Simwaterscape: van R&D naar praktijk Plansimulatie vanuit verschillende invalshoeken Een stijgende zeespiegel, zware regenbuien, krimpend veen, tekort aan wateropvang en onvoldoende waterafvoer. Waterschappen staan voor een niet eenvoudige opgave: het waterbeheer aanpassen aan de nieuwste inzichten in klimaatverandering. Waterbeheerders zullen in de toekomst vaker een claim leggen op de openbare ruimte om hun wateropgave te realiseren.
Dit vergt visie en lange termijn denken. En zicht op de processen van ruimtelijke ordening. Prettig als je een goed instrument hebt om gebiedsontwikkeling te visualiseren vanuit verschillende invalshoeken: Simwaterscape. Dat levert veel nieuwe inzichten op.
Water boven tafel Waterbeheer is de belangrijkste opdracht voor de waterschappen. Voor de uitvoering van deze opdracht stoten zij regelmatig op tegengestelde belangen. Voor de wateropgaven die hen gesteld zijn, is ruimte nodig waar ook anderen een claim op leggen. Van de andere kant kan ruimtelijke ontwikkeling niet meer om het vraagstuk water heen: er zal bij gebiedsontwikkeling altijd rekening met het waterbeheer moeten worden gehouden. Ontwikkelen en herinrichten van gebieden vergt een integrale aanpak. Integrale gebiedsontwikkeling is een complexe opgave waarbij veel domeinen betrokken
1
zijn. De samenhang tussen die domeinen is niet altijd goed zichtbaar en de betrokken partijen hebben vaak moeite elkaar goed te verstaan. Wat helpt is inzicht te geven in elkaars belangen. En daarvoor kunnen we tegenwoordig aan tafel; de ontwerptafel. Een vruchtbare samenwerking tussen ruimte en water is mogelijk. Dat bewijst de aanpak in West-Brabant. Daar is gewerkt aan een ruimtelijke visieontwikkeling. Met als resultaat een gedeeld gevoel bij ecologen, economen, RO-mensen en waterschappers over problemen, kansen en oplossingsrichtingen. Het Waterschap Brabantse Delta en een samenwerkingsverband van 19 WestBrabantse gemeenten hebben in werkateliers met ondersteuning van een landschapsarchitect gewerkt aan een visie voor de komende 20 jaar. Doorgaans kijkt een waterschap naar zichtperiodes van enkele jaren en neemt de ruimtelijke keuzes als vaststaand aan. Vroegtijdige betrokkenheid maakt dat een waterschap nu invloed kan uitoefenen op de planning van woningbouw of wegenaanleg. Patrick de Rooij, senior beleidsmedewerker integraal waterbeheer van waterschap Brabantse Delta, was vanaf het begin nauw betrokken: “In de werkateliers hebben we ons bezonnen op de identiteit van de regio en welke opgaven de komende decennia op ons afkomen. Het verzoek voor samenwerking is op ambtelijk niveau binnen gekomen, maar wij hebben meteen het bestuur er bij betrokken. Ook hebben we in de loop van de werkateliers een aparte bijeenkomst voor de bestuurders belegd, zodat zij geïnformeerd werden en hun commentaar konden geven. Wat wij hebben gedaan, is innovatief, want een waterschap dat voor een omvangrijk ruimtelijke visie-ontwikkeling een onderdeel trekt, is bij mijn weten nog niet eerder vertoond.”
2
Simwaterscape: instrument voor ruimtelijke beeldvorming Hoe gaat een waterschap om met klimaatverandering, op welke wijze kan het zich richten op ruimtelijke ordening? Het opzetten van een globale structuurvisie is voor een waterschap onontgonnen terrein. Op een hoog abstractieniveau praten over gebiedsontwikkelingen op de lange termijn is wat anders dan kijken naar concreet geplande ontwikkelingen. Daar kom je zonder hulpmiddel niet goed uit. Simwaterscape is een afgeleide van Simlandscape. Deze toepassing draait op een digitale ontwerptafel of op een interactieve whiteboard. Hiermee kunnen meerdere mensen zich tegelijkertijd buigen over mogelijke ruimtelijke ontwikkelingen. In Simwaterscape is het domein water nadrukkelijk ingebracht: allerlei geografische informatie van het waterschap is in de applicatie als op te roepen kaartlagen ingebracht. Bij het maken van schetsen op de tafel kun je meteen de consequenties van de beoogde ingrepen in de verschillende domeinen zichtbaar maken. Ze vormen de basis voor het latere hydrologische doorrekenen.
In Simlandscape worden ruimtelijke scenariomodellen, ontwerptools, visualisatietechnieken en ruimtelijke analyses (GIS) gecombineerd in “multiuser” omgevingen. Op basis van een eenvoudig uitbreidbare bibliotheek met landschaps- tot en met kaveltypologiën, wordt het mogelijk betekenisvolle beelden samen te stellen van toekomstige gebiedsscenario’s tot op elk gewenst detail– en uitwerkingsniveau. Naast een GIS-visualisatie van een toekomstscenario worden er desgewenst ook allerlei indicatoren bijgehouden over hoe het scenario presteert ten aanzien van het vooraf vastgestelde planprogramma. Met behulp van een interactieve computertafel kunnen de deelnemers de consequenties van hun keuzes bij de planologische ontwikkeling van een gebied direct inzichtelijk krijgen. Een consortium bestaande uit Nieuwland Advies en Nieuwland Geo-Informatie en Alterra uit Wageningen, het Kadaster, en de vakgroep ontwerpsystemen van de TU Eindhoven heeft Simlandscape projectmatig opgepakt.
Simlandscape is ontsproten uit het brein van Rob de Waard van Nieuwland Advies, van huis uit landschapsarchitect. In 2005 is hij gepromoveerd aan de TU Eindhoven op de methodiek die ontwerpers, onderzoekers en andere gebruikers in staat stelt om ideeën voor investeringsprojecten te koppelen aan scenarioontwikkeling. In dit proefschrift wordt uitvoerig ingegaan op de achtergronden, de werking, het gebruik en het testen van Simlandscape. Het instrument is te gebruiken voor de analyse van de huidige situatie, voor het maken en onderzoeken van scenario's en voor het ontwerpen en evalueren van planscenario’s. Simlandscape kent twee varianten: een analoge Game en een digitale Map-it. Het digitale Map-IT is als instrument terecht gekomen bij het BSIK-programma Ruimte voor Geo-informatie en vervolgens bij het programma Leven met Water (LmW). Hier werd Rob de Waard gevraagd om een aangepaste versie te maken 3
voor verkenningen waarin watertypologieën en netwerkanalyses meegenomen kunnen worden. Bij een demonstratiebijeenkomst begin april in Breda ontlokte het veel enthousiasme bij de aanwezige water- en R.O.-mensen van ambtelijk en bestuurlijk niveau. Naar verwachting gaat Simwaterscape een rijke toekomst tegemoet.
Eigendom, het sturende element Volgens Rob de Waard is landschappelijke transformatie de resultante van de interactie tussen bestuur, politiek en eigendom. Landschap verandert niet doordat er een overheidsplan is waarna vervolgens het bestuur op een knop drukt en het landschap verandert. De verandering vindt plaats nadat overheidsbeleid samen met beleidsstukken van anderen terecht is gekomen in een vergunningaanvraag van een eigenaar om een landschap te transformeren. R.O.-beleidsintenties worden pas gerealiseerd als er vanuit eigendom wijzigingen tot stand komen. Landschappen veranderen ook in eenheden van eigendom. Om die transformatie te verhelderen en eventueel te versnellen, is Simlandscape ontwikkeld. De lettergreep Sim in de naam van het instrument staat voor simulatie. Dat drukt ook het voornaamste doel er van uit: zonder de beperkingen van wetten en regels, wordt er vanuit diverse wensbeelden de ruimtelijke inrichting in samenhang gesimuleerd. Simlandscape werkt met een lagenmodel. De onderlaag is de bodem, dus geomorfologie en water, en daarop ligt wat de mens in het landschap heeft neergezet. Het instrument is een ontwerptafel, waarin een grote hoeveelheid aan gegevens op te roepen is. Van beleidskaarten tot aan feitelijke informatie als bevolkingsaantallen, aantallen dieren in natuurgebieden, topgrafie, bodem, watervolumes etc. In de software zitten allerlei typologieën waarmee je vorm geeft aan het landschap, zoals villawijken, industrieterreinen, boerderijen, woningbouw, natuurgebieden, enz. Maar ook de ruimtelijke beleidsgegevens in de vorm van streek- en bestemmingsplannen. Rob de Waard: “De essentie is het spelen met de typologieën in het gebied waarmee je toekomstschetsen maakt. Dat doe je met meerdere partijen tegelijk. Je kunt 4
diverse kaarten uit het systeem oproepen en daarop gaan schetsen. Wat je doet, wordt direct bewaard. Het mooie is dat je meteen de effecten kunt zien van iets wat je verzonnen hebt. Dat is weliswaar niet tot drie cijfers achter de komma precies, maar voldoende gedetailleerd om er meer te werken.” Het proces aan tafel De deelnemers bepalen aan tafel zelf de grootte van het gebied voor de simulatie. Door in te zoomen op een deelgebied kan men zelf het detailniveau bepalen. Door te werken met de toepassing komt er bij de deelnemers meer elasticiteit in het denken. Je kunt met dat instrument meer doen dan met GIS, omdat laatstgenoemde wel veel informatie bevat, maar relatief statisch is. Het gaat erom dat je de complexe informatie gemakkelijk kunt combineren. In het instrument kun je werken vanuit meerdere perspectieven: vanuit de ruimtelijke ordening, water, ecologie of economie. In de tool kun je net zo veel kaarten opnemen als je zelf wilt. Als je ze nodig hebt, roep je ze op. Je werkt met (digitale) transparanten die je steeds op een andere ondergrond kunt leggen. Op die manier kunnen verschillende integrale schetsscenario’s ontstaan. Met Simwaterscape wordt meteen zichtbaar wat je echt wilt meten. Zo wordt er minder snel voor de vlucht naar voren gekozen door te zeggen dat er meer onderzoek verricht moet worden. Al zal bijvoorbeeld een hydrologische doorberekening later nog wel moeten plaatsvinden. “Wat je ziet gebeuren is dat er een proces ontstaat van inzicht en gezamenlijk belang. De ecoloog kan in één klap de informatie die hij belangrijk vindt laten zien en dat koppelen aan water en stedenbouw en omgekeerd. Ieder werkt vanuit de eigen sector, maar je krijgt door het instrument toch een integratieslag. En het heeft een vliegwiel effect in de samenwerking.” Een gedeeld gevoel Vanuit het overheidsprogramma Leven met Water (onder penvoering van het ministerie van Verkeer en Waterstaat) werden gebruiksmogelijkheden van de Simlandscape direct ingezien. Aangezien Brabantse Delta een aanvraag had lopen bij het bovengenoemde programma, was het inzetten van een watervariant van Simlandscape een voor de hand liggende insteek. Rob de Waard: “In Simwaterscape zitten nu ook veel gegevens om de water-en-ruimte-exercitie te doen. Er zitten onder meer drie benaderingswijzen in als het om water en typologieën gaat: traditioneel, duurzaam en blauwe diensten. In de traditionele omgang met water wordt water niet opgevangen en niet gezuiverd op de locatie zelf. Het wordt zo snel mogelijk afgevoerd. In de duurzame variant zorgt elk gebied voor een geplande waterafhandeling. Dus de villawijk zuivert het eigen water, vangt op en voert overtollig water af. En een villawijk met blauwe diensten is in staat wateroverlast uit de omgeving op te nemen en bijvoorbeeld extra water te zuiveren. Bij regionale problemen op watergebied kun je met behulp van Simwaterscape gemakkelijk aangeven waar een blauwe dienst gewenst is en waar je kunt volstaan met duurzame variant.”
5
Patrick de Rooij: “Dat is weliswaar een conceptuele benadering, maar het is een voorbeeld van hoe je via simulaties heldere discussies krijgt. Daardoor krijgen de deelnemers een gevoel voor de toekomst van het gebied. Er ontstaat een gedeeld gevoel aan tafel dat gebaseerd is op feiten, wensen en inzichten. Het gaat er daarbij niet precies om of het slootje nu zus loopt of zo. De belangrijke winst van het proces is dat bij de gemeenten tussen de oren zit dat op locatie X een wateropgave ligt en dat er in principe de mogelijkheid is daar ook landschappelijk heel mooie dingen te doen. Gelukkig zien we nu in andere projecten dat gemeenten deze benadering oppakken.” Praktijk Het instrument is nu zover dat het goed is in te zetten in de praktijk. Belangrijk in de aanpak is een open en transparante houding. De overheid heeft primair een faciliterende rol: Het gebied staat in zijn integrale verschijningsvorm, als lokale gemeenschap met fysieke, sociale en economische aspecten centraal. Met daarbij uiteraard oog voor de belangen van de diverse stakeholders en sectoren; het gebied met zijn bevolking en bedrijven. Het proces begint zoveel mogelijk met een open agenda, uiteraard met een realistische constatering van onomkeerbare of gegeven ontwikkelingen. Onderzoek van problematiek, kansen en bedreigingen kunnen ingebracht worden, geen ‘plannen’. Een belangrijke eerste slag is het bereiken van een gedeelde probleem- (en kansen) perceptie. Het proces richt zich vervolgens vooral op samenhang en kwaliteit en op realisatie van projecten. Rob de Waard: “Wij hopen dat wanneer Leven met Water bij de afronding van het programma de oogst gaat presenteren en toegankelijk maakt voor iedereen, Simwaterscape daar ook deel van uitmaakt en verder wordt uitgerold in een vervolgprogramma. Maar ook los daarvan zullen wij als Nieuwland de verdere ontwikkeling en praktijktoepassing stimuleren.” Tekst: Emil Roes Interviews: Jaap van Peperstraten, Ellemmi tekstprodukties. Meer informatie is te krijgen bij: • Sander Wijsman en Kymo Slager van Nieuwland Geo-Informatie http://geo.nieuwland.nl •
Rob de Waard van Nieuwland Advies www.nieuwlandadvies.nl
6
