het bedrijf (Hassink, Trip, 2009, p.11). Vaak wordt hierbij de agrarische tak zelfs geheel losgekoppeld van de zorgtak. 5.2.3 Wat maakt ze uniek Dit onderdeel van de motivatiegronden kijkt naar de vraag welke taken op de sociale onderneming, hier de zorgboerderij, worden uitgevoerd die blijven liggen of niet gezien worden in de reguliere zorgverlening. (zie ook 1.2). Zorginhoudelijk: ‘De zorgboerderij voorziet in een behoefte aan het buitenleven’ (Joke van der Veer (2005), steunpunt landbouw en zorg). Veel van de cliënten komen op de zorgboerderij voor het eerst op zo’n nabije basis in contact met dieren. Cliënten blijken volgens mijn empirie te worden gemotiveerd door dit echte werk waar ze samen met anderen in een ruimtelijke omgeving met het boerderijleven bezig kunnen zijn. Zelfs groepen (met name ouderen) die zelf niet meer actief in het boerderijleven kunnen participeren, komen op de zorgboerderij in contact met de bedrijvigheid van een draaiende onderneming. Aangaande de beleving van de boerderij zijn er op veel van de geconsulteerde zorgboerderijen enkele ‘kinderboerderijdieren’ aangeschaft. Vaak specifiek dieren met een hoog aaibaarheidsgehalte zoals een geit, pony, konijnen of anderszins dieren die de nabijheid van mensen goed kunnen hebben. Verder hebben meerdere van de geconsulteerde boerderijen zich toegelegd op handenarbeid in kleine daartoe ingerichte ateliers waar geschilderd, geknutseld en houten werkjes zoals vogelhuisjes worden gemaakt (bijvoorbeeld: ‘De Vergulde Hand’:Riel, ‘Het Scheiend’: Oirschot). Iets wat andere zorgboerderijen juist wegzetten als ‘bedacht’ werk. Deze groep wijst de bedrijfsvoering van de collega’s deels af door het te beschrijven als surrogaat-alternatief voor een reguliere dagopvang. Bedrijfsmatig: Idealiter moet er ‘een intentie tot volwaardig werknemerschap’ (Ketelaars, 2003, p.8) bestaan binnen zorgboerderijen. Deze intentie betekent dat de cliënt zoveel mogelijk mee moet doen als volwaardig werknemer en dat hem werk aangeboden moet worden. Werk dat de zorgboer iets oplevert en verlicht in zijn taken en de cliënt de mogelijkheid biedt om er zijn capaciteiten in kwijt te kunnen. In de praktijk van de bedrijfsvoering van de verschillende zorgboerderijen, ben ik dat slechts bij een minderheid van de zorgboerderijen tegen gekomen. De cliënten worden vooral ingeschakeld bij niet-commercieel gerichte activiteiten zoals het verzorgen van (vaak speciaal hiertoe aangeschafte) boerderijdieren en het doen van huishoudelijke activiteiten. Slechts een enkele zorgboer spreekt over het laten meedraaien in de productie van zijn cliënten. Hassink en Trip (1999, pg. 16) spreken hierbij over niet-
46
commerciële werkzaamheden die handmatig zijn en de cliënten activeren. Tegelijkertijd wordt er bij dit werk niet gestreefd naar een zo efficiënt mogelijke productie. Wel zien we dat bepaalde zorgboeren bewust een bredere doelgroep aanspreken (Melick, P. V., interview, 21/08/12): ‘’ik kies bewust niet voor één soort cliënten. Want zonder de blinde hadden mijn cliënten niets gehoord en zonder de dove hadden ze niets gezien’’. Een economisch goedlopende zorgboerderij opzetten ongeacht de doelgroep kost hierbij gemiddeld drie jaar. Meerdere van de geconsulteerde zorgboerderijen noemen dit het kritieke punt voordat investeringen zich terug gaan betalen en de eerste opstartproblemen zoals A, B en C eruit zijn gefilterd. 5.2.4 Sociale taakstelling Dit onderwerp kijkt naar de vraag welke rol het sociaal ondernemerschap op in dit geval ‘de zorgboerderij’ speelt binnen de bredere sector van zorgverlening (zie ook 2.3.1 voor de rollen). Zorginhoudelijk: Voor mensen met een burn-out of psychische probleem zien zorgboeren uit mijn onderzoek de boerderij vooral als oord van rust en bezinning. Niks moet en de productiviteit is vaak minimaal. ‘’Een zorgboerderij biedt deelnemers meer contact met normale mensen en de samenleving,.. gesprekken gaan over het werk en niet over de problemen van de cliënten’’ (Hassink, 2009, p.7). Contact met de samenleving wordt ook vaak bewust opgezocht. Zo gaan de klanten bij het kattenpension ‘Den Hoet’ (Utrecht) dat naast een zorgtak wordt gevoerd en belangstellenden uit de buurt, vaak het gesprek aan met de cliënten uit de zorgtak. De zorgboer zoekt bewust naar het doorbreken van een systeem binnen muren van een gebouw of instelling. Hierbij willen de meeste zorgboeren zich bedienen van een alternatieve vorm van verzorging dan gebruikelijk binnen de reguliere zorgverleningssector. Het zogenaamde ‘maintaining social harmony in the face of social problems’ (naar Hayek, 1945, p.37). Men wil als zorgboer het contact met ‘jan en alleman’ waar mogelijk faciliteren, bijvoorbeeld via ‘de theeschenkerij voor fietsers en wandelaars’ (Nijk, L., interview, 27/08/12). De cliënten spreken zelf over de rust en de gezelligheid als motivatiegronden om deel te nemen aan het werk op de boerderij. Bedrijfsmatig: Op bedrijfsmatig vlak zijn zorgboerderijen relatief slecht georganiseerd. Er is weliswaar een centralisatie gaande waar er grotere overlegorganen komen zoals ‘verenigde zorgboeren ZuidHolland’ en er wordt gewerkt met keurmerken om blijk van professionaliteit te geven2. De algemene tendens is echter dat ze meer gericht zijn op het onderhouden van een bredere basis aan zorgverlening zoals de ‘Social bricoleur’ (Hayek, 1945), dan dat ze proberen om bestaande zorgverleners uit de reguliere sector omver te werpen of daar financiële bronnen aan te onttrekken zoals bij ‘Social Engineers’ (Schumpeter, 1943). 5.2.5 Effect van het eigen handelen binnen de sector Dit onderwerp kijkt naar de vraag hoe de sociale ondernemer zijn verhouding tot de reguliere zorg ziet. Aanvullend in de analyse komt de vraag kijken hoe het werk van de zorgboer in verhouding staat tot de reguliere zorg.
2
http://www.landbouwzorg.nl/index.php?pagid=59
47
Zorginhoudelijk: De meeste zorgboerderijen werkten op basis van een tweemans-zaak waar één van beide geschoold is. Betaalde personeelsleden waren bij elk van de bezochte instellingen ook geschoold. Deze scholing kan onder andere zijn als verpleegkundige of SPW’ers (sociaal pedagogisch werk). Echter worden niet specifiek zorgtaken aangeboden op de bezochte zorgboerderijen. Op haast elke boerderij kwam als centraal thema naar voren dat men weinig concrete dingen van de cliënten verwacht: ‘’we willen ze gewoon een fijne dag bieden; ze krijgen al genoeg te maken met tal van professionals in de gewone zorg. Wij willen ze er hier niet ook mee overladen’’ (Bavel, A.v., interview, 16/08/12). Toch verschilt deze zorgverlening wezenlijk van de reguliere zorg op bijvoorbeeld een dagopvang. Als we een vergelijking maken met reguliere zorginstellingen zien we dat er bij reguliere zorginstellingen geen sprake is van wederkerigheid. Een cliënt hoeft hier geen actieve bijdrage te leveren aan het functioneren van de zorginstelling. In die zin is er dan geen sprake van een omgeving waaraan de cliënt zich kan ontwikkelen. Op een zorgboerderij is die wederkerigheid er wel (Ketelaars, 2003, p.12). ‘’wij hebben een medewerker (lees: cliënte) wiens zorgbegeleider in het zorgplan spreekt over haar minimaal 15 minuten per dag buiten laten zijn. Deze medewerkster wil echter niet buiten zijn. Wij bieden haar dan de keuze uit verschillende werkjes buiten. Het zorgplan stellen we dan echter wel centraal’’ -(Rosita van Woudenberg, zorgboerderij de Breehoef te Woudenberg). Bedrijfsmatig: Het verdienmodel voor een zorgboerderij als aanvulling naast de bestaande reguliere zorgsector wordt nog altijd, zeker voor grotere zorgboerderijen, aantrekkelijk genoemd. Er zou sprake zijn van een hoog toprendement door lage vaste lasten (Oord, H.v., interview, 16/08/12). Afgezet tegenover een varkenshouderij zijn de vaste lasten bijvoorbeeld minimaal te noemen, doordat het salaris van medewerkers ongeveer de enige vaste lasten zijn. In de varkenshouderij moeten er wekelijks grote hoeveelheden voer worden ingekocht, onafhankelijk van hoe het prijsverloop van varkensvlees is en eventuele randverschijnselen als ruimingen en ziektes. Uitspraak hierover van een andere zorgboer: ‘’Als je de reguliere landbouw gewend bent, kun je als zorgboer pootje baden in het geld” (Melick, P.v, interview, 21/08/12). Keerzijde is dat men erg afhankelijk is van (veranderende) regelgeving rondom zorg op de boerderij en krimpende budgetten (PGB’s, zorg in natura en andere vergoedingen). Aanvullend geven meerdere zorgboeren mij aan dat de regeldruk in de laatste paar jaren enorm is toegenomen. Voor de kleinere zorgboerderijen, met name zij die werken met cliënten uit de psychologische zorg is de betaalbaarheid van de zorgverlening minder een ‘vetpot’. Doordat dit soort specifieke doelgroepen een prikkelarme omgeving nodig hebben, is groei niet evident en dienen de werkvormen en groepen klein te blijven. ‘’zorgboeren is hiermee geen vetpot, zeker als je nog een jong gezin hebt’’ (Janssen, C., interview, 27/08/12). Dit dilemma ben ik overigens
48
meer tegengekomen bij zorgboerderijen waar gewerkt en gewoond wordt. Het gaat over het belang van de cliënt enerzijds en het belang van de zorgboer met zijn gezin aan de andere kant. Er dient dan een balans te worden gevonden die werkbaar is voor beiden. 5.2.6 Plek van sociaal ondernemerschap binnen de sector Dit onderwerp kijkt naar de vraag hoe de sociale onderneming wordt ontvangen naast de reguliere zorgverlening. Dit is dus meer extern gericht als vraag. Zorginhoudelijk: Veel van de zorgboerderijen spreken expliciet over het niet bieden van vervangende zorg in plaats van de reguliere zorgsector, maar over aanvullende zorg. Vaak had men het over een extern vastgesteld zorgplan dat werd gevolgd. Vaak wordt zo een stukje aanvullende professionaliteit ingebracht met een externe case-manager of zorgbegeleider die meedenkt en namens de reguliere zorginstelling (van welke de doorverwijzing komt) doelen opstelt. Zorgverlening op de zorgboerderij wordt hiermee meermaals gekwalificeerd (met name voor de categorie ouderen) als een fase vóór de intensievere zorg/het verzorgingstehuis. En hoe beter de zorg op dat moment is, hoe langer het dan zal duren alvorens men door moet naar intensievere begeleiding. Bedrijfsmatig: Steeds kwam het op me over dat de zorgboerderij in de ogen van de zorgboer, een extra mogelijkheid tot zorg inkopen is. Ze zien zichzelf als ondernemers naast de reguliere zorgsector die voor andere zorgbehoevenden al dan niet meer passende oplossingen kan bieden. In theoretische termen ligt er een focus op ‘adressing needs left unaddressed and having limited competition’ zoals verwoord onder de terminologie van de Social Constructionists (Kirzner, 1973). Unique selling point is het buitenleven, de ruimte en de optie bij de meeste zorgboerderijen om te werken met dieren, variërend van voeden en verzorgen tot simpelweg aaien. Een voorbeeld van een zorgboerderij waar de focus veel minder ligt op de dieren is ‘De Breehoef’ te Woudenberg. Met deze opgesomde taken en mogelijkheden, lopen zorgboerderijen de dagopvanginstellingen niet specifiek in de weg. Alles lijkt ingericht als extra dienstverlening naar een klant die zorg inkoopt voor zijn ouder of (gehandicapt) kind. ‘’De druk op zorgboeren vanuit nieuwe regelgeving ligt vele malen hoger, dan eventuele twijfels vanuit reguliere zorginstellingen’’ (Herten, C.v., interview, 21/08/12). 5.2.7 Beperkingen van het sociaal ondernemerschap binnen de sector Dit onderwerp kijkt naar de externe behoefte die er bestaat naar het werk van de sociale onderneming, hier de zorgboerderij. Hoe groot is of kan de sector van zorgboerderijen worden. Zorginhoudelijk: Een meerderheid van de zorgboerderijen werkt als tweemans-bedrijf, aangevuld met één of meerdere vrijwilligers. Een enkeling werkt met betaalde krachten die meewerken in de begeleiding. Veel hiervan heeft te maken met de omvang van de zorgtak binnen het bedrijf. Soort Zorgboerderijen Tweemanszaak Echtpaar + vrijwilligers Echtpaar+ vrijwilligers + < 3 personeelsleden Echtpaar+ vrijwilligers + >2 personeelsleden
Aandeel binnen het totaal 25 % 35 % 25 % 15 %
49
Figuur 9: personele bezetting bij de bezochte zorgboerderijen
Uit het veldonderzoek is gebleken dat inderdaad de partner van de zorgboer zelf vaak werkzaam was en hiermee ook gediplomeerd, in de zorg. Deze partner speelt in bijna alle gevallen nu dan ook een rol binnen de zorgtak van het eigen bedrijf. Deze rol van de in negen van tien gevallen, gediplomeerde partner of zorgboer garandeert enerzijds een stuk professionaliteit in de uitvoerende fase, anderzijds vormt het ook een vereiste voor de regelgeving; er moet afhankelijk van de groepsgrootte minimaal één of meer verzorgende of verpleegkundige te allen tijde aanwezig zijn. Bedrijfsmatig: Hoe het vervolgens budgettair wordt ingekleed verschilt. Enerzijds haalt de meerderheid aan bezochte zorgboeren en particuliere ondernemers een deel van het hoofdinkomen uit het zorgboeren. Een minderheid kiest er juist voor om de zorgtak op te zetten rondom een basis van zelfvoorzienend draaien. Het systeem moet kostendekkend zijn, maar er hoeven geen of nauwelijks aanvullende opbrengsten voort te komen uit de zorgtak. Het zijn een soort van maatschappelijk gerichte filantropen. Hierbij worden soms bepaalde (onbetaalde) cliënten geaccepteerd, kosten hiervan worden betaald uit de opbrengsten van de andere cliënten waarvan de kosten wel vergoed worden. Veel van de kleinere zorgboerderijen geven hierbij aan doelbewust klein te willen blijven en niet te willen groeien. Ze zien de zorgboerderij als bijverdienste of mogelijkheid om anderen te laten delen in hun mogelijkheden qua ruimte en beleving. 5.3 De Business Model Generation voor de zorgboer 5.3.1 Klantsegmenten: over het algemeen zijn doelgroepen vaak geestelijk of lichamelijk gehandicapten, veel mensen met psychische problemen en senioren. In mindere mate zag ik ook ex-verslaafden, exgedetineerden, (risico)jongeren of eender welke combinatie van deze groepen. Bij deze groep vind de ‘productafzet’ plaats. Maatschappelijke waarde, kan hierbij ook volgen uit het verlichten van zorgtaken voor het thuismilieu van de cliënt en bij het reguliere circuit van dagopvang of instelling (onder andere, Oord, H.v., interview, 16/08/12). Deze verlichting van druk op de thuissituatie is een streven dat enkele van de zorgboeren uitspreken. Afhankelijk van welke zorgboerderij men neemt kan dit variëren van 6 cliënten op één of enkele dagen per week tot het fulltime vervullen van taken als zorgboer met een cliëntengroep tot 180 cliënten per week (verdeeld in groepen van 6 tot 10 per dag; zorgboerderij ‘Blommendaal’ te Stoutenburg of zelfs groepen tot 35 personen bij zorgboerderij ‘De Koalder’ te Baexem). 5.3.2 Waardepropositie: Dit onderdeel van het BMG gaat over de vraag hoe de bedrijfsvoering is aangepast aan de doelgroep zodat deze er meerwaarde uit halen. Het aangepaste doelgroepenbeleid bestaat voor een groot deel van de cliënten alleen al uit het pure proces van bezig zijn en de opbrengsten van hun werkzaamheden tastbaar maken. Deze concrete, tastbare benadering geeft ze, ook in hun eigen visie, het besef dat ze ook een nuttige plaats hebben binnen de Nederlandse arbeidsmarkt. Tekenend is navolgende quote van een van de benaderde (kleine) zorgboerderijen; ‘’Ik heb hier nu een jongen van 17 jaar lopen, een autist. Deze durfde je bij binnenkomst nog niet eens aan te kijken. Inmiddels heeft hij zich enorm ontwikkeld, is hij opgebloeid. Hij weet alles over planten, pootafstand voor groente en hij heeft hier nu een eigen tuintje gekregen. Hij verbouwt er zijn eigen groentes; courgettes en boontjes die hij vervolgens aan kennissen en vrienden verkoopt. Het geld en de opbrengsten zijn voor hem, het levert het bedrijf niets op. Maar het gaat hier over sociaal kapitaal creëren.‘’ -(Maria Tinnemans, zorgboerderij de Hegsteeg te Weert).
50
‘’Als zorgboeren zien we dat er veel in hokjes wordt gedacht in de reguliere zorgsector, geregeerd door pedagogen. Wij doen het op z’n boerenfluitjes. We bereiden voor op een terugkeer in de samenleving, soms lukt het soms niet. We selecteren op niveau wat ze kunnen en willen. Zo proberen we hen te stimuleren.‘’ -(Kees Blom, zorgboerderij’ Blommendaal’, Stoutenburg). Een ander voorbeeld van hoe meerwaarde voor de cliënt wordt gecreëerd gaat over de vraag hoe zorgboeren gebruik maken van het eigen terrein en faciliteiten om jongvolwassenen met diverse problemen te begeleiden in het proces van bijvoorbeeld een (trekker)rijbewijs halen en dus klaarstomen voor een actieve participatie bij terugkeer in de samenleving (voorgaande voorbeeld met het lesgeven op een trekker speelde op zorgboerderij ‘Blommendaal’ (Blom, K., interview, 20/08/12). 5.3.3 Kanalen: Zoals commerciële ondernemingen de opbrengsten van het land en het bedrijf moeten verkopen aan groothandels, hebben zorgboerderijen ook deze producent-klant relatie. Vaak is hierbij de commerciële verkoop van het agrarische deel losgekoppeld van de zorgtak. Cliënten helpen wellicht mee in het verkoopproces via een speciaal boerderijwinkeltje of sleep/sjouw werk. De hoofdopbrengsten van de zorgtak echter zijn moeilijker tastbaar te maken. Zorgboeren spelen veel meer in op een soort dienstverlening zoals een beleving bieden aan de cliënten, een persoonlijk welbevinden. Eventuele tastbaar te maken producten die voortkomen uit het werk op de zorgboerderij worden anders in de markt gezet. Concreet betekent dit dat verkoop vaak voor een zachte prijs geschiedt in de eigen kennissenkring van de cliënten. Een enkele zorgboerderij voert een winkeltje voor de verkoop van kunstwerkjes of groente aan externe bezoekers, in mijn onderzoek ben ik dat alleen bij zorgboerderij ‘de Vergulde Hand’ te Riel tegengekomen. 5.3.4 Klantrelaties: Zorgboerderijen richten zich altijd op één of meerdere specifieke doelgroepen. Bij de meeste geregistreerde zorgboerderijen3 kan eenieder die tot die doelgroep behoort zich per mail aanmelden voor werken bij die zorgboer. Door screening (op passendheid binnen de groep) en beschikbaarheid van persoonsgebonden budgetten wordt een uiteindelijke selectie gemaakt. Zo gaf een zorgboerin me te kennen dat ze ruimte hebben voor een beperkt aantal scootmobielen en geen intensieve verzorging aan bijvoorbeeld incontinente cliënten kunnen verlenen. Hierop kunnen cliënten dan worden afgewezen. Relaties opbouwen met de klant staat bij het werken met bovenvermelde doelgroepen centraler dan bij normale commerciële ondernemingen. Juist vanwege het kwetsbare karakter van de doelgroep zien veel van de gesproken zorgboeren juist de zoektocht naar herhaling in ritmes en continuïteit in vrijwilligers en eventuele medewerkers als een belangrijk onderdeel van de beleving voor hun cliënten. 5.3.5 Inkomstenstromen: Door het veldonderzoek heen zien we dat bovengemiddeld veel zorgboeren hun hoofdinkomen niet uit de zorgtak halen. Zij houden vaak bewust een losgekoppeld agrarisch bedrijf aan. Al dan niet in een maatschap met een zoon/dochter die dit bedrijfsonderdeel voert. Slechts bij vier van de bezochte zorgboerderijen had men het over het willen overstappen naar een volledige
3
Die aangesloten zijn bij de landbouwfederatie (271 geregistreerde bedrijven in heel Nederland per 10/08/12).
51
zorgboerderij. Bij deze bedrijven bedroeg de zorgtak al het hoofdinkomen. Refererend naar het dubbele winstprincipe blijkt uit de interviews dat de zorgtak altijd gaat over het creëren van sociaal kapitaal. Dit leidt tot cliënten die tevreden zijn, tot rust komen, of zelfs weer klaar voor de arbeidsmarkt worden gestoomd. 5.3.6 Key resources: Tijd nemen is een van de meest belangrijke eigenschappen die een zorgboer nodig heeft voor de cliënten. Hierin verschilt reguliere agrariër veel van de zorgboer. Productie binnen de zorgtak, voor zover bestaand, gaat niet over het bereiken van een commercieel optimum. Vaak wordt er met een zorgcoach of tussenpersoon van de cliënt gewerkt naar de richtlijnen van iemands zorgplan. Deze tussenpersoon of soms familieleden bepalen actief mee hoe iemands verblijf op een zorgboerderij wordt ingekleed. 5.3.7 Kernactiviteiten: De taken zijn divers en grotendeels ook al uitgediept (zie 4.4.1). Afhankelijk van welke zorgboerderij men neemt betreffen deze taken vooral de niet-commerciële kant van het bedrijf. In een minderheid van de zorgboerderijen participeren de cliënten actief mee in de bedrijfstak. Wel wordt vaak klein werk rondom de boerderij zoals schoffelen, poetsen en voederen van dieren samen met cliënten uitgevoerd. Bij een enkele zorgboerderij worden zelfs cursussen aangeboden zoals een schildercursus, smeedcursus of cursus houtbewerking (de ‘Vergulde Hand’, Riel). Het geheel staat hierbij in het teken van de cliëntbeleving, die vaak zoekt naar rust, ontspanning en het buitenleven. 5.3.8 Key partners: De meeste zorgboerderijen werken met verwijzingen vanuit de reguliere zorgsector om er specifiek zorg voor te dragen dat bekend is wat de zorgvraag van de cliënten is. Ook kan op deze manier de beleving op de boerderij aangepast worden op eventuele vereisten of hulpvragen vanuit het zorgplan of de tussenpersoon. Bij de helft van de bezochte zorgboerderijen zag ik dat er actief geput wordt uit het netwerk en de mogelijkheden van samenwerking via een georganiseerd collectief zoals: ‘Vereniging Samenwerkende Zorgboeren Zuid’. Dit georganiseerd collectief dat ook lobbied, kenmerkt zich door het laten klinken van een professionele en eenvormige stem richting Den Haag. Intern dienen deze collectieven als een overlegorgaan. Een plek om ‘best practices’ uit te wisselen of simpelweg te profiteren van het gezamenlijk volgen van de verplichte cursussen zoals bedrijfshulpverlening. De andere helft van de geraadpleegde zorgboerderijen gaf aan weinig samen te werken of het meer te zien als een lezingencircuit dan een praktisch nuttig orgaan. ‘’Als echtpaar uit respectievelijk het onderwijs en de zorg hadden we beiden al veel ervaring met de vergadercultuur. Bij zorgboeren zit dat anders, die bespreken problemen hooguit ’s morgens aan de keukentafel. Wij vonden in het begin dan ook dat hier veel meer uit te halen was.‘’ (Rosita van Woudenberg, zorgboerderij ‘Breehoef’ te ...?). 5.3.9 Kostenstructuur: Zoals elk bedrijf te maken heeft met investeringen kent een zorgboerderij eenzelfde basis aan benodigde investeringen. Zorgboeren wordt als weinig risicovol ervaren ten opzichte van de reguliere landbouw (onder andere, Oord, H.v., interview, 16/08/12)
52
Bijvoorbeeld door lage vaste lasten en het relatief grote aanbod aan vrijwilligers die zelf ook zoeken naar vrijwilligerswerk in het buitenleven. Vrijwilligers spelen bij zorgboerderijen die hiermee werken dan ook een centrale rol. Zo wordt bijvoorbeeld de mix tussen vrijwilligers uit de zorg en vrijwilligers die volledig los staan van deze sector (nb. Vrijwilligers afkomstig uit de bouw, onderwijs en zakenleven) erg geroemd. Concreet bieden de vrijwilligers namelijk een divers soort gesprekken en aanpak. Voor eenieder is er wel een vrijwilliger met wie de cliënten een grotere ‘klik’ hebben. Omdat bij haast elke zorgboerderij de commerciële winsten voort komen uit een losstaande bedrijfstak, worden kosten, gemaakt in de zorgtak, vaak direct betaald uit de gedeclareerde gelden van AWBZ of WMO-middelen. Bij enkele grote zorgboerderijen is de ontwikkeling nog ietwat anders gegaan; ‘’we hebben de zorgtak op kunnen zetten dankzij het melkvee, inmiddels bestaat de 10% overgebleven melktak dankzij de inkomsten uit de zorgtak’’ (Venner, M., interview, 21/08/12). Opstartkosten werden bij de diverse zorgboerderijen ook vaker (deels) vergoed uit subsidies. Één van de zorgboerderijen spreekt ter illustratie over een gemengde gemeentelijke en provinciale subsidie voor een totaal van 35.000 euro (Tinnemans, M., interview, 16/08/12). Hiermee is een multifunctionele ruimte gebouwd voor het voeren van de zorgtak. 5.4 De combinatie sociale dienstverlening en economisch for-profit handelen Uit het hiervoor geschetste model ontstaat een gemengd beeld van waar de middenweg wordt gevonden tussen zorgverlening en ondernemen met een vaak losstaande agrarische tak. Deze ondernemers met een sociale functie kunnen we duiden en inschalen aan de hand van de vier criteria van Austin, Stevenson en Wei-Skillern (2006, p.2) zoals verwoord onder hoofdstuk 2.2. -
Marktfalen Bronnenmobilisatie Performance measurement Missie
Zie paragraaf 6.2 voor een uitwerking en inschaling van de criteria. Vaak zien we dat de agrarische tak over tijdsverloop afneemt naarmate gekozen wordt voor het aanwerven van zorgcliënten op de boerderij. ‘Er liggen meer kansen in het zorgboeren, al is de rek er qua groei grotendeels uit’ (Herten, C.v., interview, 21/08/12). zien aanvullend dat veel van de huidige zorgboerderijen op een locatie zitten waar groeikansen voor de agrarische sector of ruimtegebrek een rol van betekenis spelen in de overweging om de zorgtak te intensiveren (Blom, K., interview, 20/08/12) De keuze om over te stappen kwam vaak van de partner van de zorgboer en vraagt vooral idealisme als beginhouding. Het kiezen voor sociaal ondernemen op een breder niveau is vervolgens vaak een voorbeeld van ‘marktfalen’ van de commerciële mogelijkheden. ‘’We hebben zorg en bedrijf volledig geïntegreerd. De eigen medewerkers nemen de rechterhandjes uit de zorg mee het bedrijf in, want er moet wel wat gebeuren. Ik vind het fijn om mensen te laten zijn wie ze zijn; in hun waarde laten.’’ -(Lu Nijk, zorgboerderij de Maargieshoeve, Kallenkote).
53
De bronnenmobilisatie voor een zorgboerderij komt veel meer voort vanuit de mensen zelf. Doordat vaak de kleinschaligheid centraal staat, maar tegelijkertijd ook werk verzet moet worden, krijgen cliënten (bij de meeste zorgboerderijen) een persoonlijk behandelplan. Deze praktische en toegespitste toepassing in het behandelplan leidt ertoe dat de ene cliënt een veel praktischere invulling van het verblijf op de zorgboerderij zal krijgen, terwijl een ander er simpelweg van de beleving van rust en ruimte kan genieten. ‘’mensen te zien opknappen of soms juist alleen al stabiliseren in hun (psychologisch) ziektebeeld, daar doe je het voor. Om een van mijn cliënten te zien teruggaan van 21 naar 9 pillen per dag, dat is zo ontzettend gaaf.’’ -(Corina Janssen, zorgboerderij de Heerlijkheid te Zuidvelde). Zorgboeren zijn ook ondernemers, dus er moet linksom of rechtsom wel winst worden gecreëerd voor de continuïteit van het bedrijf. De manier waarop dit gebeurt verschilt wezenlijk van een willekeurig ander bedrijf. Bij elk van de bezochte zorgboerderijen kwamen anekdotes langs over hoe de tijd op de boerderij individuele successen bood voor diens cliënten. Alleen al het feit dat hier een specifieke focus op werd gelegd, op het individuele succes van de cliënten, biedt een inkijk in de mentaliteit achter het ‘zorgboer zijn’. Het ‘performance measurement’ kijkt naar hoe prestaties worden gemeten en ervaren. In het kader hiervan kent de sector van zorgboerderijen een drietal kwaliteitskeurmerken: het HKZopstapkeurmerk, kwaliteitskeurmerk ‘kwaliteit laat je zien’ (van de ‘federatie Landbouw & Zorg’) en een lastig te verkrijgen AWBZ-registratie wat ‘zorg in natura’ levering mogelijk maakt. Intern wordt succes niet gemeten naar wat een cliënt aan het einde van de dag heeft gepresteerd naar loonwaarde maar hoe de persoonlijke ontwikkeling naar re-integratie of stabilisering van een zorgprobleem geschiedt. Mensen die op een zorgboerderij lopen zijn immers geïndiceerd voor dagbesteding, dus ze hoeven geen loonwaarde te hebben (Herten, C.v., interview, 21/08/12). Vervolgens het vierde punt; ‘de missie’ van een bedrijf. In tegenstelling tot de voorzichtige constatering van Austin (2006, p.2) over de ‘gewone’ sociaal ondernemer, komen de commerciële en sociale dimensies bij zorgboerderijen meestal niet met elkaar in de knel. Juist omdat de meeste zorgboeren kiezen voor een opzet waar de commerciële tak losstaat van de zorgtak. Soms gescheiden binnen een maatschap (nb. De Vergulde hand, Riel) of VOF (de Koalder, Baexem), soms simpelweg omdat ‘de zorgboer’ een huurder is bij een regulier agrariër die de commerciële tak los voert (Woudenberg, R.v., interview, 20/08/12) De doelen die worden gesteld bij de diverse bezochte zorgboerderijen hebben vooral betrekking op het creëren van een beleving voor de cliënt. Doordat lijnen kort zijn tussen zorgboer en cliënt en de commerciële tak vaak losstaand gevoerd wordt, bestaat er weinig ruimte voor vervuiling van doelen of het verliezen van de (idealistische) missie. Deze waarborg tegen vervuiling van de motivatiegronden geld overigens in het bijzonder voor de kleine zorgboerderijen (lees: de meerderheid van de zorgboerderijen). Voor de enkele niet agrarische (landgoed-)zorgboerderij is deze sociale dimensie nog dominanter, daar deze zorgboerderijen het voordeel hebben niets op de markt te hoeven zetten. ‘’Hoe het landgoed erbij ligt, dat is het resultaat van ons werken.’’ (Barneveld, A.v., interview, 20/08/12).
54
Samenvattend ziet men dat in weerwil van de theorie bij de meeste zorgboerderijen de cliënten vooral worden ingeschakeld bij niet-commercieel gerichte activiteiten zoals het verzorgen van (hiertoe aangeschafte) boerderijdieren en huishoudelijke activiteiten. Meedraaien in de productie speelt slechts bij enkele zorgboerderijen en (gedeeltes) van bepaalde doelgroepen. In de wisselwerking tussen agrarisch- en zorgdeel hebben theoretici vooral geschreven over de inhoudelijke vorm van de ideale bedrijfsmatige zorgboerderij. Het zou ‘’een rendabel en duurzaam bedrijf moeten zijn dat agrarische productie levert, waar het ritme en de structuur van het boerenbedrijf richtinggevend is voor de invulling van de dag en de werkzaamheden… met cliënten als volwaardige collega’s die hun capaciteiten en vaardigheden kunnen ontplooien’’ (Ketelaars, D. , 2003, p.11). Concreet stuurt men hiermee aan op een geïntegreerd agrarisch en zorgverlenend bedrijf. De praktijk van mijn onderzoek heeft echter aangetoond dat beide bedrijfsonderdelen vaker worden gescheiden of zelfs niet dezelfde eigenaar betreffen. 5.5 Conclusie Dit hoofdstuk diende voor de empirische analyse van de zorgboerderij binnen het concept ‘sociaal ondernemerschap’. Theoretici hebben vooral geschreven over de inhoudelijke vorm van de ideale bedrijfsmatige zorgboerderij. Deze zouden naast het leveren van agrarische productie ook rendabel en duurzaam moeten werken. Concreet stuurt men hiermee aan op een geïntegreerd agrarisch en zorgverlenend bedrijf. De praktijk van mijn onderzoek heeft daarentegen aangetoond dat beide bedrijfsonderdelen vaker worden gescheiden of zelfs niet dezelfde eigenaar betreffen. Aanvullend stelt de theorie dat cliënten als volwaardige collega’s moeten worden gezien die ‘’hun capaciteiten en vaardigheden kunnen ontplooien’’ (Ketelaars, D. , 2003, p.11). In de praktijk van de bedrijfsvoering van de verschillende zorgboerderijen, ben ik dat slechts bij een minderheid van de zorgboerderijen tegen gekomen. De cliënten worden vooral ingeschakeld bij niet-commercieel gerichte activiteiten zoals het verzorgen van (hiertoe aangeschafte) boerderijdieren en huishoudelijke activiteiten. Slechts een enkele zorgboer spreekt over het laten meedraaien in de reguliere productie van zijn cliënten. Er is duidelijk geworden dat de motieven oprecht zijn en de zorgboeren enorm begaan zijn met de diensten die ze leveren. Daar waar het vanuit een opbrengsttechnisch verhaal een redelijk solide vorm van ‘boeren’ lijkt, vraagt het een persoonlijke passie of sterke band met het werk van zorgverlening om zoiets succesvol op te zetten. Het is vaak een bijverdienste naast het reguliere werk van de zorgboer. Het vak van zorgboer vraagt op zichzelf genomen een bijzonder soort ondernemerszin, dat het winstgericht denken voorbij gaat. Het vraagt inspanningen en is niet per definitie een goed alternatief voor het reguliere agrarisch werk. Dit met name vanwege de complexiteit die bij het werken met kwetsbare groepen hoort. De sector van zorgboerderijen heeft in vijftien jaar tijd een enorme groei doorgemaakt. De rek lijkt inmiddels uit de groei te zijn gegaan, vooral door de betaalbaarheid van zorgverlening in de toekomst. ‘’Streefdoel en kans is vervolgens om dit systeem te bestendigen, want zorgboeren bieden een ijzersterk product voor een scherpe prijs’’ (Herten, C.v., interview, 21/08/12). Deze bekrachtiging van de sector lijkt samen te gaan met een versterking van de organisatorische verbanden die de zorgboeren regio- en provincie overstijgend met elkaar aangaan als lobby en als onderling platform voor kennis en expertisedeling.
55
Hoofdstuk 6
Discussie
In deze scriptie heb ik willen onderzoeken hoe het sociaal ondernemerschap bij zorgboerderijen uitziet en hoe die zorg er in de praktijk vorm krijgt. Hierbij heb ik gekeken naar zowel de zorginhoudelijke als bedrijfsmatige kant (zie ook 5.3 en verder). Verder heb ik getoetst of zorgboeren hiermee te kenmerken zijn als sociale ondernemers en hoe ze aan deze term invulling gaven (zie hoofdstuk 5.1 en 5.2). Kortom: welke meerwaarde ze nastreven en hoe dit in de praktijk tot uiting komt in hun werkzaamheden. Ondernemen gaat (zie hoofdstuk 4) over kansen en risico’s zien en inschatten. In het kader van de sociaal ondernemende zorgboer heb ik deze in dit hoofdstuk onder paragraaf 6.5 geschetst, als introductie op de aanbevelingen onder paragraaf 7.2. De koppeling tussen theorie en praktijk wordt behandeld aan de hand van de vier condities voor sociaal ondernemerschap (naar Austin et al., 2006) (zie paragraaf 2.3) , het BMG (naar Osterwalder en Pigneur, 2009) en de Typology of Social Entrepreneurship (Zahra et al., 2009) (zie hoofdstuk 5). In dit hoofdstuk heb ik ook gefocust op de risico’s omdat deze een rem kunnen vormen op een succesvolle doorontwikkeling van de sector, daar waar de kansen veelal reeds ontdekt en benoemd zijn door de vele zorgboerderijen individueel of in verenigingsvorm via de verschillende openingen in wetteksten en bepalingen. 6.1 Het ontstaan van de zorgboerderij in zijn context De belangrijkste contextuele ontstaansgrond voor het opbloeien van zorgboerderijen was de terugtreding van de overheid. Door deregulering en de terugtreding van de overheid werd een steeds groter beroep gedaan op de invloed die ondernemingen, zoals hier zorgboerderijen, kunnen uitoefenen op de samenleving. De verantwoordelijkheden en invulling van beleid verschuiven steeds meer naar een lokaal niveau door decentralisatie, waar de overheid en het bedrijfsleven elkaar steeds beter weten te vinden en verantwoordelijkheden kunnen delen (Cooymans & Hintzen, 2000, p.35). Dat ze deze ruimte gebruiken volgt uit het feit dat er vanuit de samenleving een toenemende druk op organisaties bestaat om zich te bekommeren om juist het sociaal kapitaal en de maatschappelijke winst die er te halen valt door het nastreven van de dubbele winst (Cooymans & Hintzen, 2000, p.37). Juist deze focus op de wensen, mogelijkheden en capaciteiten van de cliënten komt overeen met meer moderne inzichten over een goede bedrijfsvoering. Ter illustratie deze specificering uit Ketelaars 2003: ‘’een zorgboerderij moet er op gericht zijn dat de landbouwkant van het bedrijf blijft bestaan. Het moet aldus een rendabel bedrijf zijn, een financieel gezond bedrijf. Een bedrijf dat agrarische producten levert die te verkopen zijn. Een bedrijf dat er op gericht is om over 5 of 10 jaar ook nog steeds een boerderij te zijn. Dat kan alleen als de boer ook ondernemer is (‘boer blijft’) en deels onafhankelijk is van de inkomsten uit de zorgkant van het bedrijf’”(Ketelaars, 2003, p.5). De zorgboerderij vormt inmiddels een algemeen geaccepteerd onderdeel binnen de mogelijkheden binnen de zorgsector in Nederland. Steeds meer van de 1000 zorgboerderijen worden op keurmerken geaccrediteerd. De zorgboerderijen zijn hiermee een voorbeeld van een commercieel grote sector waar vanuit een wens tot dubbele winstcreatie wordt gehandeld (zie
56
ook 3.1.1). Het merendeel van de gesproken zorgboeren voerde specifiek de zorgtak als leidinggevende. De agrarische tak werd meestal gevoerd door de partner. Zorgboerderijen pasten volgens de theorie in een vermaatschappelijkings- en deïnstitutionaliserings-trend van de zorgsector (Hassink, 2009, p.1). In realiteit wordt de zorg weliswaar meer aangeboden in de samenleving waar cliënten participeren. De deïnstitutionalisering lijkt echter plaats te hebben gemaakt voor een hernieuwde wens vanuit de overheid om de sector van zorgboerderijen te reguleren, en in keurmerken tot extern vastgelegde kwaliteitsnormen te dwingen. Met deze verkregen kennis krijgen de motivatiegronden van de zorgboer opeens een dubbele lading, omdat ze de eigen wensen en motivatiegronden plots sterk moeten gaan ‘matchen’ met de regels waaraan ze dienen te voldoen. 6.2 Het publieksociaal ondernemerschap Wanneer we teruggrijpen naar de vier criteria van Austin et al. (2006, p.2), zien we dat dit als volgt naar zorgboerderijen toe is te vertalen. De toevoeging ‘publiek’ is aangehaald om het onderscheid tussen commercieel en sociaal ondernemen duidelijker te accentueren (zie ook 2.3). 6.2.1 Marktfalen: In de praktijk zien we dat een ondernemer zelfs commercieel ondernemerschap (vb. vergaderen en bedrijfsuitjes op locatie in het buitengebied) kan combineren met het voeren van een vrij belangrijke zorgtaak (bijvoorbeeld. zorgboerderij Blommendaal te Stoutenburg), waarvan de assumptie was dat dit tweede aspect alleen succesvol door een ondernemer zoekende naar de dubbele winst kan worden gevoerd. Zoals onder 2.3 aangehaald zou gezocht moeten worden naar situaties waar nauwelijks renderende projecten wel plaats vinden, of gebruikers op nietkostendekkende basis gebruik kunnen maken van de diensten van de sociaal ondernemer. Het merendeel van de zorgboerderijen werken zoals in praktijk op kostendekkend peil. Het feit dat de meeste zorgboeren die ik sprak aangeven niet met de agrarische tak te kunnen stoppen, omdat ze daaruit hun (hoofd)inkomen halen, toont deze bewering aan. De kosten per extra deelnemer worden lager naarmate de groepsgrootte groeit, echter maakt de kwetsbaarheid van de groepen (notabene: Psychische klachten, autisme, verstandelijk mindere begaafdheid) dat dit niet zomaar mogelijk is. Hiermee is mij voldoende duidelijk dat zorgboerderijen ondanks een hoog toprendement met lage vaste lasten, voor de meeste zorgboeren geen ‘vetpot’ is. Aanvullend is er bij meerdere zorgboerderijen sprake van een enkele cliënt die ondanks het ontbreken van eigen zorgfinanciering, toch wordt geaccepteerd binnen de zorgverlening. Dit past binnen het beeld van de sociaal ondernemer zoals onder hoofdstuk 2 verwoord. 6.2.2 de mobilisatie van bronnen Deze is bij de sociaal ondernemer veel meer gericht op het in de waarde te laten van mensen zoals ze zijn. Men probeert via individuele zorgtrajecten tot een persoongerichte aanpak te komen. Een aanpak die mede mogelijk is door de relatief kleinere groepen cliënten die op een zorgboerderij of dagdeel meedraaien. ‘’Zorg is er veel meer georganiseerd vanuit de client met een individuele aanpak dan bij de reguliere zorgsector’’ (Nijk, L., interview, 27/08/12). Doordat budgetten aantoonbaar kleiner zijn moeten de indirecte kosten (overhead) ook klein worden gehouden (zie ook: 4.2.2). Met name bij de kleinere zorgboerderijen, wordt vooral geïnvesteerd in het aanpassen van de bestaande faciliteiten, of gebruik gemaakt van subsidies voor de bouw van aangepaste ruimtes (nb. De multifunctionele keet bij zorgboerderij de Hegsteeg, Weert). Slechts bij de grootste zorgboerderijen zoals het Scheiend (Oirschot) en de Koalder (Baexem) wordt er een nieuwe infrastructuur aangelegd om grote groepen cliënten te kunnen ontvangen.
57
6.2.3 performance measurement Ik zie dat de verschillende zorgboeren bewust zoeken naar verbetering in de persoonlijke staat, in het bijzonder geestelijk, van de cliënten. Hieraan ontlenen ze meer waardering dan het streven naar pure winstgevendheid: ‘’van de varkenshouderij en zorgtak zou ik hebben kunnen leven, maar dit is leuker en biedt meer voldoening’’ (Oord, H.v., interview, 16/08/12). Wetende dat de doorwerking van de sociale bedrijfsvoering moeilijk meetbaar is (zie 2.3), moet ik me baseren op uitspraken van de zorgboeren zelf. Bij haast alle zorgboerderijen werkten ze met cliënten die voor onbepaalde tijd mochten blijven komen, zo lang ze nog meerwaarde haalden uit een wekelijks bezoek aan de zorgboerderij om er te komen werken. Met name bij de zorgboerderijen die niet werkten met (dementerende) ouderen leek de zorgboer waardering voor hun werk te halen uit de bereidheid die cliënten hadden om te blijven komen. En dit gebeurde vooral omdat er een stijgende lijn zichtbaar was bij bepaalde cliënten die tot resultaten kwamen. Dit kan bijvoorbeeld liggen op sociaal vlak (de anekdote met de autistische jongen; zie 5.2.2) of werkgerelateerd vlak (de anekdote met de cliënt die zijn trekkerrijbewijs haalde; zie 5.2.2). 6.2.4 missie Vaak gaat dit over hoe zorgboeren iets terugdoen voor de samenleving en zorgsector die ze via eigen (familie)banden al kennen. Ander argument dat ik meermaals heb gehoord is dat de zorgboeren een alternatief willen bieden voor een als ‘matig’ ervaren dagopvang. Het blijkt toch een bepaald slag mensen te zijn dat uiteindelijk beslist de overstap te maken naar het zorgboeren, kiezen voor sociaal ondernemerschap. Hierbij neemt idealisme steeds een gelijke of grote rol in naast de commerciële taakstelling. Bij ongeveer de helft ligt er zelfs géén winstprincipe aan de zorgtak ten grondslag. Men leeft dan van de agrarische neventak en de zorgtak wordt kostendekkend gevoerd. Ofschoon dit in mijn optiek de meest veilige manier is van sociaal ondernemen, toont het wel een breed maatschappelijke interesse aan voor het welzijn van de medemens. Indirect heeft deze keuze voor relatief ‘risicoloos’ zorgboeren in een sector met hoog toprendement (zie 5.2.5) bijgedragen aan mijn inschaling van zorgboeren als social bricoleurs. 6.3 Het BMG binnen de typologie van het sociaal ondernemerschap. 6.3.1 Wat doen ze Primair streven ze het contact met de ‘gewone’ maatschappij, ‘jan-en-alleman’ (Nijk, L., interview, 27/08/12) en het vrije buitenleven na binnen de zorgboerderijen en willen ze hun cliënten in eerste instantie bieden. Theoretici omschrijven dit als: ‘sociaal ondernemers innoveren om tot een grotere langdurige sociale impact te komen’ (Colby, Stone & Carttar, 2004). Ze zoeken naar reintegratiemogelijkheden voor cliënten of stabilisering van de het zorgprobleem. Zorgboeren toegespitst op ouderen benaderen het meer als een beleving bieden die intensievere zorgvormen uitstelt. Ze tonen naar mijn gevoel aan dat ze zoeken naar een impact op iemands levenssituatie en ongeacht de doelgroep proberen meer te bieden dan louter de dagbesteding waarvoor ze zijn geïndiceerd. Dit vormt het equivalent van de waardepropositie bij het BMg die zorgboeren naar mijn mening vrij succesvol implementeren. Het aangepaste doelgroepenbeleid bestaat voor een groot deel van de cliënten alleen al uit het pure proces van bezig zijn en de opbrengsten van hun werkzaamheden tastbaar maken. Deze visualisatie geeft ze, ook in hun eigen visie, het besef dat ze ook een nuttige plaats hebben binnen de Nederlandse arbeidsmarkt
58
6.3.2 Schaal, bereik en timing van handelen Hier gaat het over hoe het werk van de zorgboer betekenis krijgt (zie ook 2.4; lokaal, regionaal of sectoroverstijgend). Ongeacht hoe de zorgverlening is ingericht moet de zorgboer zijn bedrijfsvoering aanpassen op de zorgverlening. In het BMG model gaat het dan over de key resources, de kanalen die ze ervoor gebruiken met welke ‘key partners’ en deels de kernactiviteiten (zie 2.5.2). In theoretisch opzicht kan de ‘context’ worden vormgegeven rondom drie niveaus (Ketelaars, 1997, p.17): -
-De aanwezige omgevingskenmerken, -Hoe deze worden vertaald, -Word hiernaar gehandeld.
Bij de zorgboerderijen zag ik dat ze, juist door de ligging in buitengebied, bewust met de omgevingskenmerken aan de slag gaan; ongeacht de doelgroep. Op het gebied van de key resources en hun kanalen zien we dat specifiek de zorgboeren relatief weinig problemen hebben. Juist omdat het merendeel van de zorgboeren in onderaannemerschap zit via reguliere zorginstellingen (Herten, C.v., interview, 21/08/12).Omdat ze ervoor kiezen om vaak nog een (losstaande) bedrijfstak te voeren, hebben ze relatief veel geldelijke middelen tot hun beschikking. Deze vrijheid in vergelijking met het stereotype van een sociaal ondernemer: een non-profit. Intern verschilt de vrijheid qua cashflow nog tussen doelgroepen. Er mag duidelijk zijn dat specifiek de cliënten met een psychologische achtergrond een kleinschalige en prikkelarme groepen nodig hebben. Deze specifieke aanpassingen drukken op de winstwaarde van de onderneming. 6.3.3 Wat maakt ze uniek Men ziet bij elk van de geconsulteerde zorgboerderijen aspecten terug komen van de zoektocht naar kansen om tot een betere zijnstoestand te komen. Vaak wordt de reguliere zorgsector benoemd als een vastgelopen ritme waar men niet langer vanuit de cliënt redeneert maar vanuit procedures en gewoontes die zich allemaal afspelen binnen een gesloten circuit. Binnen het BMT gaat dit met name over hoe klantrelaties worden opgebouwd en onderhouden. Men probeert (met name bij zorgboerderijen die niet met senioren werken) daadwerkelijk tot verbetering van de zijnstoestand te komen. Van socialiseren tot startkwalificaties bieden voor de arbeidsmarkt. 6.3.4 Sociale taakstelling Overal vond ik een idealisme dat aan de basis van de zorgtak stond. Er werd gesproken op basis van individuele anekdotes die het verhaal van de individuele cliënt belichtten. Terwijl aan verdere professionalisering, en op organisatorisch vlak aan centralisatie, tussen de zorgboerderijen wordt gewerkt, zijn ze nog meer gericht op het bieden van aanvullende diensten op reguliere zorgverlening. Zoals hieronder onder 6.4 uitgelegd, zie ik zorgboerderijen dan ook als social bricoleurs. Ze zijn er vooral gericht hun eigen zorgtak draaiende te houden, op een basis die bij hun individuele ambities past. Dit kan het idealistisch delen in de ruimte en authenticiteit van het buitenleven zijn, tot het winstgevend maken van een alternatief op agrarische productie zijn.
59
6.3.5 Effect van het eigen handelen binnen de sector Zonder teveel in herhaling te willen treden gaat dit onderwerp deels verder op de voorgaande paragraaf. Een cliënt hoeft geen actieve bijdrage te leveren aan de economische winstgevendheid van de zorginstelling. Bij een zorgboerderij bestaat die wederkerigheid wel (Ketelaars, 2003, p.12). Deze ‘intentie tot volwaardig werknemerschap’ (zie: 5.2.3) waar in de theorie over werd gesproken wordt in de praktijk vaak ingewisseld voor een veel gematigder ‘bieden van een fijne dag; los van de professionals uit de gewone zorg’ (Bavel, A.v., interview, 16/08/12). Dit maakt ook dat ik zorgboeren ‘slechts’ als social bricoleurs heb ingedeeld. Zie hiertoe ook 6.4 Meermaals werd de reguliere zorgsector door zorgboeren op gelijke hoogte naast het eigen initiatief gezet. De focus ligt bij de zorgboeren op het bieden van een alternatieve zorgverlening. Men wil de eigen mogelijkheden van buitengebied en ruimtebeleving inzichtelijk en beschikbaar maken voor de ander. Het innoverende dus halen uit de eigen bestaande bronnen en voorzieningen. Doordat de zorgboeren een commerciële bedrijfstak naast de zorgsector handhaven en deze loskoppelen van de zorgtak maakt dit van het zorgondernemerschap een relatief risicoloze bezigheid die afhankelijk is van declaratiemogelijkheden. 6.3.6 Plek van het sociaal ondernemerschap binnen de sector Zoals reeds onder paragraaf 2.4.2 benoemd, gelden voor sociale en commerciële ondernemers dezelfde wetmatigheden aangaande de externe context. Refererend aan de langetermijnplanning waarmee zorgboeren werken zoeken ze vooral naar continuïteit in plaats van snelle kansen of veranderingen in deze context. Het omvormen van de bedrijfsvoering geschiedt relatief traag, de vaste kosten zijn bij een zorgboerderij daarentegen ook relatief laag. Ze tonen naar mijn mening en gebaseerd op de empirische data allen aan vanuit idealen te zijn gestart. Een uitgangspunt dat met name bij de (bewust) grote zorgboerderijen is aangevuld met een besef het economisch ontwikkelingspotentieel dat de zorgboerderij heeft. Zorgboeren geven aan dat een zorgboerderij duurzaam opzetten drie jaar duurt (zie 5.2.3 & 5.3.9). Via georganiseerde verbonden als ‘verenigde Zorgboeren Zuid’ en de Federatie ‘Landbouw & Zorg’ zijn ze voorbereid op eventuele veranderingen in regelgeving. Juist de focus op een langetermijnplanning verklaart misschien ook wel waarom de zorgboeren zo specifiek in hun maag zaten met de veranderende politieke realiteit die de betaalbaarheid van zorg in gevaar brengt 6.3.7 Beperkingen van het sociaal ondernemerschap de binnen de sector Voor de eerder opgeworpen vraag (zie 5.2.7) hoe groot de sector van zorgboerderijen is of kan worden, is een tweeledig antwoord te geven. Enerzijds wapenen zorgboeren zich met de keuze voor onderaannemerschap (met behoud van eigen autonomie) van een zekerdere bestaansbasis. Ze zijn zekerder van inkomsten en krijgen vaak assistentie in het bemiddelingsproces tussen zorgkantoren, zorginstellingen en henzelf. In een enkel geval bestaat kan de zorgboer zich zelfs puur richten op het bieden van goede ‘dagopvang’ en het declareren hiervan, waarbij de administratie via de gelieerde zorginstelling gaat.
60
Anderzijds hebben de zorgboeren te maken met de regelgeving. Met de transitie van AWBZ-zorg naar de WMOi komen er naast kleinere budgetten deels ook extra verplichtingen voor de zorgboer. Met de WMO zijn er aanvullende eisen gekomen rondom het creëren van maatschappelijke waarde. Het gaat hierbij over het aanbieden van stageplekken, het aanpassen van de zorgverlening aan de persoonlijke omgeving van de cliënt en het verplicht (doen) uitoefenen van een (minimale) agrarische tak naast de zorgverlening (Herten, C.v., interview, 21/08/12). Weliswaar zorgt deze minimale agrarische tak er op een praktisch niveau voor dat het werk op de boerderij niet te kunstmatig is. Deze regels als waarborg en bescherming voor de term ‘zorgboer’ verlangen naar mijn mening echter een vaak te formele benadering van een vak (zorgboeren) dat meer door passie dan de noodzaak van binnen alle wettelijke gestelde kaders te opereren. Het werk van de zorgboer is gewenst en er is een afzetmarkt voor, zoals aangetoond door de constante (afvlakkende) groei (zie ook 3.1.1). Deel van die behoefte vloeit echter voort uit de authenticiteit die er hoort bij het werken op de boerderij in het buitenleven. Dit dreigt nu door regelgeving teveel te worden geformaliseerd. 6.4 Het sociaal ondernemend gehalte Binnen de drie mogelijke typologieën van Zahra (2009) wil ik de sector van zorgboerderijen: ‘Social Bricoleurs’ noemen, de ‘light-variant’ van sociaal ondernemers (Hayek, 1945 ). De sector kent ook enkele zorgboeren die hierin al verder zijn dan collega-zorgboeren. Deze zijn dan ‘Social Constructionists’ te noemen naar typologie van Kirzner (1973). De keuze voor de ‘social bricoleurs’ volgt uit de lokale context die een primaire rol speelt binnen het handelen van de zorgboer. Veel van de activiteiten en de inrichting van de zorgboerderijen worden vooral bepaald door contextgerichte en plaatsspecifieke kenmerken. Ze zitten via een persoonlijke (familie)band (zie 4.2) al dicht op de reguliere zorgsector. Veel van de persoonlijke drijfveren en intrinsieke motivatie lijkt vooral terug zijn te voeren op het verbeteren van omstandigheden van cliënten binnen hun eigen kring. Het zijn geen actieve missionarissen op zoek naar het omverwerpen van een ‘klassieke’ zorgsector. Zonder de zorgtak kunnen de meeste bedrijven alsnog blijven bestaan. Door de keuze om toch de eigen ruimtelijke rijkdom te delen en mensen te begeleiden met actieve participatie in de samenleving, kiezen ze wel voor meer dan alleen het eigen (financieel) welzijn. Deze focus op actieve participatie en ‘delen’, rechtvaardigt het predicaat sociaal ondernemers. Ze willen zingeving, rust en vooral ook een evenwichtig ritme aanbieden. Dat ze dit doen en relatief vaak hierbij open staan voor een enkele cliënt zonder eigen fondsen, maakt ze tot een bijzonder soort ondernemers. Ondernemers die de dubbele winst actief zoeken. Een enkele zorgboer lijkt de ambities van zijn zorgboerderij tot buiten de eigen erfgrens te hebben gelegd. Deze minderheid die ‘social constructionists’ genoemd mogen worden zoeken vaak naar een soort eigen zingeving binnen de samenleving door anderen op het spoor naar reintegratie te zetten. Ze willen een heel andere beleving bieden, maar ook actief zoeken om hun cliënten (in dit geval vaak autisten of mensen met andere geestelijke gebreken) voor te kunnen bereiden op terugkeer in de gewone samenleving in de vorm van actieve participatie. Deze voorbereiding is een tijdrovende bezigheid die lang niet altijd lukt. Feit is dat ze deze uitdaging aangaan en hierbij financieel onrendabele projecten durven aan te gaan. Bovenal is het echter een werkvorm waarbij ze zelf genoegen nemen met minder winst om individuele gevallen verder te helpen. Van cliënten, geïndiceerd voor dagbesteding naar cliënten met een effectieve
61
loonwaarde. En dit dan niet voor de eigen inkomstenstroom van de boerderij maar ten gunste van de cliënt zelf. Ze laten hem meedelen in wat hij zelf klaar heeft gespeeld.
62
6.5 Kansen en risico’s voor zorgboeren Een heel aantal zorgboeren geeft zelf te kennen het zorgboeren als weinig risicovol te zien, zeker in het licht van de reguliere landbouw of veeteelt, waar externe omstandigheden als weersomstandigheden, marktprijs (van voedsel/vlees) en ziektes (van gewassen en vee) een bedrijf volledig te gronde kunnen richten. Een punt dat wel werd aangehaald door elke zorgboer is de enorme regeldrift. De ‘moetjes aan het einde van de dag’, ‘de administratie’. Dat varieert van de dagelijkse administratie van registratie en verantwoording tot de vele eisen voor het kwaliteitssysteem dat de individuele zorgboer soms boven het hoofd stijgt. ‘’ Toen ik begon was er meer vrijheid, minder moetjes. In een rap tempo zijn er aanvullende regels erbij gekomen.’’’ (de grote Fliert, Renswoude). Pieter van Melick van zorgboerderij de middelhof (Swalmen) zegt hierover: ‘’we zitten als Nederland in een systeem met een regeldrift die de hele samenleving beheerst, waar in de reguliere zorgsector een heel systeem van managers, middenkader en daaronder personeel bestaat. Het zijn slecht communicerende vaten dus er wordt veel geld weggegooid en oplossingen blijven uit’’ (Melick, P.v, interview, 21/08/12) Hiermee spreken meerdere zorgboeren zich uit tegen het verzanden van de sector in een systeem waar documentevaluatie en verantwoording belangrijker gaan worden dan de eigenlijke zorg voor cliënten. Het wordt ervaren als een doembeeld dat zich voorheen meer beperkte tot reguliere zorgverleners en nu de overstap naar de zorgboerderijen al lijkt te hebben gemaakt. ‘’In de initiële arbeidsbegroting uitgaande van drie, zou mijn partner anderhalve dag op kantoor zitten. Sinds het daadwerkelijk opstarten zit ze met een 28-urige werkweek aan administratie en verantwoording aan zorgkantoren. Dit met name door de AWBZ-erkenning die wij nastreefden en inmiddels voeren.’’ (Ab van Barneveld, zorgboerderij de wederkerigheid, Driebergen). Verder worden nog twee aanvullende hoofdrisico’s benoemd, beide betrekking hebbend op de betaalbaarheid van zorg met de op handen zijnde bezuinigingen. Zo krijgen bepaalde zorgboerderijen steeds meer deelnemers die vrijwilliger willen worden. Het is een direct gevolg van het terugschroeven van budgetten door de overheid. Via de achterdeur proberen mensen die zorg nodig hebben zodoende alsnog binnen te komen wat een valse toestroom aan potentiele vrijwilligers geeft. Met het omzetten van de AWBZ naar de WMO gaan de gemeentes de zorgbudgetten verdelen. Het omzetten van deze regels vraagt volgens onder andere Carla van Herten (projectbureau Arvalis; LLTB) om een duidelijk en eenduidige stem vanuit de zorgboerderijen in georganiseerd verband. Een mate van interne vereniging die nu nog niet afdoende bestaat. Een conclusie die ook bepaalde zorgboeren delen. ‘’Met name de kleine zorgboerderijen werken nog vaak als kleine eilandjes’’ (Janssen, C., interview, 27/08/12). Andersom redenerend bestaat er een risico dat zorgboeren, zoals sommigen dat momenteel al doen, de werkgroepen op de boerderij groter gaan maken. Voor deze zorgboeren die moeten leven van de AWBZ- en WMO-gelden betekent dit mogelijk minder dienstverlening of persoonlijke aandacht voor de cliënt(en).
63
Voor dergelijke kwetsbare doelgroepen zijn groepen van 10/12 man zoals ze nu soms bestaan, niet de optimale situatie. Wanneer zorgboeren echter tot 9 euro per persoon per dag minder ontvangen voor het halen en brengen van de cliënt (Oord, H.v, interview, 16/08/12), zal dit in het beste geval de marges of de extra activiteiten voor de cliënt aantasten. In het slechtste geval kan het de kwaliteit van de geboden zorg aantasten. Een reëel risico dat een sector grondig ten negatieve kan veranderen. 6.6 Tot besluit Het onderzoek laat zien dat zorgboerderijen inmiddels een plek hebben weten te bemachtigen binnen het palet aan zorgverlening en hiermee een bijzondere beleving bieden voor de gebruikers, ongeacht de doelgroep. Dat is volgens mij ook meteen het grootste risico. In de huidige opzet heeft de zorgboerderij een groot voordeel op de reguliere zorgsector juist door haar kleinschalige en persoonsgerichte aanpak. Met de keuze voor groei worden marges vaak groter, echter bestaat ook een risico dat men een reguliere zorginstelling in het buitengebied wordt. Een puur bedrijfsmatige zorgboerderij wordt hiermee een financieel nog aantrekkelijk alternatief voor agrarische productie. De puur bedrijfsmatige zorgboerderij dreigt gepaard te gaan met het loslaten van het dubbele winstprincipe. Dit mag als risico gelden omdat sociaal ondernemerschap gebaseerd is op het idee van ‘dubbele winst’ zoals eerder uitgelegd en niet louter op geld verdienen. Deze vermeende dreiging wordt ingegeven door de institutionaliseringstrend die uit de empirische gegevens naar voren komt. Deze institutionalisering ontwikkelt zich in weerwil van eerdere theoretische verklaringen (Hassink, 2009, p.1) die stellen dat zorgboerderijen in een vermaatschappelijkings- en deïnstitutionaliserings-trend van de zorgsector passen.
64
Hoofdstuk 7
Conclusies, Limitaties en Aanbevelingen
Zorgboerderijen zijn een relatief unieke sector omdat ze een sociale component verweven met een economisch verdienmodel. Ze willen leven en overleven maar zijn gedreven door een bepaald soort idealisme dat hen doet kiezen voor meer dan alleen het winstbejag. Ze voeren een actieve zoektocht naar wat eerder al ‘de dubbele winst’ (zie 2.1) is genoemd. Hoofdvraag hierbij was: ‘’Hoe is sociaal ondernemerschap vormgegeven binnen zorgboerderijen en welke consequenties heeft dit voor het nieuwe ondernemerschap’’ De gedachte dat sociaal ondernemerschap succesvol is, omdat het ‘goede’ maatschappelijke kwesties poogt op te lossen, is definitief achterhaald. Door de terugtredende overheid is het zo dat er een ruimte is ontstaan die terecht en op juiste wijze wordt ingevuld door de private (ondernemers)sector (zie 2.3). Zorgboeren zijn hier een perfect voorbeeld van zoals uit de empirie is gebleken. 7.1 Conclusies In mijn onderzoek heb ik gekeken naar de intentie en visie die aanwezig was bij de verschillende zorgboeren. Ik wilde weten of de cliënten een optimale ontwikkelingsmogelijkheid geboden krijgen en of er gesproken werd over de individuele cliënt en zijn wensen, motieven, perspectieven, vaardigheden, achtergrond en persoonlijkheid (naar; Coenen-Hanegraaf et. al., 1999). Deze intentie en visie kwamen inderdaad naar voren. Met name voor de niet-senioren werd bij veel zorgboerderijen gezocht naar de mogelijkheid om groei- en ontwikkelingsmogelijkheden voor de cliënten te vinden. Ze kregen waar mogelijk verantwoordelijkheden, soms zo basaal als het schoonhouden van een deel van de stal. Hierin zijn zorgboerderijen niet uniek binnen de zorgsector, maar ze vervullen er wel een bijzondere Figuur 1: Conceptueel Framework
Theoretisch model
Dienstverlenende sector
Empirische waarnemingen
Vormgeving Bedrijfsvoering op de Zorgboerderij
Concepten Sociaal ondernemerschap en bedrijfsvoeringsmodellen
Zorg Zorgboerderijen
Analyse Invloed sociaal ondernemerschap op zorgboer
65
positie ten opzichte van de reguliere dagbestedingsmogelijkheden. Met behulp van Figuur 1, het conceptueel framework, heb ik mijn gehele onderzoek getrechterd vanuit sociaal ondernemerschap naar de sector van zorgboerderijen. Opgesplitst naar de algemene bedrijfsvoering en de individuele aspecten van het ondernemerschap voor de zorgboer. 7.1.1 Wat is sociaal ondernemerschap? Sociaal ondernemerschap is een relatief nieuwe (15 jaar oud) manier van zakendoen met een sociale nevendoelstelling. Het is gericht op het kiezen voor sociale winst naast geldelijke winst (zie ook 2.1 tot 2.3). De sociale ondernemer werkt vanuit de ambitie om maatschappelijke verandering teweeg te brengen. De focus in het onderscheid tussen de gewone ondernemer en de sociaal ondernemer is gelegen in de ‘motivatiegronden’. Sociaal ondernemerschap gaat in dit onderzoek over het nastreven van een verbetering van de huidige situatie in de zorgbegeleiding in het algemeen en is gebaseerd op het dubbele winstprincipe. Deze dubbele winst gaat naast winstcreatie voor de zorgboer, over ‘social returns’ van hun werk genereren. Samenvattend stelt de sociaal ondernemer de contextuele factor centraal. Hier liggen voor hen de kansen. Ze putten voor hulp en expertise uit hun omgeving om tot de dubbele winst te komen. 7.1.2 Wat zijn zorgboerderijen en hoe werken ze in de praktijk? Zorgboerderijen zijn alternatieve (dag)opvangvoorzieningen die een ‘echte’ buitenbeleving willen bieden. Concreet zijn het bedrijven waar gewoon met winstoogmerk gewerkt wordt, en cliënten worden geacht mee te werken binnen de productie op hun eigen niveau, snelheid en met hun fysieke mogelijkheden respectievelijk beperkingen. Zorgboerderijen werken, zoals alle (sociale) ondernemingen, vanuit een bestaand businessmodel om hun zaak rondom op te bouwen. De zorgboer geeft hierin een bepaalde andere invulling aan bepaalde ‘key-features’ zoals de waardecreatie. Dubbele winst behalen staat hierbij centraal. In de praktijk proberen de zorgboerderijen met name te focussen op het buitengevoel, de ruimte, het houden van boerderijdieren. Het actieve productiedeel staat in de meeste gevallen los van de zorgtak. Meestal voert een van beide partners de zorgtak, losgekoppeld van de agrarische productie. 7.1.3 In hoeverre kunnen zorgboerderijen worden aangeduid als sociale ondernemingen? De zorgboer als sociaal ondernemer gaat over de geldingskracht van het werk van de sociaal ondernemer naar buiten toe. De acties van de sociaal ondernemer bieden op lokaal niveau verandering, doordat ze een uniek verkoopargument hebben. De boerderijen zijn haast allemaal gelegen in het buitengebied en concentreren zich op deze ruimtebeleving. De open structuur, en het bestaan van een productiedeel biedt naar mijn overtuiging een ‘echtheid’ aan de beleving voor cliënten. In de opzet vanuit de zorgboeren zelf wordt er gedacht vanuit een wens om ziektebeelden te stabiliseren, of zelfs tot een halt te roepen. In enkele gevallen worden zelfs reintegratiemogelijkheden beproefd (zie 5.2.3). Men wil een fase zijn vóór de intensievere verzorging/verpleging. Besluitvorming geschiedt nog te veel in een eilandenstructuur. Dit komt doordat er nog niet één stem richting de overheid gepraat. Wel wordt daar op beleidsvlak aan gewerkt met grotere overlegorganen (zie 5.3.4). Zorgboerderijen zijn hiermee sociale
66
ondernemingen maar met een beperktere doorwerking (zie 6.4) naar andere bedrijven en sectoren. Mede ingegeven door de kleinschaligheid van de meeste zorgboerderijen (zie figuur 9). In de onderverdeling van Zahra (2009), gaat het bij zorgboerderijen om ‘Social Bricoleurs’ (zie 6.2.2 en 6.4). Zorgboerderijen zijn zitten via een persoonlijke (familie)banden vaak dicht op de reguliere zorgsector. Veel van de persoonlijke drijfveren en intrinsieke motivatie lijkt vooral terug zijn te voeren op het verbeteren van omstandigheden van cliënten binnen hun eigen kring. Het zijn geen actieve missionarissen op zoek naar het omverwerpen van een ‘klassieke’ zorgsector. 7.1.4 Hoe beïnvloed een wens tot sociaal ondernemen de werking van een zorgboerderij? In de theorie is vooral geschreven over de inhoudelijke vorm van de ideale bedrijfsmatige zorgboerderij. De zorgboerderij zou ‘’een rendabel en duurzaam bedrijf moeten zijn dat agrarische productie levert, waar het ritme en de structuur van het boerenbedrijf richtinggevend is voor de invulling van de dag en de werkzaamheden (…) met cliënten als volwaardige collega’s die hun capaciteiten en vaardigheden kunnen ontplooien’’ (Ketelaars, D. , 2003, p.11). Dit gaat uit van een geïntegreerd agrarisch en zorgverlenend bedrijf. De praktijk van mijn onderzoek heeft echter aangetoond dat beide bedrijfsonderdelen vaker worden gescheiden of zelfs niet dezelfde eigenaar vallen. In deze praktijk van de bedrijfsvoering van de verschillende zorgboerderijen, ben ik de geïntegreerde zorg- en productietak slechts bij een minderheid van de zorgboerderijen tegen gekomen. De cliënten worden vooral ingeschakeld bij niet-commercieel gerichte activiteiten zoals het verzorgen van (hiertoe aangeschafte) boerderijdieren en het verrichten van huishoudelijke activiteiten. Slechts een enkele zorgboer spreekt over het laten meedraaien in de productie van zijn cliënten 7.2 Aanbevelingen Ik deel de opvattingen van het projectbureau Arvalis (Herten, C.v, interview, 21/08/12) dat de groei van de sector lijkt af te vlakken. Vooral met de huidige discussie over de betaalbaarheid van de zorg, dienen zorgboerderijen over te gaan tot bestendiging van het systeem. Deze bestendiging kan bereikt worden door toch te kiezen voor één spreekbuis die regiospecifiek namens de zorgboeren gaat spreken. Momenteel leven nog teveel, met name kleinere, zorgboerderijen ‘’als eilandjes los van elkaar‘’ (Janssen, C., interview, 27/08/12). Dit botst met eerder aangehaalde theoretische opvattingen over sociaal ondernemerschap (zie 2.1.2) waar het bewerkstelligen van sociale impact of zelfs sociale transformatie door het werk van de zorgboerderij een kernwaarde is (Emerson, Twerksy (1996); Bosschee (1995)). Zorgboerderijen komen tegemoet aan een grote behoefte van de mens om mee te kunnen draaien in de samenleving, zelfs wanneer dit op een aangepast niveau en tempo is. Ze bieden ontwikkelingskansen, rust en ruimte. Hierdoor voldoen ze wel aan mijn gekozen opvatting voor sociaal ondernemers: ‘De sociale ondernemer als brenger van innovatieve oplossingen voor complexe en langdurige sociale issues door markgerichte technieken’ (Spear (2006), Dorado (2006), Mair & Noboa (2003) in Zahra, 2009, p.12). Wel zouden verdere onderwijs en scholing van de zorgboeren gestimuleerd moeten worden. Hier dienen zorgboeren en begeleiders agrarisch, zorginhoudelijk en methodisch worden
67
geschoold, met specifieke aandacht voor de persoonlijke kwaliteiten en competenties van de zorgvrager (naar Elings, 2004, p.55). De academisch toegevoegde waarde van mijn scriptie bestaat eruit dat voor het eerst helder is gemaakt hoe sociaal de sociaal ondernemende zorgboer daadwerkelijk is. Door het gebruik van de typologie voor sociaal ondernemerschap van Zahra (2009) is nu duidelijk dat zorgboeren Social bricoleurs zijn; de ‘light’ versie van sociaal ondernemerschap. De motivatiegronden voor sociaal ondernemerschap (naar: BMG-model) tonen aanvullend aan dat er een bereidheid bestaat om innovatiever te handelen, maar de condities hier nog niet favorabel voor zijn (zie hiertoe: 5.2.6 en 5.2.9). In lijn met een trend van de laatste jaren om markten te liberaliseren, lijkt me de zorgboerderij, met de waarborgen en tussenpersonen die er momenteel al zijn, een ideale proeftuin om de zorg door de zorgboer zelf grotendeels te laten inrichten. Het huidige bestel, zeker vanuit de sociaal ondernemende zorgboeren zelf, bekneld groeikansen en haalt innovatie weg bij de sector. 7.3 Limitaties van het onderzoek Op beleidstechnisch niveau kreeg ik veelvuldig dezelfde feedback, gericht tegen de diverse overheden. Zorgboeren kaartten veelvuldig bij me aan dat er een enorme regeldruk bestaat op zorgverlening en zorgtoepassing. Met het gebruik van een zorgplan, zeker wanneer een zorgboer in onderaannemerschap bij een reguliere zorgverlener zit, worden genoeg waarborgen meegenomen die de dagbesteding en activiteiten vastleggen en afstemmen. De stereotype zorgboer is geen ambtenaar, dus de administratieve lasten die over het tijdsverloop van een 10-tal jaar enorm zijn toegenomen (bron: de interviews), vormen een rem op innovatie binnen de sector. In hoeverre de realiteit van regeldruk een invloed heeft op het functioneren van de zorgboerderij heb ik echter niet theoretisch kunnen duiden. Nader onderzoek hiernaar zou een definitief antwoord kunnen bieden op de vraag of sociaal ondernemen onmogelijk word gemaakt door regelgeving. Momenteel kan ik dit echter slechts als assumptie presenteren waar beleidsmakers rekening mee zouden kunnen houden. 7.4 Toekomstig onderzoek De kennis uit dit onderzoek kan worden ingezet door vooral de diverse lokale, regionale en de nationale overheid. Met dit onderzoek hebben ze handvaten om sectorspecifieke stimuleringsmaatregelen te nemen in deze tak van het bedrijfsleven, ze actiever te betrekken binnen het Nederlandse zorgland. Aanverwante aanbeveling hierbij voor de federatie landbouwzorg is om terug te gaan naar een quotum voor het deel agrarische productie op de zorgboerderij. Het organiseren van bedacht en hiermee kunstmatig werk (nb. Vogelhuisjes bouwen, knutselen, samen eten) doet afbreuk aan het karakter van de zorgboerderij. In theoretische normen wordt het hybride karakter (zie Dees (1998) in paragraaf 2.2) van de sociale onderneming opgerekt. Er dient tijd te worden uitgetrokken door de zorgboer voor reflectie over de ontwikkelingskansen die de zorgboer met zijn team biedt aan de cliënten. Hoe wordt er actief bijgedragen aan het ontwikkelen van de competenties en persoonlijke kwaliteiten van de cliënten. Verder onderzoek zou antwoorden kunnen bieden op de vraag hoe met een sterkere focus op agrarische productie, het sociaal ondernemende karakter versterkt wordt.
68
Hoofdstuk 8
Bronnen
Literatuur Algemene rekenkamer, (2005). Publiek ondernemerschap: toezicht en verantwoording bij publiek-private arrangementen. Austin, J., Stevenson, H., Wei-Skillern, J. (2006) Social and Commercial Entrepreneurship: Same, Different, or Both? Entrepreneurship Theory and Practice. 30 (1), 1–22. Baarda, D.B., De Goede, M.P.M. & van der Meer-Middelburg, A.G.E. (2007) Basisboek interviewen. Handleiding voor het voorbereiden en afnemen van interviews. Groningen/Houten: Noordhoff Bienefelt, I. (2005) Maatschappelijk verantwoord ondernemen: het dilemma van modern ondernemen. Rotterdam, masterthesis voor de opleiding AOM, Erasmus Universiteit, Black, T.R. (1999) Doing quantitative research in the social sciences. London, SAGE Bornstein, D (2007). Hoe verander je de wereld. Sociaal ondernemers en de kracht van nieuwe Ideeën. Amsterdam: Rozenberg Publishers. Bruins, A. en Regter G. (2008),Sociaal ondernemerschap: verkennend onderzoek naar kenmerken van sociale ondernemers, EIM, Zoetermeer. Coenen-Hanegraaf, M., B. Valkenburg, M. Ploeg & H. Coenen, (1999) Begeleid werken; theorie en methodiek van een individuele, vraaggerichte benadering. Utrecht, Jan van Arkel; 1999. Cooymans, M.P.M. en Hintzen, E.F.M.(2000), Winst en waarden: Maatschappelijk verantwoord ondernemen als onderdeel van kwaliteit. Samsom/INK, 2000 Dees, G., Emerson, J., Economy, P. (2002) Strategic Tools for Social Entrepreneurs, New York, Wiley, 2002 Elings, M. (2004) Boer, zorg dat je boer blijft! Een onderzoek naar de specifieke waarden van een bedrijfsmatige zorgboerderij. Wetenschapswinkel Wageningen UR; 2005 Franssen, B., Scholten, P. (2007) Handboek voor sociaal ondernemen in Nederland. Assen: van Gorcum Graafland, J.J. (2001). Maatschappelijk ondernemen: analyse, verantwoording en fundering. (Inaugurale rede. Katholieke Universiteit Brabant, 2001) Gordijn, J., Osterwalder, A. and Pigneur, Y. (2005) Comparing two business model ontologies for designing e-Business models and value constellations. ; 18th Bled eConference, eIntegration in action. Bled, Slovenia, june 6-8, 2005. Gordijn, J. (2002). Value-based Requirements Engineering - Exploring Innovative e-Commerce Ideas. Doctoral Dissertation. Amsterdam, NL, Vrije Universiteit. Hassink, J. en Trip, G. (1999) Landbouw en Zorg: tussen goedwillend initiatief en lonend bedrijfsopzet. Instituut AB; agrarische bedrijfseconomie, Universiteit van Wageningen 1999
69
Hassink, J. (2005). Combining agricultural production and care for persons with disabilities: a new role of agriculture and farm animals. Wageningen Universiteit, Braastad-B; 2005 Johnson, S. (2000). Literature review on social entrepreneurship.Canadian Centre for Social Entrepreneurship, 16 pp. Kemenade, E. van (2002) Door waarden gedreven. Sigma Ketelaars, D. (1997) Zoeken naar woorden: een literatuurstudie over dagbesteding van mensen met een (zeer) ernstige verstandelijke handicap. Utrecht, Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, 1997 Ketelaars, D. (2003). Hoezo, een bedrijfsmatige zorgboerderij, een conceptuele verkenning. Wageningen: Wetenschapswinkel Wageningen UR, rapport 194a. Kirzner, I., 1973. Competition and entrepreneurship. The University of Chicago Press, Chicago. Krishna, A. (2002). Active social capital: tracing the roots of development and democracy. New York: Columbia; University Press. Lammers, C.J., Mijs, A.A. & Van Noort, W.J. (2000) Organisaties vergelijkende wijs. Het Spectrum. Leadbeater, C.W. (1997), The rise of the social entrepreneur, Demos, London. Light, P.C. (2008) the search for social entrepreneurship. RR Donnely, Virginia, USA. Linder, J. and S. Cantrell (2000). "Changing Business Models: Surveying the Landscape" accenture Institute for Strategic Change. Nicholls, A., and Cho, A. (2006), Social Entrepreneurship: The Structuration of a Field, in Nicholls, A. (ed), Social Entrepreneurship: New Models of Sustainable Social Change, Oxford University Press, pp. 99–118 Osterwalder, A., Pigneur, Y. (2010), Business model generatie. Kluwer, 2010 Osterwalder, A. (2004). The Business Model Ontology - a proposition in a design science approach. Dissertation, University of Lausanne, Switzerland: p.173 Reis, T. (1999).Unleashing the new resources and entrepreneurship for the common good: a scan, synthesis and scenario for action. W.K. Kellogg Foundation, Battle Creek, MI, pp. 27 Schumpeter, J.A., 1934. The theory of economic development. Oxford University Press, London. Schumpeter, J.A., 1942. Capitalism, socialism, and democracy. Harper and Brothers, New York Steden, R. van (2007). Privatizing policing. Boom juridische uitgevers. Thiel, S. van (2007) Bestuurskundig onderzoek: een methodologische inleiding. Bussum: Coutinho. TU Delft (2009). Doen of regelen? Een studie voor het MOVe-manifest over de positionering en organisatie van maatschappelijk ondernemende corporaties
70
Vocht J. De (2007). Sociaal ondernemerschap: work integration social enterprises (Wises). Amsterdam, UVA afstudeerscriptie bij Business Economics. Weill, P. and M. R. Vitale (2001). Place to space: Migrating to eBusiness Models. Boston: Harvard Business School Press
Tijdschriften Anheier, H. & Ben-Ner, A. (1997). Shifting Boundaries: Long-term changes in the size of the forprofit, nonprofit, cooperative and government sectors. Annals of Public and Cooperative Economics, 68, 335-353. Barendsen, L., Gardner, H., 2004. Is the social entrepreneur a new type of leader. Leader to Leader 34, 43–50 (Fall). Beer, P. de (2011). Hoezo zijn er teveel publieke diensten? In: Socialisme & Democratie jrg.68, nr.7+8, pp.142-149 Becker. M, Knudsen, T. (2002) Schumpeter 1911: Farsighted Visions on Economic Developmen. In: American Journal of Economics and Sociology; Volume 61, Issue 2, pages 387–403, April 2002 Dees, J.G., (1998).The meaning of “social entrepreneurship”.Monograph. aangepaste versie van 30 Mei, 2001. Geraadpleegd op 4-12-2010, http://www.caseatduke.org/documents/dees_sedef.pdf Fowler, A. (2000), NGDOs as a moment in history: beyond aid to social entrepreneurship or civic innovation? In: Third World Quarterly, 21 (4) (2000), pp. 637–654 Galper, J. (2001). "Three Business Models for the Stock Exchange Industry." Journal of Investing 10(1): 70-78. Hagel III, J. and M. Singer (2000). "Unbundling the Corporation." McKinsey Quarterly(3): 148-161 Harris, J.D., Sapienza, H., Bowie, N., 2009. Ethics and entrepreneurship. Journal of Business Venturing 24, pp. 407-418. Hayek, F.A., 1945. The use of knowledge in society. American Economic Review 35, 519–530 Hemingway, C.A. (2005) Personal Values as a catalyst for corporate social entrepreneurship. In: Journal of Business Ethics, 60 (3) (2005), pp. 233-249 Kanter, R.M. & Summers, D. (1987). Doing well while doing good: Dilemmas of performance measurement in nonprofit organizations and the need for a multiple-constituency approach. In W.W.Powell (Ed.), The nonprofit sector: A research handbook (pp. 154–166). New Haven: Yale University Press. Kaplan, R. S. and D. P. Norton (1992). "The balanced scorecard--measures that driveperformance." Harvard Business Review 70(1) Kuratko, D.F., Goldsby, M.G., 2004. Corporate entrepreneurs or rogue middle managers: a framework for ethical corporate entrepreneurship. Journal of Business Ethics 55 (1), 3–30.
71
Klein, P., Mahoney, J., McGahan, A. Pitelis, C. (2009) Toward a Theory of Public Entrepreneurship.College of Business at Illinois.http://www.business.illinois.edu/Working_Papers/papers/09-0106.pdf Mair, J., Marti, I., (2006). Social entrepreneurship research: a source of explanation, prediction, and delight. Journal of World Business 41 (1), pp. 36–44. Omslag. 1997. Ontmoeting Landbouw en Zorg. Omslag. Zutphen. Onderzoeksrapport: Sociaal en slim ondernemen; werken naar vermogen in reguliere bedrijven, TNO-rapport, 2009 Onderzoeksrapport: Vertrouwen in de burgers, WRR rapport, 2012 Onderzoeksrapport: Gezondheid loont: tussen keuze en solidariteit, CPB, maart 2013 Osterwalder A., Y. Pigneur, and C.L. Tucci; Clarifying Business Models: Origins, Present, and Future of the Concept ; Communications of AIS, Volume 15, Article 3 Provinciaal Steunpunt Werkgelegenheid (PSW), 2007. Ondernemen met sociaal besef; 14 voorbeelden. Juni 2007, Den Bosch; inleiding. Roberts, D. & Woods, C. 2005. Changing the world on a shoestring: The concept of social entrepreneurship. University of Auckland Business Review, 45–51. Sharir, M. & Lerner, M. (2006). Gauging the success of social ventures initiated by individual social entrepreneurs. Journal of World Business, 41, 6-20. Tan, W.L., J. Williams en T.M. Tan (2005), Defining the ‘social’ in social entrepreneurship: altruism and entrepreneurship, in: International Entrepreneurship and Management Journal, nr. 1, 353365. Timmers, P. (1998). Business Models for Electronic Markets. Journal on Electronic Markets 8(2): 3-8. Weick, K. (1993). The Collapse of Sensemaking in Organizations: The Mann Gulch Disaster. Administrative Science Quarterly, Vol. 3 Weisbrod, B. (1975). Toward a theory of the voluntary sector in a three-sector economy. In E.S.Phelps (Ed.), Altruism, morality and economic theory (pp. 171–195). New York: Russell Sage Foundation Zahra, S.A., Dess, G.G. (2001) Entrepreneurship as a field of research: encouraging dialog and debate. In: Academy of Management Review, 26 (1) (2001), pp. 8–10 Zahra, S.A., E. Gedajlovic, D.O. Neubaum en J. Shulman (2009), A typology of social entrepreneurship: Motives, search process and ethical challanges, in: Journal of Business Venturing, nr. 24, p. 519-532.
72
Internetbronnen Website van Adburdias, adviseurs in verbeteren Adburdias, m.d.: http://www.adburdias.nl/mvo-watis.htm geraadpleegd op: 27/3/2012
Persbericht Provincie Limburg: http://www.limburg.nl/Actueel/Nieuws_en_persberichten/2012/Maart_2012/Provincie_wil_zo rgboeren_professionaliseren geraadpleegd op: 3/12/12
Tijdschrift QPQ, platform over verandermanagement, http://www.qpqmagazine.nl/sociaal%20ondernemen/
nieuw
ondernemen:
geraadpleegd op 26/02/2012
Website van de Federatie Landbouw en Zorg www.zorgboeren.nl herhaaldelijk geraadpleegd.
Website van de LLTB: http://www.lltb.nl/home herhaaldelijk geraadpleegd.
Website van de VNG over AWBZ-WMO: http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/decentralisatieawbz/nieuws/wmo-2015-vng-reactie-en-overleg-met-staatssecretaris geraadpleegd op 06/08/2013
Emerson, J., Bonini, S., Brehm,(2003) K. The Blended Value Map Report, opvraagbaar via: http://www.blendedvalue.org/Papers/default.aspx geraadpleegd op: 11/06/13
73
Bijlagen Bijlage 1 Topiclijst interviews -wie bent u en wat is de doelgroep die u op deze zorgboerderij bediend-
Algemeen. 1.
Wat zijn de werkzaamheden waar u op dit bedrijf primair mee bezig bent?
2.
Hoe bent u terecht gekomen in deze sector als zorgboer(in)?
3.
Hoe ziet u de balans tussen ondernemerschap en zorgverlening?
Sociale / Maatschappelijke component. 4.
Wat zijn uw sociale doelstellingen, wat drijft u ?
5.
Hoe is het contact met de zorgsector geregeld (doorverwijzingen/plaatsing) ?
6.
Hoe ziet u uw plaats naast de reguliere zorginstellingen ?
7.
Is er overkoepelend contact met andere zorgboerderijen in de buurt, regio of nationaal?
8.
Wilt u nog een maatschappelijk belang dienen, of zelfs sociale verandering teweeg brengen door een alternatief aan de gewone dagopvang te bieden?
Economische component. 9.
Wat zijn uw economische doelstellingen, wat is uw verdienmodel (zorgtaak in verhouding tot opbrengsten uit het ‘gewone’ bedrijf) ?
10.
Wat zijn volgens u de risicovolle kanten van het zorgboeren ?
11.
Hoe zorgt u ervoor dat uw werkzaamheden aansprekend worden voor de cliënten en relevant voor u als (zorg)ondernemer ?
12.
wie zijn uw afnemers en waar haalt u uw opbrengsten vandaan ?
13.
wie zijn uw ‘partners’ met welke u samenwerkt, zorg of andere diensten (ook nietfinancieel) afneemt?
14.
Welke rol spelen vrijwilligers op uw zorgboerderij en hoe garandeert u de professionaliteit van de dagbesteding en eventuele medewerkers ?
74
Bijlage 2 Respondenten 1.
Projectbureau Arvalis; vraagbaak en adviespartner voor boeren en tuinders. Voortgekomen uit de LLTB (Limburgse Land- en Tuinbouwbond) Interview op 21/08/12, mw. Carla van Herten (portefeuille multifunctionele landbouw)
2.
Een gebruiker van de faciliteiten op één van de bezochte zorgboerderijen bezocht op 20/08/12, Dhr. J.W. Hagen, Renswoude
3.
Zorgboerderij ‘de Koalder’: Baexem bezocht op 21/08/12, mw. M. Venner
4.
Zorgboerderij ‘de Middelhof’: Swalmen bezocht op 21/08/12, dhr. P. Van Melick
5.
Zorgboerderij ‘de Hegsteeg’: Weert bezocht op 16/08/12, mw. M. Tinnemans
6.
Zorgboerderij ‘de vergulde hand’: Riel bezocht op 16/08/12, mw. A. van Bavel
7.
Zorgboerderij ‘het Scheiend’: Oirschot bezocht op 16/08/12, dhr. H. van Oord
8.
Zorgboerderij ‘Amelis’hof’: Bunnik bezocht op 20/08/12, mw. M. Dings
9.
Zorgboerderij ‘Den Hoet’: Utrecht Respondent per mail bereikt, mw. P. Völlink.
10.
Zorgboerderij ‘Blommendaal’: Stoutenburg bezocht op 20/08/12, dhr. K. Blom
11.
Zorgboerderij ‘Breehoef’: Woudenberg bezocht op 20/08/12, mw. R. van Woudenberg
12.
Zorgboerderij ‘De groote Fliert’: Renswoude bezocht op 20/08/12, mw. M. van Lagemaat
13.
Zorgboerderij ‘de Maargies Hoeve’: Kallenkote bezocht op 27/08/12, dhr. L. Nijk
75
14.
Zorgboerderij ‘Molenzicht’: Zwolle bezocht op 27/08/12, mw. N. van der Meulen
15.
Antroposofische zorgboerderij ‘stichting de wederkerigheid’: Driebergen bezocht op 20/08/12, dhr. A. van Barneveld.
16.
Christelijke zorgboerderij ‘de Heerlijckheid’: Zuidvelde bezocht op 27/08/12, mw. C. Janssen
76
Bijlage 3 Annex Theoretische benaderingen De focus in dit onderzoek ligt op principes en motivatiegronden bij sociaal ondernemerschap. Deze krijgen een andere invulling bij de sociaal ondernemers dan de gewone, commerciële, ondernemer. Omdat de sociaal ondernemer gericht is op sociale en financiële doelstellingen (dubbele winstcreatie), innovatief en risicodragend ondernemerschap met een dieper doel, betrek ik er naast Osterwalder& Pigneurs economisch model ook Zahra’s verdeling naar drie stromen sociaal ondernemerschap bij. Het is goed toepasbaar wanneer gebruikt voor het bepalen van iemands sociale identiteit als ondernemer. Leidend naar een meer gespecificeerde duiding over de vraag of de (sociaal) ondernemers dit doen vanuit ideële overwegingen of doelrationaliteit. Het PCDO model Een model dat de wederzijdse afhankelijkheden tussen ‘people’, ’the context’, ’the deal’ en ’the opportunities’ bekijkt is het model van Sahlman (1996). Deze beschrijft de vier elementen als basis voor het handelen van elke ondernemer. De bedrijfsvoering van elk commercieel bedrijf gaat over het gebruik en situatiespecifiek aanpassen van een ‘mengverhouding’ tussen deze elementen. Met dit model heb ik een werkbare omkadering voor de analyses van de gekozen deelsector en een handige onderverdeling. PCDO-model voor de commercieel ondernemer Met name het punt van ‘opportunity’ biedt een mooie kans om een onderscheidend vermogen aan te brengen tussen de sociaal ondernemer en de commercieel ondernemer. Eerder haalde ik al aan dat ook commercieel ondernemers bedrijfsrisico’s nemen en durven te innoveren. Het sociaal ondernemen heeft echter als finaal doel om (op verantwoorde wijze) tot een winstmaximalisatie te komen. Een commercieel ondernemer zoekt naar een successieve reeks van rendement, elk jaar opnieuw groter en/of effectiever. Voor ‘people’ zien we dat ook in commerciële ondernemingen de ‘people’ levende wezens met vaardigheden,kennis, persoonlijke ambities en een eigen mening zijn. Het leidt tot een uitruil tussen meer en minder winst/sociale doelenrealisatie. Het is aan de (commercieel) ondernemer om de balans tussen deze vier elementen in acht te nemen en te houden. In een tabel komt men dan ook tot deze vereenvoudigde weergave van de verhoudingen bij de normale commerciële onderneming:
77
PCDO-model voor de sociaal ondernemer De sociaal ondernemer verschilt op meerdere punten van bovenstaande verdeling. Wederom werkend vanuit dezelfde verdeling in vier eenheden die centraal staan in de onderdelen van de bedrijfsvoering heeft de sociaal ondernemer te maken met: Opportunity: de sociaal ondernemer ziet kansen voor een betere zijnstoestand dankzij of met zijn onderneming, hij wil kansen grijpen om een verbetering te bereiken van een huidige toestand. Dit kan bijvoorbeeld over veiligheid of alleen al de veiligheidsbeleving van anderen gaan. Kansen vragen wel om het gebruik van schaarse middelen vanuit een verwachting of hoop hier ooit iets voor terug te zien, in een ideaalbeeld gaat het dan primair om ‘social returns’. Volgens Austin et al. (2006, p.6) gaat het om het volgende verschil: ‘‘Commercial entrepreneurship tends to focus on breakthroughs and new needs, whereas social entrepreneurship often focuses on serving basic, long-standing needs more effectively through innovative approaches’’. Met innoveren denken ze ook vaak grotere sociale impact te bereiken en uiteindelijk meer impact te hebben op een situatie of sector (Colby, Stone & Carttar, 2004, p.11) Het gaat dus over innoveren in je eigen sector, bij of met je eigen bedrijf, om doelen te bereiken die vaak verder weg liggen dan de eerstvolgende jaarrekening. Dit maakt dan ook dat ze maatschappelijk geroemd worden en dat ze als private partner geschikt(er) zijn voor het overnemen van taken die men voorheen tot het publieke domein rekende. Want ook in de publieke sector ziet men dat oplossingen vaak gaan over lange-termijn maatschappelijke winstcreatie. Context: Ook voor de sociaal ondernemer gelden ongeveer dezelfde wetmatigheden wanneer het de externe context aangaat. Het gaat over macro-economische omstandigheden, het belastingstelsel en de sociaal-politieke externe omstandigheden. Het is goed denkbaar dat in een meer vrijemarkteconomie met kleine overheid, meer kansen ontstaan voor de zelfredzame (sociaal) ondernemer dan in een situatie met sterk en groot overheidsapparaat. Uiteindelijk is het makkelijker voor een sociaal ondernemer om goed om te gaan met de externe contextuele omstandigheden. Juist omdat in theoretische zin, sociaal ondernemers verder vooruit zouden plannen, hebben ze minder last van incidenten. Een langetermijnplanning is makkelijker aan te passen naar aanleiding van individuele gebeurtenissen. Deze langetermijnplanning zorgt ervoor dat ze flexibeler zijn in hun bedrijfsvoering. Een sociaal ondernemer die de context blijvend en goed in de gaten houdt, kan zich wel van betere
78
strategieën bedienen om de impact van negatieve veranderingen te minimaliseren en van kansen te profiteren (Austin et al., 2006, p.4). People and Resources: Ook bij deze factoren zien we veel overlap tussen waar de gewone ondernemer en sociaal ondernemer mee te maken hebben. Beide hebben een netwerk nodig om uit te putten, een goede reputatie om op te bouwen en (geldelijke) middelen voor hun voortbestaan. De meest bekende sector voor sociaal ondernemerschap, de sociale veelal nonprofit sector heeft wel met een groot onderscheid te maken ten opzichte van de for-profits. Ze hebben vaak minder geldelijke middelen en kunnen dus ook niet meegaan in de marktprijzen voor het werven en aannemen van (gespecialiseerd) personeel als artsen,advocaten en managers (onder andere Cole, 1982, Freeman, 1979). Bij zorgboerderijen zoals enkele andere sectoren waar sociale ondernemers actief kunnen zijn, is dit onderscheid minder hard. Ook omdat dit for-profits zijn, weliswaar met een dubbele for-profit rol. Deals: zowel de commerciële als sociale ondernemer zoekt geldelijke resources, talent en vaardigheden binnen het bedrijf om verder te komen dan een huidig punt qua inkomsten en/of opbrengsten. Omdat in algemene zin sociale ondernemers meer moeite hebben om aan resources te komen (naar Austin, 2000) moeten deals gemaakt worden zodat sociale ondernemers beter bestand zijn tegen plotselinge verandering. Ook omdat ze meer rekening houden met het verbreden van hun machtsbasis, om nieuwe kansen te zien en te grijpen. Afsluitend kan hierover wel worden hardgemaakt dat het bepalen van de beste manier voor handelen en de onderhandelingen om tot goede winst/maatschappelijke doelbereiking te komen, complexer en uitdagender is voor de sociaal ondernemer. Juist omdat deze vanuit ideële of andere gronden niet de oplossing wil kiezen die alleen tot winstmaximalisatie leidt. In onderstaande diagram die hieruit volgt zien we dan ook hoe de sociaal ondernemer wel winst mag nastreven, maar nooit de ‘core social-value proposition’ (SVP) uit het oog mag verliezen:The distinctive nature and central role of mission in social enterprises and the multifaceted nature of the social value generated give the SVP a logical centrality in the framework. Met name aangaande de context kan men zien dat er grote verschillen zichtbaar zijn tussen commercieel en sociaal ondernemerschap. Dat wat een ongewenste contextuele factor voor markt-gebaseerde partijen is, kan juist voor de sociaal ondernemer een kans zijn om sociale noden op te lossen of aan de sociale waardecreatie tegemoet te komen. Dit zal ik dan ook actief gaan zoeken in mijn benadering en zoektocht naar het sociale hart van de ondernemingen die ik zal gaan bekijken.
79
This revised social entrepreneurship framework as a Venn diagram with the opportunity circle at the top, because this is the initiating point for entrepreneurship. The two enabling variables— people and capital resources—are the bottom circles. The three circles intersect, reflecting the overlapping and interdependent nature of the variables. At the center is the SVP as the integrating variable. Surrounding all three circles are the contextual forces shaping the other variables and requiring scrutiny by the entrepreneur (doorwerking van Sahlman, 1996, in Austin et al., 2006).
80
Bijlage 4 Benaderde zorgboerderijen in voorronde Zorgboerderij
Website
Contactgegevens
Email/adres
Data-verzameling
De zwaantjeshof, Echt
http://www.zwaantjeshof.nl/
0475-476106 Swaantjesweg 17 6101 XN Berkelaar, Echt
[email protected]
gemaild
De raaykeshoaf,
http://www.zorgboeren.nl/raaykeshaof/contact
Marianne Strous Telefoon: 0475 531389
'Raaykeshaof Paarloweg 5 6077 NR St. Odiliënberg
gemaild
Zorgboerderij de Koalder, Baexem
http://www.hoevedekaolder.nl/
0475-45 17 01 Leukerweg 3 6095 NX Baexem
[email protected]
21 aug. 10.30h
Heijerhof, Baexem
http://www.heijerhof.nl/nl/contact
0475-451330 Beekkant 9 6095 PE Baexem
[email protected]
Doet weinig
De Hynderhoeve, Horn
http://www.zorgboeren.nl/de-hynder-hoeve/
06 307 27 117 Bob Wouda
Landgoed Het Berger Ven, Bergerweg 28 6085 AT Horn
X
St. Odiliënberg
Middelhof, swalmen
0475-508042
21 aug. 14.30h
Rondmeer, Heythuysen
0475495604/0651424308
gemaild
De hegsteeg, weert
0495 - 530290
16 aug. 9.00h
Bosserhof, nederweert
0495-634299 of 06-24181957
gemaild
De mildert, nederweert
0654965967
gemaild
De port, kelpen-oler
De schelft, Riel
http://www.zorgboeren.nl/zorgboerderij/contact.p hp?boerid=203
013 – 5182265 Martijn Schepers
De Schelft Brakel 7
gemaild
5133 NG Riel De vergulde hand, Riel
http://www.doeboerderijdeverguldehand.nl/
013-5181869
Vijfhuizenbaan 33a, 5133NH Riel
16 aug; 16.00h
De westrik, Hilvarenbeek
http://www.zorgboeren.nl/zorgboerderij-dewestrik/contact
06-54763009 P. van Gorp
Groot Westerwijksestraat 5 5081 NE Hilvarenbeek
gemaild
Het scheiend, Oirschot
http://www.hetscheiend.nl/
0411-610333 Paulien van den Oord Evers
Het Scheiend Nieuwedijk 51
16 aug, 11.00h
De wederkerigheid, Zeist
http://www.dewederkerigheid.nl/contact.html
06-21693148
Hoofdstraat 22 3972 LA Driebergen
20 aug. 15.00h/15.15h
Amelis’hof, Bunnik
http://www.amelishof.nl/
030 - 251770
Koningslaan 9a
20 aug: 16.30h
3981 HD Bunnik
De achterhof, Ijsselstein
http://www.zorgboerderijenutrecht.nl/zorgboerde rijen/zorgboerderij-de-achterhof.html
06-12413979. Fam. Van Schaik
Achtersloot 55 3401 NS IJsselstein
Den Hoet, Utrecht
http://www.zorgboerderijdenhoet.nl/contact.html
030-6773898 / 06-83212171
Utrechtseweg 111 3544 NA Utrecht
Na 15 sept,… gemaild
Nieuw Toutenburg, Maartensdijk
http://www.zorgboerderijnieuwtoutenburg.nl/
0346-211841 / 0610450845
Dorpsweg 85 3738 CB Maartensdijk
gemaild
0625512964
Ruifweg 6
20 aug. 14.00h
Blommendal, Stoutenburg
3835 PN STOUTENBURG Zorgboerderij Breehoef De groote fliert
http://www.zorgboeren.nl/zorgboerderij-degroote-fliert/
06 19 68 53 62
Voskuilerweg 20 3931 MX Woudenberg
20 aug. 11.00h; klein boerderijtje
033-2772232
Oude Holleweg 54 3927 CM Renswoude
20 aug, klein/20jr actief; 12.15h. met hulpboer!
82
Groot wagensveld
0342-414670/06-20316055
Renswoude
De kleine weide
033-2771400
renswoude
Maargies Hoeve, Steenwijk-kallenkote
http://www.maargieshoeve.nl/home.html
0521-511776 /06-53 83 61 41
Lu Nijk Kallenkote 19 8345 HB Kallenkote
27 aug. 14.00h
Drentheland, Een
http://www.drentheland.org/Site/Contact.html
0516 42 14 39
Familie Venema Vennootsweg 18 9342 TE Een
?
Christelijk, de heerlijkheid, Zuidvelde
http://www.zorgboeren.nl/christelijkezorgboerderij-de-heerlijkheid/
Corina Janssen: 0592385035 061801288
Asserstraat 94 9335 TC Zuidvelde
27 aug. 11.00h
De bonte Ruiter, Smilde
http://www.debonteruiter.nl/
0592-459580
Rijksweg 94 9422 CG Smilde
gemaild
Eeckenhout, Smilde
http://www.zorgboeren.nl/eeckenhout/zorg
Johan wiltvank 0592-415000
Eeckenhout Molenwijk 15 9422 VC Smilde
Molenzicht, Zwolle
http://www.zorgboerderij-molenzicht.nl/
0529-497334
Henri & Nelleke van der Meulen Wijheseweg 33 8015 RB Zwolle
i
27 aug. 15.30h, gemaild
http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/decentralisatie-awbz/nieuws/wmo-2015-vng-reactie-en-overleg-met-staatssecretaris
83
