Revalidatie Reumatologie

Jaargang 4 | 2014 | Nr. 3

een uitgave van Reade

Revalidatie | Reumatologie Magazine

in dit nummer:

Update:

Nieuw: AMC, VUmc en Reade samen in reumaonderzoek

Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam

Onderzoek: het belang van bewegen bij dwarslaesie

Samen op ontdekkingsreis

Cliëntervaring: de wereld rond met ALS

Succesvolle samenwerking zorg en onderzoek

- ADVERTENTIE -

De specialist in

Reade enbeenprothesen OIM Orthopedie verbeteren samenwerking arm- en orthopedisch schoeisel schoenaanpassingen Zowel Reade als OIM Orthopedie hebben klantgerichtheid, Neuromusculaire aandoeningen (NMA)’ en beenorthesen clusterhoofd orthopedische voetbedden comfortschoenen (sport) braces professionaliteit en innovatie hoog in het vaandel staan. Bertine Pellekaan van het cluster ‘Expertisecentrum siliconen producten helmen overige orthesen De afgelopen tijd is de onderlinge samenwerking korsetten sterk Neurorevalidatie Daarnaast vindt jaarlijks een arm- en beenprothesen orthopedisch schoeisel Amsterdam’. schoenaanpassingen verbeterd, wat vanzelfsprekend de dienstverlening aan de elastische bespreking plaats tussen Khatschatrian en de voorzitter therapeutisch kousen orthopedische comfortschoenen (sport) braces revalidant ten goede komt.voetbedden Raad van Bestuur Jos Buijs van Readebeenorthesen over de onderlinge samenwerking. “Het zijn waardevolle gesprekken die siliconen producten korsetten helmen overige orthesen OIM Orthopedie streeft er dan ook naar om voor de concreet leiden tot een snellere en betere dienstverlening elastische kousen schoenaanpassingen arm- en beenprothesen therapeutisch orthopedisch schoeisel Randstad hét expertisecentrum te worden op het gebied aan de revalidant”, aldus Khatschatrian. van prothesiologie. orthopedische voetbedden comfortschoenen (sport) braces beenorthesen Prothese nu direct aangemeten arm-siliconen en beenprothesen orthopedisch schoeisel schoenaanpassingen producten korsetten helmen overige orthesen Meer dialoog leidt tot betere samenwerking Een voorbeeld van zo’n concrete verbetering is de snelheid orthopedische voetbedden therapeutisch comfortschoenen (sport) braces beenorthesen elastische kousen Een betere samenwerking begint bij een betere dialoog. waarmee een revalidant een prothese aangemeten krijgt. OIM Orthopedie Amsterdam Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam T 020 589 1050 E [email protected] siliconen producten korsetten Sinds enige helmen overige orthesen OIM Orthopedie en Reade zoeken elkaar steeds vaker tijd zijn tijdens het prothesespreekuur met op voor onderlinge kennisuitwisseling. Niet therapeutisch alleen tijdens de revalidatiearts twee instrumentmakers aanwezig. elastische www.oim.nl | Volg ons ook op kousen OIM Orthopedie Amsterdam Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam 020de589 1050 vindt E [email protected] het multidisciplinaire overleg waar kwaliteit, levertijden Het aanmetenTvan prothese nu al direct na en gezamenlijke bijscholing vaste agendapunten zijn. het prothesespreekuur plaats. De klant kan dan ook al www.oim.nl | Volg ons ook op Ook is er regelmatig overleg tussen Garik Khatschatrian, binnen een week zijn of haar eerste prothesevoorziening regiomanager OIM Orthopedie, en clusterhoofd Angelique verwachten. Huele vanOrthopedie het cluster Amsterdam ‘Dwarslaesie, Amputatie en 1054 HW Amsterdam T 020 589 1050 E [email protected] OIM Overtoom 283,

De specialist in De specialist in De specialist in

OIM Orthopedie Amsterdam

www.oim.nl | Volg ons ook op Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam www.oim.nl

|

Volg ons ook op

T 020 589 1050

E [email protected]

Voorwoord

Inhoud 4

AMC, VUmc en Reade samen in reumaonderzoek

8

Research in reumarevalidatie

De ijsberg op de voorzijde van dit magazine is voor mij een mooie visualisering van wetenschappelijk onderzoek: het nog onbekende onder de waterspiegel doorgronden en achterhalen om zo de zorg van morgen nog beter te kunnen maken. Wetenschappelijk onderzoek is het thema van deze editie. Onze organisatie levert een belangrijke bijdrage aan de innovatie van revalidatiegeneeskunde en reumatologie. Met als uitgangspunt het verhogen van de kwaliteit van onze dienstverlening aan de cliënt. Relevante vragen uit de behandel- en/of opleidingspraktijk vertalen we naar (klinisch) onderzoek en de onderzoeksresultaten vertalen we vervolgens weer naar de praktijk. Alle behandelingen die in onze organisatie plaatsvinden zijn gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten. We werken dus mooi gezegd ‘evidence based’.

10 Cliëntervaring

COOA-onderzoek

11 Wetenschappelijk onderzoek ALS

12 De wereld rond met ALS

15 Promotie Aleid de Rooij

Naast ons eigen wetenschappelijk onderzoek, werken wij samen met de reuma- en revalidatieafdelingen van de Amsterdamse universitaire ziekenhuizen. Ook werken wij nauw samen met onder meer de Faculteit Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit, Stichting Sanquin en de universitaire centra Groningen, Leiden en Nijmegen. Op dit moment staan we aan de vooravond van een structurele samenwerking tussen Reade Reumatologie en de afdelingen Reumatologie van VUmc en AMC op het gebied van reumaonderzoek. De naam van het samenwerkingsverband wordt: Amsterdam Rheumatology & immunology Center. Het wetenschappelijk onderzoek van Reade en VUmc richt zich vooral op klinische activiteiten, het AMC richt zich meer op pathogenetisch translationeel onderzoek. Door de schaalvergroting zouden we enorme winst kunnen boeken. Het samenwerkingsverband Reade/VUmc Reumatologie is al enkele jaren erkend als EULAR center of excellence in rheumatology, net als AMC Reumatologie. Het Amsterdam Rheumatology & immunology Center heeft de ambitie om tot de top van de wereld te behoren. De intentie is om in de komende jaren de ambitie stapsgewijs te realiseren. U leest er alles over in dit magazine.

16 Funda’s pelgrims-

tocht door Europa

18 Belang van bewe-

gen bij dwarsleasie

20 Drooomwerk 21 Expertisecentrum

Neurorevalidatie Amsterdam update

25 Promotie Jasmijn Holla

Andere artikelen in deze editie gaan over de in Reade geïnitieerde onderzoeken naar Dwarslaesie en NAH, en het landelijke onderzoek naar ALS. En niet te vergeten, een prachtig verhaal over de tocht van Funda Müjde van Amsterdam naar Istanbul. Maar liefst vierduizend kilometer(!) op een aangepaste fiets, de Berkelbike. Met haar fietstocht vraagt ze aandacht voor het belang van bewegen, (juist) ook voor mensen met een beperking. Ik wens u veel leesplezier.

Jos Buijs, voorzitter Raad van Bestuur 3

Onderzoeks- en opleidingscentrum voor reumatische AMC, VUmc en Reade zijn elk op hun eigen manier erkende specialisten in reumagerelateerd onderzoek en onderwijs. Binnenkort wordt een samenwerking gelanceerd die de expertises samenbrengt in één onderzoeksen opleidingscentrum op het gebied van reuma. Prof. dr. Hans Bijlsma (AMC en VUmc) is aangetrokken als eindverantwoordelijk coördinator. Hij noemt de samenwerking ‘een logisch gevolg als je kijkt naar de sterke internationale positie die Nederland inneemt in reumaonderzoek.’

AMC, VUmc en Reade Hans Bijlsma: “Drie gerenommeerde centra op een relatief

klinisch onderzoek. Tegelijk stellen we nu dat hierin juist een

klein gebied. Vanuit het buitenland werd daar altijd een

gezamenlijke kracht zit. De onderzoekslijnen zijn complemen-

beetje vreemd naar gekeken. Natuurlijk, we zochten altijd wel

tair en daarmee zijn we in de samenwerking internationaal en

de samenwerking op, maar toch presenteerde elk instituut

landelijk ijzersterk.”

zijn onderzoek zelfstandig. Dat lijkt logisch als je kijkt naar de verschillen in onderzoeksgebied. Waar VUmc goed is in

Nieuwe mogelijkheden

beeldvormend en epidemiologisch onderzoek, is AMC sterk in

Hoofd Reumatologie bij Reade dr. Dirkjan van Schaardenburg

fundamentele studies en Reade krachtig in patiëntgebonden,

is enthousiast over de voorgenomen samenwerking. Hij vult aan: “We waren in de samenwerking ook wel eens elkaars concurrenten. Bijvoorbeeld als het gaat om het verkrijgen van

“Ontzettend leuk om jonge mensen zich te zien ontwikkelen tot reumatoloog”

financiering voor onderzoek. De energie die daarin ging zitten, kunnen we beter aanwenden voor het verbinden van onze onderlinge krachten. De winst zit in het samen onderzoek doen en wordt versterkt door de specialistische kennis, kunde én mogelijkheden. We maken als Reade bijvoorbeeld al gebruik van de technieken van een PET-scan bij VUmc of labtechnieken van AMC. Andersom zijn de patiëntendata die wij hebben of de bloedmonsters via Sanquin essentieel voor bijvoorbeeld empirisch onderzoek.”

Toegankelijk maken Reumatoloog dr. Mike Nurmohamed is binnen Reade lang verantwoordelijk geweest voor Onderzoek & Onderwijs: ”Het vinden

4

Beleid in de praktijk

ziekten in Amsterdam opent haar deuren

Dirkjan van Schaardenburg

Mike Nurmohamed

Hans Bijlsma

samen in reumaonderzoek van budget voor onderzoek is een uitdaging en zal dat ook wel

onderzoekers van morgen. Maar ook als zij zich niet specia-

blijven. Maar een groot Amsterdams centrum met zo’n acade-

liseren, kunnen wij ervoor zorgen dat ze als basisarts toch in

mische en klinische slagkracht biedt hierin nieuwe kansen en

aanraking komen met de reumazorg waardoor deze naar een

maakt meer mogelijk. Gezamenlijk beschikken we over ontzet-

hoger plan kan worden getild. In onze centra krijgen we circa

tend veel patiëntgegevens uit zowel grote als kleine cohorten.

een kwart van hen tijdens hun opleiding over de vloer.”

We zijn door de bundeling van deze gegevens een aantrekkelijke partner voor onderzoek. In het verleden liepen we als Nederland

Lokaal wat lokaal kan

bijvoorbeeld al voorop bij klinisch wetenschappelijk onderzoek

De patiëntenzorg wordt bewust niet geïntegreerd in het samen-

met TNF-remmers. Naar verwachting krijgen we hierdoor nog

werkingsverband. Waarom niet? “We zijn drie partijen met een

sneller en eerder toegang tot de nieuwste farmaceutische

eigen identiteit en dat willen we zo houden. Het samenbrengen

geneesmiddelen. Daar zullen onze patiënten baat bij hebben.”

van de zorg zou ongelooflijke consequenties hebben voor de

Studie voor morgen

huizen. Op dit moment zijn de locaties trouwens geografisch uitstekend verspreid en dat is goed omdat een van de taken van

De bundeling van onderzoek én onderzoekers heeft volgens

de zorg is om deze toegankelijk te houden. Wat we wel

Hans Bijlsma ook een ander effect. “Ik verwacht dat we door

willen doen, is kijken of zorg- en behandelprotocollen met elkaar

dit verband sterker zullen worden in het aantrekken van goede

overeenkomen en waar we van elkaar kunnen leren. Aan die

onderzoekers en ‘bright young people’ voor opleiding. Er is een

kwaliteitsbijdrage van de patiëntenzorg, daar willen we ons heel

tijd geweest dat het lastig was om de juiste mensen te vinden.

graag hard voor maken.”

Momenteel hebben we gezamenlijk zo’n zestig promovendi en vijftien artsen in opleiding. De mogelijkheden die er door de

Allen voor één

samenwerking ontstaan, leiden tot meer mogelijkheden voor

“In het samenwerkingsverband zullen we er ook voor moeten

ons en deze doelgroepen. Jonge mensen in opleiding tot reuma-

zorgen dat we onze individuele speerpunten kunnen blijven venti-

toloog kunnen worden bijgestaan of zich ontwikkelen tot de

leren, wat om goed overleg vraagt”, stelt Mike Nurmohamed. >>

5

>> “De klinische zorg die Reade levert, is van bijzonder goede

Door onderzoek kunnen we betere zorg leveren en dat is in veel

kwaliteit. Tegelijk geldt dat onderzoek en zorg op de vloer niet

gevallen direct zichtbaar. Patiënten worden daardoor beter

zonder elkaar kunnen en hierbij is de toegevoegde waarde van

geholpen. Daar profiteren zij van, maar ook voor onze mede-

specialisaties van VUmc en AMC evident. De behandeling van

werkers zijn zulke successen merkbaar. Dat is tevens wat het

systeemziekten en minder voorkomende vormen van reuma bij

vakgebied onderzoek zo leuk en interessant maakt.”

VUmc bijvoorbeeld of de behandeling van vroege vormen bij de afdeling Klinische Immunologie en Reumatologie in het AMC.

Een-tweetje

Klaar voor de start Hans Bijlsma: “De plannen zijn klaar en de ambities zijn geformuleerd. Een Amsterdams centrum voor reumaonderzoek en

Dirkjan van Schaardenburg: “Wat de invulling van samenwer-

-onderwijs met een krachtige internationale uitstraling. We

king betreft, is de tijd in ons voordeel. Het gaat niet meer om

weten hoe we gaan werken, hoe de logistieke routing eruit zal

wie er scoort, maar dat er wordt gescoord. Vergelijk dat gerust

zien en hoe we denken de verschillende onderzoeken te borgen.

met voetbal. Waar vroeger de spits een doelpunt maakte en

Binnenkort zal de officiële samenwerkingsovereenkomst door

daarvoor ook alle lof kreeg toegezwaaid, zie je dat dit van-

de drie Raden van Bestuur worden ondertekend en kan het

daag de dag is veranderd. Ook de assists worden geteld en

Amsterdam Rheumatology & immunology Center, het ARC, van

het teambelang weegt zwaarder dan ooit. Dit vertalend zou je

start. Het reumaonderzoek in Nederland is van hoge kwaliteit

kunnen zeggen dat onderzoek niet kan zonder de mensen die in

en we verwachten dat we deze door de samenwerking tegelijk

de praktijk werken. Het maakt deel uit van een groter geheel.

kunnen bestendigen en verbeteren. Daar moet, zoals Dirkjan al

De onderzoeksvragen komen veelal naar voren in de praktijk.

zei, de patiënt van profiteren.”

Publicaties/promoties van Reade-onderzoekers (cijfers 2014 lopen tot augustus)

6

- ADVERTENTIE -

7

Succesvolle samenwerking zorg en onderzoek

Research in

De uitstekende samenwerking op het gebied van onderzoek in revalidatiegeneeskunde tussen VUmc en Reade bestaat al lange tijd. Doel: het verdiepen van kennis over revalidatie, en zorgen voor minder klachten en een beter functioneren van cliënten. Prof. dr. Joost Dekker (VUmc/Reade) en fysiotherapeut/promovendus Mariëtte van Rooij (Reade Reumatologie) vertellen aan de hand van het COOAonderzoek hoe resultaten concreet bijdragen aan het verbeteren van de zorg.

Joost Dekker is sinds 2002 intensief betrokken bij de onderzoeks-

dat de eerste signalen dat er iets schort aan de huidige zorg. Een

lijnen in revalidatiegeneeskunde: “Het accent in ons onderzoek

voorbeeld is het genoemde COOA-onderzoek. Mariëtte de Rooij

ligt op revalidatie. We richten ons op die aandoeningen waarvoor

hoopt hierop volgend jaar te promoveren: “We weten dat oefenthe-

medicatie onvoldoende effectief is en waarvoor de aanpak gezocht

rapie bij artrose een positief effect heeft. Zo’n therapie vermindert

moet worden in gespecialiseerde multidisciplinaire behandeling.

de pijn en de beperkingen. Maar hoe zit het met oefentherapie als

Denk bijvoorbeeld aan aandoeningen als artrose, of chronisch

je naast artrose nog een andere aandoening (comorbiditeit) hebt?

wijdverspreide pijn, en ten dele ook reumatoïde artritis.”

In de praktijk blijken behandelaars oefentherapieën dan minder

Op aanwijzing

intensief te maken en vertonen cliënten vermijdend gedrag.”

“We zoeken in behandelingen naar herkenbare punten die een aan-

Krachtige combinatie

leiding bieden voor onderzoek. Wanneer behandelaren of cliënten

Joost Dekker: “Dat is natuurlijk niet de bedoeling want is een

aangeven dat zij tegen problemen of onbekendheden aanlopen, zijn

evidence-based oefentherapie dan nog wel effectief? Voor behan-

8

Wetenschappelijk onderzoek

reumarevalidatie delaren bleek het dus niet duidelijk wat ze met cliënten met comor-

Eerste signalen

biditeiten bij knieartrose konden doen of hoever ze daarin konden

Joost Dekker: “We verwachten goede resultaten. Het is inmiddels al

gaan. Dat maakt het weer lastig om die cliënten goed te motiveren

duidelijk dat klinisch redeneren noodzakelijk is. Een behandelaar die

en juist te begeleiden. De vragen die we vanuit de zorg ontvingen,

weet wat de complicaties van een aandoening zijn en hoe hiermee

hebben we onderzocht in de literatuur en getoetst bij experts.

om te gaan, zal met meer inzicht een betere oefentherapeutische

Hieruit bleek dat het mogelijk was oefentherapie zodanig aan te

behandeling kunnen opzetten. Wat dat betreft zijn de protocollen

passen dat ook cliënten met comorbiditeit kunnen oefenen. Verder

in het onderzoek geen receptenboek.” Mariëtte: “In de ontwikkeling

onderzoek was nodig en Reade biedt daarvoor in de samenwerking

van de protocollen hebben we behalve de cliënt ook de therapeuten

dan direct een prachtige infrastructuur. Met bevlogen mensen zoals

betrokken. Hun feedback is waardevol geweest en heeft geleid

Mariëtte die zo’n onderzoek daadwerkelijk kunnen uitvoeren en

tot de protocollen zoals die nu worden getest. Het lijkt erop dat

tegelijk binding hebben met de werkvloer.”

therapeuten straks meer uit zullen vragen over de aard van de

Herkenbaar probleem Mariëtte: “Ik kwam als fysiotherapeut, werkzaam binnen het

aandoening en daarbij de beperkingen in ogenschouw zullen nemen, al dan niet na intercollegiaal consult.”

Artroseteam, in aanraking met complexe cliënten. Sinds 2005

Implementatie gaat sneller

werk ik met deze doelgroep. Het probleem van het behandelen bij

“Deze manier van samenwerking tussen onderzoek en zorg draagt

artrose met comorbiditeit was ook mij bekend . Het komt veel voor:

ertoe bij dat de definitieve protocollen – wanneer deze effectief zijn

meerdere collega’s herkenden de behoefte. Toen ik met Joost sprak

gebleken – gemakkelijker hun weg vinden naar de plaats waarvoor

over een mogelijk promoveren, kwamen we dan ook snel uit bij dit

ze bedoeld zijn. Daar is de meerwaarde immers al onderkend.”

onderwerp.“

Joost Dekker: “Hieraan dragen ook de onderzoekers bij die in de

Van pilot naar onderzoek

praktijk werkzaam zijn. Deze ‘scientist practioners’ blijven onderzoekend van aard en zorgen tegelijk voor binding met de vloer.

“Op basis van het literatuuronderzoek en de gesprekken met

Uiteindelijk zullen zij ook weer een signaalfunctie hebben voor die

experts zijn er in eerste instantie elf protocollen ontwikkeld voor

behandelingen die verdere afstemming behoeven. Daarmee is de

de meest voorkomende comorbiditeiten zoals hartproblematiek,

cirkel rond en wordt de zorg kwalitatief steeds beter.”

diabetes, chronisch wijdverspreide pijn en slechtziendheid. Deze hielden rekening met diagnose en interventie. Elke stap in de

Resultaten COOA

protocollen moedigt klinisch redeneren van de behandelaren aan.

Het COOA-onderzoek wordt deze herfst afgerond. De data worden

Na een pilotstudie bleek dat het aantal protocollen door overlap

dan verder geanalyseerd. Naar verwachting zal het proefschrift van

kon worden gereduceerd tot drie: voor inspanningsgerelateerde

Mariëtte in het voorjaar van 2015 gereed zijn voor publicatie. Voor

aanpassingen, aanpassingen in gedrag en aanpassingen aan de

meer informatie: E [email protected] en/of I www.reade.nl/cooa.

omgeving. Eén van deze protocollen is momenteel het onderwerp van een grootschalig onderzoek. Aan dit onderzoek nemen 126

Op de volgende pagina leest u hoe mevrouw van Houts als een van de

mensen deel.”

deelnemers het COOA-onderzoek beleefde.

Pilot met iPads mogelijk dankzij … In de vorige uitgave kon u lezen over de pilot met iPads, op weg naar zelfstandigheid. Hierbij bleef abusievelijk onvermeld dat dit project mede mogelijk gemaakt wordt door Agis Achmea. De redactie 9

‘Ik heb me in jaren niet zo goed gevoeld’ Al ruim dertig jaar kampt Hetty van Houts (71) met de gevolgen van artrose. “Dat betekende tot voor kort elke dag pijn, zeker aan mijn knieën”, zegt ze. Toen ze in de krant de oproep las dat Reade Reumatologie cliënten zocht voor deelname aan een onderzoek naar knieartrose met comorbiditeit, hoefde ze ook niet lang te denken. Een paar weken later was ze een van de deelnemers aan het COOA-onderzoek.

“Ik ben harstikke blij dat ik daaraan mee heb gedaan”, vertelt

ook oefeningen voor thuis meegegeven. Wat me opviel en wat me

Hetty. “Voor Reade was het een onderzoek, maar het heeft mijn

erg stimuleerde: de snelheid waarmee ik vorderingen maakte. Ik

leven echt veranderd. Ik ben voor het eerst in dertig jaar pijnvrij in

had me er al bij neergelegd dat ik niet zo ver meer kon lopen en

mijn knieën. Dat had ik niet durven hopen.”

onderweg altijd naar rustpunten moest zoeken. Na een paar

Strohalm

weken merkte ik dat de pijn minder werd en dat ik met gemak een halve kilometer aan een stuk door kon lopen. Ook vermeed ik

“Behalve artrose heb ik last van overgewicht, COPD, diabetes en

trappen niet meer. De verbetering in mijn lopen heeft me enorm

bindweefselontsteking in mijn armen. “Maar je kunt het slechter

positief verrast. In amper vier maanden ben ik van een score 8,

treffen, lacht ze. “Ik heb altijd geprobeerd het positief in te zien en

op een pijnschaal van 0-10, naar score 0-1 gegaan. En ik had

toch te zoeken naar manieren om fit te blijven. Ik was tot voor het

geen elleboogkruk meer nodig. Doordat ik meer ben gaan bewe-

onderzoek elke week wel een paar keer in het zwembad te vinden

gen hoefde ik ook minder insuline te spuiten. En merk ik dat ik

en ging elke dag fietsen. Maar daar werd ik niet ‘beter’ van.

meer lucht heb dan een paar maanden geleden, waardoor ik iets

Lopen deed ik met behulp van een elleboogkruk. Toen ik de

minder mijn pufjes gebruik voor mijn longen.”

oproep las, besloot ik deze mogelijkheid aan te grijpen.”

Superresultaat

Op eigen kracht “Het onderzoek is voor mij nu afgelopen. Ik miste het meteen zo erg

“Het COOA-onderzoek vond plaats op locatie Dr. Jan van

dat ik besloot me bij Sportcentrum Reade in te schrijven. De bege-

Breemenstraat, waar ik met name oefende bij Sportcentrum

leiding daar is bekend met mijn mogelijkheden. En ik weet dat ik

Reade. Wat we daar deden? Onder meer been-, balans- en kracht-

er heel veel baat bij heb. Daarom ga ik verder met op deze manier

oefeningen onder begeleiding van een fysiotherapeut. Er werden

investeren in mezelf. Ik heb me in jaren niet zo goed gevoeld.”

10

Cliëntervaring COOA-onderzoek

Wetenschappelijk onderzoek bij ALS

Onderzoeken naar ontstaan, diagnostisering en zorg Revalidatiearts Hepke Grupstra verricht in het AMC onder meer

Ziekteoorzaak “In de zoektocht naar het ontstaan van ALS worden in het PAN-onderzoek (Prevalentie van ALS in Nederland) gegevens van

revalidatiediagnostiek bij patiënten die

patiënten verzameld over omstandigheden die mogelijk een rol

recentelijk zijn gediagnosticeerd met

voedings- en bewegingsgewoonten en veel meer. Alle Nederlandse

ALS, PLS of PSMA. Ook de coördinatie

spelen. Dit is een enorm pak vragenlijsten over arbeidsverleden, patiënten worden gevraagd mee te doen. De hoop is om mogelijke riscofactoren op te sporen en het is verheugend dat andere

van de revalidatiebehandeling, voor de

Europese landen zich bij dit onderzoek aansluiten. Dat verhoogt de

uit regio Amsterdam afkomstige patiën-

Dat streeft naar het internationaal verzamelen en vergelijken van

ten met deze ziekten, neemt hij voor

personen in de hoop verschillen te ontdekken die helpen het ont-

zijn rekening. Hij vertelt over onderzoek naar ALS.

kans op succes. Een ander groot onderzoek is het MinE-onderzoek. genetische profielen van 15.000 ALS-patiënten en 7.500 gezonde staan te verklaren.

Diagnostiek en interventies “Het stellen van de diagnose is tot op heden een lastig traject en interventies zijn beperkt succesvol. Er bestaat voor diagnose geen

“In Nederland vindt dit grotendeels plaats onder de paraplu van

test die direct uitsluiting geeft. Ook daar wordt onderzoek naar

ALS Centrum Nederland, waarin UMC Utrecht en AMC samen-

gedaan. Er is bijvoorbeeld een relatie tussen ALS en vormen van

werken. We onderscheiden twee richtingen: onderzoek naar de

dementie bekend. In een onderzoek naar het frontotemporale

ziekteoorzaak én onderzoek op het gebied van diagnostiek en zorg.

syndroom bij ALS (ALS-FTD) kijken onderzoekers naar het

Hoe gevarieerd het onderzoeksveld is, zien we in recente interna-

vóórkomen en opsporen van deze dementie. Het effect van

tionale publicaties uit Nederland. Die gaan alleen al voor ALS-zorg

revalidatiebehandelingen op het beloop van spierziekten zoals

bijvoorbeeld over ademhaling, hulpmiddelen/aanpassingen, case-

ALS wordt tegen het licht gehouden in het landelijke FACTS-

management en euthanasie.”

2-MND-onderzoek. Daarin wordt gekeken hoe vermoeidheid kan worden verminderd en hoe functioneren en kwaliteit van leven kunnen worden verbeterd. Eveneens zijn er onderzoeken in voorbereiding waarin de betekenis van hoop bij ALS en de effecten van mantelzorgondersteuning de hoofdonderwerpen zijn.”

Toekomstperspectief “Het allerbelangrijkste is natuurlijk dat het gaat lukken een geneesmiddel voor ALS te vinden. Er vindt op dit moment in Nederland geen grootschalig geneesmiddelenonderzoek plaats. Onlangs zijn er afspraken gemaakt over Europese samenwerking. Zo wordt het makkelijker om ‘onze’ patiënten bij onderzoek naar nieuwe geneesmiddelen te betrekken. Daar zullen ook de ALS-cliënten van Reade dan van horen.”

11

Wetenschappelijk onderzoek

Onverminderd positief

De wereld rond met Lopen ging Marija Popov zeven jaar geleden plotseling een stuk moeilijker af. Daarbij voelde ze zich al snel uitgeteld. “Een vermoeidheid die niet in verhouding stond tot de inspanning. Ik werkte als programmeur bij De Nederlandsche Bank. Als ik een broodje haalde in het naastgelegen restaurant, was ik helemaal op.” Er volgden vele onderzoeken en weinig succesvolle behandelingen. Tot ze werd doorgestuurd voor een diagnose in het AMC: “Ik ben bang dat we slecht nieuws voor u hebben. U heeft ALS.”

12

Cliëntervaring

ALS Dat nieuws sloeg, nu drie jaar geleden, bij Marija en haar man

Reade-Ajax

Milan in als een bom. Een van de meest ernstige en invalideren-

Bij Reade krijgt Marija fysiotherapie en hydrotherapie. “In het

de aandoeningen van het zenuwstelsel. Een progressieve ziekte

warme water van het zwembad op de Overtoom kan ik nog wat

die in ons land volgens ALS Nederland ongeveer 1.500 patiënten

bewegen en door de fysiotherapie blijven mijn spieren soepel.

telt en waar (nog) geen hoopgevende behandelingen voor zijn.

Frank Ettema is zo’n geweldige enthousiaste man. Hij vroeg of

Het beloop van de ziekte werd ook bij Marija snel zichtbaar. Ze is

wij zin hadden om een keer naar een voetbalwedstrijd te gaan.”

uiterst beperkt in haar bewegingen en praten gaat haar minder

Milan: “Dat was een aparte vraag. Vroeger hadden wij twee

goed af. Haar man gaf zijn baan op om directe zorg te kunnen

televisies omdat Marija echt geen voetbalfan was. Nu konden

verlenen en treedt zo nodig op als haar ‘tolk’.

wij ineens naar een wedstrijd.” Marija lacht: “Dat hebben we dus

Maximaal leven

gedaan. Zo’n uitstapje is een hele trip. We zouden ruim op tijd vertrekken. Maar helaas kregen we een nieuwe chauffeur die

Ondanks de impact ging Marija niet bij de pakken neerzitten.

wel wist waar de ArenA was, maar niet hoe je daar op het juiste

“Van een bezoekje aan Ajax tot en met een verre reis naar ‘the

parkeerdek terechtkwam. Hierdoor waren wij 35 minuten te laat.

Big Apple’. Het leven zit vol mogelijkheden”, zegt Marija Popov.

Toen stond het al 1-0.”

“Zelfs met ALS. Niet alles is meer mogelijk maar binnen kaders kan vaak meer dan mensen denken. Milan kan dat alleen maar

Voetbalfan?

beamen: “We hebben veel gereisd, Marija wilde per se nog

“De verontschuldigen van medewerkers van de Ajax Foundation

enkele reisjes maken. Ik dacht eerst: ‘Waar beginnen we aan?’

waren hartverwarmend en tegelijk erg grappig”, vertelt Milan.

Maar het heeft mijn leven absoluut verrijkt. Vroeger was Marija

“Zij konden er niets aan doen en wij waren er toch maar mooi.”

de meest optimistische van ons twee. Ik had verwacht dat dit na

Marija: “We werden zo hartelijk ontvangen met een hapje en

de diagnose zou veranderen. Dat is ook gebeurd, maar anders

drankje. De sfeer in het stadion vond ik indrukwekkend. Ook als

dan ik me had voorgesteld. Marija is nog steeds positief en ik

niet-voetballiefhebber. Al die kleuren en het stadion zelf. Plus

merk dat ik door de ervaringen veel positiever in het leven ben

de gewonnen wedstrijd. We konden het uitstekend zien. Het gaf

komen te staan.”

mij heel veel energie en mijn batterij werd weer opgeladen. Een

Mensen helpen mensen Gevraagd naar de reden vervolgt hij: “We hebben op onze

echte voetbalfan ben ik misschien nog niet, maar Milan hoeft niet meer weg om een voetbalwedstrijd te zien”, lacht Marija.

reizen zo veel steun ervaren en onverwachte hulp gekregen.

Over ALS

In New York voelde het alsof op elke hoek iemand voor ons

Marija: “Er zijn relatief gezien weinig mensen met ALS. De afge-

klaarstond. Met een lach en een helpende hand.“ Marija: “We

lopen jaren werd de ziekte wel bekender. Daarvoor heeft volgens

ontmoeten zoveel fantastische mensen. Al mijn fysiothera-

ons ook de deelname van Koningin Máxima aan de Amsterdam

peuten bijvoorbeeld. Ik heb het geluk dat ik hele goede fysio’s

City Swim voor ALS-onderzoek gezorgd. Of de recente Ice

heb gehad. Van Tineke de Jong van Beter Bewegen tot Frank

Bucket Challenge. In principe komt de ziekte voor in twee

Ettema, Ralph Scholten en Ellen Holsteijn van Reade. Of een

vormen. In het beloop zoals bij mij, ontwikkelt de ziekte zich van

specialist als dokter Grupstra en zijn assistente Hanneke

‘beneden naar boven’. In de andere vorm (Bulbair, red.) raken de

Borger in het AMC. Dr. Grupstra weet altijd de juiste snaar te

spieren in nek, gelaat, tong en voor de ademhaling als eerste

raken en pikt moeiteloos signalen op wanneer wij het even

aangedaan waardoor die vorm een veel slechtere prognose kent.

niet meer weten. Dat is een steuntje in de rug.” Milan: “Op de

De gemiddelde levensverwachting met ALS is nu drie jaar. Laten

wereld is niets perfect, maar de support die we ervaren? Die

we hopen dat hier snel doorbraak in kan komen. Ja, ik blijf,

kun je echt perfect noemen.”

misschien tegen beter weten in, positief.” 13

- ADVERTENTIE -

vrijheid van mobiliteit Ellermeyer Techniek past elke auto aan zodat iedere automobilist met een beperking of oudere automobilist zelfstandig kan rijden. Zonder hulp in en uit de auto komen is daar een belangrijk onderdeel van. Met goed doordachte oplossingen zorgt het technische team van Ellermeyer voor uw mobiele vrijheid op een veilige en verantwoorde manier. Uw wens, onze uitdaging! Van relatief simpele aanpassingen, zoals het bedienen van gas links-rechts, een handbedrijfsrem of een stoelslede verlengen. Maar ook de meer gecompliceerde constructies die creativiteit en een hoge mate van technische kennis vergen. Zoals het ontwerp van een hydraulische (fiets-)stuur voor mensen met weinig kracht in de handen: sturen, gas geven, remmen, richting aangeven, claxoneren, verlichting en ruitenwisser bedienen.

ellermeyer kijkt voorbij de grenzen van uw beperking www.ellermeyer.nl

ellermeyer | hoogoorddreef 70 | 1101 BG Amsterdam | T. 020 342 83 83 | F. 020 691 82 51 | [email protected] 14

Promotie Aleid de Rooij

Meer aandacht voor negatieve gedachten bij behandeling CWP Voor de behandeling van cliënten met chronische wijdverspreide pijn (CWP), en de daarmee vaak samenhangende complexe problematiek, worden multidisciplinaire programma’s aanbevolen. Maar de effecten daarvan vallen over het algemeen tegen. Promovendus Aleid de Rooij deed een interessante ontdekking: “Het verbeteren van negatieve emotionele cognities lijkt een belangrijk mechanisme om het resultaat van multidisciplinaire behandeling te verbeteren.”

Eind september promoveert Aleid op haar onderzoek naar voorspellers en werkingsmechanismen van het effect van multidisciplinair behandelen bij CWP. Deze aandoening kenmerkt zich door gegeneraliseerde pijn in spieren en gewrichten, vermoeidheid, slecht slapen en wordt geassocieerd met een verslechterd fysiek en emotioneel functioneren. Dit kan leiden tot beperkingen

1 Negatieve emotionele cognities: negatieve en emotionele gedachten die de omgang met pijn belemmeren. 2 Actieve cognitieve coping: doelgerichte pogingen om de negatieve invloed van stress te beheersen of ongedaan te maken. 3 Controle en chroniciteitscognities: verwachtingen over de beheersbaarheid en duur van de ziekte.

in werk, verminderd sociaal functioneren en afgenomen kwaliteit

In deze domeinen werd onderzocht of een verbetering van de cog-

van leven.

nities een positief effect heeft op de uitkomst van multidisciplinair

Diversiteit Het beperkte effect van multidisciplinair behandelen, zou verklaard

behandelen. De studie volgde honderdtwintig cliënten achttien maanden lang.

kunnen worden door de heterogene samenstelling van de CWP-

Conclusie?

groep. “Het is waarschijnlijk”, stelde Aleid de Rooij, “dat kenmerken

De onderzoekers keken naar veranderingen in depressie, inter-

van de patiënt mede van invloed zijn op de uitkomst van de be-

ferentie van pijn in het dagelijks leven en verandering in de pijn

handeling. Uit de systematische literatuurreview rolde een matige

zelf. Verbeteringen in negatieve emotionele cognities bleker vaker

bewijskracht dat depressieve symptomen een slechtere behandel-

gerelateerd aan een positief resultaat van de behandeling. Voor-

uitkomst voorspellen. Daarnaast vonden we voor een groot aantal

beelden van dergelijke cognities zijn catastroferende gedachten,

voorspellers onvoldoende bewijs. Verder onderzoek is nodig.”

weinig vertrouwen in eigen kunnen en de verwachtingen dat de pijn

Onderzoek in drie domeinen

negatieve gevolgen heeft. Het ontwikkelen van een multidisciplinair behandelprotocol en het scholen van behandelaars in het diagnos-

Over de werkingsmechanismen van multidisciplinaire behandeling

ticeren en verbeteren van negatief emotionele gedachten lijken dan

is nog veel onduidelijk. De veronderstelling is dat het veranderen en

ook logische vervolgstappen die kunnen leiden tot betere zorg voor

bijstellen van cognities er één van is. De cognitieve mechanismen

deze moeilijk behandelbare cliëntengroep.

zijn echter nog maar gedeeltelijk begrepen. Voor haar proefschrift vond Aleid de Rooij drie domeinen van cognities:

Voor meer informatie: E. [email protected].

15

Promotieonderzoek

Bewegen met een dwarslaesie

Funda’s ‘pelgrimstocht’ Als u hoort dat iemand in de zomermaanden 4.000 kilometer heeft gefietst, dan denkt u misschien aan een beroepsrenner die meedeed aan de Tour de France. Of aan een wel zeer uitgebreide fietsvakantie. De gedachte aan een 52-jarige vrouw met een dwarslaesie die van Amsterdam naar Istanbul rijdt, komt wellicht minder snel in u op. Toch is dat precies wat de NederlandsTurkse actrice/cabaretière Funda Müjde deze zomer deed. Esther Vergeer leren kennen. Ik dacht dat zij als voormalig toprolstoeltennisster me misschien wel zou kunnen helpen en dus heb ik haar gebeld. En inderdaad, ze wist raad en wees me op CASA Reade. ‘Mijn Reade’, waar ik heb gerevalideerd. Dat er een Centrum We spraken Funda vlak voor haar vertrek vanuit het Olympisch

voor Aangepast Sporten Amsterdam (CASA) was, wist ik wel, maar

Stadion. Over haar stichting ‘Bewegen Is Leven’, die het belang van

wat daarvan de laatste ontwikkelingen waren of hoe ze er exact te

bewegen onder de aandacht brengt, over 50 jaar Turkse arbeids-

werk gingen? Dat wist ik toen nog niet.”

migratie en over de trainingsarbeid bij CASA Reade, waar ze zich klaarstoomde voor de monstertocht. Ze oogt ontspannen en fris,

Professionele begeleiding

klaar voor de uitdaging. “Ja, ik ben er klaar voor”, lacht ze. “Een

“Na een intakegesprek met Martin Fluit (Hoofd CASA Reade) bleek

beetje zenuwachtig, maar ook vol adrenaline.”

dat ze mij zeker konden begeleiden. Ik maakte kennis met Linda

Het idee

van Vliet, testcoördinator van het Testcentrum Topsport van CASA Reade, en amper een paar weken later werd ik al getest door sport-

“Vorig jaar zomer kwam ineens deze rare gedachte bij me op: ik ga

arts en oud-judoka Jessica Gal. Dé Jessica Gal. Die testen waren

naar Turkije, op de fiets”, vertelt Funda. “Maar hoe doe je dat met

tevens de 0-meting. Er werd gekeken naar zaken als spierkracht,

een dwarslaesie? Wat komt er allemaal bij kijken en hoe bereid je

conditie en longinhoud. We spraken trainingsdoelstellingen af en

jezelf daarop voor? Via mijn columns voor De Telegraaf heb ik

in december vorig jaar ging de voorbereiding echt van start. Zo zat

16

Cliëntervaring: van behandeling tot participatie in de maatschappij

’ door Europa

naartoe migreerde. Nu 50 jaar later, leg ik die tocht in omgekeerde volgorde af. In precies 50 etappes.”

Klaar voor de start? “Ja, ik zie ertegenop en ja, ik kan niet wachten om te beginnen. Mijn grootste angst is dat er onderweg iets gebeurt. Maar ik ben super voorbereid en mijn man en zwager zullen me onderweg goed begeleiden. Ik vind het fantastisch dat er zoveel mensen zijn gekomen om me uit te zwaaien.” Inmiddels stroomt de ontvangstruimte van het stadion inderdaad al aardig vol met pers en publiek. Daaronder zijn ook bekende Nederlanders uit de vriendenkring van Funda. Barbara Barend, Silvana Simons, Ali B, Jörgen Raaijman, Agnes Jongerius en vele andere bekende en onbekende Nederlanders zijn gekomen om Funda een hart onder de riem te steken.

Afscheid “Funda, je bent een echte vriendin”, spreekt Jörgen Raaijman haar toe. “Fantastisch wat je gaat doen. Je hebt mij ook gestimuleerd om meer te bewegen. Ik loop nu vaker naar de koelkast”, grapt hij. Daarna neemt hoogleraar Thomas Janssen (faculteit der Bewegingswetenschappen VU, Reade) namens CASA Reade het woord. “Ongelooflijk wat jij hebt gepresteerd. Bewegen is voor mensen Funda in Bulgarije

met een beperking heel belangrijk. Er zijn tegenwoordig gelukkig meer mogelijkheden zoals de BerkelBike die met elektrostimulatie spieren in beweging kan zetten. Je hebt keihard getraind en naast kracht- en conditietrainingen al zo’n 2.800 kilometer afgelegd. Qua

ik onder supervisie van CASA Reade plotseling in een topsportom-

conditie en vermogen ben je er meer dan 20% op vooruitgegaan en

geving en werkte ik toe naar mijn droom. Met wekelijks twee keer

dat is maar goed ook, want de tocht zal veel van je vragen. Wielren-

krachttraining en zes dagen fietsen op mijn BerkelBike, een aange-

ners in de Tour de France verbruiken gemiddeld 5.700 kilocalorieën

paste fiets. Zo heb ik zes maanden lang, week in, week uit getraind

per dag, 119.700 in totaal. Tijdens deze tocht zul je anderhalf keer

en uiteindelijk 90% van mijn trainingsdoelstellingen kunnen halen.”

zoveel kilocalorieën verbranden. Gelukkig mag je er wel iets langer

Stichting Bewegen Is Leven “Bewegen was voor mij altijd al belangrijk . Maar als je in een

over doen. Je bent fit, een doorzetter, en ik denk dat je het zeker zult halen. We zullen je missen bij CASA Reade.“

rolstoel zit, lijkt er veel minder mogelijk. Lijkt, want slimme aanpas-

Vertrek

singen maken veel sporten heel toegankelijk. En juist met een

Na de informele toespraken zetten Olga Commandeur en Mounir

dwarslaesie of beperking is bewegen van belang om in conditie

Lagha het toegestroomde publiek buiten in beweging en gaat daar

te blijven en overgewicht te voorkomen. Met mijn tocht wil ik

het officiële gedeelte van start. Leonie Janssen zingt Funda toe en

aandacht vragen voor de stichting die opkomt voor die belangen.

na de succeswensen van de gemeente Amsterdam en de Sport-

Vandaar dat ik onderweg ook nog een uitstapje maak: meedoen

bank is het dan zover. Ali B ‘schiet’ Funda op weg. Na een tweetal

aan een HandbikeBattle door de Oostenrijkse Alpen. En tegelijk wil

afscheidsrondjes zit de eerste kilometer er bijna op en rijdt ze on-

ik ook aandacht vragen voor 50 jaar arbeidsmigratie van Turkije

der luid gejuich het stadion uit. Vertrokken in de stromende regen;

naar Nederland. Mijn vader was een van de eersten die destijds hier

op weg naar de zon. Nog maar 3.999 kilometer te gaan.

17

Het belang van bewegen bij dwarslaesie

Blijf actief! Zoals u in het vorige artikel lezen kon, werd Funda Müjde in aanloop naar haar fietstocht begeleid door Testcentrum Topsport van CASA Reade. Dit samenwerkingsverband van Reade en de Faculteit der Bewegingswetenschappen van de VU bundelt wetenschappelijke kennis en expertise op het gebied van aangepast (top)sporten. Ook voor de doelgroep met een dwarslaesie. Dr. Sonja de Groot (CASA Reade) en prof. dr. Thomas Janssen (CASA Reade/VU) vertellen hoe training en onderzoek hierbij hand in hand gaan.

“De onderzoeken gaan van klein tot groot”, vertelt Thomas Janssen.

biketeams van negen Nederlandse revalidatiecentra tegen elkaar,

“Neem Funda. Zij werd in het begeleidingstraject herhaaldelijk

op een Oostenrijkse alp in een race van bijna 20 kilometer met

getest. Onder andere door een maximale-inspanningstest met de

1.000 hoogtemeters. Bij alle deelnemers werden tweemaal fysieke

Berkelbike op een lopende band. Zo konden we bij toenemende

testen en vragenlijsten afgenomen. Eenmaal voordat ze begonnen

weerstand bijvoorbeeld haar fitheid bepalen. Met de testgegevens

met trainen en één tot twee weken voor de uiteindelijke wedstrijd.

was het mogelijk een goed trainingsschema op te stellen. Na enkele

Uit de testgegevens bleek dat trainen voor zo’n uitdagend doel de

maanden trainen werd de test herhaald zodat we de vooruitgang

fitheid sterk verbetert. Daarnaast bleek deelname aan de ‘battle’

zichtbaar konden maken en de training konden bijstellen.”

positieve effecten te hebben op het psychisch functioneren. Hulpe-

Effectief

loosheid nam af, terwijl optimisme en het stellen van levensdoelen toenamen. Dus het wordt makkelijker voor iemand om in actie te

Sonja de Groot: “Trainen voor een grootse uitdaging heeft effect.

komen in plaats van passief af te wachten en zich slachtoffer te

Dat bleek ook uit onderzoek rondom de HandbikeBattle waaraan

voelen. Volgens de deelnemers zorgde de HandbikeBattletraining

ook Funda deelnam. Tijdens dit evenement strijden elk jaar hand-

voor positieve energie, een andere kijk op het eigen kunnen, een

18

Wetenschappelijk onderzoek

onderste extremiteiten mogelijk is. De bil- en beenspieren worden met elektroden gestimuleerd zodat de benen meebewegen. De deelnemers aan de studie werden willekeurig verdeeld in ‘handbikers’ en ‘Berkelbikers’. Beide groepen trainden gedurende zestien weken, tweemaal per week dertig minuten. Er werd gekeken naar de invloed op de gezondheid, actieve leefstijl en fitheid van mensen die al langer dan tien jaar een dwarslaesie hebben. Het onderzoek toonde onder meer aan dat bij ‘Berkelbiken’ meer energie wordt verbruikt dan tijdens ‘handbiken’ terwijl mensen het gevoel hadden dat het even zwaar was. Een belangrijke bevinding, omdat het energieverbruik van mensen met een dwarslaesie beduidend lager is dan mensen zonder, waardoor er meer kans is op overgewicht en andere gezondheidsproblemen. De meeste mensen boekten vooruitgang in fitheid door de trainingen en alle proefpersonen gaven in een vragenlijst aan in het dagelijks leven actiever te zijn geworden. Bovendien vonden we positieve effecten op een groot aantal risicofactoren voor hart- en vaatziekten zoals buikomvang, vetpercentage, insulinegevoeligheid en ontstekingsfactoren. Zowel de handbikers als Berkelbikers lieten positieve effecten zien wat betreft fitheid, actieve leefstijl en risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Het bleek wel dat bij Berkelbikers, door de elektrostimulatie, ook de beenspiermassa verbeterde.”

Hoger energieverbruik “De verwachting is dat activatie door elektrostimulatie nog meer gunstige effecten heeft op het verlamde onderlichaam,” vervolgt Sonja de Groot. “Denk aan verbeterde doorbloeding en zitdrukverdeling waardoor er minder kans is op doorzitwonden. Die zijn een heel groot probleem bij een dwarslaesie. Revalidatiearts Christof Smit (Reade) voert momenteel een promotieonderzoek uit waarin al is aangetoond dat de bil- en bovenbeenspieren van de doelgroep overdag en/of ‘s nachts geactiveerd kunnen worden door een elekoverwinning op zichzelf en meer zelfvertrouwen. Een grote fysieke

trostimulatiebroek. Op die manier lijkt het mogelijk om de verlamde

uitdaging aangaan, zoals de HandbikeBattle en waarschijnlijk

spieren actief en in goede conditie te houden. Tevens bleek dat

een fietstocht naar Istanbul, levert dus zowel fysiek als mentaal

door de activatie van deze spieren het energieverbruik overdag

positieve effecten op.”

(tijdens liggen, zitten, rolstoelrijden) naar normale waarden – van

Meerwaarde bewegen

mensen zonder dwarslaesie – kan worden teruggebracht. Dit zou de kans op overgewicht kunnen verminderen. Dergelijke studies, die

Thomas Janssen: “Ook voor mensen met een dwarslaesie die

binnen Reade plaatsvinden, geven steeds weer aan dat bewegen

dit soort uitdagingen niet willen aangaan, is meer bewegen van

belangrijk is. In die zin onderschrijven we dan ook graag het motto

belang. Dat kan in een handbike of Berkelbike. De afgelopen vier

van Funda Müjde: Bewegen Is Leven!”

jaar voerde promovendus Bewegingswetenschappen Arjan Bakkum binnen Reade onderzoek uit naar de meerwaarde van de ‘Ber-

Wilt u meer informatie over de mogelijkheden of de onderzoeken van

kelBike’ tegenover een traditionele handbike. De BerkelBike zorgt

CASA Reade? Neem dan contact op met dr. prof. Thomas Janssen,

ervoor dat fietsen met armen én benen ook bij verlamming van de

E [email protected], of kijk op I www.CASAReade.nl.

19

Drooomwerk

20

Cliëntervaring: van behandeling tot participatie in de maatschappij

‘Ik leef weer!’ Positief, eerlijk, opgewekt, open, gelijkmatig, blij, een mensenmens. Zomaar wat kreten die de 53-jarige Ingrid Fellinga typeren. En waardoor haar omgeving wel eens kan vergeten dat haar leven nog niet zo lang geleden ‘even leek stil te staan’. Ingrid revalideerde na borstkanker bij Reade. Haar portret werd geschilderd in de serie Drooomwerk en belandde via een expositie in ‘haar’ revalidatiecentrum bij Ingrid thuis, boven de bank. “Zo knap dat dit schilderij in essentie precies uitdrukt wie ik

werkt fantastisch: je wordt snel opgenomen in de groep en je

nog steeds ben. Ik heb wel drie uur gepraat en gepraat en toch

mentale en fysieke gesteldheid verbeteren in een vlot tempo.

wisten de kunstenaars van Crying Cowboys de juiste details uit

Het helpt en zou voor iedereen die herstelt, weggelegd moeten

de verf te laten komen. Ja, ik ben veranderd door de ziekte. Maar

zijn. Wat ik ook mooi vond, is dat je er zo jezelf kunt zijn. Als je

qua karakter ben ik dezelfde gebleven. Een open persoonlijkheid

verdrietig bent, dan is dat zo. Je bent er met lotgenoten en toch

die het heerlijk vindt om met en onder de mensen te zijn. Zoals

werk je een heel eigen programma af. Met fitness, fysiotherapie,

ik als kind thuis achter de piano zat, zo vrolijk is mijn karakter

gesprekken. Dat voelde als een warm en helend bad.”

eigenlijk altijd gebleven. Ik hoop dat ik dat kind in mijzelf ook nooit meer kwijt zal raken.”

Deuren dicht, deuren open

Down under “Of ik nog een grote droom heb? Ja, ik wil zo graag nog een keer naar Australië. Eens een kangoeroe in het wild zien, dat lijkt me

“Het is jammer dat ik ziek ben geweest. Tegelijk heeft het me

zo gaaf. Daar moet ik thuis nog wel iemand enthousiast voor

ook wel wat gebracht. Vriendschappen en contacten, inzichten,

maken. Maar als ik mijn eigen ‘Fransman’ meekrijg, dan zou ik

nieuwe mogelijkheden. Dat gaat met ups en downs. Ik ben ont-

liever gisteren dan vandaag vertrekken. Dromen maken het leven.

slagen op het kantoor waar ik als juridisch secretaresse werkte.

En een ding is zeker: ik leef weer. Ook daar kan ik dan weer erg

Nu heb ik een nieuwe baan en geef ik daarnaast samen met

blij van worden.”

een vriendin workshops gericht op vrouwen met borstkanker. Lotgenoten die aan een half woord genoeg hebben. Als ervaringsdeskundigen staan we hen bij. Soms met tips maar evenzo vaak met een luisterend oor zodat ze gehoord en gezien worden.”

Oncologische revalidatie “Kanker is zo’n rare ziekte. Als je het hebt, staat iedereen voor je klaar. Maar daarna moet je het al snel zelf doen. ‘Wat zie je er goed uit!’, zegt de omgeving dan. Maar van binnen voelde ik me vaak anders. Ik heb daarom erg veel baat gehad bij het nieuwe

“Ik hoop dat ik het

kind in mijzelf nooit

meer kwijt zal raken”

revalidatieprogramma Oncologische revalidatie. Dat programma

21

Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam: een

Ontwikkelingen volgen Begin 2013 stelden we in dit magazine het Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam aan u voor. Samen met clustervoorzitter/revalidatiearts Manin Konijnenbelt liet prof. Gert Kwakkel weten dat de ontwikkelingen binnen Reade voor onderzoek naar en behandeling van NAH (niet-aangeboren hersenletsel) elkaar razendsnel opvolgen. Zeker op het gebied van onderzoek en het aangaan van samenwerkingen, neemt het centrum landelijk, en internationaal, belangrijke stappen.

“Zoals we in het vorige interview al vertelden, willen we vanuit

Nauwkeurige samenwerking

het expertisecentrum de cliënt na een CVA/beroerte, een van de

“Het inzetten van een meetbus was een proces dat om veel sa-

oorzaken van NAH, in de tijd volgen. Dat is een uitdaging, want we

menwerking vraagt. Hier zijn we dan ook al in 2012 mee gestart.

zijn een onderdeel van een keten aan zorg. De oplossing is gevonden

Medisch-ethisch, juridisch, organisatorisch, technisch etc. Op wiens

in een speciale meetbus waarmee wij naar de cliënt toe kunnen. We

grondgebied handel je en welke gevolgen heeft dit voor je aanspra-

denken dat dit minder belastend is voor hem/haar dan steeds naar

kelijkheid? Hoe maak je de apparatuur in een mobiele bus werkzaam

onze polikliniek te komen. Bovendien denken wij dat het uiteindelijk

en betrouwbaar? Op technisch gebied hebben we nauw samenge-

ook goedkoper is dan al die keren taxivervoer naar de poli. Ongeacht

werkt met Technische Universiteit Delft en Northwestern University

de locatie van opname: ziekenhuis, revalidatiecentrum, verpleeghuis

in Chicago om voor de laatste technische problemen de juiste oplos-

of thuis kunnen we zo de cliënt herhaald in tijd meten. CVA-patiën-

singen te vinden. Met succes, want inmiddels hebben naast VUmc

ten zullen non-invasief met een draagbare EEG, in combinatie met

ook SLAZ, OLVG, Ziekenhuis Amstelland, Cordaan en Amstelring

een haptische robot, worden gemeten. Dit programma, in samen-

aangegeven mee te willen doen. AMC is geïnteresseerd om te parti-

werking met de Technische Universiteit Delft, loopt tot medio 2017

ciperen in het werven van CVA-cliënten. Dit onderzoek willen we als

en heet ‘4D-EEG’. We hebben hiervoor Europese financiering gekre-

start gebruiken voor de opzet van het ‘Amsterdams CVA-Netwerk’.

gen binnen het FP7-programma van de Europese Onderzoeksraad.”

Daarvoor loopt inmiddels een aanvraag bij ZonMw en STW.”

22

Wetenschappelijk onderzoek

update

elkaar hier razendsnel op Groots onderzoek

met ervaringsdeskundigen. Dat is uniek. Dankzij een fellowship van

“Ik ben trots dat we in de afgelopen zes jaar, door een intensieve

de Duyvens-Nagelstichting kan ergotherapeut en onderzoeker Ruth

academische samenwerking, het meest omvangrijke onder-

Wobma (Reade) onderzoeken wat de rol is van ervaringsdeskun-

zoek naar de meerwaarde van arm-hand revalidatie (CIMT en

digen bij NAH-patiënten. Naast systematisch literatuuronderzoek

EMG-NMS) in de eerste weken na een beroerte hebben kunnen

brengen we de karakteristieken van patiënten die behoefte hebben

uitvoeren”, zegt Gert Kwakkel. “Op 1 juni hebben wij het tweede

aan een ervaringsdeskundige in kaart. Om vervolgens vast te stel-

kaderprogramma van ZonMW van EXPLICIT-stroke afgerond.

len wie dit achteraf ook als positief ervaren heeft. Dat onderzoek is

EXPLICIT-stroke staat voor ‘EXplaining PLastICITy after stroke’ en

meer beschrijvend van aard en kan een belangrijke eerste stap zijn

werd in nauwe samenwerking met Technische Universiteit Delft,

voor een groter (vervolg)onderzoek.”

Radboud, UMC Leiden en UMC Utrecht gedraaid. In het programma zijn in de afgelopen vijf jaar 1.272 klinimetrische metingen

Verdere ontwikkelingen

verricht. Daarnaast zijn bij veel patiënten het neurologisch beloop

“Er is ook een start gemaakt met de implementatie van klinimetrie

met TMS, fMRI en kinematisch in kaart gebracht. De bijdrage van

na een CVA waarbij op gezette tijdstippen, na het CVA, cliënten op

Reade en andere UMC-gerelateerde revalidatiecentra waaronder

het gebied van motorische revalidatie in kaart worden gebracht.

Rijnland, de Hoogstraat, Doorn, St Maartenskliniek en Tolbrug zijn

Deze coreset van meetinstrumenten, zoals uitgedokterd door

hierbij cruciaal geweest. Er zijn inmiddels 24 wetenschappelijke

Nienke Zijp en Rinske Nijland, sluit naadloos aan bij de onlangs

artikelen gepubliceerd, terwijl de hoofdstudie nog moet komen.”

uitgebrachte, herziene, KNGF-behandelrichtlijnen beroerte.

Onderzoek voor partners

Tot slot zal dankzij subsidie van de Hersenstichting begin volgend jaar binnen Reade een onderzoek worden gestart naar de effecten

“In april zijn we gestart met het CARE4Stroke-programma. Een

van nieuwe behandelmethoden zoals hersenstimulatie (transcra-

doelmatigheidsonderzoek naar de effectiviteit van een coachings-

niele direct current stimulation) in combinatie met oefentherapie bij

programma aan de partner van de CVA-cliënt, na ontslag uit het

cliënten met een beroerte. We hopen met deze nieuwe non-inva-

revalidatiecentrum. In dat onderzoek, dat binnen Reade door revali-

sieve techniek de effecten van oefentherapie straks aantoonbaar

datiearts (en promovenda hierop) Judith Vloothuis wordt gecoördi-

te kunnen versterken. Met deze landelijke unieke projecten loopt

neerd, ondersteunen we via apps op iPads de cliënt en zijn partner

Reade voorop wanneer het gaat om onderzoek en zorginnovatie.”

in hun thuissituatie. Dat onderzoek werd monocenter opgestart maar is ondertussen uitgebreid naar een multicenter onderzoek waarin we optrekken met diverse zieken- en verpleeghuizen. Ook vanuit Australië is interesse getoond. Collega’s van de Flinders University in Adelaide onderzoeken daar de meerwaarde die het programma kan bieden. Wij verwachten onze eerste resultaten in 2016 en hopen deze dan te kunnen vergelijken met die uit Australië. Binnen Reade zullen we vanaf 2015 verdieping geven door ook cliënten met hersentrauma, infecties en neuro-oncologische problemen in het programma te includeren. Die uitbreiding wordt mogelijk gemaakt dankzij een ZonMw subsidie die we recent hebben ontvangen voor vier jaar onderzoek en zal vanzelfsprekend onder een andere naam gaan draaien: CARE4Brain.”

Rol van ervaringsdeskundigen “In het Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam werken we

23

Toch overhevelen? Complex!

- ADVERTENTIE -

Wij kunnen u met elk stukje helpen!

De bewaking en uitvoering van het toedieningstraject van medicatie bij patiënten thuis, kan complex zijn. Denk aan sterk wisselende doseringen en de korte termijn tussen behandeling en levering van het geneesmiddel. Ondersteuning kan dan gewenst zijn; soms met één service aspect en soms meer. Medizorg ondersteunt en begeleidt jaarlijks ruim 12.500 patiënten bij de thuisbezorging en toediening van hun medicatie. Wij kunnen u helpen met de ICT inrichting en procesoptimalisatie. Hiermee kunt u therapietrouw verhogen en spillage voorkomen. Zo worden de risico’s voor u en uw organisatie geminimaliseerd. Heeft u trajecten al uitbesteed? Met onze overstapservice helpen we u stapsgewijs en heel eenvoudig overstappen. Wat het ook is: wij kunnen u met elk stukje helpen! Meer informatie? Bel Medizorg 030-2804271 of ga naar www.medizorg.nl

24

Sociaal-maatschappelijk

Promotie Jasmijn Holla

Bewegen bij reuma

vermindert beperkingen De afgelopen vijf jaar bestudeerde Reade-onderzoeker Jasmijn Holla met haar onderzoeksgroep de mate waarin personen met artrosegerelateerde knie- en/of heupklachten beperkingen ondervinden bij dagelijkse activiteiten. De studie toonde aan dat het niveau van beperkingen langzaam toeneemt, maar dat er ook personen zijn die in relatief korte tijd flink verslechteren of zelfs verbeteren. Het onderzoek en de uitkomsten zijn beschreven in het proefschrift

Blijven bewegen

‘CHECKing activity limitations in persons with early osteoarthritis

Dat het in het vermijdingsmodel beschreven mechanisme bijdraagt

of the knee or hip: course prognosis and underlying mechanisms’.

aan het ontstaan van beperkingen, werd door Holla aangetoond

Op 12 september jl. werd dit door Jasmijn Holla met succes verde-

met observationele studies onder 1.002 personen met knie- en/of

digd aan het VUmc te Amsterdam.

heupklachten door artrose én door literatuuronderzoek. De bevin-

Nieuwe inzichten

ding bevestigt dat voldoende lichaamsbeweging, met behoud van spierkracht, belangrijk is. En werpt de suggestie op dat aandacht

Het onderzoek maakt deel uit van het ‘CHECK-onderzoek’ (Cohort

voor de aanpak van secundaire klachten zoals depressie eveneens

Heup En Cohort Knie). Dit landelijke onderzoek, financieel ge-

noodzakelijk is. Meerdere aanknopingspunten die de toename in

steund door het Reumafonds, beoogt factoren in kaart te brengen

beperkingen bij dagelijkse activiteiten met knie- en heupartrose

die van invloed zijn op het ontstaan en het beloop van artrose.

kunnen voorkomen. Vervolgonderzoek kan hieraan verder bijdragen.

Het onderzoek van Jasmijn Holla droeg bij aan het inzichtelijk maken van het beloop en voorspellers van beperkingen in activi-

Het is de derde promotie dit jaar van een Reade-onderzoeker op

teiten. Met de nieuwe inzichten kan de behandeling bij knie- en

het gebied van artrose. Eerder gingen Jesper Knoop (STABILO)

heupklachten door artrose worden geoptimaliseerd.

en Diana Sanchez (AMS-OA-cohort) haar voor. Meer informatie

Verklaring

over het CHECK-onderzoek leest u op: I www.check-onderzoek.nl. Vragen kunt u mailen: E [email protected].

Artrose komt het meest voor in knie- en heupgewrichten. Hierdoor ervaren patiënten beperkingen in dagelijkse activiteiten zoals lopen, traplopen, opstaan en gaan zitten. Het ontstaan van deze beperkingen zou goeddeels verklaard kunnen worden aan de hand van het vermijdingsmodel. Dit model veronderstelt dat patiënten die activiteiten waarbij ze in het verleden pijn hebben ervaren, gaan vermijden. Met name wanneer er ook sprake is van psychische klachten zoals vermoeidheid en/of depressieve gevoelens. Door activiteiten te vermijden, kan er een afname volgen in spierkracht waardoor beperkingen juist toenemen.

25

Promotieonderzoek

Nieuwe gepubliceerde (inter)nationale artikelen Bakkum AJ, Janssen TW, Rolf MP, Roos JC, Burcksen J, Knol DL, de Groot S.

muscle function: a preoperative and postoperative comparative study. Ann

A reliable method for measuring proximal tibia and distal femur bone mi-

Plast Surg. 2014 Jun;72(6):631-7

neral density using dual-energy X-ray absorptiometry. Med Eng Phys. 2014 Mar;36(3):387-90

Heine M, Hoogervorst EL, Hacking HG, Verschuren O, Kwakkel G. Validity of maximal exercise testing in people with multiple sclerosis and low to moderate

Bosma, H. Developing Sensitivity: A Qualitative Study on the Inner Develop-

levels of disability. Phys Ther. 2014 Aug;94(8):1168-75

ment of Etty Hillesum. Journal of Humanistic Psychology July 2014 vol. 54 no. 3 259-278

Hoekstra F, van Nunen MP, Gerrits KH, Stolwijk-Swüste JM, Crins MH, Janssen TW. Effect of robotic gait training on cardiorespiratory system in incomplete

Bultink IE, Lems WF. Performance of vertebral fracture assessment in addition

spinal cord injury. J Rehabil Res Dev. 2014 Feb;50(10):1411-22

to dual energy X-ray absorptiometry in patients with rheumatoid arthritis. Rheumatology (Oxford). 2014 May;53(5):775-6

Holla JF, van der Leeden M, Heymans MW, Roorda LD, Bierma-Zeinstra SM,

Crow JL, Kwakkel G, Bussmann JB, Goos JA, Harmeling-van der Wel BC; Early

tations in early symptomatic knee osteoarthritis: a 5-year follow-up study. Ann

Prediction of Functional Outcome After Stroke (EPOS) Investigators. Are the

Rheum Dis. 2014 Jul;73(7):1369-75

Boers M, Lems WF, Steultjens MP, Dekker J. Three trajectories of activity limi-

hierarchical properties of the fugl-meyer assessment scale the same in acute stroke and chronic stroke? Phys Ther. 2014 Jul;94(7):977-86

Knoop J, van der Leeden M, Roorda LD, Thorstensson CA, van der Esch M, Peter WF, de Rooij M, Lems WF, Dekker J, Steultjens MP. Knee joint stabiliza-

Dahmen R, Buijsmann S, Siemonsma PC, Boers M, Lankhorst GJ, Roorda LD.

tion therapy in patients with osteoarthritis of the knee and knee instability:

Use and effects of custom-made therapeutic footwear on lower-extremity re-

Subgroup analyses in a randomized, controlled trial. J Rehabil Med. 2014 Jun

lated pain and activity limitations in patients with rheumatoid arthritis: A pros-

25;46(7):703-7

pective observational study of a cohort. J Rehabil Med. 2014 Jun 13;46(6):561-7 Koppenhagen CF van, Post M, de Groot S, van Leeuwen C, van Asbeck F, Eekman DA, van Helden SH, Huisman AM, Verhaar HJ, Bultink IE, Geusens PP,

Stolwijk-Swüste J, van der Woude L, Lindeman E. Longitudinal relationship

Lips P, Lems WF. Optimizing fracture prevention: the fracture liaison service, an

between wheelchair exercise capacity and life satisfaction in patients with

observational study. Osteoporos Int. 2014 Feb;25(2):701-9

spinal cord. injury: A cohort study in the Netherlands. J Spinal Cord Med. 2014 May;37(3):328-37

Eriks-Hoogland IE, Hoekstra T, de Groot S, Stucki G, Post MW, van der Woude LH. Trajectories of musculoskeletal shoulder pain after spinal cord injury: Iden-

Kopsky DJ, Ettema FW, van der Leeden M, Dekker J, Stolwijk-Swüste JM. Per-

tification and predictors. J Spinal Cord Med. 2014 May;37(3):288-98

cutaneous nerve stimulation in chronic neuropathic pain patients due to spinal cord injury: a pilot study. Pain Pract. 2014 Mar;14(3):252-9

Groot S de, Post MW, Hoekstra T, Valent LJ, Faber WX, van der Woude LH. Trajectories in the course of body mass index after spinal cord injury. Arch Phys

Kordelaar J van, van Wegen E, Kwakkel G. Impact of time on quality of motor

Med Rehabil. 2014 Jun;95(6):1083-92

control of the paretic upper limb after stroke. Arch Phys Med Rehabil. 2014 Feb;95(2):338-44

Groot S de, Vegter R, Vuijk C, van Dijk F, Plaggenmarsch C, Sloots M, StolwijkSwüste JM, Woldring F, Tepper M, van der Woude LH. WHEEL-I: Development

Nijboer TC, Kollen BJ, Kwakkel G. The impact of recovery of visuo-spatial ne-

of a wheelchair propulsion laboratory for rehabilitation J Rehabil Med. 2014 Jun

glect on motor recovery of the upper paretic limb after stroke. PLoS One. 2014

13;46(6):493-503

Jun 20;9(6):e100584

Groot S de, Postma K, van Vliet L, Timmermans R, Valent LJ. Mountain time

Oever IA van den, Sattar N, Nurmohamed MT. Thromboembolic and cardiovas-

trial in handcycling: exercise intensity and predictors of race time in people

cular risk in rheumatoid arthritis: role of the haemostatic system. Ann Rheum

with spinal cord injury. Spinal Cord. 2014 Jun;52(6):455-61

Dis. 2014 Jun 1;73(6):954-7

Hage JJ, van der Heeden JF, Lankhorst KM, Romviel SM, Vluttters ME, Woerde-

Rooij M de, Leeden M van der, Avezaat E, Häkkinen A, Klaver R, Maas T, Peter

man LA, Visser B, Veeger HE. Impact of combined skin sparing mastectomy

WF, Roorda LD, Lems WF, Dekker J. Development of comorbidity-adapted

and immediate subpectoral prosthetic reconstruction on the pectoralis major

exercise protocols for patients with knee osteoarthrtis. Clinical Interventions in Aging. 2014 (9). P829-42

26

Sanchez-Ramirez DC, van der Leeden M, van der Esch M, Roorda LD, Verschueren S, van Dieën JH, Dekker J, Lems WF. Elevated c-reactive protein is associated with lower increase in knee muscle strength in patients with knee osteoarthritis: a two-year follow up study in the Amsterdam Osteoarthritis (AMS-OA) cohort. Arthritis Res Ther. 2014 Jun 13;16(3):R123 Scheer JW van der, de Groot S, Vegter RJ, Veeger DH, van der Woude LH. Can a 15m-overground wheelchair sprint be used to assess wheelchair-specific anaerobic work capacity? Med Eng Phys. 2014 Apr;36(4):432-8

Revalidatie | Reumatologie magazine is het relatiemagazine van Reade en

Smit M de, van de Stadt LA, Janssen KM, Doornbos-van der Meer B, Vissink A, van Winkelhoff AJ, Brouwer E,

verschijnt 4x per jaar in een oplage van

Westra J, van Schaardenburg D. Antibodies against Porphyromonas gingivalis in seropositive arthralgia patients

4.000 exemplaren.

do not predict development of rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis. 2014 Jun 1;73(6):1277-9 Sonenblum SE, Vonk TE, Janssen TW, Sprigle SH. Effects of wheelchair cushions and pressure relief maneuvers

Uitgave Reade, Amsterdam

on ischial interface pressure and blood flow in people with spinal cord injury. Arch Phys Med Rehabil. 2014

Hoofdredactie

Jul;95(7):1350-7

Rosanne Koopman, Melanie Bemer, Ed Loet-loetoer

Stadt LA van de, de Vrieze H, Derksen NI, Brouwer M, Wouters D, van Schaardenburg D, Wolbink G, Rispens T. Antibodies to IgG4 Hinge Can Be Found in Rheumatoid Arthritis Patients During All Stages of Disease and May Exacerbate. Chronic Antibody-Mediated Inflammation. Arthritis Rheumatol. 2014 May;66(5):1133-40

Redactie, vormgeving en productie HOW communicatie| creatie, Eindhoven Fotografie

Terwee CB, Roorda LD, de Vet HC, Dekker J, Westhovens R, van Leeuwen J, Cella D, Correia H, Arnold B, Perez

Michel Campfens

B, Boers M. Dutch-Flemish translation of 17 item banks from the Patient-Reported Outcomes Measurement

Sander Stoepker

Information System (PROMIS). Qual Life Res. 2014 Aug;23(6):1733-41 Tsang-A-Sjoe MW, Bultink IE, Voskuyl AE. Long-term evaluation of antimalarials in a Dutch SLE cohort: intolerance and other reasons for non-use. Clin Exp Rheumatol. 2014 Jan-Feb;32(1):95-100

Reade HOW communicatie| creatie Contact Reade, centrum voor revalidatie en reumatologie / Afdeling Marketing &

Uyl D den, Ter Wee M, Boers M, Kerstens P, Voskuyl A, Nurmohamed M, Raterman H, van Schaardenburg D, van Dillen N, Dijkmans B, Lems W. A non-inferiority trial of an attenuated combination strategy (‘COBRA-light’) compared to the original COBRA strategy: clinical results after 26 weeks. Ann Rheum Dis. 2014 Jun 1;73(6):1071-8

Communicatie Postbus 58271, 1040 HG Amsterdam T (020) 607 16 07 / E [email protected] Bezoekadres

Veerbeek JM, van Wegen E, van Peppen R, van der Wees PJ, Hendriks E, Rietberg M, Kwakkel G. What is the

Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam

evidence for physical therapy poststroke? A systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2014 Feb

Dr. Jan van Breemenstraat 2, 1056 AB

4;9(2):e87987. doi: 10.1371/journal.pone.0087987. eCollection 2014

Amsterdam

Vloothuis JDM, van Wegen EEH, Veerbeek JM, Konijnenbelt M, Visser-Meily JMA, Kwakkel G. Caregiver-mediated exercises for improving outcomes after stroke. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 4. Art. No.: CD011058. DOI: 10.1002/14651858.CD011058. Krieckaert CL, Vogelzang EH, Rispens T, Wolbink G. [TNF inhibitors: the role of drug levels]. Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158:A6707

Gebruik van apps in de revalidatiezorg Datum: donderdag 6 november 2014 Doelgroep: iedereen die werkzaam is in

Boeken en/of hoofdstukstukken/richtlijnen

de revalidatiezorg met NAH-patiënten

Dahmen R, Hoeksma A. Gewrichtsaandoeningen. Revalidatie voor volwassenen. Red: J.H.B. Geertzen, Prof. dr. J.S.

Locatie: Medisch Centrum Utrecht (UMCU)

Rietman, Prof. dr. G.G. Vanderstraeten. Assen; Koninklijke Van Gorcum, 2014, isbn 9789023250791, p. 313-26

Kosten: € 150,00

(Met dank aan het Reade-collectief: M. Gerritsen, C. van Denderen (reumatologen); J. van den Hoek, M. van Gulik

Meer informatie I www.readeacademy.nl

(fysiotherapeuten); T. Mesman (ergotherapeut); M. van Hout, J. van Rooij (maatschappelijk werkers); J. van Loon (psycholoog)) 27

Help mee steun ons!

Samen maken we meer mogelijk: Werkweek voor cliënten met hersenletsel De Reuma-beweegdag Skillslab, trainingscentrum voor medische vaardigheden Middelen voor aangepast sporten Het Sportloket Digikids En nog veel meer

www.VriendenvanReade.nl 28