SLIKSTOORNISSEN BIJ OUDEREN

SLIKSTOORNISSEN BIJ OUDEREN Annemie Gielis logopediste ZNA Jan Palfijn te Merksem Lector Thomas More Antwerpen

1

A. Gielis - Symposium voor CRA's

INHOUD 1. Normaal slikken en dysfagie 2. Presbyfagie en neurogene dysfagie 3. Diagnostiek dysfagie 4. Behandeling dysfagie

2


1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Slikken als …(Logemann, 2000) − − − −

plaatsen van voedsel i/d mond orale, faryngeale en oesofageale fase aankomst voedsel i/d maag een complex proces

Adequaat tempo Adequate snelheid

• Dysfagie als … (Logemann, 2000) − “moeite om voedsel van mond naar maag te verplaatsen”

3


1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Indeling dysfagie:

Indeling volgens fase (symptomatisch):

Orofaryngeale dysfagie

4


Oesofageale dysfagie

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Symptomen / red flags dysfagie: − − − − − − − − −

5

Pijn bij het slikken Globusgevoel Vermagering Voedselweigering Ongecontroleerde voedselinname Traag eten Vermoeidheid tijdens/na maaltijd Vermijden bepaalde consistenties Chronisch kuchje / longproblemen (recidief)


Algemeen

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Symptomen / red flags dysfagie: − − − − − − − −

6

Kwijlen/lekkage Hamsteren Oraal residu Zoekende tongbewegingen Kauwproblemen Onvoldoende bolusvorming Droge mond Hoesten vóór het slikken


Orale fase

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Symptomen / red flags dysfagie: − − − − − − −

7

Nasale regurgitatie Herhaaldelijke slikpogingen Globusgevoel Traag of niet op gang komen slikreflex Hoesten tijdens/na slikken “Natte” stemgeving tijdens/na maaltijd Ademnood


Faryngeale fase

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Symptomen / red flags dysfagie: − Gevoel van voedsel, laag in de keel − Terugkomen van voeding tijdens/na maaltijd

8


Oesofageale fase

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Indeling dysfagie: Indeling volgens etiologie

presbyfagie

primair

9

secundair

neurogeen

acuut

chronisch


structureel

degeneratief

Tgv pathologie

iatrogeen

Tgv therapie

psychogeen

1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE • Prevalentie slikstoornissen: − Afhankelijk van populatie en criteria, bijvoorbeeld: » » » » »

10

Bejaarden: 16-55% CVA (acuut): 30-65% CVA (chronisch): 3-50% Ziekte van Parkinson: 18-100% Dementie/Alzheimer: 7-57%


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Primaire presbyfagie: wat en wanneer? − Definitie » Invloed van het primair verouderingsproces op de slikfunctie » Kwetsbaarheid door verminderde functionele reserve

− Veranderingen t.g.v. normaal verouderen » » » »

11

Verlies van tanden Afname activiteit kauwspieren Afname functionele reserve tongkracht (Xerostomie t.g.v. medicatie)


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Primaire presbyfagie: wat en wanneer? − Veranderingen t.g.v. normaal verouderen » » » » » » »

12

Toename afstand hyoïd – larynx (grotere faryngeale ruimte) Afname op- en voorwaartse beweging hyoïd Verminderde farynxconstrictie Afname relaxatie en opening UES Toename faryngeale transittijd Vertraagd optreden slikreflex Verminderde sensibiliteit van farynxachterwand


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Primaire presbyfagie − Naast “negatieve” veranderingen, ook compensaties en elementen die behouden blijven o.a. toename kauwbewegingen, toename tijd OVF, toename faryngeale contractiliteit, bewaarde tongkracht tijdens slikken, beweging epiglottis, sluiting SP etc.

− Gevolgen slikken uiten zich in… » Langere oraal voorbereidende fase » Meer oraal residu » Meer faryngeaal residu

» Meer kans op penetratie (20% van slikbewegingen bij ouderen)

13


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Primaire presbyfagie − Elementen van invloed op eten en drinken » » » » » » » »

14

Veranderde smaak- & reukzin Veranderingen t.h.v. het ademhalingsstelsel Veranderingen t.h.v. het spijsverteringsstelsel Gereduceerde dorstperceptie Algemene vermoeidheid & spiervermoeidheid Medicatie Depressie Achteruit gaan van cognitieve functies (normaal)


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Algemeen geldt: “USE IT OR LOSE IT”

(Als men een bepaalde functie bewaard wil houden, moet men deze functie ook blijven uitvoeren…)

• Secundaire presbyfagie

Dysfagie t.g.v. ouderdomsgerelateerde ziekteprocessen bovenop een reeds verminderde functionele reserve, eigen aan het ouder worden

15


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • CVA: laesie thv hersenstam − Waar? » Slikcentrum = o.a. medulla oblongata, pons

− Wat? » Uitval craniale zenuwen » Problemen in de faryngeale fase (vertraagde initiatie slikreflex, verminderde larynxelevatie, verminderd faryngeaal transport)

16


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • CVA: subcorticale laesie − Waar? » Aantasting van motorische en/of sensorische banen van en naar de cortex

− Wat? » Vertraagde orale transporttijd » Vertraagde initiatie faryngeale slikreflex » Stoornissen in timing van faryngeale slik

17


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • CVA: corticale laesie − Waar? » Linkercortex: vaker orale stoornissen bijkomende problemen zoals apraxie » Rechtercortex: vaker faryngeale stoornissen bijkomende problemen zoals cognitieve en aandachtsstoornissen

18 Personen met een eet- en/of drinkproblematiek A.Gielis

2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • CVA: laesie thv cerebellum − Waar? » Cerebellair

− Wat? » » » »

Verstoorde boluscontrole en –transport Oraal residu Ernstig verstoorde initiatie slikreflex Problemen met coördinatie slikproces

19 Personen met een eet- en/of drinkproblematiek A.Gielis

2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Ziekte van Parkinson: − Prevalentie: subjectief (35%) vs. objectief (82%) − Gevolgen slikact oraal: » » » » » »

20

Speekselverlies Verminderde liptonus en -kracht Langer kauwen Ongecoördineerde tongbewegingen Vertraagde bolusvorming Vertraagde slikinzet


Moeilijker afhappen Lekkage Trager eten en drinken Toename maaltijdduur Residu

2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Ziekte van Parkinson: − Gevolgen slikact faryngeaal: » » » » » » »

21

Vertraging opwekken faryngeale slikreflex Vertraagde faryngeale respons Hypocontractiliteit Verminderde beweging tongbasis Aspiratie en/of penetratie Verminderde beweging hyoïd Vertraagde opening UES


stase globusgevoel

2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Dementie: − Uit zich t.g.v. motorische/sensorische verandering » Problemen met kauwen » Problemen met bolusvorming t.g.v. verminderde zijwaartse tongbewegingen » Vertraagde orale transporttijd – vertraging in de opwekking van de faryngeale slikbeweging » Veranderingen t.g.v. ouderdom (zie ook presbyfagie) – tweezijdige faryngeale zwakte, verminderde larynxheffing, verminderde achterwaartse beweging van de tongbasis

22


2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE • Dementie: − Uit zich t.g.v. cognitieve/gedragsmatige verandering » Agnosie voor voeding (zowel visueel als (oraal-)tactiel) » Apraxie voor manipulatie bestek, manipulatie voedsel op het bord, slikken, … » Propgedrag en/of hamsteren » Afname van eetlust » Apathie » Verhoogde afleidbaarheid waardoor vertraging in de orale voedselinname – soms 3 tot 4 min. voor 1 slikbeweging is ingezet

23


3. DIAGNOSE DYSFAGIE • Arts: − Signaleren red flags − Doorverwijzen naar logopedist, radioloog en/of NKO-arts − Briefen informatie

• Onderzoek: − Klinisch (diagnostisch onderzoek logopedist) − Instrumenteel (NKO-arts)

24


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Behandeling: − Multidisciplinair gebeuren Voornaamste actoren: arts, verpleging, logopedist, diëtist, ergotherapeut, patiënt & omgeving, … − Doel = hervatten van orale voeding op een veilige manier of zo lang mogelijk behouden voeding per os » Opgelet: nutritie en hydratatie mogen hierbij niet in het gedrang komen

25


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Behandeling is afhankelijk van: − − − − − − − −

26

Diagnose Prognose Ernst van de dysfagie Vermogen om instructies op te volgen Ademfunctie Reactie op compensatietechnieken Steun van de verzorger Motivatie en interesse van de patiënt


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Medische behandeling: − Aanpassen medicatie » » » »

Ziektegerelateerde medicatie (vb. levodopa, medicatie GOR) Ter vermindering speekselsecretie (vb. ALS) Negatieve bijwerkingen (somnolentie, xerostomie, …) Alternatieven indien slikken medicatie onmogelijk (vb. pletmedicatie, siroop, zetpillen, …)

− Chirurgische ingrepen » O.a. Zenker-divertikel, osteofyt, …

27


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Alternatieve voedingswijzen: − 3 belangrijkste redenen: » Onvoldoende alertheid » Overwinnen acuut medisch probleem (korte termijn) » Risico op aanhoudende en belangrijke aspiratie

− Keuze uit parenterale en enterale voeding

− Ethische dilemma’s

28


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling − Indirect vs. direct − Compensatie vs. revalidatie » Compensatie: o.a. houdingsaanpassingen, wijzigen boluskarakteristieken, wijze van aanbieden/materiaal, slikmanoeuvres » Revalidatie: o.a. mondmotorische oefeningen, sensibiliteitstraining

− Informeren pt en omgeving 29


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling: compensatie − Algemene houding » Veiligste houding om te slikken: 90° rechtop » Sondevoeding: bed min. 30 à 45° rechtop

− Houding van het hoofd » Hoofd naar achter/voor kantelen » Hoofd draaien naar de aangedane zijde » Hoofd kantelen naar de niet-aangedane zijde

30


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling: compensatie − Aanpassing in vastheid » O.a. onderscheid tussen (dun) vloeibaar, halfvloeibaar/halfvast, vast » Niet opnemen van een bepaalde consistentie pas in laatste instantie » Trachten om maaltijden toch lekker te maken, vb. “Brintafelen” en “Piet Puur”

31


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling: compensatie − Aanpassing in grootte, smaak, temperatuur, wijze van aanbieden

− Aanpassing materiaal (~ergo)

32


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling: compensatie − Slikmanoeuvres » » » » »

33

Effortful swallow Supraglottic swallow Super-supraglottic swallow Mendelsohn-manoeuvre (Naslikken)


4. BEHANDELING DYSFAGIE • Logopedische behandeling: revalidatie − Verbeteren van spierkracht en –uithouding » O.a. tong, lip, wang, velofaryngeale afsluiting, farynxcontractie, larynxelevatie en UES-opening

− Verbeteren van coördinatie, bereik en snelheid van spiercontractie

Traditioneel vs. instrumenteel

34


BRONNEN Alagiakrishnan, K., Bhanji, R.A., & Kurian, M. (2012). Evaluation and management of oropharyngeal dysphagia in different types of dementia: A systematic review. Archives of Gerontology and Geriatrics, 56, 1-9. Afdeling Neurologie AMC (2006). Veilig slikken na een CVA: een lesprogramma voor helpenden en verpleegkundigen. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. De Bodt, M., Guns, C., D’hondt, M., Vanderwegen, J., & Van Nuffelen, G. (2015). Dysfagie: handboek voor de klinische praktijk. Antwerpen: Garant. De Letter, M., D’haeseleer, E., Cosyns, M., Van Borsel, J., Corthals, P., & Van Lierde, K. (2014). Interdisciplinaire behandeling van dysfagie bij de ziekte van Parkinson. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4, 38-48. Huygens, S., & De Bodt, M. (2010). Dysfagie: oefenpakket voor patiënten in de thuissituatie. Belsele: VVL.

35


BRONNEN Kalf. J.G. (2014). Orofaryngeale slikstoornissen bij de ziekte van Parkinson. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, 282-289. Kalf, J.G., & de Wit, S. (2014). Orofaryngeale slikstoornissen bij neurodegeneratieve aandoeningen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, 273-281. Kalf, H., Rood, B., Dicke, H., van Keeken, P. (2008). Slikstoornissen bij volwassenen: een interdisciplinaire benadering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Liesenborghs, C., Dejaeger, E., Liesenborghs, L., Tack, J., & Rommel, N. (2014). Presbyfagie: de invloed van het primair verouderingsproces op de slikfunctie. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, 261-272. Logemann, J. (2000). Slikstoornissen: onderzoek en behandeling. Amsterdam: Harcourt.

36


BRONNEN Van den Bulck, D., Wouters, L., De Bruyn, J., & Willox, K. (2014). FAQ’s: Dysfagie bij personen met dementie. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4, 113-115. Van Nuffelen, G., Van den Steen, L., Guns, C., & De Bodt, M. (2014). Principles of exercise: van de fitness naar het therapielokaal. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4, 310.

37


DISCUSSIE

38


SLIKSTOORNISSEN BIJ OUDEREN

Recommend Documents