1 2 Puji dan syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Kuasa sehingga Naskah Akademis untuk kegiatan Peraturan Daerah tentang Rencana Tata Ruang Wi...
Puji dan syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Kuasa sehingga Naskah Akademis untuk kegiatan Peraturan Daerah tentang Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten Lamongan dapat terselesaikan dengan baik dan tepat pada waktunya.
Buku Naskah Akademis ini merupakan laporan tahap akhir dalam penyusunan produk Peraturan Daerah tentang Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten Lamongan. Dalam penyusunan buku Naskah Akademis ini kami menyadari kemungkinan masih adanya kekurangan atau kesalahan, untuk itu kami mengharapkan kritik dan masukan dari berbagai pihak terkait agar menghasilkan output yang benar-benar sesuai dengan tujuan dan sasaran.
Pada akhirnya, kami mengucapkan terima kasih kepada pihak-pihak yang telah membantu dalam proses penyusunan Naskah Akademis demi tersusunnya Peraturan Daerah tentang Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten Lamongan.
Tim Penyusun
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
i
Kata Pengantar .................................................................................................. i Daftar Isi......................................................................................................... ii Daftar Tabel ................................................................................................... vi Daftar Peta .................................................................................................... viii Daftar Gambar .................................................................................................. x
BAB I PENDAHULUAN ......................................................................................I - 1 1.1. Latar Belakang ........................................................................................ I - 1 1.2. Dasar Hukum .......................................................................................... I - 3 1.3. Profil Wilayah Kabupaten............................................................................ I - 3 1.3.1. Gambaran Umum Kabupaten Lamongan.................................................. I - 3 1.3.2. Topografi...................................................................................... I - 3 1.3.3. Geologi ........................................................................................ I - 8 1.3.4. Jenis Tanah ................................................................................... I - 8 1.3.5. Kemampuan Tanah .......................................................................... I - 8 1.3.6. Klimatologi ................................................................................... I - 9 1.3.7. Hidrologi ...................................................................................... I - 9 1.3.8. Kependudukan dan Sumber Daya Manusia ............................................. I - 14 1.3.8.1. Jumlah Penduduk ............................................................... I - 14 1.3.8.2. Karakteristik Budaya ........................................................... I - 14 1.3.8.3. Proyeksi Penduduk. ............................................................ I - 15 1.3.8.4. Sumberdaya Manusia Menurut Sektor Pekerja Utama ..................... I - 15
3.1. Tujuan, Fungsi dan Kedudukan Penataan Ruang Wilayah Kabupaten ........................ III - 1 3.2. Kebijakan Penataan Ruang Wilayah Kabupaten ................................................. III – 1
BAB II POTENSI, MASALAH DAN PROSPEK .............................................................. II - 1
3.3. Strategi Penataan Ruang Wilayah Kabupaten ................................................... III – 2
2.1. Potensi, Masalah dan Prospek Struktur Ruang Wilayah ......................................... II - 1 2.1.1. Potensi, Masalah dan Prospek Pengembangan Kependudukan ........................ II - 1
BAB IV RENCANA STRUKTUR RUANG ................................................................... IV - 1
2.1.2. Sistem Pusat Pelayanan dan Orde Kota .................................................. II - 2
4.1. Pengembangan Sistem Perdesaan ................................................................. IV - 1
2.1.3. Sistem Perwilayahan Pembangunan ...................................................... II - 3
4.2. Pengembangan Sistem Perkotaan ................................................................. IV – 2
2.1.4. Potensi, Masalah dan Prospek Pengembangan Sistem Pusat Permukiman
4.3. Penetapan Kawasan Perdesaan dan Perkotaan .................................................. IV – 3
Perdesaan dan Perkotaan .................................................................. II - 4
4.4. Wilayah Perngembangan .......................................................................... IV – 10
2.1.5. Potensi, Masalah dan Prospek Pengembangan Prasarana Wilayah ................... II - 4
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
iii
4.5. Rencana Sistem Jaringan Prasarana Wilayah Kabupaten ..................................... IV - 15
5.2.3.3. Kawasan Perkebunan .......................................................... V – 16
4.5.1. Rencana Pengembangan Sistem Jaringan Transportasi .............................. IV - 15
5.2.3.4. Kawasan Peternakan ........................................................... V – 16
4.5.1.1. Rencana Pengembangan Transportasi Darat ............................... IV - 15
5.2.4. Kawasan Perikanan ........................................................................ V – 17
4.5.1.2. Rencana Pengembangan Transportasi Laut ................................. IV – 28
5.2.5. Kawasan Pertambangan................................................................... V - 18
4.5.1.3. Rencana Pengembangan Transportasi Udara ............................... IV – 28
5.2.6. Kawasan Peruntukan Industri ............................................................ V - 18
4.5.2. Rencana Pengembangan Sistem Jaringan Prasarana Energi ......................... IV - 28
5.2.7. Kawasan Pariwisata ....................................................................... V - 19
4.5.3. Rencana Pengembangan Sistem Jaringan Prasarana Telekomunikasi .............. IV – 31
5.2.8. Kawasan Permukiman ..................................................................... V – 21
4.5.4. Rencana Sistem Jaringan Prasarana Sumber Daya Air................................ IV - 33
5.2.9. Kawasan Peruntukan lainnya ............................................................. V – 23
4.5.5. Rencana Sistem Jaringan Prasarana Lainnya .......................................... IV - 37
5.2.9.1. Pengembangan Sektor Informal .............................................. V – 23
4.5.5.1. Rencana Sistem Persampahan ................................................ IV - 37
5.2.9.2. Pengembangan Kawasan Pesisir .............................................. V – 23
4.5.5.2. Rencana Sistem Sanitasi ....................................................... IV – 38
5.2.9.2.1. Zona Konservasi atau Lindung ................................... V – 24
4.5.5.3. Rencana Sistem Pengelolaan Air Limbah ................................... IV – 38
5.2.9.2.2. Zona Pengembangan .............................................. V – 24
4.5.5.4. Rencana Sistem Jaringan Air Bersih ........................................ IV – 38
5.2.9.2.3. Zona Pengembangan di Darat.................................... V – 24
4.5.5.5. Rencana Jalur Evakuasi Bencana ............................................. IV – 38
5.2.10. Rencana Pola Ruang Kabupaten Lamongan ........................................... V - 27
BAB V RENCANA POLA RUANG ........................................................................... V - 1
BAB VI RENCANA PENETAPAN KAWASAN STRATEGIS................................................ VI - 1
5.1. Rencana Pola Ruang Kawasan Lindung ............................................................ V - 1
6.1. Kawasan Strategis Pertumbuhan Ekonomi ....................................................... VI - 1
5.1.1. Kawasan Hutan Lindung .................................................................... V – 2
6.1.1. Kawasan Gerbangkertasusila (GKS) ...................................................... VI – 2
5.1.2. Kawasan Perlindungan Setempat.......................................................... V - 3
6.1.2. Kawasan Lamongan Shorebase (LS) ...................................................... VI – 2
5.1.2.1. Kawasan Sempadan Pantai ...................................................... V - 3
6.1.3. Kawasan Agroindustri Gelang Utara (Gresik- Lamongan) ............................. VI – 2
5.1.2.2. Kawasan Sempadan Sungai...................................................... V - 3
6.1.4. Kawasan Kerjasama Regional Segitiga Emas (Tuban-Lamongan- Bojonegoro) ..... VI – 2
5.1.2.3. Kawasan Sekitar Waduk dan Embung .......................................... V - 4
6.1.5. Kawasan Pelabuhan Perikanan Nusantara Brondong ................................... VI - 3
5.1.2.4. Kawasan Sekitar Mata Air ....................................................... V – 5
6.1.6. Kawasan Wisata Pantai Utara Lamongan ................................................ VI - 3
5.1.2.5. Kawasan Ruang Terbuka Hijau (RTH) Perkotaan............................. V – 6
6.1.7. Kawasan Pelabuhan ASDP Paciran ........................................................ VI – 3
5.1.3. Kawasan Suaka Alam, pelestarian Alam dan Cagar Budaya. .......................... V – 7
6.1.8. Kawasan Agropolitan ....................................................................... VI – 3
5.1.4.1. Kawasan Pantai Berhutan Bakau ............................................... V – 7
6.1.9. Kawasan Perdagangan dan Jasa Babat................................................... VI – 4
5.1.4.2. Kawasan Cagar Budaya .......................................................... V – 7
6.2. Kawasan Strategis Sosial-Budaya .................................................................. VI - 4
5.1.4. Kawasan Rawan Bencana Alam ............................................................ V – 8
6.2.1. Kawasan Makam Sunan Drajat ............................................................ VI - 4
5.1.5. Kawasan Lindung Geologi .................................................................. V – 9
6.2.2. Pengembangan Monumen Van Der Wijck ................................................ VI - 5
5.2. Rencana Pola Ruang Kawasan Budidaya .......................................................... V - 11
6.2.3. Kawasan Makam Sendangduwur .......................................................... VI - 5
5.2.1. Kawasan Hutan Produksi .................................................................. V – 11
6.2.4. Kawasan Makam Nyai Ratu Andongsari .................................................. VI – 5
5.2.2. Kawasan Hutan Rakyat..................................................................... V – 13
6.2.5. Kawasan Makam Jaka Tingkir ............................................................. VI - 5
5.2.3. Kawasan Pertanian ......................................................................... V – 13
6.3. Kawasan Strategis Penyelamatan Lingkungan Hidup ........................................... VI – 6
5.2.3.1. Pertanian Tanaman Pangan................................................... V – 14
6.3.1. DAS Bengawan Solo ......................................................................... VI - 6
5.2.3.2. Pertanian Hortikultura ........................................................ V – 15
6.3.2. Aliran Sungai Bengawan Solo .............................................................. VI - 6
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
iv
6.3.3. Pengembangan Waduk Gondang.......................................................... VI - 6 6.3.4. Pengembangan Waduk Prijaten .......................................................... VI - 7
BAB VII ARAHAN PEMANFAATAN RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN .................. VII - 1 7.1. Perumusan Kebijakan Strategis Operasionalisasi Rencana Tata Ruang Wilayah dan Rencana Tata Ruang Kawasan Strategis.......................................................... VII - 1 7.1.1. Koordinasi Penataan Ruang ............................................................... VII - 1 7.1.2. Penataan Ruang............................................................................. VII – 3 7.1.3. Keterpaduan Kebijakan Sektoral ......................................................... VII – 4 7.2. Prioritas dan Tahapan Pembangunan ............................................................. VII – 5
BAB VIII KETENTUAN PENGENDALIAN PEMANFAATAN RUANG WILAYAH KABUPATEN 8.1. Arahan Pengendalian Pemanfaatan Ruang Dalam Undang-undang Nomor 26 Th 2007 ... VIII - 1 8.1.1. Pengaturan Zonasi ......................................................................... VIII - 1 8.1.2. Ketentuan Perizinan .................................................................... VIII - 11 8.1.2.1. Izin Pemanfaatan Ruang..................................................... VIII – 11 8.1.2.2. Izin Pemanfaatan Ruang Pada Kawasan Pengendalian Ketat .......... VIII – 12 8.1.3. Ketentuan Insentif dan Disinsentif .................................................... VIII - 30 8.1.4. Arahan Sanksi ............................................................................ VIII - 31
BAB IX HAK, KEWAJIBAN DAN PERAN MASYARAKAT DALAM PENATAAN RUANG ............... IX - 1 9.1. Hak Masyarakat ...................................................................................... IX - 1 9.2. Kewajiban Masyarakat .............................................................................. IX - 2 9.3. Sanksi Administratif ................................................................................. IX - 2 9.4. Peran Serta Masyarakat............................................................................. IX - 2
BAB IX PENUTUP............................................................................................ X - 1 10.1. Kesimpulan ........................................................................................... X - 1 10.2. Rekomendasi ......................................................................................... X - 2
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
v
Tabel 1.1 Luas Daerah Per Kecamatan Menurut Klasifikasi Kemiringan Kabupaten Lamongan I - 3 Tabel 1.2 Luas Menurut Jenis Tanah Kabupaten Lamongan ......................................... I - 8 Tabel 1.3 Luas Dirinci Menurut Kemampuan Tanah Kabupaten Lamongan........................ I - 8 Tabel 1.4 Jumlah Penduduk Kabupaten Lamongan Tahun 2002-2007 ........................... I – 14 Tabel 1.5 Perkiraan Kebutuhan Tenaga Kerja Kawasan Industri.................................. I – 19 Tabel 1.6 Perkiraan Jumlah Penduduk Kawasan Pelabuhan ....................................... I – 19 Tabel 1.7 Tabel PDRB Atas Dasar Harga Berlaku Tahun 2003-2007 .............................. I - 22 Tabel 1.8 PDRB Atas Dasar Harga Konstan Tahun 2003-2007...................................... I - 23 Tabel 1.9 Prosentase PDRB Atas Dasar Harga Berlaku Tahun 2003-2007 ......................... I - 23 Tabel 1.10 Tipologi Wilayah Kabupaten Lamongan .................................................. I - 24 Tabel 1.11 Luas Pertanian Lahan Basah (Sawah) .................................................... I – 25 Tabel 1.12 Luas Lahan Bukan Sawah .................................................................. I – 25 Tabel 1.13 Jumlah Produksi Perkebunan Kabupaten Lamongan Tahun 2007 ..................... I – 25 Tabel 1.14 Perkembangan Populasi Ternak Kabupaten Lamongan Tahun 2007 .................. I – 26 Tabel 1.15 Produksi Ternak Kabupaten Lamongan Tahun 2007 .................................... I - 26 Tabel 1.16 Produksi dan Nilai Perikanan Laut Menurut Pelabuhan Pelelangan Ikan Th 2007 .. I - 27 Tabel 1.17 Banyaknya Armada Penangkapan Ikan Menurut PPI dan Jenis Perahu Tahun 2007 I - 27 Tabel 1.18 Alat Penangkap Ikan Menurut Jenisnya Kabupaten Lamongan Tahun 2007 ......... I - 27 Tabel 1.19 Hubungan Daerah Penangkapan dan Alat Tangkap ..................................... I - 28 Tabel 1.20 Tutupan Lahan Kabupaten Lamongan Tahun 2010 ...................................... I – 33 Tabel 1.21 Kajian Cepat KLHS Kab. Lamongan ....................................................... I - 38
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
vi
Tabel 4.1 Kawasan Perkotaan dan Perdesaan di Kabupaten Lamongan ......................... IV - 3 Tabel 4.2 Arahan Rumaja, Rumija dan Ruwasja di Kabupaten Lamongan ..................... IV – 18 Tabel 4.3 Kebutuhan Pengembangan Fasilitas Perkotaan di Kabupaten Lamongan .......... IV – 23
Tabel 5.1 Luas Sempadan Pantai di Kabupaten Lamongan ......................................... V - 3 Tabel 5.2 Luas Pertanian Tanaman Pangan di Kabupaten Lamongan ............................ V - 14 Tabel 5.3 Pola Ruang Kabupaten Lamongan Tahun 2011 .......................................... V – 27 Tabel 5.4 Rencana Pola Ruang Kabupaten Lamongan Tahun 2011 – 2031 ...................... V - 27 Tabel 5.5 Jenis Konflik dan Alternatif Pemecahannya ............................................. V - 28
Tabel 7.1 Tahapan Pelaksanaan Pembangunan (Indikasi Program) .............................. VII – 7
Tabel 8.1 Pengaturan Zonasi Kawasan Lindung/Konservasi Berdasarkan Fungsi dan Aspek Pengelolaannya ........................................................................... VIII - 15 Tabel 8.2 Pengaturan Zonasi Kawasan Budidaya ................................................ VIII - 25 Tabel 8.3 Arahan Ketentuan Perijinan, Pengendalian Pemanfaatan Ruang, Insentif, Disinsentif dan Arahan Sanksi Pada Kawasan Lindung dan Budidaya Kabupaten Lamongan ................................................................................. VIII - 32
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
vii
Peta 1.1 Orientasi Wilayah Kabupaten Lamongan dalam Lingkup Propinsi Jawa Timur .......... I - 5 Peta 1.2 Batas Administrasi Kabupaten Lamongan. ................................................... I - 6 Peta 1.3 Peta Topografi Kabupaten Lamongan......................................................... I - 7 Peta 1.4 Peta Geologi Kabupaten Lamongan ......................................................... I - 10 Peta 1.5 Peta Jenis Tanah Kabupaten Lamongan .................................................... I - 11 Peta 1.6 Peta Curah Hujan Kabupaten Lamongan. .................................................. I - 12 Peta 1.7 Peta Hidrologi Kabupaten Lamongan. ...................................................... I - 13 Peta 1.8 Jumlah Penduduk Kabupaten Lamongan tahun 2007 ..................................... I - 16 Peta 1.9 Distribusi Penduduk Kabupaten Lamongan................................................. I - 17 Peta 1.10 Peta Kawasan Rawan Bencana Alam Kabupaten Lamongan. ............................ I – 21 Peta 1.11 Peta Penggunaan Lahan Kabupaten Lamongan. ........................................... I – 35 Peta 1.12 Peta Isue Strategis Kabupaten Lamongan. ................................................. I – 37
Peta 4.1 Rencana Penetapan Kawasan Perdesaan dan Perkotaan ................................. IV – 9 Peta 4.2 Rencana Wilayah Pengembangan Kabupaten Lamongan ................................ IV - 13 Peta 4.3 Rencana Struktur Ruang Kabupaten Lamongan .......................................... IV - 14 Peta 4.4 Rencana Pengembangan Jaringan Jalan Kabupaten Lamongan ........................ IV - 19 Peta 4.5 Rencana Pengembangan Angkutan Massal di Kab. Lamongan .......................... IV - 22 Peta 4.6 Rencana Pengembangan Transportasi Laut ............................................... IV – 30 Peta 4.7 Rencana Pemanfaatan Tower .............................................................. IV - 32 Peta 4.8 Peta Rencana Sistem Pengairan. ........................................................... IV - 36 Peta 4.9 Rencana Sistem Prasarana Lingkungan ................................................... IV – 39
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
viii
Peta 5.1 Rencana Kawasan Lindung Kabupaten Lamongan......................................... V - 10 Peta 5.2 Rencana Kawasan Wisata Kabupaten Lamongan .......................................... V - 20 Peta 5.3 Rencana Kawasan Budidaya Kabupaten Lamongan ....................................... V – 22 Peta 5.4 Peta Kawasan Pesisir Kabupaten Lamongan. .............................................. V - 26 Peta 5.5 Peta Rencana Pola Ruang Kabupaten Lamongan .......................................... V - 29 Peta 5.6 Peta Rencana Pola Ruang WP I Kabupaten Lamongan. .................................. V - 30 Peta 5.7 Peta Rencana Pola Ruang WP II Kabupaten Lamongan. .................................. V - 31 Peta 5.8 Peta Rencana Pola Ruang WP III Kabupaten Lamongan. ................................. V - 32 Peta 5.9 Peta Rencana Pola Ruang WP IV Kabupaten Lamongan. ................................. V - 33 Peta 5.10 Peta Rencana Pola Ruang WP V Kabupaten Lamongan. ................................. V - 34
Peta 6.1 Kawasan Strategis Kabupaten Lamongan ................................................... VI - 8
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
ix
Gambar 1.1 Proyeksi Penduduk Kabupaten Lamongan Tahun 2011-2031 ........................ I - 15 Gambar 1.2 Diagram Sumberdaya Manusia ........................................................... I - 18 Gambar 1.3 Proyeksi Pekerja 5 Tahun Yang Akan Datang .......................................... I - 18 Gambar 1.4 Upaya Penanggulangan Kawasan Rawan Banjir ....................................... I - 20 Gambar 1.5 Upaya Pengelolaan Kawasan Konservasi di Sekitar Pantai ........................... I - 20
Gambar 4.1 Diagram Sistem Perdesaaan .............................................................. IV - 2 Gambar 4.2 Bagian-bagian Jalan ...................................................................... IV - 17 Gambar 4.3 Konsep Dimensi Jalan Pada Ruas-Ruas Jalan Utama................................. IV - 18 Gambar 4.4 Sempadan Jaringan Kereta Api .......................................................... IV - 21 Gambar 4.5 Sempadan SUTT 66 kV Tanah Datar..................................................... IV - 28 Gambar 4.6 Sempadan SUTT 150 kV Tanah Datar ................................................... IV - 29 Gambar 4.7 Daerah Potensial Tower Telekomunikasi Bersama di Jatim ......................... IV - 32
RENCANA TATA RUANG WILAYAH KABUPATEN LAMONGAN
Gambar 5.1
Waduk Gondang di Kecamatan Sugio ................................................... V - 5
Gambar 5.2
Cagar Budaya . ............................................................................. V - 7
Gambar 5.3
Upaya Penanggulangan Kawasan Rawan Banjir ........................................ V - 8
Gambar 5.4
Upaya Pengelolaan Kawasan Konservasi di Sekitar Pantai ........................... V - 9
Gambar 5.5
Kawasan Hutan di Kabupaten Lamongan ..............................................V - 12
Gambar 5.6
Hutan Produksi ............................................................................V - 12
Gambar 5.7
Pembukaan lahan hutan untuk perladangan ..........................................V - 13
Gambar 5.8
Model Agribisnis di Kawasan Agropolitan ..............................................V - 14
x
Gambar 5.9
Kawasan pertanian di Kabupaten Lamongan ......................................... V - 15
Gambar 5.10
Gambar Cagar Budaya Kabupaten Lamongan ....................................... V - 22
Gambar 5.11
Perkembangan Kawasan Pesisir Kabupaten Lamongan ............................ V - 24
Gambar 5.12
PDRB ADHB Tahun 2002-2006 .......................................................... V - 35
Gambar 5.13
PDRB ADHB Tahun 2007-2012 .......................................................... V - 35
Gambar 5.14
Prosentase PDRB ADHK Tahun 2002-2006 ............................................ V - 36
Gambar 5.15
Prosentase PDRB ADHK Tahun 2007-2012 ............................................ V - 36
Gambar 6.1 Kawasan Strategis Pertumbuhan Ekonomi ............................................. VI – 2 Gambar 6.2 Lamongan Shorebase (LS) ................................................................ VI - 2 Gambar 6.3 Kawasan Strategis Pelabuhan Brondong ................................................ VI - 3 Gambar 6.4 Wisata Bahari Lamongan yang merupakan Objek Kawasan Strategis Ekonomi. .. VI - 3 Gambar 6.5 Pelabuhan ASDP Paciran .................................................................. VI – 3 Gambar 6.6 Kawasan Strategis Perdagangan dan Jasa.............................................. VI – 4 Gambar 6.7 Kawasan Strategis Sosial Budaya ........................................................ VI – 4 Gambar 6.8 Makam Sunan Drajat ...................................................................... VI – 5 Gambar 6.9 Monumen Van Der Wijck ................................................................. VI – 5 Gambar 6.10 Makam Nyai Ratu Andong ................................................................ VI – 5 Gambar 6.11 Kawasan Strategis Penyelamatan Lingkungan hidup ................................. VI - 6 Gambar 6.12 Aliran Sungai Bengawan Solo............................................................. VI - 6 Gambar 6.13 Waduk Gondang ............................................................................ VI - 6 Gambar 6.14 Waduk Prijaten ............................................................................ VI - 7