Relatiemagazine van Woonstad Rotterdam | Nummer 3 | April 2010
Is Rotterdam maakbaar?
Woonstaddebat
Is Rotterdam maakbaar? Hoe zorgen we samen dat Rotterdam leefbaar blijft? Hoe houden we de stad divers, levendig en sociaal duurzaam? En welke rol spelen architecten, stedenbouwers, corporaties, ontwikkelaars en bewoners daarbij? Op die vragen probeerden de deelnemers aan het Woonstaddebat ‘Wie maken nu eigenlijk de stad?’ een antwoord te vinden.
Inhoud
woont driekwart van de mensheid in de stad, zo
4 Accepteer de stad zoals ze nu is
luiden de voorspellingen. Dat vraagt om creatieve
Interview met Michelle Provoost
oplossingen. 6 Maakbaar beeld Woonstad Rotterdam levert graag een actieve
Vier Rotterdamse fotografen doen een
bijdrage aan de discussie over het thema verste-
uitspraak in beeld. U vindt ze, samen
delijking. We zijn tenslotte een grootstedelijke
met een korte toelichting, door dit
wooncorporatie die nadrukkelijk kiest voor de stad
nummer verspreid.
Rotterdam. Ons is er dus alles aan gelegen om Het debat vond plaats op vrijdag 23 oktober 2009
goede oplossingen te vinden voor het woonvraag-
8 De 10 geboden voor de wijkaanpak
in het auditorium van het Nederlands Architectuur
stuk. Alleen dan kunnen we in de toekomst zorgen
Van Jos van der Lans
Instituut tijdens de 4e Internationale Architectuur
voor de juiste woningen. Voor woningen van goede
Biënnale Rotterdam (IABR). Woonstad Rotterdam
kwaliteit tegen een scherpe prijs in vitale en aan-
12 Wie maken de stad?
organiseerde de debatmiddag in samenwerking met
trekkelijke wijken. In een aantrekkelijke stad.
Verslag van Woonstaddebat
de IABR.
Dat kunnen we niet alleen. Nieuwe samenwerkingsverbanden zijn nodig tussen architecten, steden-
14 ‘Uiteindelijk zijn het de mensen
Dit nummer van WIJ Rotterdam is in zijn geheel ge-
bouwers, corporaties, ontwikkelaars en bewoners.
die het doen’
wijd aan het thema van het Woonstaddebat en aan
Geen starre patronen maar flexibele organisatievor-
Interview met Jack van der Veen
de vraag of je met fysieke ingrepen en stedenbouw-
men die je invult afhankelijk van de inhoud van de
kundige planning een stad kunt vormgeven en hoe
wijkplannen. Ook daar gaat het over in dit nummer
18 Wat is uw advies?
dat dan zou moeten. Diverse betrokken deskundi-
van WIJ Rotterdam.
Reacties van vier deskundigen
Om uit te zoeken welke richting het op moet steken
22 ‘Niemand kan het alleen’
we graag onze nek uit. In het kader van de IABR
Interview met René Scherpenisse
gen die meededen aan het debat geven hun kijk op de zaak. Zo werpt architectuurhistorica Michelle Provoost
heeft Woonstad Rotterdam voor vier plekken met
de vraag op of een stad eigenlijk wel maakbaar is.
specifieke problemen architecten van naam een
23 ‘Samen werken met één agenda’
En stelt hoogleraar ketenmanagement en ‘keiharde
oplossing laten bedenken. Zoals voor de spoordijk
Interview met Marja de Bruyn
econometrist’ Jack van der Veen dat “teamgevoel,
in Spangen die een barrière vormt tussen twee
vertrouwen en wederzijds respect de belangrijkste
aangrenzende wijken. Voor het Hilleplein in Hil-
bouwstenen zijn bij herstructurering van de stad.”
lesluis waar de mogelijkheden worden onderzocht voor een multifunctioneel gebouw met een school,
In de Aster/Egelantierstraat
Verstedelijking is bij uitstek een onderwerp waar
ontmoetingsplekken, ouderenhuisvesting etc. Ook
Over de vraag hoe we samen de stad kunnen maken
in Bloemhof heeft Woonstad
Woonstad Rotterdam zich als grote stadscorporatie
voor het Het Kloostergebied in het Oude Noorden
zijn we voorlopig nog lang niet uitgesproken. We
Rotterdam in184 jaren-twin-
mee bezighoudt. De vraagstukken die er liggen zijn
en de omgeving rondom het Kleinpolderplein in
hopen van harte dat onze relaties hierover met ons
tig-woningen gerenoveerd
uitdagend én complex. De noodzaak goede antwoor-
Overschie zijn plannen ontwikkeld. De presentaties
in gesprek willen blijven. Nu en in de toekomst.
(2008/2009) en omgebouwd
den te vinden wordt steeds groter. Meer dan de helft
van de projecten waren tijdens de Biënnale in het
tot 108 koopwoningen in het
van de wereldbevolking woont nu in steden, en die
Nederlands Architectuur Instituut te zien. Inmiddels
middensegment. Op een van de
steden blijven maar explosief groeien. Over 40 jaar
wordt gewerkt aan de uitvoering ervan.
WIJ ROTTERDAM
De redactie
gevels prijkt deze bloem.
Colofon Dit is een uitgave van Woonstad Rotterdam Teksten en redactie De Nieuwe Lijn Eindredactie Eric Smulders (Woonstad Rotterdam) Vormgeving Harrie Remie (BNL) Fotografie: Joop Reijngoud, Nanning Barendsz, Jan van der Ploeg, David Adams Drukwerk Kapsenberg van Waesberge Oplage 1000
WIJ ROTTERDAM
Michelle Provoost
‘Accepteer de stad zoals ze nu is’ Architectuurhistorica Michelle Provoost stelt dat een goede samenwerking tussen partners alleen niet voldoende is. ‘Gezien de geschiedenis van Rotterdam, moeten we ons eerst de vraag stellen of een stad wel maakbaar is’, zegt ze.
De film verhaalt hoe de overheid na de Tweede Wereldoorlog een compleet nieuwe binnenstad ontwierp en – ver van het centrum – de grootste en modernste haven ter wereld. Twee decennia later komt het volk in opstand. Waar moeten onze
‘De paradox van Rotterdam is dat de stadsbestuur-
kinderen spelen? Zou de buurt niet centraal moeten
ders altijd heel goed hebben gemeend te weten wat
staan? Onder aanvoering van de georganiseerde
Michelle Provoost is archi-
de stad zou moeten zijn, maar niet wat hun stad
bewoners verandert Rotterdam in een cluster van
tectuurhistorica, curator en
eigenlijk is’, zegt Provoost. ‘Wie niet weet wie hij
kindvriendelijke dorpjes. Het imago van moderne
consulent op het gebied van
is, kan niet weten wat hij wil worden.’ Ter illustra-
stad is al snel aan gort, middelmatigheid heerst.
stedelijke planning en archi-
tie noemt ze de film Story of an open city (zie ook
De markt neemt het stokje over. Er wordt een grote
tectuur. Ze is partner in het
kader).
brug gebouwd, oude fabriekspanden worden gere-
Rotterdamse bureau Crimson
noveerd tot luxe lofts met uitzicht op het water en
Architectural Historians en
nieuwbouwpanden schieten als paddenstoelen uit
sinds 2008 ook directeur van
de grond. Maar tegelijkertijd wordt de kloof tussen
het INTI (International New
arme en rijke wijken groter en groter …
Town Institute) in Almere. Een
www.crimsonweb.org
wetenschappelijk instituut Provoost vat samen: ‘Achtereenvolgens probeer-
voor onderzoek en onderwijs
den de overheid, de georganiseerde bewoners en
op het gebied van nieuwe ste-
tenslotte de markt oplossingen aan te dragen voor
den wereldwijd. Als partner
de fysieke en sociale problemen in de stad. De
van Crimson was ze onder
verschillende methoden van aanpak leidden echter
meer projectdirecteur van
niet tot oplossingen, maar vooral tot cirkels van
WIMBY, het grote ver-
beloftes en teleurstellingen. Niets heeft uiteindelijk
nieuwingsproject van Hoog-
de gewenste duurzame resultaten opgeleverd.’
vliet dat erop gericht was om deze saaie deelgemeente via
Urban reality
een grootschalige herstruc-
De oplossing ligt volgens Provoost naast samen-
turering te veranderen in een
werking vooral in een pragmatische aanpak. ‘Het is
bruisende stadswijk. Provoost
nu niet de tijd van De Grote Oplossing, maar die van
is auteur van diverse boeken,
Onder het motto ’Maakbare Stad’ maakte het bureau Crimson,
het architectonisch ingrijpen op een schaal waarbij
waaronder Asfalt, automobi-
waarvan Provoost partner is, voor de Rotterdamse Architectuur
het overzicht behouden blijft.’ Geen grote blauw-
liteit in de Rotterdamse ste-
Biënnale 2009 zowel een beschouwende tentoonstelling, de film
drukplannen meer dus over wat de stad zou moeten
denbouw en Hugh Maaskant,
Story of an open city als een presentatie van een vijftal realistische
worden. Maar uitgaan van urban reality, ofwel de
architect van de vooruitgang
en vernieuwende architectonische en stedenbouwkundige ont-
stad accepteren zoals ze nu is. Provoost: ‘Dan is het
(haar proefschrift).
werpen die het thema ’Open City. Designing Coexistence’ onder-
pas mogelijk de toekomst van een stad te plannen.’
zoeken. De tentoonstelling, de film en de presentatie waren van
Ze besluit: ‘Urban reality is de basis voor verdere
september 2009 tot januari 2010 te zien in het NAi .
ontwikkeling.’
Open City. Designing Coexistence
WIJ ROTTERDAM
‘Urban reality is de basis voor verdere ontwikkeling’
WIJ ROTTERDAM
Maakbaar beeld
‘De stad maken betekent ook: bedrijvigheid stimuleren’
Fotograaf Nanning Barendsz ‘Op de foto zie je de mensen van de Mediawerkplaats aan het werk op de West-Kruiskade, aan de rand van het Oude Westen. Deze wijk zit flink in de lift. Woonstad Rotterdam knapt panden op en investeert ook veel in sociale voorzieningen. Ze stimuleert bovendien de bedrijvigheid door bedrijfsruimtes tegen gunstige voorwaarden aan te bieden aan creatieve ondernemers zoals de De Mediawerkplaats aan de Diergaardesingel. Het bedrijf, dat bijzondere mediaproducties maakt en eveneens leerbedrijf is, is een aanwinst voor de wijk.’
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM
Jos van der Lans
De 10 geboden voor de wijkaanpak Volgens cultuurpsycholoog en journalist/publicist Jos van der Lans denken professionals vooral in abstracte problemen. ‘Bewoners herkennen zichzelf daar steeds minder in’, zegt hij. ‘Professionals moeten terug de wijken in, terug naar het front van de samenleving om te weten wat er werkelijk leeft. Pas dan kunnen ‘we samen de stad maken’, wil hij maar zeggen.
maat, en maken hun eigen activiteiten daaraan dienstbaar. De partijen moeten een gezamenlijke strategie ontwikkelen. Wie dat ene doel niet dient, passeert de wildroosters en slagbomen van de wijk niet meer. 6. Haal cultuur de wijk in De aanwezigheid van kunstenaars brengt stedelijke dynamiek teweeg in een wijk. Dat maakt een
Jos van der Lans is cultuur-
wijk aantrekkelijker, voor huidige en nieuwe bewoners.
psycholoog en journalist/pu-
1. Weg met de wijkromantiek We willen van de wijk weer het
blicist. Van 1999 tot 2007
oude beschermde dorp in de stad maken (heel, schoon, veilig).
7. Creëer bijzondere ontmoetingsplekken Wie een wijk op de
was hij Eerste Kamerlid voor
Dat is achterhaalde romantiek. Wijken zijn paradoxale eenhe-
kaart wil zetten, moet een publieke plek van niveau creëren.
Groen Links, met onder meer
den, die om nieuwe begrippen vragen. We moeten stedelijkheid
Dat kan ook een plein zijn, een markt, een winkelcentrum. De
volkshuisvesting en ruimte-
in de wijk brengen. Er geen gesloten gemeenschappen van
wijk moet een dynamisch stedelijk knooppunt vormen in het
lijke ordering en milieu in zijn
maken waarin groepen zich afsluiten van de buitenwereld of
grotere weefsel van de stad.
portefeuille. Tegenwoordig schrijft hij commentaren, co-
van elkaar. Maar wel sociale basiskwaliteiten zoals vertrouwen, 8. Maak een kettingreactie mogelijk Blauwdrukken zijn do-
lumns en essays voor bijvoor-
delijk. Zorg dat de ene verandering de volgende kan uitlokken.
beeld TSS - Tijdschrift voor
2. Stop met de mythe van ‘de’ bewoners Het is een modieus
Houd ruimte open voor later. Durf een politiek van tijdelijkheid
sociale vraagstukken, Aedes
mantra: de bewoners moeten centraal staan. ‘De’ bewoners
aan te gaan. Zet een wijk niet meteen vast voor de komende
Magazine en Dans Magazine.
bestaan niet. Waar het om gaat is dat professionals echt kennis
twintig jaar. Zorg dat deze kan blijven bewegen.
Ook heeft hij verschillende
veiligheid en bekendheid.
boeken op zijn naam staan.
hebben van wat er leeft en in staat zijn mensen op hun eigen kracht en vermogen aan te spreken. Dat is heel wat anders dan
9. Bedenk het zelf Hou op met al die deskundigen uit te nodi-
Zijn meest recente boek met
‘de’ bewoners een beslissende stem toedichten.
gen. Creativiteit is niet te koop. Bovendien: elke wijk is anders,
de titel Ontregelen, de herove-
elke wijk vraagt om zijn eigen originaliteit. Met het kopiëren
ring van de werkvloer ver-
3. Zorg voor spinnen in het web De wijkaanpak draait om
van ideeën van anderen kopieer je niet de gedrevenheid. Die
scheen in maart 2008. Hierin
mensen, niet om instanties. Het gaat om contacten, niet om
moet je toch echt zelf opbrengen.
analyseert hij de bureaucratisering van de publieke sector.
vergaderingen. Het gaat om professionals die aanwezig zijn in de wijk, mensen met elkaar kunnen verbinden, herkend wor-
10. Gedurfde plannen vragen om een gedurfde organisatie
Van der Lans is bovendien
den op straat, die spinnen in het wijkweb zijn.
Als je alleen al de lijst van organisaties ziet die bij een wijkac-
voorzitter van de Stichting
tieplan betrokken zijn, word je al moe. Je ziet de vergaderingen
Eropaf, voorzitter van de
4. Stop de projectenwedloop Een wijk mag geen stortplaats
en afstemmingsoverleggen al voor je om het integraal werken
Stichting Cultuur aan ‘t IJ en
van (nieuwe) projecten worden. Je kunt beter een aantal
te bevorderen. En dan zijn het vaak ook nog parttimers die
onder meer lid van de Raad
projecten goed en structureel aanpakken, dan veel projecten
hun beperkte uren over meerdere wijkaanpakken verdelen.
van Toezicht van HVO-Que-
matig.
Dat is bouwen op institutioneel drijfzand. Daadkracht moet je
rido, een organisatie gespeci-
organiseren.
aliseerd in maatschappelijke
5. Zorg voor slagbomen en wildroosters In een wijkaanpak
opvang en woonbegeleiding.
committeren alle partijen zich aan een gezamenlijk doel, bijvoorbeeld het verbeteren van het onderwijs- en opvoedingskli-
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM
Maakbaar beeld
‘De Dordtselaan toont opnieuw haar allure’
Fotograaf Joop Reijngoud ‘Dit is de Dordtselaan grensend aan de Millinxbuurt, een wijk die de afgelopen jaren enorm is opgeknapt. De buurt raakte in de jaren negentig ernstig in verval. Woonstad Rotterdam en de gemeente hebben er samen met bewoners ontzettend hard aan getrokken om de buurt weer leefbaar te maken en dat is goed gelukt. Woonstad heeft onder meer een groot aantal panden van huisjesmelkers aangekocht en opgeknapt. Het gaat erom dat mensen voor elkaar zorgen, samen de stad maken. Dat zie je hier. De Dordtselaan toont opnieuw haar allure.’
10
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM 11
Woonstaddebat
Wie maken de stad? ‘Wie bepaalt wat een goede stad is?’ Die vraag gaf Arjan Schakenbos, bestuursvoorzitter van Woonstad Rotterdam, mee aan de deelnemers aan het Woonstaddebat tijdens zijn openingstoespraak. Daarnaast stond tijdens de debatmiddag vooral de manier waaróp we de stad maken centraal. ‘Samenwerking is een cruciaal item.’
Paul Claessens, sinds 30 jaar actief lid van Actiegroep het Oude
een goede wijkaanpak te kunnen maken moet je verliefd zijn op
Westen, bijt het spits af met de constatering dat er een te grote
een stad.’ Leren luisteren is minstens zo belangrijk, vindt Paul
afstand bestaat tussen ‘systeem en beleving’. Professionals
Claessens. ‘Gaan architecten en ontwikkelaars nog wel eens op
doen naar zijn mening wel heel erg hun best, maar blijken
bezoek bij de bewoners van hun projecten om te vragen of het
slecht te kunnen afdalen naar het niveau van de bewoners.
hen daar wel bevalt en wat beter zou kunnen?’
‘Terwijl een professional toch een vertaler moet zijn van de wensen van bewoners.’ Ook Han Michel ziet die afstand tus-
Nieuwe samenwerkingsvormen zoeken
sen professionele partijen en bewoners als een van de grote
Er liggen in Rotterdam uitdagende opgaven, zowel in fysiek,
problemen. Hij is er overigens van overtuigd dat de markt na
sociaal als economisch opzicht. ‘Hoe gaan we die aanpakken’,
de huidige recessie zal veranderen en dat schaalverkleining en
vraagt dagvoorzitter René Scherpenisse. Zijn daar nieuwe
specialisatie de nieuwe tendens wordt.
organisatorische vormen voor nodig, of richten we ons volledig op de ‘zachte kant’, die door Jack van der Veen in zijn inleiding
Corporaties richten zich volgens hem nog teveel op standaarden en normen; ze zijn groot geworden om stedelijke opgaven aan te kunnen en verliezen daarbij vaak de bewoners uit het oog.
zo benadrukt werd? Volgens Marja de Bruyn is het hoog tijd om nieuwe samenwerkingsvormen te ontwikkelen. Geen starre patronen maar flexibele organisatievormen die je invult afhankelijk van de inhoud van de wijkplannen. Van der Hulst vindt ook dat zijn organisatie zich moet oriënteren op een nieuwe rol. ´Wij schieten vaak in het patroon van het opkopen van onroe-
Afstand overbruggen
rend goed, ‘de mensen de lucht ingooien’ en maar zien waar ze
Marja de Bruyn stelt dat Woonstad Rotterdam dit probleem
landen. Misschien moeten we dat opkopen achterwege laten en
onderkent en zich voortdurend de vraag stelt: hoe krijg je
meer investeren in nieuwe voorzieningen.
het als grote organisatie voor elkaar om klein te blijven? ‘We moeten klein en faciliterend zijn in de wijkaanpak, we moeten focussen op de genen van de wijk. Woonstad Rotterdam richt haar organisatie daar op in met bijvoorbeeld wijkteams en huismeesters.’
‘Wonen er veel Polen in een wijk? Dan moeten wij er misschien wel voor zorgen dat er een winkel komt waar ze de ingrediënten voor hun geliefde bietensoep kunnen kopen.’
Ook Cor van Hulst, directeur dS+V loopt in zijn praktijk tegen
12
WIJ ROTTERDAM
het ‘afstandsprobleem’ op. ‘Wij gaan soms op onze knieën door
Decentraal werken
de stad. We moeten beginnen bij de meest elementaire zaken
Han Michel onderschrijft de noodzaak van een gedecentrali-
en onze werkprocessen daarop aanpassen. Dat is ingewikkeld.
seerde en kleinschalige aanpak, maar vraagt zich af of cor-
Je kunt niet 1 plan voor de stad maken en dat vervolgens naar
poraties daar wel gevoel voor hebben. Zijn ze in staat zich zo
63 wijken verdelen.’ Een heldere ketenaanpak en een betere
te organiseren dat ze contact houden met wat er in een wijk
organisatie van processen vindt Van Hulst dan ook heel belang-
speelt? Dat lukt alleen maar als ze de mensen die het lokaal
rijk in de aanpak van elk stedelijk woonvraagstuk.
werken veel vrijheid geven. En dat zal in elk geval niet lukken
Wat een architect kan bijdragen aan de verbetering van Rotter-
bij corporaties die denken in standaardpatronen. Bij die corpo-
dam als woonstad? Volgens Evert Kolpa van Van Bergen Kolpa
raties moet ‘onderin’ eerst heel veel veranderen. Hun mede-
Architecten gaat dat verder dan het bouwen van huisjes. ‘Om
werkers moeten daarvoor opgeleid en getraind worden.
WIJ ROTTERDAM 13
Bewoners raadplegen
Hard of zacht?
en die nakomen. Ook Marja de Bruyn ziet die zachte factoren
Hoe bereik je mensen, dat is volgens Paul Claessens het grote
Op de vraag of hard of zacht daarbij het belangrijkst is zegt
als essentieel. ‘Want het zijn de mensen die de stad maken.
vraagstuk. Want ook al hanteer je een vertegenwoordigend
Karakus dat je de harde kant op orde zijn: het bouwen aan de
Daarom zegt Woonstad ook dat wij er voor en door Rotterdam
model, dan nog kom je met veel mensen niet in gesprek. Dat is
stad kost enorm veel geld en inzet. Dan zijn er harde afspra-
zijn. We zijn al honderd jaar in deze stad aanwezig en we willen
niet een pleidooi voor ‘massale besluitvorming’ maar hij vindt
ken nodig en moeten alle betrokken partijen hun zaken en hun
partner van de gemeente Rotterdam zijn. Maar we hechten aan
het wel nodig dat corporaties met al hun klanten spreken en
organisatie op orde hebben. Maar het belangrijkst is volgens
dialoog. Dit debat is daar een voorbeeld van, er zullen er nog
niet alleen met het bovenlaagje van de wijkpopulatie. Marja de
hem de zachte kant: in goed vertrouwen afspraken maken
vele volgen. Daar mag u Woonstad Rotterdam aan houden.’
Bruyn pakt de handschoen op en nodigt Claessens uit om eens een dag mee te lopen met de mensen van Woonstad die werken in zijn eigen wijk.
Jack van der Veen ‘We doen er juist van alles aan om met iedereen in gesprek te komen. We investeren in activiteiten als de Paradie in Overschie. We vertonen ons op wijkfeesten, zetten er een tafeltje neer en vragen mensen met ons in gesprek te gaan.’
‘Uiteindelijk zijn het de mensen die het doen’
Voor wie doen we het? Allemaal mooi en wel, zegt Evert Kolpa. Maar hoe vertaal je die input terug naar een programma van eisen? Is het nodig om met iedereen te spreken om te weten wat er in een wijk moet Jack van der Veen is sinds
voor de huidige of voor de toekomstige bewoners? Voor Paul
1 februari 2009 verbonden
Claessens geen vraag: richt je op de huidige bewoners en pro-
aan de Universiteit van
beer die te behouden. Cor van Hulst schetst de case Hoogvliet,
Amsterdam als hoogle-
waar een grondige herstructurering plaatsvindt en waar veel
raar ketenmanagement.
mensen na een intensieve raadpleging door de twee betrokken
Deze wetenschap, ook wel
corporaties besloten weg te gaan. ‘Dertig procent van die ver-
Supply Chain Optimization
trekkers is inmiddels toch in een nieuwe woning teruggekeerd.’
genoemd, houdt zich bezig
‘Durf open en transparant te zijn als organisatie.
product. Er zouden maar weinig auto’s verkocht
met het optimaliseren van
Houd niet je kaarten tegen de borst, maar wees
worden.’
Keuzes maken
(productie)processen van
bereid om informatie te delen. En durf te leren van
Han Michel is ervan overtuigd dat raadpleging van bewoners,
de bron tot de eindgebrui-
een ander. Accepteer leiderschap en visie zodat de
soms zelfs buiten de bestaande organisatiestructuren om, veel
ker. ‘Van koetje tot toetje’
hele keten beter wordt. Voor oogkleppen is geen
nuttige informatie kan opleveren. Ook Marja de Bruyn gelooft
of ‘van korrel tot borrel’, zo
plaats in een ketensamenwerking’, zegt Van der
daarin, hoewel ze weet dat het onmogelijk is het iedereen altijd
vat Van der Veen het zelf
Veen, hoogleraar Supply Chain Optimization aan de
naar de zin maken. ‘Je moet durven kiezen,’ zegt De Bruyn,
samen. Tot zijn aanstelling
Universiteit van Amsterdam. ‘De oplossing van het
Zwakste schakel
‘soms zelfs voor huisje, boompje, beestje.’
bij de UvA bekleedde hij
probleem voor een deel van de keten leidt niet auto-
‘Natuurlijk, een ketensamenwerking zoals bij de
Inmiddels is wethouder Karakus aangeschoven en wordt het
vanaf 1990 diverse functies
matisch tot een oplossing voor de gehele keten. Het
bouw van een huis, of de herstructurering van een
debat afgerond. Wat neemt u mee naar huis, vraagt Scher-
aan de Nyenrode Business
doel moet zijn om de gehele keten te optimaliseren
stad is afhankelijk van meerdere partijen. En een
penisse? Karakus pikt uit het debat op dat bijna iedereen het
Universiteit. In zijn onder-
in plaats van elke eenheid afzonderlijk.’
ketting is zo sterk als zijn zwakste schakel. Goede,
bevorderen van de samenwerking in de keten belangrijk vindt.
zoeken en voordrachten
Samenwerking is een cruciaal item en dan zeg je in dezelfde adem vertrouwen. Vertrouwen tussen alle betrokken partijen: overheid, bewoners, corporaties, ontwikkelaars. Het opbouwen en versterken van die vertrouwensrelaties, zegt Karakus, dat moeten we stimuleren. Dat is wat ik van dit debat meeneem.
14
‘Teamgevoel, vertrouwen en wederzijds respect, dat zijn de belangrijkste bouwstenen bij de herstructurering van de stad’, stelt hoogleraar ketenmanagement Jack van der Veen. Het zijn vooral ‘zachte’ factoren die het succes van samenwerking bepalen.’
gebeuren? Een andere vraag is voor wie je aan het werk bent:
WIJ ROTTERDAM
te vieren kreeg hij een voorgedrukte lijst in handen. ‘Om alle gebreken van de nieuwe woning op aan te kruisen.’ Nog altijd klinkt de verbazing door in zijn stem. ‘Stel je voor dat je een nieuwe auto koopt en nog voordat je achter het stuur plaatsneemt, vraagt de verkoper je om een rondje rond de auto te lopen om vast te stellen wat er allemaal mis is met het
‘Vertrouwen, teamgevoel en respect, dat zijn de zaken die er echt toe doen bij ketensamenwerking.’
nee zelfs harde, afspraken zijn noodzakelijk’, zegt
richt Van der Veen zich
Champagnekurk
Van der Veen. ‘Maar die bieden niet automatisch
vooral op de invloed van
Een voorbeeld. Van der Veen beschrijft drie recente
garantie op succes. Dat doen juist de ‘zachte’ fac-
‘zachte aspecten’ bij
privé-aankopen. In korte tijd kocht hij een laptop,
toren. Vertrouwen, teamgevoel, bedrijfscultuur en
samenwerkingsverban-
een auto en een huis. Ketensamenwerking op
wederzijds respect bepalen of een samenwerking
den. Daarmee doelt hij op
microniveau. Niet altijd een succes, beschrijft de
succesvol is. Ik weet het, veel softer kun je het niet
factoren als teamgevoel,
hoogleraar. De laptop en de auto werden probleem-
krijgen, maar dat zijn uiteindelijk de zaken die er toe
leiderschap en de wil om
loos geleverd, zijn woning niet. Wat heet. Nog voor
doen bij een ketensamenwerking. Het zijn mensen
van elkaar te leren.
een champagnekurk had geknald om de oplevering
die het moeten doen. Zij maken de stad.’
WIJ ROTTERDAM 15
Maakbaar beeld
‘Investeer ook in voorzieningen’
Fotograaf Jan van der Ploeg ‘De stad maak je niet alleen door wijken te renoveren of prachtige nieuwe woningen te bouwen. Je moet ook zorgen voor goede voorzieningen om een wijk leefbaar te houden, zeker voor jongeren. Dat is wat ik met deze foto wil zeggen. Als je de stad wilt maken, kun je de mensen die er wonen en werken niet negeren. Het Cruyff Court op het Schuttersveld in Crooswijk vind ik een goed voorbeeld van hoe rekening wordt gehouden met behoeften van bewoners.’
16
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM 17
Diverse gerenommeerde betrokkenen gingen tijdens de middag in het NAi met elkaar in discussie. Wij Rotterdam vroeg vier van hen na afloop om een reactie. Wat vonden zij van het debat en hoe moet het nu verder?
Wat is uw advies?
Han Michel (1946) is adviseur woningbouw, stedenbouw en
Evert Kolpa is partner van het bureau Van Bergen Kolpa
Cor van Hulst is directeur van dS+V, Gemeente Rotterdam.
stadsontwikkeling. Binnen zijn bedrijf Han Michel Concepts
Architecten. Mede-oprichter (in 2008) van Generatie 3.0
Hij heeft onder meer Wonen en Stedelijke Vernieuwing in zijn
& Projects is hij onder meer betrokken bij de monumentale
architecten, een representatieve groep architecten die zich
portefeuille.
verbetering van het Justus van Effenblok in Spangen.
mede verantwoordelijk voelt voor de ruimtelijke ontwikkeling van Rotterdam.
‘Ga na wat er feitelijk in een wijk gebeurt’
‘Het fond van de stad moet eerst op orde zijn’
‘Je moet altijd bij de bewoners beginnen’
Wat viel u op tijdens het debat?
Wat viel u op tijdens het debat?
Wat vond u van het debat?
‘Dat de discussie over de rol van woningcorporaties niet echt
‘Dat de mening die wij als bureau verkondigen breed gedragen
‘Het onderwerp ‘Wie maken de stad’ is zeer boeiend. Er is
los kwam. Deze organisaties moeten hun eigen positie kritisch
wordt. Namelijk dat we af moeten van het grote gebaar en dat
ontzettend veel over te vertellen. Dat gebeurde ook, nadeel was
beoordelen, de sterke en zwakke punten op een rij zetten. Dat
we oplossingen in kleinschaligheid moeten zoeken. We zijn
alleen dat het daadwerkelijke debat er eigenlijk door vermalen
gebeurde niet en dat is een tendens bij woningcorporaties.
in Rotterdam gewend geraakt om het stadsbeeld op te sieren
werd. Er bleef weinig tijd over voor discussie. Bovendien had
Door fusies zijn ze in schaal gegroeid en houden ze zich vooral
met grote iconen en vergeten vaak dat we dienstbare woningen
ik graag meer over de relatie tussen bewoners en corporaties
bezig met grootschalige stedelijke vernieuwingsprojecten. Wo-
moeten bouwen, waarbij de woonbeleving centraal staat.’
gehoord.’
een vergadercultuur. Daardoor is er geen logische band meer
Wie maken de stad?
Wat was uw inbreng?
met de bewoners in een wijk.’
‘De stad wordt gemaakt in de driehoek door de gemeente,
‘Ik heb geprobeerd met Rotterdamse voorbeelden aan te
corporaties/ontwikkelaars en architecten. De gemeente heeft
geven dat we hier eigenlijk al veel verder zijn dan in andere
Welk advies heeft u voor Woonstad Rotterdam?
daarbij een controlerende functie, de corporaties bestrijken de
grote steden. Woonstad Rotterdam is koploper en richt zich
‘In het verleden voelden woningcorporaties zich thuis bij het
commerciële en de ontwikkelingskant terwijl architecten de
op veel meer dan het eigen bezit. Een goed voorbeeld is de
‘middle of the road’-denken, maar die tijd is voorbij. We gaan
stad vormgeven.’
Mijnkintbuurt in de Tarwewijk, de meest ingewikkelde wijk van
ningcorporaties hebben veel medewerkers in dienst, er heerst
nu naar een vragersmarkt; de vragers krijgen het voor het zeg-
Rotterdam waar Woonstad Rotterdam veel goede ideeën voor
gen. Schaalverkleining van bouwprojecten en maatwerkprojec-
Ik mis het woord ‘bewoners’…
aandraagt. Woonstad Rotterdam kijkt eerst naar de kwaliteit
ten zijn belangrijke ontwikkelingen. Ik zou Woonstad Rotterdam
‘Bewoners zijn vertegenwoordigd in de eerste twee genoemde
van de woon- een leefomgeving en de veiligheid daarna pas
willen adviseren aandacht te schenken aan hoe woningen en
partijen.’
naar de huizen en woonblokken. Dan denk ik: ga zo door!’
woners centraal, beweeg je niet alleen in de ‘geplande’ wereld,
Welk advies heeft u voor Woonstad Rotterdam?
Wie maken de stad?
maar onderzoek veel meer de ‘gewoonde’ wereld. Ga na wat er
‘Ik ben voor contextgebonden architectuur. Dat wil zeggen ar-
‘De bewoners zijn zonder meer het belangrijkst. Als zij niet be-
feitelijk in een wijk gebeurt.’
chitectuur die past en hoort bij de wijk. Daarom pleit ik ervoor
trokken worden, komt er niets van alle mooie plannen terecht.
om stadsdeelbouwmeesters in te zetten, die de regie voeren
De driehoek van continue factoren wordt natuurlijk gevormd
over de architectonische zaken in wijk. Verder ben ik blij met
door bewoners, gemeente en de corporaties. Maar je moet
de Stadsvisie Rotterdam 2030 waarin de gemeente aangeeft
altijd bij de voorkant beginnen: de bewoners.’
buurten daadwerkelijk worden gebruikt. Kortom, stel de be-
een langdurige samenwerking aan te gaan met marktpartijen, deelgemeenten, corporaties en andere overheden om Rotter-
Welk advies heeft u voor Woonstad Rotterdam?
dam te ontwikkelen. Samen kunnen we ervoor zorgen dat de
‘Ga zo door. Blijf je verdiepen in de kwaliteit van de woon- en
marktwaarde van de Maasstad toeneemt. Om dat te bereiken,
leefomgeving en blijf zoeken naar hoe je je positieve invloed
moeten we allereerst heel zorgvuldig werken aan de basale
kunt aanwenden.’
architectuur. Het fond van de stad moet in orde zijn. Is de taart eenmaal goed, dan kan er een kers op.’
18
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM 19
Maakbaar beeld
Paul Claessens is dertig jaar actief lid van de Aktiegroep het
Is dit de laatste jaren erger, of minder geworden?
Oude Westen. Claessens vertegenwoordigt de wijk in het
‘Ik zie verbetering en dat is belangrijk. Er wordt beter geluis-
centraal stedelijk overleg met Woonstad Rotterdam.
terd naar de zittende bewoners en zogeheten ‘terugkeerders’
Fotograaf David Adams
bij herstructurering. Zoals wij nu samenwerken met Woonstad
Deze foto is onderdeel van
Rotterdam is positief. We trekken veel meer met elkaar op, in
een serie van het Justus van
plaats van ieder een eigen positie in te nemen.’
Effenblok in Spangen. Met de serie probeer ik onder meer
Maar het gaat u nog te langzaam?
in te gaan op vragen als: wat
‘Je kunt met wel een goed gesprek hebben met vertegenwoor-
doen we met onze omgeving,
digers van grote organisaties, maar dat wil niet zeggen dat het
zegt het iets over wie we
apparaat achter hen ook zo snel verandert. Daar is echt een mentaliteitsverandering voor nodig.’
zijn en kunnen we betekenis geven aan onze omgeving? Op dit moment wordt het sociale
Heeft u nog wat geleerd van het debat?
woningbouwcomplex ingrij-
‘De inleiding over ketensamenwerking sprak me erg aan. Het
pend gerenoveerd in opdracht
gaf mij inzicht in de problemen waar ik als wijkbewoner en lid
van Woonstad Rotterdam.
van een actiegroep vaak zelf tegenaan loop. Daarnaast geeft
De plek is leeg en wordt
Wat viel u op in het debat?
zo’n debat verdieping aan je eigen ideeën. Wat dat betreft vond
gebruikt door hangjeugd,
‘Dat er nog teveel afstand bestaat tussen professionals en
ik het een waardevol debat.’
mensen die hun hond uitlaten
‘Meer gebruik maken van reflectie uit de wijk’
of als de kortste route naar
bewoners. De taak van professionals is om de wensen van
20
‘Grootstedelijke vernieuwing gaat ongestoord door’
bewoners te vertalen naar kwaliteit. Maar de eindgebruikers
Welk advies heeft u voor Woonstad Rotterdam?
de supermarkt. Het is een
hebben nog te weinig inbreng in dit proces. Stadsbestuurders
‘Huurders en andere klanten zo vroeg mogelijk betrekken bij
decor geworden waarin de
en architecten maken te weinig gebruik van de reflectie uit de
alles wat hen raakt. Dit voorkomt weerstanden, vergroot het
grootstedelijke vernieuwing
wijk.’
draagvlak en zal zeker tot betere resultaten leiden.’
ongestoord doorgaat.
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM 21
René Scherpenisse, directeur Atrivé
Bestuurder Wonen Marja de Bruyn
‘Niemand kan het alleen’ Als dagvoorzitter van de themadag ‘Wie maken nu eigenlijk de stad’ was René Scherpenisse nauw betrokken bij de opzet en de programmering. ‘Ik vond het van meet af aan een uitstekend initiatief van Woonstad Rotterdam om dit soort bijeenkomsten te gaan organiseren,’ zegt hij.
‘Sleutel voor succes: samen werken met één agenda’ De tijd dat je als woningcorporatie gewoon zelf bepaalde wat je ging bouwen, is definitief voorbij. Daarvan is ook bestuurder Marja de Bruyn van Woonstad Rotterdam overtuigd. ‘Elke partij heeft zo zijn eigen belangen en die moeten we eerst goed tegen elkaar afwegen’, zegt ze. ‘Vervolgens is het zaak om met alle betrokken partners te komen tot één agenda. Pas dan heeft de stadsontwikkeling kans van slagen.’
‘Veel corporaties hebben zich ontwikkeld tot tamelijk logge instituten, gesloten bolwerken, waar bewoners vaak de weg niet meer in of naar toe weten te vinden. Ik vind dat maatschappelijke ondernemingen als woningcorporaties zich moeten verbinden met de omgeving waarin zij werkzaam zijn. Ze moeten transparant zijn, open staan voor de mening van deskundigen en de bewoners. Woning-
u heeft gehoord? ‘Dat een goede samenwerking tussen alle betrokken partners dé sleutel is voor een succesvolle ontwikkeling van wijken. En dat je de feitelijke en toekomstige gebruikers van de panden en woonomgeving moet betrekken bij die ontwikkeling. Het klinkt heel logisch, toch gebeurt dat nog steeds veel te weinig of gewoon niet. De vastgoedsector is een traditionele sector. Gelukkig dringt steeds meer het besef door dat die samenwerking echt nodig is.’ Wat doet u als bestuurder van Woonstad Rotterdam met deze adviezen? ‘Elke dag probeer ik die samenwerking gestalte te geven door te praten met de verschillende partijen
corporaties werken met en voor de samenleving en
Wat waren uw belangrijkste observaties
in de verschillende wijken. Met ambtenaren, politici
moeten daar dan ook voortdurend mee in gesprek
tijdens het Woonstaddebat?
en ook met bewoners. Door goed te luisteren kom
zijn. Woonstad Rotterdam laat onder meer met dit
‘Voor mij werd opnieuw bevestigd dat je wijken niet
je erachter wat de woonwensen van mensen zijn en
type bijeenkomsten zien die opgave serieus te ne-
achter de tekentafel kunt ontwikkelen, zoals we nog
dat leidt soms tot nieuwe inzichten. Neem Pen-
René Scherpenisse heeft het grootste deel van zijn
steeds de neiging hebben. Dat leidt tot verkeerde
drecht. Die wijk staat bijna bovenaan de lijst van
professionele leven doorgebracht in de wereld van
investeringen. De wijken moeten een afspiegeling
Vogelaarwijken. Toch blijken veel mensen er graag
Samenwerken
de volkshuisvesting. Hij werkte bij verschillende
vormen van de mensen die er wonen, de toekom-
te wonen, zo weten we uit die goede contacten die
De belangrijkste les van de themadag? René
woningcorporaties, waaronder een Rotterdamse,
stige bewoners en van hun woonbehoeften. Je kunt
we in de wijk hebben. Door marktonderzoek te
Scherpenisse hoeft er niet lang over na te denken.
en was ook negen jaar werkzaam bij de Stuurgroep
de stad en haar wijken niet naar je hand zetten en
doen, kwamen we er vervolgens achter dat er vooral
‘Niemand kan het alleen, dat is me die middag
Experimenten Volkshuisvesting (SEV). Tegenwoordig
denken dat de gebruikers zich wel zullen aanpas-
veel behoefte is aan eengezinswoningen.
opnieuw duidelijk geworden. Zeker in een stad
is hij directeur van Atrivé, een adviesbureau dat cor-
sen. In die zin is de stad niet maakbaar.
Starters van Zuid willen graag in de wijk wonen als
als Rotterdam, waar veel wijken zijn met achter-
poraties, overheden en zorginstellingen adviseert bij
Ik vond de visie van Jack van der Veen, hoogleraar
ze maar kunnen doorstromen naar een eengezins-
standsgebieden, kun je problemen alleen maar
het vinden van eigentijdse oplossingen voor actuele
Supply Chain Optimization, onder meer erg interes-
woning. Eind 2009 is Woonstad daarom begonnen
fundamenteel oplossen door samen te werken,
vraagstukken op het gebied van wonen.
sant. Hij spiegelde ons het huidige bouwproces voor
met de bouw van een serie van circa 200 betaalbare
door over je eigen grenzen heen te kijken. Je moet
en liet zien dat voor méér kwaliteit harde afspraken
eengezinswoningen. Begin maart was al tachtig
het lef hebben jezelf ondergeschikt te maken aan
nodig zijn. Maar deze bieden niet automatisch ga-
procent van de huizen verkocht. Dat is wat ik bedoel
de maatschappelijke opgave waar je voor staat. Dat
rantie op een succesvolle samenwerking. Dat doen
met goed luisteren naar de klant. Mensen laten zich
geldt niet alleen voor woningcorporaties, dat geldt
juist de ‘zachte’ factoren. Vertrouwen, teamgevoel,
dan zelfs niet weerhouden door het imago, maar
voor iedereen. Je kunt meer bereiken door proces-
bedrijfscultuur en wederzijds respect. Dat zijn uit-
gaan voor een goed product. Met zo’n gebiedsge-
sen in elkaar te laten grijpen en dienstbaar samen
eindelijk de zaken die er toe doen bij een ketensa-
richte aanpak werkt Woonstad Rotterdam op veel
te werken. Woonstad Rotterdam heeft dat goed
menwerking. Het zijn mensen die het moeten doen.
plaatsen in de stad aan vitale en aantrekkelijke
begrepen.’
Zij maken de stad.’
wijken.’
men. Ik waardeer dat zeer.’
22
Wat zijn de belangrijkste adviezen die
WIJ ROTTERDAM
WIJ ROTTERDAM 23
De Tweede Wereldoorlog verwoestte een groot deel van de stad. Het stadsbestuur ontwikkelde in de jaren vijftig een compleet nieuwe binnenstad en – ver van het centrum – de grootste en modernste haven ter wereld. In de decennia die volgden, probeerde achtereenvolgens de overheid, de georganiseerde bewoners en tenslotte de markt oplossingen aan te dragen voor de fysieke en sociale problemen in de stad. ‘Geen enkele methode heeft uiteindelijk de gewenste duurzame resultaten opgeleverd’, zegt architectuurhistorica Michelle Provoost. ‘Het is nu tijd voor samenwerking en een pragmatische aanpak. Accepteer de stad zoals ze is. Pas dan is het mogelijk de toekomst van een stad te plannen.’(lees meer op pagina 4)
24
WIJ ROTTERDAM
