Jaargang 4 | 2014 | Nr. 3
een uitgave van Reade
Revalidatie | Reumatologie Magazine
in dit nummer:
Update:
Nieuw: AMC, VUmc en Reade samen in reumaonderzoek
Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam
Onderzoek: het belang van bewegen bij dwarslaesie
Samen op ontdekkingsreis
Cliëntervaring: de wereld rond met ALS
Succesvolle samenwerking zorg en onderzoek
- ADVERTENTIE -
Voorwoord
Inhoud 4
AMC, VUmc en Reade samen in reumaonderzoek
8
Research in reumarevalidatie
De ijsberg op de voorzijde van dit magazine is voor mij een mooie visualisering van wetenschappelijk onderzoek: het nog onbekende onder de waterspiegel doorgronden en achterhalen om zo de zorg van morgen nog beter te kunnen maken. Wetenschappelijk onderzoek is het thema van deze editie. Onze organisatie levert een belangrijke bijdrage aan de innovatie van revalidatiegeneeskunde en reumatologie. Met als uitgangspunt het verhogen van de kwaliteit van onze dienstverlening aan de cliënt. Relevante vragen uit de behandel- en/of opleidingspraktijk vertalen we naar (klinisch) onderzoek en de onderzoeksresultaten vertalen we vervolgens weer naar de praktijk. Alle behandelingen die in onze organisatie plaatsvinden zijn gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten. We werken dus mooi gezegd ‘evidence based’.
10 Cliëntervaring
COOA-onderzoek
11 Wetenschappelijk onderzoek ALS
12 De wereld rond met ALS
15 Promotie Aleid de Rooij
Naast ons eigen wetenschappelijk onderzoek, werken wij samen met de reuma- en revalidatieafdelingen van de Amsterdamse universitaire ziekenhuizen. Ook werken wij nauw samen met onder meer de Faculteit Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit, Stichting Sanquin en de
De specialist in
universitaire centra Groningen, Leiden en Nijmegen.
Reade enbeenprothesen OIM Orthopedie verbeteren samenwerking arm- en orthopedisch schoeisel schoenaanpassingen Zowel Reade als OIM Orthopedie hebben klantgerichtheid, Neuromusculaire aandoeningen (NMA)’ en beenorthesen clusterhoofd orthopedische voetbedden comfortschoenen (sport) braces professionaliteit en innovatie hoog in het vaandel staan. Bertine Pellekaan van het cluster ‘Expertisecentrum siliconen producten helmen overige orthesen De afgelopen tijd is de onderlinge samenwerking korsetten sterk Neurorevalidatie Daarnaast vindt jaarlijks een arm- en beenprothesen orthopedisch schoeisel Amsterdam’. schoenaanpassingen verbeterd, wat vanzelfsprekend de dienstverlening aan de elastische bespreking plaats tussen Khatschatrian en de voorzitter therapeutisch kousen orthopedische comfortschoenen (sport) braces revalidant ten goede komt.voetbedden Raad van Bestuur Jos Buijs van Readebeenorthesen over de onderlinge samenwerking. “Het zijn waardevolle gesprekken die siliconen producten korsetten helmen overige orthesen OIM Orthopedie streeft er dan ook naar om voor de concreet leiden tot een snellere en betere dienstverlening elastische kousen schoenaanpassingen arm- en beenprothesen therapeutisch orthopedisch schoeisel Randstad hét expertisecentrum te worden op het gebied aan de revalidant”, aldus Khatschatrian. van prothesiologie. orthopedische voetbedden comfortschoenen (sport) braces beenorthesen Prothese nu direct aangemeten arm-siliconen en beenprothesen orthopedisch schoeisel schoenaanpassingen producten korsetten helmen overige orthesen Meer dialoog leidt tot betere samenwerking Een voorbeeld van zo’n concrete verbetering is de snelheid orthopedische voetbedden therapeutisch comfortschoenen (sport) braces beenorthesen elastische kousen Een betere samenwerking begint bij een betere dialoog. waarmee een revalidant een prothese aangemeten krijgt. OIM Orthopedie Amsterdam Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam T 020 589 1050 E
[email protected] siliconen producten korsetten Sinds enige helmen overige orthesen OIM Orthopedie en Reade zoeken elkaar steeds vaker tijd zijn tijdens het prothesespreekuur met op voor onderlinge kennisuitwisseling. Niet therapeutisch alleen tijdens de revalidatiearts twee instrumentmakers aanwezig. elastische www.oim.nl | Volg ons ook op kousen OIM Orthopedie Amsterdam Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam 020de589 1050 vindt E
[email protected] het multidisciplinaire overleg waar kwaliteit, levertijden Het aanmetenTvan prothese nu al direct na en gezamenlijke bijscholing vaste agendapunten zijn. het prothesespreekuur plaats. De klant kan dan ook al www.oim.nl | Volg ons ook op Ook is er regelmatig overleg tussen Garik Khatschatrian, binnen een week zijn of haar eerste prothesevoorziening regiomanager OIM Orthopedie, en clusterhoofd Angelique verwachten. Huele vanOrthopedie het cluster Amsterdam ‘Dwarslaesie, Amputatie en 1054 HW Amsterdam T 020 589 1050 E
[email protected] OIM Overtoom 283,
De specialist in
OIM Orthopedie Amsterdam
Op dit moment staan we aan de vooravond van een structurele samenwerking tussen Reade Reumatologie en de afdelingen Reumatologie van VUmc en AMC op het gebied van reumaonderzoek. De naam van het samenwerkingsverband wordt: Amsterdam Rheumatology & immunology Center. Het wetenschappelijk onderzoek van Reade en VUmc richt zich vooral op klinische activiteiten, het AMC richt zich meer op pathogenetisch translationeel onderzoek. Door de schaalvergroting zouden we enorme winst kunnen boeken. Het samenwerkingsverband Reade/VUmc Reumatologie is
De specialist in
al enkele jaren erkend als EULAR center of excellence in rheumatology, net als AMC Reumatologie.
De specialist in
te behoren. De intentie is om in de komende jaren de ambitie stapsgewijs te realiseren. U leest er
www.oim.nl | Volg ons ook op Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam www.oim.nl
|
Volg ons ook op
T 020 589 1050
Het Amsterdam Rheumatology & immunology Center heeft de ambitie om tot de top van de wereld alles over in dit magazine.
16 Funda’s pelgrims-
tocht door Europa
18 Belang van bewe-
gen bij dwarsleasie
20 Drooomwerk 21 Expertisecentrum
Neurorevalidatie Amsterdam update
25 Promotie Jasmijn Holla
Andere artikelen in deze editie gaan over de in Reade geïnitieerde onderzoeken naar Dwarslaesie en NAH, en het landelijke onderzoek naar ALS. En niet te vergeten, een prachtig verhaal over de tocht van Funda Müjde van Amsterdam naar Istanbul. Maar liefst vierduizend kilometer(!) op een aangepaste fiets, de Berkelbike. Met haar fietstocht vraagt ze aandacht voor het belang van bewegen, (juist) ook voor mensen met een beperking. Ik wens u veel leesplezier.
E
[email protected]
Jos Buijs, voorzitter Raad van Bestuur 3
Onderzoeks- en opleidingscentrum voor reumatische ziekten in Amsterdam opent haar deuren AMC, VUmc en Reade zijn elk op hun eigen manier erkende specialisten in reumagerelateerd onderzoek en onderwijs. Binnenkort wordt een samenwerking gelanceerd die de expertises samenbrengt in één onderzoeksen opleidingscentrum op het gebied van reuma. Prof. dr. Hans Bijlsma (AMC en VUmc) is aangetrokken als eindverantwoordelijk coördinator. Hij noemt de samenwerking ‘een logisch gevolg als je kijkt naar de sterke internationale positie die Nederland inneemt in reumaonderzoek.’ Dirkjan van Schaardenburg
Mike Nurmohamed
Hans Bijlsma
AMC, VUmc en Reade samen in reumaonderzoek klinisch onderzoek. Tegelijk stellen we nu dat hierin juist een
van budget voor onderzoek is een uitdaging en zal dat ook wel
onderzoekers van morgen. Maar ook als zij zich niet specia-
klein gebied. Vanuit het buitenland werd daar altijd een
gezamenlijke kracht zit. De onderzoekslijnen zijn complemen-
blijven. Maar een groot Amsterdams centrum met zo’n acade-
liseren, kunnen wij ervoor zorgen dat ze als basisarts toch in
beetje vreemd naar gekeken. Natuurlijk, we zochten altijd wel
tair en daarmee zijn we in de samenwerking internationaal en
mische en klinische slagkracht biedt hierin nieuwe kansen en
aanraking komen met de reumazorg waardoor deze naar een
de samenwerking op, maar toch presenteerde elk instituut
landelijk ijzersterk.”
maakt meer mogelijk. Gezamenlijk beschikken we over ontzet-
hoger plan kan worden getild. In onze centra krijgen we circa
tend veel patiëntgegevens uit zowel grote als kleine cohorten.
een kwart van hen tijdens hun opleiding over de vloer.”
Hans Bijlsma: “Drie gerenommeerde centra op een relatief
zijn onderzoek zelfstandig. Dat lijkt logisch als je kijkt naar de verschillen in onderzoeksgebied. Waar VUmc goed is in
Nieuwe mogelijkheden
beeldvormend en epidemiologisch onderzoek, is AMC sterk in
Hoofd Reumatologie bij Reade dr. Dirkjan van Schaardenburg
partner voor onderzoek. In het verleden liepen we als Nederland
Lokaal wat lokaal kan
fundamentele studies en Reade krachtig in patiëntgebonden,
is enthousiast over de voorgenomen samenwerking. Hij vult
bijvoorbeeld al voorop bij klinisch wetenschappelijk onderzoek
De patiëntenzorg wordt bewust niet geïntegreerd in het samen-
aan: “We waren in de samenwerking ook wel eens elkaars
met TNF-remmers. Naar verwachting krijgen we hierdoor nog
werkingsverband. Waarom niet? “We zijn drie partijen met een
concurrenten. Bijvoorbeeld als het gaat om het verkrijgen van
sneller en eerder toegang tot de nieuwste farmaceutische
eigen identiteit en dat willen we zo houden. Het samenbrengen
financiering voor onderzoek. De energie die daarin ging zitten,
geneesmiddelen. Daar zullen onze patiënten baat bij hebben.”
van de zorg zou ongelooflijke consequenties hebben voor de
“Ontzettend leuk om jonge mensen zich te zien ontwikkelen tot reumatoloog”
4
Beleid in de praktijk
kunnen we beter aanwenden voor het verbinden van onze
We zijn door de bundeling van deze gegevens een aantrekkelijke
huizen. Op dit moment zijn de locaties trouwens geografisch
onderlinge krachten. De winst zit in het samen onderzoek doen
Studie voor morgen
en wordt versterkt door de specialistische kennis, kunde én
De bundeling van onderzoek én onderzoekers heeft volgens
de zorg is om deze toegankelijk te houden. Wat we wel
mogelijkheden. We maken als Reade bijvoorbeeld al gebruik
Hans Bijlsma ook een ander effect. “Ik verwacht dat we door
willen doen, is kijken of zorg- en behandelprotocollen met elkaar
van de technieken van een PET-scan bij VUmc of labtechnie-
dit verband sterker zullen worden in het aantrekken van goede
overeenkomen en waar we van elkaar kunnen leren. Aan die
ken van AMC. Andersom zijn de patiëntendata die wij hebben
onderzoekers en ‘bright young people’ voor opleiding. Er is een
kwaliteitsbijdrage van de patiëntenzorg, daar willen we ons heel
of de bloedmonsters via Sanquin essentieel voor bijvoorbeeld
tijd geweest dat het lastig was om de juiste mensen te vinden.
graag hard voor maken.”
empirisch onderzoek.”
Momenteel hebben we gezamenlijk zo’n zestig promovendi en
uitstekend verspreid en dat is goed omdat een van de taken van
vijftien artsen in opleiding. De mogelijkheden die er door de
Allen voor één
samenwerking ontstaan, leiden tot meer mogelijkheden voor
“In het samenwerkingsverband zullen we er ook voor moeten
Reumatoloog dr. Mike Nurmohamed is binnen Reade lang ver-
ons en deze doelgroepen. Jonge mensen in opleiding tot reuma-
zorgen dat we onze individuele speerpunten kunnen blijven venti-
antwoordelijk geweest voor Onderzoek & Onderwijs: ”Het vinden
toloog kunnen worden bijgestaan of zich ontwikkelen tot de
leren, wat om goed overleg vraagt”, stelt Mike Nurmohamed. >>
Toegankelijk maken
5
- ADVERTENTIE >> “De klinische zorg die Reade levert, is van bijzonder goede
Door onderzoek kunnen we betere zorg leveren en dat is in veel
kwaliteit. Tegelijk geldt dat onderzoek en zorg op de vloer niet
gevallen direct zichtbaar. Patiënten worden daardoor beter
zonder elkaar kunnen en hierbij is de toegevoegde waarde van
geholpen. Daar profiteren zij van, maar ook voor onze mede-
specialisaties van VUmc en AMC evident. De behandeling van
werkers zijn zulke successen merkbaar. Dat is tevens wat het
systeemziekten en minder voorkomende vormen van reuma bij
vakgebied onderzoek zo leuk en interessant maakt.”
VUmc bijvoorbeeld of de behandeling van vroege vormen bij de afdeling Klinische Immunologie en Reumatologie in het AMC.
Een-tweetje
Klaar voor de start Hans Bijlsma: “De plannen zijn klaar en de ambities zijn geformuleerd. Een Amsterdams centrum voor reumaonderzoek en
Dirkjan van Schaardenburg: “Wat de invulling van samenwer-
-onderwijs met een krachtige internationale uitstraling. We
king betreft, is de tijd in ons voordeel. Het gaat niet meer om
weten hoe we gaan werken, hoe de logistieke routing eruit zal
wie er scoort, maar dat er wordt gescoord. Vergelijk dat gerust
zien en hoe we denken de verschillende onderzoeken te borgen.
met voetbal. Waar vroeger de spits een doelpunt maakte en
Binnenkort zal de officiële samenwerkingsovereenkomst door
daarvoor ook alle lof kreeg toegezwaaid, zie je dat dit van-
de drie Raden van Bestuur worden ondertekend en kan het
daag de dag is veranderd. Ook de assists worden geteld en
Amsterdam Rheumatology & immunology Center, het ARC, van
het teambelang weegt zwaarder dan ooit. Dit vertalend zou je
start. Het reumaonderzoek in Nederland is van hoge kwaliteit
kunnen zeggen dat onderzoek niet kan zonder de mensen die in
en we verwachten dat we deze door de samenwerking tegelijk
de praktijk werken. Het maakt deel uit van een groter geheel.
kunnen bestendigen en verbeteren. Daar moet, zoals Dirkjan al
De onderzoeksvragen komen veelal naar voren in de praktijk.
zei, de patiënt van profiteren.”
Publicaties/promoties van Reade-onderzoekers (cijfers 2014 lopen tot augustus)
6
7
Succesvolle samenwerking zorg en onderzoek
Research in reumarevalidatie delaren bleek het dus niet duidelijk wat ze met cliënten met comor-
Eerste signalen
biditeiten bij knieartrose konden doen of hoever ze daarin konden
Joost Dekker: “We verwachten goede resultaten. Het is inmiddels al
gaan. Dat maakt het weer lastig om die cliënten goed te motiveren
duidelijk dat klinisch redeneren noodzakelijk is. Een behandelaar die
en juist te begeleiden. De vragen die we vanuit de zorg ontvingen,
weet wat de complicaties van een aandoening zijn en hoe hiermee
hebben we onderzocht in de literatuur en getoetst bij experts.
om te gaan, zal met meer inzicht een betere oefentherapeutische
Hieruit bleek dat het mogelijk was oefentherapie zodanig aan te
behandeling kunnen opzetten. Wat dat betreft zijn de protocollen
passen dat ook cliënten met comorbiditeit kunnen oefenen. Verder
in het onderzoek geen receptenboek.” Mariëtte: “In de ontwikkeling
onderzoek was nodig en Reade biedt daarvoor in de samenwerking
van de protocollen hebben we behalve de cliënt ook de therapeuten
dan direct een prachtige infrastructuur. Met bevlogen mensen zoals
betrokken. Hun feedback is waardevol geweest en heeft geleid
Mariëtte die zo’n onderzoek daadwerkelijk kunnen uitvoeren en
tot de protocollen zoals die nu worden getest. Het lijkt erop dat
tegelijk binding hebben met de werkvloer.”
therapeuten straks meer uit zullen vragen over de aard van de
Herkenbaar probleem Mariëtte: “Ik kwam als fysiotherapeut, werkzaam binnen het
aandoening en daarbij de beperkingen in ogenschouw zullen nemen, al dan niet na intercollegiaal consult.”
Artroseteam, in aanraking met complexe cliënten. Sinds 2005
Implementatie gaat sneller
werk ik met deze doelgroep. Het probleem van het behandelen bij
“Deze manier van samenwerking tussen onderzoek en zorg draagt
artrose met comorbiditeit was ook mij bekend . Het komt veel voor:
ertoe bij dat de definitieve protocollen – wanneer deze effectief zijn
kunde tussen VUmc en Reade bestaat al lange tijd. Doel: het verdiepen van kennis
meerdere collega’s herkenden de behoefte. Toen ik met Joost sprak
gebleken – gemakkelijker hun weg vinden naar de plaats waarvoor
over een mogelijk promoveren, kwamen we dan ook snel uit bij dit
ze bedoeld zijn. Daar is de meerwaarde immers al onderkend.”
over revalidatie, en zorgen voor minder klachten en een beter functioneren van
onderwerp.“
Joost Dekker: “Hieraan dragen ook de onderzoekers bij die in de
De uitstekende samenwerking op het gebied van onderzoek in revalidatiegenees-
praktijk werkzaam zijn. Deze ‘scientist practioners’ blijven onder-
cliënten. Prof. dr. Joost Dekker (VUmc/Reade) en fysiotherapeut/promovendus
Van pilot naar onderzoek
Mariëtte van Rooij (Reade Reumatologie) vertellen aan de hand van het COOA-
“Op basis van het literatuuronderzoek en de gesprekken met
Uiteindelijk zullen zij ook weer een signaalfunctie hebben voor die
experts zijn er in eerste instantie elf protocollen ontwikkeld voor
behandelingen die verdere afstemming behoeven. Daarmee is de
onderzoek hoe resultaten concreet bijdragen aan het verbeteren van de zorg.
de meest voorkomende comorbiditeiten zoals hartproblematiek,
cirkel rond en wordt de zorg kwalitatief steeds beter.”
diabetes, chronisch wijdverspreide pijn en slechtziendheid. Deze
zoekend van aard en zorgen tegelijk voor binding met de vloer.
hielden rekening met diagnose en interventie. Elke stap in de
Resultaten COOA
protocollen moedigt klinisch redeneren van de behandelaren aan.
Het COOA-onderzoek wordt deze herfst afgerond. De data worden
Na een pilotstudie bleek dat het aantal protocollen door overlap
dan verder geanalyseerd. Naar verwachting zal het proefschrift van
Joost Dekker is sinds 2002 intensief betrokken bij de onderzoeks-
dat de eerste signalen dat er iets schort aan de huidige zorg. Een
kon worden gereduceerd tot drie: voor inspanningsgerelateerde
Mariëtte in het voorjaar van 2015 gereed zijn voor publicatie. Voor
lijnen in revalidatiegeneeskunde: “Het accent in ons onderzoek
voorbeeld is het genoemde COOA-onderzoek. Mariëtte de Rooij
aanpassingen, aanpassingen in gedrag en aanpassingen aan de
meer informatie: E
[email protected] en/of I www.reade.nl/cooa.
ligt op revalidatie. We richten ons op die aandoeningen waarvoor
hoopt hierop volgend jaar te promoveren: “We weten dat oefenthe-
omgeving. Eén van deze protocollen is momenteel het onderwerp
medicatie onvoldoende effectief is en waarvoor de aanpak gezocht
rapie bij artrose een positief effect heeft. Zo’n therapie vermindert
van een grootschalig onderzoek. Aan dit onderzoek nemen 126
Op de volgende pagina leest u hoe mevrouw van Houts als een van de
moet worden in gespecialiseerde multidisciplinaire behandeling.
de pijn en de beperkingen. Maar hoe zit het met oefentherapie als
mensen deel.”
deelnemers het COOA-onderzoek beleefde.
Denk bijvoorbeeld aan aandoeningen als artrose, of chronisch
je naast artrose nog een andere aandoening (comorbiditeit) hebt?
wijdverspreide pijn, en ten dele ook reumatoïde artritis.”
In de praktijk blijken behandelaars oefentherapieën dan minder intensief te maken en vertonen cliënten vermijdend gedrag.”
Pilot met iPads mogelijk dankzij …
“We zoeken in behandelingen naar herkenbare punten die een aan-
Krachtige combinatie
In de vorige uitgave kon u lezen over de pilot met iPads, op weg naar zelfstandigheid. Hierbij bleef abusievelijk onvermeld dat
leiding bieden voor onderzoek. Wanneer behandelaren of cliënten
Joost Dekker: “Dat is natuurlijk niet de bedoeling want is een
dit project mede mogelijk gemaakt wordt door Agis Achmea.
aangeven dat zij tegen problemen of onbekendheden aanlopen, zijn
evidence-based oefentherapie dan nog wel effectief? Voor behan-
Op aanwijzing
De redactie 8
Wetenschappelijk onderzoek
9
Wetenschappelijk onderzoek bij ALS
‘Ik heb me in jaren niet zo goed gevoeld’
Onderzoeken naar ontstaan, diagnostisering en zorg Revalidatiearts Hepke Grupstra verricht in het AMC onder meer
Ziekteoorzaak “In de zoektocht naar het ontstaan van ALS worden in het PAN-onderzoek (Prevalentie van ALS in Nederland) gegevens van
revalidatiediagnostiek bij patiënten die
patiënten verzameld over omstandigheden die mogelijk een rol
recentelijk zijn gediagnosticeerd met
voedings- en bewegingsgewoonten en veel meer. Alle Nederlandse
spelen. Dit is een enorm pak vragenlijsten over arbeidsverleden, patiënten worden gevraagd mee te doen. De hoop is om moge-
Al ruim dertig jaar kampt Hetty van Houts (71) met de gevolgen van artrose. “Dat
ALS, PLS of PSMA. Ook de coördinatie
betekende tot voor kort elke dag pijn, zeker aan mijn knieën”, zegt ze. Toen ze in de
van de revalidatiebehandeling, voor de
Europese landen zich bij dit onderzoek aansluiten. Dat verhoogt de
krant de oproep las dat Reade Reumatologie cliënten zocht voor deelname aan een
uit regio Amsterdam afkomstige patiën-
Dat streeft naar het internationaal verzamelen en vergelijken van
onderzoek naar knieartrose met comorbiditeit, hoefde ze ook niet lang te denken.
ten met deze ziekten, neemt hij voor
personen in de hoop verschillen te ontdekken die helpen het ont-
Een paar weken later was ze een van de deelnemers aan het COOA-onderzoek.
zijn rekening. Hij vertelt over onderzoek naar ALS.
lijke riscofactoren op te sporen en het is verheugend dat andere kans op succes. Een ander groot onderzoek is het MinE-onderzoek. genetische profielen van 15.000 ALS-patiënten en 7.500 gezonde staan te verklaren.
Diagnostiek en interventies “Het stellen van de diagnose is tot op heden een lastig traject en interventies zijn beperkt succesvol. Er bestaat voor diagnose geen
“In Nederland vindt dit grotendeels plaats onder de paraplu van
test die direct uitsluiting geeft. Ook daar wordt onderzoek naar
“Ik ben harstikke blij dat ik daaraan mee heb gedaan”, vertelt
ook oefeningen voor thuis meegegeven. Wat me opviel en wat me
ALS Centrum Nederland, waarin UMC Utrecht en AMC samen-
gedaan. Er is bijvoorbeeld een relatie tussen ALS en vormen van
Hetty. “Voor Reade was het een onderzoek, maar het heeft mijn
erg stimuleerde: de snelheid waarmee ik vorderingen maakte. Ik
werken. We onderscheiden twee richtingen: onderzoek naar de
dementie bekend. In een onderzoek naar het frontotemporale
leven echt veranderd. Ik ben voor het eerst in dertig jaar pijnvrij in
had me er al bij neergelegd dat ik niet zo ver meer kon lopen en
ziekteoorzaak én onderzoek op het gebied van diagnostiek en zorg.
syndroom bij ALS (ALS-FTD) kijken onderzoekers naar het
mijn knieën. Dat had ik niet durven hopen.”
onderweg altijd naar rustpunten moest zoeken. Na een paar
Hoe gevarieerd het onderzoeksveld is, zien we in recente interna-
vóórkomen en opsporen van deze dementie. Het effect van
weken merkte ik dat de pijn minder werd en dat ik met gemak
tionale publicaties uit Nederland. Die gaan alleen al voor ALS-zorg
revalidatiebehandelingen op het beloop van spierziekten zoals
een halve kilometer aan een stuk door kon lopen. Ook vermeed ik
bijvoorbeeld over ademhaling, hulpmiddelen/aanpassingen, case-
ALS wordt tegen het licht gehouden in het landelijke FACTS-
“Behalve artrose heb ik last van overgewicht, COPD, diabetes en
trappen niet meer. De verbetering in mijn lopen heeft me enorm
management en euthanasie.”
2-MND-onderzoek. Daarin wordt gekeken hoe vermoeidheid kan
bindweefselontsteking in mijn armen. “Maar je kunt het slechter
positief verrast. In amper vier maanden ben ik van een score 8,
worden verminderd en hoe functioneren en kwaliteit van leven
treffen, lacht ze. “Ik heb altijd geprobeerd het positief in te zien en
op een pijnschaal van 0-10, naar score 0-1 gegaan. En ik had
kunnen worden verbeterd. Eveneens zijn er onderzoeken in voorbe-
toch te zoeken naar manieren om fit te blijven. Ik was tot voor het
geen elleboogkruk meer nodig. Doordat ik meer ben gaan bewe-
reiding waarin de betekenis van hoop bij ALS en de effecten van
onderzoek elke week wel een paar keer in het zwembad te vinden
gen hoefde ik ook minder insuline te spuiten. En merk ik dat ik
mantelzorgondersteuning de hoofdonderwerpen zijn.”
en ging elke dag fietsen. Maar daar werd ik niet ‘beter’ van.
meer lucht heb dan een paar maanden geleden, waardoor ik iets
Lopen deed ik met behulp van een elleboogkruk. Toen ik de
minder mijn pufjes gebruik voor mijn longen.”
Strohalm
oproep las, besloot ik deze mogelijkheid aan te grijpen.”
Superresultaat
Toekomstperspectief “Het allerbelangrijkste is natuurlijk dat het gaat lukken een ge-
Op eigen kracht
neesmiddel voor ALS te vinden. Er vindt op dit moment in
“Het onderzoek is voor mij nu afgelopen. Ik miste het meteen zo erg
Nederland geen grootschalig geneesmiddelenonderzoek plaats.
“Het COOA-onderzoek vond plaats op locatie Dr. Jan van
dat ik besloot me bij Sportcentrum Reade in te schrijven. De bege-
Onlangs zijn er afspraken gemaakt over Europese samenwerking.
Breemenstraat, waar ik met name oefende bij Sportcentrum
leiding daar is bekend met mijn mogelijkheden. En ik weet dat ik
Zo wordt het makkelijker om ‘onze’ patiënten bij onderzoek naar
Reade. Wat we daar deden? Onder meer been-, balans- en kracht-
er heel veel baat bij heb. Daarom ga ik verder met op deze manier
nieuwe geneesmiddelen te betrekken. Daar zullen ook de
oefeningen onder begeleiding van een fysiotherapeut. Er werden
investeren in mezelf. Ik heb me in jaren niet zo goed gevoeld.”
ALS-cliënten van Reade dan van horen.”
10
Cliëntervaring COOA-onderzoek
11
Wetenschappelijk onderzoek
Onverminderd positief
De wereld rond met ALS Lopen ging Marija Popov zeven jaar geleden
Dat nieuws sloeg, nu drie jaar geleden, bij Marija en haar man
Reade-Ajax
plotseling een stuk moeilijker af. Daarbij
Milan in als een bom. Een van de meest ernstige en invalideren-
Bij Reade krijgt Marija fysiotherapie en hydrotherapie. “In het
de aandoeningen van het zenuwstelsel. Een progressieve ziekte
warme water van het zwembad op de Overtoom kan ik nog wat
voelde ze zich al snel uitgeteld. “Een ver-
die in ons land volgens ALS Nederland ongeveer 1.500 patiënten
bewegen en door de fysiotherapie blijven mijn spieren soepel.
telt en waar (nog) geen hoopgevende behandelingen voor zijn.
Frank Ettema is zo’n geweldige enthousiaste man. Hij vroeg of
Het beloop van de ziekte werd ook bij Marija snel zichtbaar. Ze is
wij zin hadden om een keer naar een voetbalwedstrijd te gaan.”
de inspanning. Ik werkte als programmeur bij
uiterst beperkt in haar bewegingen en praten gaat haar minder
Milan: “Dat was een aparte vraag. Vroeger hadden wij twee
goed af. Haar man gaf zijn baan op om directe zorg te kunnen
televisies omdat Marija echt geen voetbalfan was. Nu konden
De Nederlandsche Bank. Als ik een broodje
verlenen en treedt zo nodig op als haar ‘tolk’.
wij ineens naar een wedstrijd.” Marija lacht: “Dat hebben we dus
haalde in het naastgelegen restaurant, was ik
Maximaal leven
moeidheid die niet in verhouding stond tot
gedaan. Zo’n uitstapje is een hele trip. We zouden ruim op tijd vertrekken. Maar helaas kregen we een nieuwe chauffeur die
Ondanks de impact ging Marija niet bij de pakken neerzitten.
wel wist waar de ArenA was, maar niet hoe je daar op het juiste
“Van een bezoekje aan Ajax tot en met een verre reis naar ‘the
parkeerdek terechtkwam. Hierdoor waren wij 35 minuten te laat.
weinig succesvolle behandelingen. Tot ze werd
Big Apple’. Het leven zit vol mogelijkheden”, zegt Marija Popov.
Toen stond het al 1-0.”
doorgestuurd voor een diagnose in het AMC:
kan vaak meer dan mensen denken. Milan kan dat alleen maar
helemaal op.” Er volgden vele onderzoeken en
“Ik ben bang dat we slecht nieuws voor u hebben. U heeft ALS.”
“Zelfs met ALS. Niet alles is meer mogelijk maar binnen kaders
“De verontschuldigen van medewerkers van de Ajax Foundation
enkele reisjes maken. Ik dacht eerst: ‘Waar beginnen we aan?’
waren hartverwarmend en tegelijk erg grappig”, vertelt Milan.
Maar het heeft mijn leven absoluut verrijkt. Vroeger was Marija
“Zij konden er niets aan doen en wij waren er toch maar mooi.”
de meest optimistische van ons twee. Ik had verwacht dat dit na
Marija: “We werden zo hartelijk ontvangen met een hapje en
de diagnose zou veranderen. Dat is ook gebeurd, maar anders
drankje. De sfeer in het stadion vond ik indrukwekkend. Ook als
dan ik me had voorgesteld. Marija is nog steeds positief en ik
niet-voetballiefhebber. Al die kleuren en het stadion zelf. Plus
merk dat ik door de ervaringen veel positiever in het leven ben
de gewonnen wedstrijd. We konden het uitstekend zien. Het gaf
komen te staan.”
mij heel veel energie en mijn batterij werd weer opgeladen. Een
Mensen helpen mensen Gevraagd naar de reden vervolgt hij: “We hebben op onze
12
Cliëntervaring
Voetbalfan?
beamen: “We hebben veel gereisd, Marija wilde per se nog
echte voetbalfan ben ik misschien nog niet, maar Milan hoeft niet meer weg om een voetbalwedstrijd te zien”, lacht Marija.
reizen zo veel steun ervaren en onverwachte hulp gekregen.
Over ALS
In New York voelde het alsof op elke hoek iemand voor ons
Marija: “Er zijn relatief gezien weinig mensen met ALS. De afge-
klaarstond. Met een lach en een helpende hand.“ Marija: “We
lopen jaren werd de ziekte wel bekender. Daarvoor heeft volgens
ontmoeten zoveel fantastische mensen. Al mijn fysiothera-
ons ook de deelname van Koningin Máxima aan de Amsterdam
peuten bijvoorbeeld. Ik heb het geluk dat ik hele goede fysio’s
City Swim voor ALS-onderzoek gezorgd. Of de recente Ice
heb gehad. Van Tineke de Jong van Beter Bewegen tot Frank
Bucket Challenge. In principe komt de ziekte voor in twee
Ettema, Ralph Scholten en Ellen Holsteijn van Reade. Of een
vormen. In het beloop zoals bij mij, ontwikkelt de ziekte zich van
specialist als dokter Grupstra en zijn assistente Hanneke
‘beneden naar boven’. In de andere vorm (Bulbair, red.) raken de
Borger in het AMC. Dr. Grupstra weet altijd de juiste snaar te
spieren in nek, gelaat, tong en voor de ademhaling als eerste
raken en pikt moeiteloos signalen op wanneer wij het even
aangedaan waardoor die vorm een veel slechtere prognose kent.
niet meer weten. Dat is een steuntje in de rug.” Milan: “Op de
De gemiddelde levensverwachting met ALS is nu drie jaar. Laten
wereld is niets perfect, maar de support die we ervaren? Die
we hopen dat hier snel doorbraak in kan komen. Ja, ik blijf,
kun je echt perfect noemen.”
misschien tegen beter weten in, positief.” 13
- ADVERTENTIE -
Promotie Aleid de Rooij
Meer aandacht voor negatieve gedachten bij behandeling CWP Voor de behandeling van cliënten met chronische wijdverspreide pijn (CWP), en de
vrijheid van mobiliteit
daarmee vaak samenhangende complexe problematiek, worden multidisciplinaire
Ellermeyer Techniek past elke auto aan zodat iedere automobilist met een beperking of oudere automobilist zelfstandig kan rijden. Zonder hulp in en uit de auto komen is daar een belangrijk onderdeel van.
programma’s aanbevolen. Maar de effecten daarvan vallen over het algemeen tegen. Promovendus Aleid de Rooij deed een interessante ontdekking: “Het verbeteren van negatieve emotionele cognities lijkt een belangrijk mechanisme om het resultaat van multidisciplinaire behandeling te verbeteren.”
Met goed doordachte oplossingen zorgt het technische team van Ellermeyer voor uw mobiele vrijheid op een veilige en verantwoorde manier.
Eind september promoveert Aleid op haar onderzoek naar voorspellers en werkingsmechanismen van het effect van multidisciplinair behandelen bij CWP. Deze aandoening kenmerkt zich door gegeneraliseerde pijn in spieren en gewrichten, vermoeidheid, slecht slapen en wordt geassocieerd met een verslechterd
Uw wens, onze uitdaging!
fysiek en emotioneel functioneren. Dit kan leiden tot beperkingen
Van relatief simpele aanpassingen, zoals het bedienen van gas links-rechts, een handbedrijfsrem of een stoelslede verlengen. Maar ook de meer gecompliceerde constructies die creativiteit en een hoge mate van technische kennis vergen. Zoals het ontwerp van een hydraulische (fiets-)stuur voor mensen met weinig kracht in de handen: sturen, gas geven, remmen, richting aangeven, claxoneren, verlichting en ruitenwisser bedienen.
gedachten die de omgang met pijn belemmeren. 2 Actieve cognitieve coping: doelgerichte pogingen om de negatieve invloed van stress te beheersen of ongedaan te maken. 3 Controle en chroniciteitscognities: verwachtingen over de beheersbaarheid en duur van de ziekte.
in werk, verminderd sociaal functioneren en afgenomen kwaliteit
In deze domeinen werd onderzocht of een verbetering van de cog-
van leven.
nities een positief effect heeft op de uitkomst van multidisciplinair
Diversiteit Het beperkte effect van multidisciplinair behandelen, zou verklaard
ellermeyer kijkt voorbij de grenzen van uw beperking www.ellermeyer.nl
1 Negatieve emotionele cognities: negatieve en emotionele
behandelen. De studie volgde honderdtwintig cliënten achttien maanden lang.
kunnen worden door de heterogene samenstelling van de CWP-
Conclusie?
groep. “Het is waarschijnlijk”, stelde Aleid de Rooij, “dat kenmerken
De onderzoekers keken naar veranderingen in depressie, inter-
van de patiënt mede van invloed zijn op de uitkomst van de be-
ferentie van pijn in het dagelijks leven en verandering in de pijn
handeling. Uit de systematische literatuurreview rolde een matige
zelf. Verbeteringen in negatieve emotionele cognities bleker vaker
bewijskracht dat depressieve symptomen een slechtere behandel-
gerelateerd aan een positief resultaat van de behandeling. Voor-
uitkomst voorspellen. Daarnaast vonden we voor een groot aantal
beelden van dergelijke cognities zijn catastroferende gedachten,
voorspellers onvoldoende bewijs. Verder onderzoek is nodig.”
weinig vertrouwen in eigen kunnen en de verwachtingen dat de pijn
Onderzoek in drie domeinen
negatieve gevolgen heeft. Het ontwikkelen van een multidisciplinair behandelprotocol en het scholen van behandelaars in het diagnos-
Over de werkingsmechanismen van multidisciplinaire behandeling
ticeren en verbeteren van negatief emotionele gedachten lijken dan
is nog veel onduidelijk. De veronderstelling is dat het veranderen en
ook logische vervolgstappen die kunnen leiden tot betere zorg voor
bijstellen van cognities er één van is. De cognitieve mechanismen
deze moeilijk behandelbare cliëntengroep.
zijn echter nog maar gedeeltelijk begrepen. Voor haar proefschrift vond Aleid de Rooij drie domeinen van cognities:
Voor meer informatie: E.
[email protected].
ellermeyer | hoogoorddreef 70 | 1101 BG Amsterdam | T. 020 342 83 83 | F. 020 691 82 51 |
[email protected] 14
15
Promotieonderzoek
Bewegen met een dwarslaesie
Funda’s ‘pelgrimstocht’ door Europa
naartoe migreerde. Nu 50 jaar later, leg ik die tocht in omgekeerde volgorde af. In precies 50 etappes.”
Klaar voor de start?
Als u hoort dat iemand in de
“Ja, ik zie ertegenop en ja, ik kan niet wachten om te beginnen. Mijn
zomermaanden 4.000 kilometer
grootste angst is dat er onderweg iets gebeurt. Maar ik ben super
heeft gefietst, dan denkt u misschien
leiden. Ik vind het fantastisch dat er zoveel mensen zijn gekomen
aan een beroepsrenner die meedeed
het stadion inderdaad al aardig vol met pers en publiek. Daaronder
voorbereid en mijn man en zwager zullen me onderweg goed begeom me uit te zwaaien.” Inmiddels stroomt de ontvangstruimte van zijn ook bekende Nederlanders uit de vriendenkring van Funda.
aan de Tour de France. Of aan een
Barbara Barend, Silvana Simons, Ali B, Jörgen Raaijman, Agnes Jongerius en vele andere bekende en onbekende Nederlanders zijn
wel zeer uitgebreide fietsvakantie.
gekomen om Funda een hart onder de riem te steken.
De gedachte aan een 52-jarige
Afscheid
vrouw met een dwarslaesie die van
“Funda, je bent een echte vriendin”, spreekt Jörgen Raaijman haar
Amsterdam naar Istanbul rijdt, komt
toe. “Fantastisch wat je gaat doen. Je hebt mij ook gestimuleerd
wellicht minder snel in u op. Toch
Daarna neemt hoogleraar Thomas Janssen (faculteit der Bewe-
is dat precies wat de Nederlands-
“Ongelooflijk wat jij hebt gepresteerd. Bewegen is voor mensen
om meer te bewegen. Ik loop nu vaker naar de koelkast”, grapt hij. gingswetenschappen VU, Reade) namens CASA Reade het woord. Funda in Bulgarije
Turkse actrice/cabaretière Funda
met een beperking heel belangrijk. Er zijn tegenwoordig gelukkig meer mogelijkheden zoals de BerkelBike die met elektrostimulatie spieren in beweging kan zetten. Je hebt keihard getraind en naast
Müjde deze zomer deed.
kracht- en conditietrainingen al zo’n 2.800 kilometer afgelegd. Qua Esther Vergeer leren kennen. Ik dacht dat zij als voormalig toprol-
ik onder supervisie van CASA Reade plotseling in een topsportom-
conditie en vermogen ben je er meer dan 20% op vooruitgegaan en
stoeltennisster me misschien wel zou kunnen helpen en dus heb
geving en werkte ik toe naar mijn droom. Met wekelijks twee keer
dat is maar goed ook, want de tocht zal veel van je vragen. Wielren-
ik haar gebeld. En inderdaad, ze wist raad en wees me op CASA
krachttraining en zes dagen fietsen op mijn BerkelBike, een aange-
ners in de Tour de France verbruiken gemiddeld 5.700 kilocalorieën
Reade. ‘Mijn Reade’, waar ik heb gerevalideerd. Dat er een Centrum
paste fiets. Zo heb ik zes maanden lang, week in, week uit getraind
per dag, 119.700 in totaal. Tijdens deze tocht zul je anderhalf keer
We spraken Funda vlak voor haar vertrek vanuit het Olympisch
voor Aangepast Sporten Amsterdam (CASA) was, wist ik wel, maar
en uiteindelijk 90% van mijn trainingsdoelstellingen kunnen halen.”
zoveel kilocalorieën verbranden. Gelukkig mag je er wel iets langer
Stadion. Over haar stichting ‘Bewegen Is Leven’, die het belang van
wat daarvan de laatste ontwikkelingen waren of hoe ze er exact te
bewegen onder de aandacht brengt, over 50 jaar Turkse arbeids-
werk gingen? Dat wist ik toen nog niet.”
migratie en over de trainingsarbeid bij CASA Reade, waar ze zich klaarstoomde voor de monstertocht. Ze oogt ontspannen en fris,
Professionele begeleiding
klaar voor de uitdaging. “Ja, ik ben er klaar voor”, lacht ze. “Een beetje zenuwachtig, maar ook vol adrenaline.”
Stichting Bewegen Is Leven “Bewegen was voor mij altijd al belangrijk . Maar als je in een
over doen. Je bent fit, een doorzetter, en ik denk dat je het zeker zult halen. We zullen je missen bij CASA Reade.“
rolstoel zit, lijkt er veel minder mogelijk. Lijkt, want slimme aanpas-
Vertrek
“Na een intakegesprek met Martin Fluit (Hoofd CASA Reade) bleek
singen maken veel sporten heel toegankelijk. En juist met een
Na de informele toespraken zetten Olga Commandeur en Mounir
dat ze mij zeker konden begeleiden. Ik maakte kennis met Linda
dwarslaesie of beperking is bewegen van belang om in conditie
Lagha het toegestroomde publiek buiten in beweging en gaat daar
van Vliet, testcoördinator van het Testcentrum Topsport van CASA
te blijven en overgewicht te voorkomen. Met mijn tocht wil ik
het officiële gedeelte van start. Leonie Janssen zingt Funda toe en
Reade, en amper een paar weken later werd ik al getest door sport-
aandacht vragen voor de stichting die opkomt voor die belangen.
na de succeswensen van de gemeente Amsterdam en de Sport-
“Vorig jaar zomer kwam ineens deze rare gedachte bij me op: ik ga
arts en oud-judoka Jessica Gal. Dé Jessica Gal. Die testen waren
Vandaar dat ik onderweg ook nog een uitstapje maak: meedoen
bank is het dan zover. Ali B ‘schiet’ Funda op weg. Na een tweetal
naar Turkije, op de fiets”, vertelt Funda. “Maar hoe doe je dat met
tevens de 0-meting. Er werd gekeken naar zaken als spierkracht,
aan een HandbikeBattle door de Oostenrijkse Alpen. En tegelijk wil
afscheidsrondjes zit de eerste kilometer er bijna op en rijdt ze on-
een dwarslaesie? Wat komt er allemaal bij kijken en hoe bereid je
conditie en longinhoud. We spraken trainingsdoelstellingen af en
ik ook aandacht vragen voor 50 jaar arbeidsmigratie van Turkije
der luid gejuich het stadion uit. Vertrokken in de stromende regen;
jezelf daarop voor? Via mijn columns voor De Telegraaf heb ik
in december vorig jaar ging de voorbereiding echt van start. Zo zat
naar Nederland. Mijn vader was een van de eersten die destijds hier
op weg naar de zon. Nog maar 3.999 kilometer te gaan.
Het idee
16
Cliëntervaring: van behandeling tot participatie in de maatschappij
17
Het belang van bewegen bij dwarslaesie onderste extremiteiten mogelijk is. De bil- en beenspieren worden met elektroden gestimuleerd zodat de benen meebewegen. De deelnemers aan de studie werden willekeurig verdeeld in ‘handbikers’ en ‘Berkelbikers’. Beide groepen trainden gedurende zestien weken, tweemaal per week dertig minuten. Er werd gekeken naar de invloed op de gezondheid, actieve leefstijl en fitheid van mensen die al langer dan tien jaar een dwarslaesie hebben. Het onderzoek toonde onder meer aan dat bij ‘Berkelbiken’ meer energie wordt verbruikt dan tijdens ‘handbiken’ terwijl mensen het gevoel hadden dat het even zwaar was. Een belangrijke bevinding, omdat het energieverbruik van mensen met een dwarslaesie beduidend lager
Blijf actief!
is dan mensen zonder, waardoor er meer kans is op overgewicht en andere gezondheidsproblemen. De meeste mensen boekten vooruitgang in fitheid door de trainingen en alle proefpersonen gaven in een vragenlijst aan in het dagelijks leven actiever te zijn geworden. Bovendien vonden we positieve effecten op een groot aantal risicofactoren voor hart- en vaatziekten zoals buikomvang,
Zoals u in het vorige artikel lezen kon, werd Funda Müjde in aanloop naar haar
vetpercentage, insulinegevoeligheid en ontstekingsfactoren. Zowel
fietstocht begeleid door Testcentrum Topsport van CASA Reade. Dit samenwerkings-
de handbikers als Berkelbikers lieten positieve effecten zien wat
verband van Reade en de Faculteit der Bewegingswetenschappen van de VU bundelt
vaatziekten. Het bleek wel dat bij Berkelbikers, door de elektrosti-
betreft fitheid, actieve leefstijl en risicofactoren voor hart- en mulatie, ook de beenspiermassa verbeterde.”
wetenschappelijke kennis en expertise op het gebied van aangepast (top)sporten.
Hoger energieverbruik
Ook voor de doelgroep met een dwarslaesie. Dr. Sonja de Groot (CASA Reade) en
“De verwachting is dat activatie door elektrostimulatie nog meer
prof. dr. Thomas Janssen (CASA Reade/VU) vertellen hoe training en onderzoek
gunstige effecten heeft op het verlamde onderlichaam,” vervolgt
hierbij hand in hand gaan.
deling waardoor er minder kans is op doorzitwonden. Die zijn een
Sonja de Groot. “Denk aan verbeterde doorbloeding en zitdrukverheel groot probleem bij een dwarslaesie. Revalidatiearts Christof Smit (Reade) voert momenteel een promotieonderzoek uit waarin al is aangetoond dat de bil- en bovenbeenspieren van de doelgroep overdag en/of ‘s nachts geactiveerd kunnen worden door een elek-
“De onderzoeken gaan van klein tot groot”, vertelt Thomas Janssen.
biketeams van negen Nederlandse revalidatiecentra tegen elkaar,
overwinning op zichzelf en meer zelfvertrouwen. Een grote fysieke
trostimulatiebroek. Op die manier lijkt het mogelijk om de verlamde
“Neem Funda. Zij werd in het begeleidingstraject herhaaldelijk
op een Oostenrijkse alp in een race van bijna 20 kilometer met
uitdaging aangaan, zoals de HandbikeBattle en waarschijnlijk
spieren actief en in goede conditie te houden. Tevens bleek dat
getest. Onder andere door een maximale-inspanningstest met de
1.000 hoogtemeters. Bij alle deelnemers werden tweemaal fysieke
een fietstocht naar Istanbul, levert dus zowel fysiek als mentaal
door de activatie van deze spieren het energieverbruik overdag
Berkelbike op een lopende band. Zo konden we bij toenemende
testen en vragenlijsten afgenomen. Eenmaal voordat ze begonnen
positieve effecten op.”
(tijdens liggen, zitten, rolstoelrijden) naar normale waarden – van
weerstand bijvoorbeeld haar fitheid bepalen. Met de testgegevens
met trainen en één tot twee weken voor de uiteindelijke wedstrijd.
was het mogelijk een goed trainingsschema op te stellen. Na enkele
Uit de testgegevens bleek dat trainen voor zo’n uitdagend doel de
Meerwaarde bewegen
maanden trainen werd de test herhaald zodat we de vooruitgang
fitheid sterk verbetert. Daarnaast bleek deelname aan de ‘battle’
Thomas Janssen: “Ook voor mensen met een dwarslaesie die
binnen Reade plaatsvinden, geven steeds weer aan dat bewegen
zichtbaar konden maken en de training konden bijstellen.”
positieve effecten te hebben op het psychisch functioneren. Hulpe-
dit soort uitdagingen niet willen aangaan, is meer bewegen van
belangrijk is. In die zin onderschrijven we dan ook graag het motto
loosheid nam af, terwijl optimisme en het stellen van levensdoelen
belang. Dat kan in een handbike of Berkelbike. De afgelopen vier
van Funda Müjde: Bewegen Is Leven!”
toenamen. Dus het wordt makkelijker voor iemand om in actie te
jaar voerde promovendus Bewegingswetenschappen Arjan Bakkum
Sonja de Groot: “Trainen voor een grootse uitdaging heeft effect.
komen in plaats van passief af te wachten en zich slachtoffer te
binnen Reade onderzoek uit naar de meerwaarde van de ‘Ber-
Wilt u meer informatie over de mogelijkheden of de onderzoeken van
Dat bleek ook uit onderzoek rondom de HandbikeBattle waaraan
voelen. Volgens de deelnemers zorgde de HandbikeBattletraining
kelBike’ tegenover een traditionele handbike. De BerkelBike zorgt
CASA Reade? Neem dan contact op met dr. prof. Thomas Janssen,
ook Funda deelnam. Tijdens dit evenement strijden elk jaar hand-
voor positieve energie, een andere kijk op het eigen kunnen, een
ervoor dat fietsen met armen én benen ook bij verlamming van de
E
[email protected], of kijk op I www.CASAReade.nl.
Effectief
18
Wetenschappelijk onderzoek
mensen zonder dwarslaesie – kan worden teruggebracht. Dit zou de kans op overgewicht kunnen verminderen. Dergelijke studies, die
19
Drooomwerk
‘Ik leef weer!’ Positief, eerlijk, opgewekt, open, gelijkmatig, blij, een mensenmens. Zomaar wat kreten die de 53-jarige Ingrid Fellinga typeren. En waardoor haar omgeving wel eens kan vergeten dat haar leven nog niet zo lang geleden ‘even leek stil te staan’. Ingrid revalideerde na borstkanker bij Reade. Haar portret werd geschilderd in de serie Drooomwerk en belandde via een expositie in ‘haar’ revalidatiecentrum bij Ingrid thuis, boven de bank. “Zo knap dat dit schilderij in essentie precies uitdrukt wie ik
werkt fantastisch: je wordt snel opgenomen in de groep en je
nog steeds ben. Ik heb wel drie uur gepraat en gepraat en toch
mentale en fysieke gesteldheid verbeteren in een vlot tempo.
wisten de kunstenaars van Crying Cowboys de juiste details uit
Het helpt en zou voor iedereen die herstelt, weggelegd moeten
de verf te laten komen. Ja, ik ben veranderd door de ziekte. Maar
zijn. Wat ik ook mooi vond, is dat je er zo jezelf kunt zijn. Als je
qua karakter ben ik dezelfde gebleven. Een open persoonlijkheid
verdrietig bent, dan is dat zo. Je bent er met lotgenoten en toch
die het heerlijk vindt om met en onder de mensen te zijn. Zoals
werk je een heel eigen programma af. Met fitness, fysiotherapie,
ik als kind thuis achter de piano zat, zo vrolijk is mijn karakter
gesprekken. Dat voelde als een warm en helend bad.”
eigenlijk altijd gebleven. Ik hoop dat ik dat kind in mijzelf ook nooit meer kwijt zal raken.”
Deuren dicht, deuren open
Down under “Of ik nog een grote droom heb? Ja, ik wil zo graag nog een keer naar Australië. Eens een kangoeroe in het wild zien, dat lijkt me
“Het is jammer dat ik ziek ben geweest. Tegelijk heeft het me
zo gaaf. Daar moet ik thuis nog wel iemand enthousiast voor
ook wel wat gebracht. Vriendschappen en contacten, inzichten,
maken. Maar als ik mijn eigen ‘Fransman’ meekrijg, dan zou ik
nieuwe mogelijkheden. Dat gaat met ups en downs. Ik ben ont-
liever gisteren dan vandaag vertrekken. Dromen maken het leven.
slagen op het kantoor waar ik als juridisch secretaresse werkte.
En een ding is zeker: ik leef weer. Ook daar kan ik dan weer erg
Nu heb ik een nieuwe baan en geef ik daarnaast samen met
blij van worden.”
een vriendin workshops gericht op vrouwen met borstkanker. Lotgenoten die aan een half woord genoeg hebben. Als ervaringsdeskundigen staan we hen bij. Soms met tips maar evenzo vaak met een luisterend oor zodat ze gehoord en gezien worden.”
Oncologische revalidatie “Kanker is zo’n rare ziekte. Als je het hebt, staat iedereen voor je klaar. Maar daarna moet je het al snel zelf doen. ‘Wat zie je er goed uit!’, zegt de omgeving dan. Maar van binnen voelde ik me vaak anders. Ik heb daarom erg veel baat gehad bij het nieuwe
“Ik hoop dat ik het
kind in mijzelf nooit
meer kwijt zal raken”
revalidatieprogramma Oncologische revalidatie. Dat programma
20
Cliëntervaring: van behandeling tot participatie in de maatschappij
21
Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam: een update
Ontwikkelingen volgen elkaar hier razendsnel op Groots onderzoek
met ervaringsdeskundigen. Dat is uniek. Dankzij een fellowship van
“Ik ben trots dat we in de afgelopen zes jaar, door een intensieve
de Duyvens-Nagelstichting kan ergotherapeut en onderzoeker Ruth
academische samenwerking, het meest omvangrijke onder-
Wobma (Reade) onderzoeken wat de rol is van ervaringsdeskun-
zoek naar de meerwaarde van arm-hand revalidatie (CIMT en
digen bij NAH-patiënten. Naast systematisch literatuuronderzoek
EMG-NMS) in de eerste weken na een beroerte hebben kunnen
brengen we de karakteristieken van patiënten die behoefte hebben
Amsterdam aan u voor. Samen met
uitvoeren”, zegt Gert Kwakkel. “Op 1 juni hebben wij het tweede
aan een ervaringsdeskundige in kaart. Om vervolgens vast te stel-
kaderprogramma van ZonMW van EXPLICIT-stroke afgerond.
len wie dit achteraf ook als positief ervaren heeft. Dat onderzoek is
clustervoorzitter/revalidatiearts Manin
EXPLICIT-stroke staat voor ‘EXplaining PLastICITy after stroke’ en
meer beschrijvend van aard en kan een belangrijke eerste stap zijn
werd in nauwe samenwerking met Technische Universiteit Delft,
voor een groter (vervolg)onderzoek.”
Begin 2013 stelden we in dit magazine het Expertisecentrum Neurorevalidatie
Konijnenbelt liet prof. Gert Kwakkel
Radboud, UMC Leiden en UMC Utrecht gedraaid. In het pro-
weten dat de ontwikkelingen binnen Reade
gramma zijn in de afgelopen vijf jaar 1.272 klinimetrische metingen
Verdere ontwikkelingen
verricht. Daarnaast zijn bij veel patiënten het neurologisch beloop
“Er is ook een start gemaakt met de implementatie van klinimetrie
voor onderzoek naar en behandeling van
met TMS, fMRI en kinematisch in kaart gebracht. De bijdrage van
na een CVA waarbij op gezette tijdstippen, na het CVA, cliënten op
NAH (niet-aangeboren hersenletsel) elkaar
Reade en andere UMC-gerelateerde revalidatiecentra waaronder
het gebied van motorische revalidatie in kaart worden gebracht.
Rijnland, de Hoogstraat, Doorn, St Maartenskliniek en Tolbrug zijn
Deze coreset van meetinstrumenten, zoals uitgedokterd door
hierbij cruciaal geweest. Er zijn inmiddels 24 wetenschappelijke
Nienke Zijp en Rinske Nijland, sluit naadloos aan bij de onlangs
artikelen gepubliceerd, terwijl de hoofdstudie nog moet komen.”
uitgebrachte, herziene, KNGF-behandelrichtlijnen beroerte.
razendsnel opvolgen. Zeker op het gebied van onderzoek en het aangaan van samen-
Onderzoek voor partners
werkingen, neemt het centrum landelijk, en internationaal, belangrijke stappen.
van nieuwe behandelmethoden zoals hersenstimulatie (transcra-
doelmatigheidsonderzoek naar de effectiviteit van een coachings-
niele direct current stimulation) in combinatie met oefentherapie bij
programma aan de partner van de CVA-cliënt, na ontslag uit het
cliënten met een beroerte. We hopen met deze nieuwe non-inva-
revalidatiecentrum. In dat onderzoek, dat binnen Reade door revali-
sieve techniek de effecten van oefentherapie straks aantoonbaar
datiearts (en promovenda hierop) Judith Vloothuis wordt gecoördi-
te kunnen versterken. Met deze landelijke unieke projecten loopt
neerd, ondersteunen we via apps op iPads de cliënt en zijn partner
Reade voorop wanneer het gaat om onderzoek en zorginnovatie.”
in hun thuissituatie. Dat onderzoek werd monocenter opgestart
Nauwkeurige samenwerking
het expertisecentrum de cliënt na een CVA/beroerte, een van de
“Het inzetten van een meetbus was een proces dat om veel sa-
waarin we optrekken met diverse zieken- en verpleeghuizen. Ook
oorzaken van NAH, in de tijd volgen. Dat is een uitdaging, want we
menwerking vraagt. Hier zijn we dan ook al in 2012 mee gestart.
vanuit Australië is interesse getoond. Collega’s van de Flinders
zijn een onderdeel van een keten aan zorg. De oplossing is gevonden
Medisch-ethisch, juridisch, organisatorisch, technisch etc. Op wiens
University in Adelaide onderzoeken daar de meerwaarde die het
in een speciale meetbus waarmee wij naar de cliënt toe kunnen. We
grondgebied handel je en welke gevolgen heeft dit voor je aanspra-
programma kan bieden. Wij verwachten onze eerste resultaten in
denken dat dit minder belastend is voor hem/haar dan steeds naar
kelijkheid? Hoe maak je de apparatuur in een mobiele bus werkzaam
2016 en hopen deze dan te kunnen vergelijken met die uit Australië.
onze polikliniek te komen. Bovendien denken wij dat het uiteindelijk
en betrouwbaar? Op technisch gebied hebben we nauw samenge-
Binnen Reade zullen we vanaf 2015 verdieping geven door ook
ook goedkoper is dan al die keren taxivervoer naar de poli. Ongeacht
werkt met Technische Universiteit Delft en Northwestern University
cliënten met hersentrauma, infecties en neuro-oncologische proble-
de locatie van opname: ziekenhuis, revalidatiecentrum, verpleeghuis
in Chicago om voor de laatste technische problemen de juiste oplos-
men in het programma te includeren. Die uitbreiding wordt mogelijk
of thuis kunnen we zo de cliënt herhaald in tijd meten. CVA-patiën-
singen te vinden. Met succes, want inmiddels hebben naast VUmc
gemaakt dankzij een ZonMw subsidie die we recent hebben ont-
ten zullen non-invasief met een draagbare EEG, in combinatie met
ook SLAZ, OLVG, Ziekenhuis Amstelland, Cordaan en Amstelring
vangen voor vier jaar onderzoek en zal vanzelfsprekend onder een
een haptische robot, worden gemeten. Dit programma, in samen-
aangegeven mee te willen doen. AMC is geïnteresseerd om te parti-
andere naam gaan draaien: CARE4Brain.”
werking met de Technische Universiteit Delft, loopt tot medio 2017
ciperen in het werven van CVA-cliënten. Dit onderzoek willen we als
en heet ‘4D-EEG’. We hebben hiervoor Europese financiering gekre-
start gebruiken voor de opzet van het ‘Amsterdams CVA-Netwerk’.
Rol van ervaringsdeskundigen
gen binnen het FP7-programma van de Europese Onderzoeksraad.”
Daarvoor loopt inmiddels een aanvraag bij ZonMw en STW.”
“In het Expertisecentrum Neurorevalidatie Amsterdam werken we
Wetenschappelijk onderzoek
jaar binnen Reade een onderzoek worden gestart naar de effecten
“In april zijn we gestart met het CARE4Stroke-programma. Een
“Zoals we in het vorige interview al vertelden, willen we vanuit
22
Tot slot zal dankzij subsidie van de Hersenstichting begin volgend
maar is ondertussen uitgebreid naar een multicenter onderzoek
23
Toch overhevelen? Complex!
- ADVERTENTIE -
Wij kunnen u met elk stukje helpen!
Promotie Jasmijn Holla
Bewegen bij reuma
vermindert beperkingen De afgelopen vijf jaar bestudeerde Reade-onderzoeker Jasmijn Holla met haar onderzoeksgroep de mate waarin personen met artrosegerelateerde knie- en/of heupklachten beperkingen ondervinden bij dagelijkse activiteiten. De studie toonde aan dat het niveau van beperkingen langzaam toeneemt, maar dat er ook personen zijn die in relatief korte tijd flink verslechteren of zelfs verbeteren. Het onderzoek en de uitkomsten zijn beschreven in het proefschrift
Blijven bewegen
‘CHECKing activity limitations in persons with early osteoarthritis
Dat het in het vermijdingsmodel beschreven mechanisme bijdraagt
of the knee or hip: course prognosis and underlying mechanisms’.
aan het ontstaan van beperkingen, werd door Holla aangetoond
Op 12 september jl. werd dit door Jasmijn Holla met succes verde-
met observationele studies onder 1.002 personen met knie- en/of
digd aan het VUmc te Amsterdam.
heupklachten door artrose én door literatuuronderzoek. De bevin-
Nieuwe inzichten De bewaking en uitvoering van het toedieningstraject van medicatie bij patiënten thuis, kan complex zijn. Denk aan sterk wisselende doseringen en de korte termijn tussen behandeling en levering van het geneesmiddel. Ondersteuning kan dan gewenst zijn; soms met één service aspect en soms meer.
ding bevestigt dat voldoende lichaamsbeweging, met behoud van spierkracht, belangrijk is. En werpt de suggestie op dat aandacht
Het onderzoek maakt deel uit van het ‘CHECK-onderzoek’ (Cohort
voor de aanpak van secundaire klachten zoals depressie eveneens
Heup En Cohort Knie). Dit landelijke onderzoek, financieel ge-
noodzakelijk is. Meerdere aanknopingspunten die de toename in
steund door het Reumafonds, beoogt factoren in kaart te brengen
beperkingen bij dagelijkse activiteiten met knie- en heupartrose
die van invloed zijn op het ontstaan en het beloop van artrose.
kunnen voorkomen. Vervolgonderzoek kan hieraan verder bijdragen.
Medizorg ondersteunt en begeleidt jaarlijks ruim 12.500 patiënten bij de thuisbezorging en toediening van hun medicatie. Wij kunnen u helpen met de ICT inrichting en procesoptimalisatie. Hiermee kunt u therapietrouw verhogen en spillage voorkomen. Zo worden de risico’s voor u en uw organisatie geminimaliseerd.
Het onderzoek van Jasmijn Holla droeg bij aan het inzichtelijk
Heeft u trajecten al uitbesteed? Met onze overstapservice helpen we u stapsgewijs en heel eenvoudig overstappen. Wat het ook is: wij kunnen u met elk stukje helpen!
Verklaring
maken van het beloop en voorspellers van beperkingen in activi-
Het is de derde promotie dit jaar van een Reade-onderzoeker op
teiten. Met de nieuwe inzichten kan de behandeling bij knie- en
het gebied van artrose. Eerder gingen Jesper Knoop (STABILO)
heupklachten door artrose worden geoptimaliseerd.
en Diana Sanchez (AMS-OA-cohort) haar voor. Meer informatie over het CHECK-onderzoek leest u op: I www.check-onderzoek.nl. Vragen kunt u mailen: E
[email protected].
Artrose komt het meest voor in knie- en heupgewrichten. Hierdoor ervaren patiënten beperkingen in dagelijkse activiteiten
Meer informatie? Bel Medizorg 030-2804271 of ga naar www.medizorg.nl
zoals lopen, traplopen, opstaan en gaan zitten. Het ontstaan van deze beperkingen zou goeddeels verklaard kunnen worden aan de hand van het vermijdingsmodel. Dit model veronderstelt dat patiënten die activiteiten waarbij ze in het verleden pijn hebben ervaren, gaan vermijden. Met name wanneer er ook sprake is van psychische klachten zoals vermoeidheid en/of depressieve gevoelens. Door activiteiten te vermijden, kan er een afname volgen in spierkracht waardoor beperkingen juist toenemen.
24
Sociaal-maatschappelijk
25
Promotieonderzoek
Nieuwe gepubliceerde (inter)nationale artikelen Bakkum AJ, Janssen TW, Rolf MP, Roos JC, Burcksen J, Knol DL, de Groot S.
muscle function: a preoperative and postoperative comparative study. Ann
Sanchez-Ramirez DC, van der Leeden M, van der Esch M, Roorda LD, Verschueren S, van Dieën JH, Dekker J,
A reliable method for measuring proximal tibia and distal femur bone mi-
Plast Surg. 2014 Jun;72(6):631-7
Lems WF. Elevated c-reactive protein is associated with lower increase in knee muscle strength in patients with
neral density using dual-energy X-ray absorptiometry. Med Eng Phys. 2014 Mar;36(3):387-90
knee osteoarthritis: a two-year follow up study in the Amsterdam Osteoarthritis (AMS-OA) cohort. Arthritis Res Heine M, Hoogervorst EL, Hacking HG, Verschuren O, Kwakkel G. Validity of
Ther. 2014 Jun 13;16(3):R123
maximal exercise testing in people with multiple sclerosis and low to moderate Bosma, H. Developing Sensitivity: A Qualitative Study on the Inner Develop-
levels of disability. Phys Ther. 2014 Aug;94(8):1168-75
ment of Etty Hillesum. Journal of Humanistic Psychology July 2014 vol. 54 no. 3 259-278 Bultink IE, Lems WF. Performance of vertebral fracture assessment in addition
sprint be used to assess wheelchair-specific anaerobic work capacity? Med Eng Phys. 2014 Apr;36(4):432-8 Hoekstra F, van Nunen MP, Gerrits KH, Stolwijk-Swüste JM, Crins MH, Janssen
Revalidatie | Reumatologie magazine is het relatiemagazine van Reade en
TW. Effect of robotic gait training on cardiorespiratory system in incomplete
Smit M de, van de Stadt LA, Janssen KM, Doornbos-van der Meer B, Vissink A, van Winkelhoff AJ, Brouwer E,
verschijnt 4x per jaar in een oplage van
spinal cord injury. J Rehabil Res Dev. 2014 Feb;50(10):1411-22
Westra J, van Schaardenburg D. Antibodies against Porphyromonas gingivalis in seropositive arthralgia patients
4.000 exemplaren.
to dual energy X-ray absorptiometry in patients with rheumatoid arthritis. Rheumatology (Oxford). 2014 May;53(5):775-6
Scheer JW van der, de Groot S, Vegter RJ, Veeger DH, van der Woude LH. Can a 15m-overground wheelchair
do not predict development of rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis. 2014 Jun 1;73(6):1277-9 Holla JF, van der Leeden M, Heymans MW, Roorda LD, Bierma-Zeinstra SM,
Uitgave Reade, Amsterdam
Boers M, Lems WF, Steultjens MP, Dekker J. Three trajectories of activity limi-
Sonenblum SE, Vonk TE, Janssen TW, Sprigle SH. Effects of wheelchair cushions and pressure relief maneuvers
Crow JL, Kwakkel G, Bussmann JB, Goos JA, Harmeling-van der Wel BC; Early
tations in early symptomatic knee osteoarthritis: a 5-year follow-up study. Ann
on ischial interface pressure and blood flow in people with spinal cord injury. Arch Phys Med Rehabil. 2014
Hoofdredactie
Prediction of Functional Outcome After Stroke (EPOS) Investigators. Are the
Rheum Dis. 2014 Jul;73(7):1369-75
Jul;95(7):1350-7
Rosanne Koopman, Melanie Bemer, Ed Loet-loetoer
hierarchical properties of the fugl-meyer assessment scale the same in acute stroke and chronic stroke? Phys Ther. 2014 Jul;94(7):977-86
Knoop J, van der Leeden M, Roorda LD, Thorstensson CA, van der Esch M,
Stadt LA van de, de Vrieze H, Derksen NI, Brouwer M, Wouters D, van Schaardenburg D, Wolbink G, Rispens T.
Peter WF, de Rooij M, Lems WF, Dekker J, Steultjens MP. Knee joint stabiliza-
Antibodies to IgG4 Hinge Can Be Found in Rheumatoid Arthritis Patients During All Stages of Disease and May
Dahmen R, Buijsmann S, Siemonsma PC, Boers M, Lankhorst GJ, Roorda LD.
tion therapy in patients with osteoarthritis of the knee and knee instability:
Exacerbate. Chronic Antibody-Mediated Inflammation. Arthritis Rheumatol. 2014 May;66(5):1133-40
Use and effects of custom-made therapeutic footwear on lower-extremity re-
Subgroup analyses in a randomized, controlled trial. J Rehabil Med. 2014 Jun
lated pain and activity limitations in patients with rheumatoid arthritis: A pros-
25;46(7):703-7
pective observational study of a cohort. J Rehabil Med. 2014 Jun 13;46(6):561-7 Koppenhagen CF van, Post M, de Groot S, van Leeuwen C, van Asbeck F,
Fotografie Michel Campfens
B, Boers M. Dutch-Flemish translation of 17 item banks from the Patient-Reported Outcomes Measurement
Sander Stoepker
Information System (PROMIS). Qual Life Res. 2014 Aug;23(6):1733-41
Stolwijk-Swüste J, van der Woude L, Lindeman E. Longitudinal relationship
Lips P, Lems WF. Optimizing fracture prevention: the fracture liaison service, an
between wheelchair exercise capacity and life satisfaction in patients with
Tsang-A-Sjoe MW, Bultink IE, Voskuyl AE. Long-term evaluation of antimalarials in a Dutch SLE cohort: intole-
observational study. Osteoporos Int. 2014 Feb;25(2):701-9
spinal cord. injury: A cohort study in the Netherlands. J Spinal Cord Med. 2014
rance and other reasons for non-use. Clin Exp Rheumatol. 2014 Jan-Feb;32(1):95-100
May;37(3):328-37
Reade HOW communicatie| creatie Contact Reade, centrum voor revalidatie en reumatologie / Afdeling Marketing &
Uyl D den, Ter Wee M, Boers M, Kerstens P, Voskuyl A, Nurmohamed M, Raterman H, van Schaardenburg D, van
LH. Trajectories of musculoskeletal shoulder pain after spinal cord injury: Iden-
Kopsky DJ, Ettema FW, van der Leeden M, Dekker J, Stolwijk-Swüste JM. Per-
Dillen N, Dijkmans B, Lems W. A non-inferiority trial of an attenuated combination strategy (‘COBRA-light’) com-
tification and predictors. J Spinal Cord Med. 2014 May;37(3):288-98
cutaneous nerve stimulation in chronic neuropathic pain patients due to spinal
pared to the original COBRA strategy: clinical results after 26 weeks. Ann Rheum Dis. 2014 Jun 1;73(6):1071-8
cord injury: a pilot study. Pain Pract. 2014 Mar;14(3):252-9 Groot S de, Post MW, Hoekstra T, Valent LJ, Faber WX, van der Woude LH.
HOW communicatie| creatie, Eindhoven
Terwee CB, Roorda LD, de Vet HC, Dekker J, Westhovens R, van Leeuwen J, Cella D, Correia H, Arnold B, Perez
Eekman DA, van Helden SH, Huisman AM, Verhaar HJ, Bultink IE, Geusens PP,
Eriks-Hoogland IE, Hoekstra T, de Groot S, Stucki G, Post MW, van der Woude
Redactie, vormgeving en productie
Communicatie Postbus 58271, 1040 HG Amsterdam T (020) 607 16 07 / E
[email protected] Bezoekadres
Veerbeek JM, van Wegen E, van Peppen R, van der Wees PJ, Hendriks E, Rietberg M, Kwakkel G. What is the
Overtoom 283, 1054 HW Amsterdam
Trajectories in the course of body mass index after spinal cord injury. Arch Phys
Kordelaar J van, van Wegen E, Kwakkel G. Impact of time on quality of motor
evidence for physical therapy poststroke? A systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2014 Feb
Dr. Jan van Breemenstraat 2, 1056 AB
Med Rehabil. 2014 Jun;95(6):1083-92
control of the paretic upper limb after stroke. Arch Phys Med Rehabil. 2014
4;9(2):e87987. doi: 10.1371/journal.pone.0087987. eCollection 2014
Amsterdam
Feb;95(2):338-44 Groot S de, Vegter R, Vuijk C, van Dijk F, Plaggenmarsch C, Sloots M, Stolwijk-
Vloothuis JDM, van Wegen EEH, Veerbeek JM, Konijnenbelt M, Visser-Meily JMA, Kwakkel G. Caregiver-mediated
Swüste JM, Woldring F, Tepper M, van der Woude LH. WHEEL-I: Development
Nijboer TC, Kollen BJ, Kwakkel G. The impact of recovery of visuo-spatial ne-
exercises for improving outcomes after stroke. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 4. Art.
of a wheelchair propulsion laboratory for rehabilitation J Rehabil Med. 2014 Jun
glect on motor recovery of the upper paretic limb after stroke. PLoS One. 2014
No.: CD011058. DOI: 10.1002/14651858.CD011058.
13;46(6):493-503
Jun 20;9(6):e100584
Groot S de, Postma K, van Vliet L, Timmermans R, Valent LJ. Mountain time
Oever IA van den, Sattar N, Nurmohamed MT. Thromboembolic and cardiovas-
trial in handcycling: exercise intensity and predictors of race time in people
cular risk in rheumatoid arthritis: role of the haemostatic system. Ann Rheum
with spinal cord injury. Spinal Cord. 2014 Jun;52(6):455-61
Dis. 2014 Jun 1;73(6):954-7
Hage JJ, van der Heeden JF, Lankhorst KM, Romviel SM, Vluttters ME, Woerde-
Rooij M de, Leeden M van der, Avezaat E, Häkkinen A, Klaver R, Maas T, Peter
man LA, Visser B, Veeger HE. Impact of combined skin sparing mastectomy
WF, Roorda LD, Lems WF, Dekker J. Development of comorbidity-adapted
(Met dank aan het Reade-collectief: M. Gerritsen, C. van Denderen (reumatologen); J. van den Hoek, M. van Gulik
and immediate subpectoral prosthetic reconstruction on the pectoralis major
exercise protocols for patients with knee osteoarthrtis. Clinical Interventions in
(fysiotherapeuten); T. Mesman (ergotherapeut); M. van Hout, J. van Rooij (maatschappelijk werkers); J. van Loon
Aging. 2014 (9). P829-42
(psycholoog))
Krieckaert CL, Vogelzang EH, Rispens T, Wolbink G. [TNF inhibitors: the role of drug levels]. Ned Tijdschr Ge-
26
neeskd. 2014;158:A6707
Gebruik van apps in de revalidatiezorg Datum: donderdag 6 november 2014 Doelgroep: iedereen die werkzaam is in
Boeken en/of hoofdstukstukken/richtlijnen
de revalidatiezorg met NAH-patiënten
Dahmen R, Hoeksma A. Gewrichtsaandoeningen. Revalidatie voor volwassenen. Red: J.H.B. Geertzen, Prof. dr. J.S.
Locatie: Medisch Centrum Utrecht (UMCU)
Rietman, Prof. dr. G.G. Vanderstraeten. Assen; Koninklijke Van Gorcum, 2014, isbn 9789023250791, p. 313-26
Kosten: € 150,00
Meer informatie I www.readeacademy.nl
27
Help mee steun ons!
Samen maken we meer mogelijk: Werkweek voor cliënten met hersenletsel De Reuma-beweegdag Skillslab, trainingscentrum voor medische vaardigheden Middelen voor aangepast sporten Het Sportloket Digikids En nog veel meer
www.VriendenvanReade.nl 28
