Rapport Digitale Communicatie

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Rapport Digitale Communicatie November 2009 Versie 1.0

27. October 2009

1/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Inhoud Samenvatting............................................1 Opdracht...................................................2 Samenstelling werkgroep......................... 3 Eisen.........................................................4 Beperkingen............................................. 5 Wensen.....................................................6 Structuur...................................................7 Inventarisatie technieken..........................8 Selectie..................................................... 9 Winlink2000.............................................10 NBEMS....................................................11 Aansprakelijkheid.................................... 12 Kosten...................................................... 13 Toekomst..................................................14 Aanbeveling............................................. 15 Bijlage I Lijst strategische locaties Bijlage II Voorbeeld visualisatie strategische opstelpunten Bijlage III  Voorbeeldtekst ivm aansprakelijkheid.

27. October 2009

2/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Digitale Communicatie 1 Samenvatting "Communicatie is van levensbelang". In een noodsituaties hebben we het over de letterlijke betekenis  van deze uitspraak. Dit rapport gaat over het kunnen gebruiken van Digitale Communicatie in deze  situaties. Tijdens een ramp moeten we er vanuit gaan dat we geen beroep meer kunnen doen op het  normale vertrouwde, dat ogenschijnlijk altijd beschikbaar is. Onder die omstandigheden zal DARES Digitale Communicatie kunnen leveren op locaties waar dat  noodzakelijk is. Het aanleggen van een eigen vast netwerk brengt risico met zich mee omdat ook dit  netwerk beïnvloed kan worden door de ramp die heeft plaatsgevonden. Naast vaste strategische punten is het noodzakelijk dat  het systeem ook ad­hoc kan worden opgezet.  Hierbij is het van belang dat technische single points of failures (SPOFs) binnen het netwerk zoveel  mogelijk worden vermeden. Uitgangspunt is dat het systeem voldoet aan het KISS principe. (Keep It  Simple Stupide). Iedere amateur moet met zijn eigen middelen op eenvoudige wijze gebruik kunnen  maken van het systeem. Daarnaast is het van belang de kosten laag te houden zodat iedereen voor wie  dat nodig is kan deelnemen aan de digitale communicatie. De werkgroep heeft een aantal producten onderzocht en is tot de conclusie gekomen dat het  Winlink2000 systeem op dit moment de beste keuze is voor het afhandelen van digitale communicatie.   Tijdens de FLOODEX oefening is het Winlink2000 systeem operationeel over verschillende posten  gebruikt op de VHF band. Als opstappunten werd gebruik gemaakt van een vaste strategische locatie in  Lelystad en een ad­hoc locatie in Bergen. Mede dankzij de beschikbaarheid van digitale communicatie  is FLOODEX voor DARES een groot succes geworden. De afnemers van de diensten van DARES  waren zeer geïnteresseerd in deze toepassing en waren onder de indruk van de werking en de  robuustheid van het Winlink systeem.  Het DARES bestuur heeft mede naar aanleiding van deze praktijktest de gebruikte configuratie  bestempeld als het DARES e­mail systeem versie 1.0. Deze versie zal in 2010 worden uitgerold in de  DARES regio's.  Vanuit versie 1.0 zal het DARES digitale communicatie systeem verder doorgroeien. Zo zijn er  ontwikkelingen op het gebied van pactor (Winmor) voor gebruik op HF. Ook in situaties, waarbij de  internettoegang op grote schaal is uitgevallen, voorziet Winlink in de behoefte om onderling berichten  te kunnen blijven versturen. Daarnaast is het hebben van een fallback systeem geen overbodige luxe.

27. October 2009

3/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

2 Opdracht Werkgroep Introductie  In de zendamateur wereld is er, naast spraak, een heel breed scala aan andere modulatietechnieken ter  beschikking. Spraak, in FM of SSB, is de meest gebruikelijke mode, en iedere zendamateur kan  hiermee, zonder extra investeringen, met elke andere zendamateur communiceren. Het is in feite een  de­facto standaard. De potentiële klanten van DARES maken in hun normale bedrijfsvoering uitgebreid gebruik van email  voor simpele berichten die vaak ook dmv spraak kunnen worden overgebracht, maar ook voor  complexere documenten. Het is te verwachten dat in geval van een DARES inzet de klant grote  behoefte heeft aan een communicatie techniek die ook computer documenten kan overbrengen.  In de zendamateur­wereld zijn er een reeks digitale modes ter beschikking die deze behoefte kunnen  dekken. Al deze digitale modes werken, binnen hun gebruiksdoel, goed. Er lijkt echter nog geen  digitale mode te zijn die dermate ingeburgerd is dat vrijwel iedere zendamateur dit zonder al te veel  inspanning kan doen, of dat de landelijke infrastructuur voldoende ontwikkeld is. Voor DARES gebruik zal er dus gezocht moeten worden om, indien haalbaar, toch een landelijke  digitale dekking te bieden, die snel inzetbaar is. Doel  Het doel is dat DARES in geval van een inzet bij een grootschalige calamiteit digitale communicatie  kan verzorgen tussen posten bij het rampgebied onderling en email adressen buiten dat gebied. De opdracht  De opdracht is een digitale mode of een aanpak te beschrijven die door DARES landelijk snel in te  zetten is. Tijdschaal  Eind 2008 installatie van de werkgroep. Midden 2009 een aanbeveling. Eisen en beperkingen  Als DARES digitale radiocommunicatie aanbied moet die aan de volgende eisen voldoen • De klant moet een document elektronisch kunnen aanleveren, • Er mag geen beperking zijn in het type document dat verstuurd kan worden, • Het opstappunt voor de klant bij het rampgebied is het DRCC, • Er moet buiten het rampgebied een transparante bi­directionele interface/gateway met het publieke  internet zijn, • Er moeten voldoende DARES deelnemers in staat zijn de digitale mode te bieden en te opereren, het  is niet nodig dat iedere DARES deelnemer hiertoe in staat is, • De dekking moet stabiel, landelijk en uniform zijn, • Eventuele extra apparatuur en/of programmatuur moet compatibel zijn met wat zendamateurs in het  algemeen in gebruik hebben. 27. October 2009

4/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie De beperkingen zijn • Veldposten zullen in het algemeen geen digitale communicatie doen • De kosten voor de DARES deelnemers mag niet hoog zijn • Het opzetten van een speciale DARES infrastructuur is ongewenst Producten  Een rapport met  • een of meerdere aanbevelingen,  • onderbouwing van de keuzes die gemaakt zijn • een blik op de toekomst • specificatie van de kosten • voorstellen voor DARES standaards • instructie­ en oefenmateriaal materiaal • gebruiksaanwijzingen • voorstel voor de realisatie Scope  De scope van het werk omvat • maken van een shortlist van digitale modes die nader overwogen worden, • toetsen van die modes in de Nederlandse situatie, • ontwikkelen van een realistische opzet, • presentatie van de bevindingen en aanbevelingen, • rapportage, Non­scope  Pas na de presentatie van het rapport zal er een inzicht zijn wat een eventuele implementatie voor  consequenties inhoudt. Het bestuur kan, in een later stadium, de werkgroep vragen om de  aanbevelingen te implementeren, maar in eerste instantie is dit geen onderdeel van de opdracht.  Mensen en middelen  Er zijn geen speciale fondsen voor deze werkgroep beschikbaar.  Naast de vaste deelnemers aan de werkgroep kan met vrijelijk gebruik gemaakt van de diensten van  anderen. Het heeft de voorkeur om als eerste andere DARES deelnemers hiervoor te benaderen. Structuur  De werkgroep zal zelf een coördinator benoemen. De werkgroep zal regelmatig het Stichtingsbestuur via email informeel op de hoogte houden van de  voortgang. Ten minst twee leden van het Stichtingsbestuur stelling zich beschikbaar voor de stuurgroep. De stuurgroep bestaat uit 2 leden van de werkgroep en 2 leden van het bestuur. De stuurgroep zal 2 maandelijks (electronisch) bijeenkomen. De werkgroep zal op elke RC bijeenkomst de voortgang rapporten en feedback zoeken. 27. October 2009

5/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

3 Samenstelling werkgroep Samenstelling  De werkgroep bestaat uit de volgende deelnemers: Coördinator :  Foeke Holtrop (PA3FNT) Deelnemers :  Leo Creusen (PD2LEO) Aad Kooiman (PA3RCA) Jan de Goede (PA3GJX) Erik Engelsma (PE2ETE) Remko Wellink (PE1MEW) Marijn Morreau (PA7PK) Hans van den Berg (PAØHIS) Hans Jansen (PA7HP) Gerard van Groningen (PDØJEW) Michiel Reijnen (PDØMR / DO1MRK)

4 Eisen Door de opdrachtgever zijn een aantal eisen en beperkingen gedefinieerd waarmee de werkgroep  rekening moet houden. Daarnaast zijn er tijdens het onderzoek eisen naar voren gekomen waarvan de  opdrachtgever moet bepalen of deze bijdragen tot het behalen van de doelstelling.

Berichten Documenten moeten digitaal aangeleverd kunnen worden. Om de netwerkbelasting te beperken zullen  berichten zoveel mogelijk in standaard ASCII tekst formaat moeten worden aangeleverd. Vanuit de meeste tekstverwerking programma's kan een document worden opgeslagen in .TXT  formaat. 

Koppelingen Er moet buiten het rampgebied een transparante bi­directionele interface/gateway met het publieke  internet zijn.

Dekking Er moeten voldoende DARES deelnemers in staat zijn de digitale mode te bieden en te opereren, het is  niet nodig dat iedere DARES deelnemer hiertoe in staat is, De dekking moet stabiel, landelijk en uniform zijn.

Compatibiliteit Eventuele extra apparatuur en/of programmatuur moet compatibel zijn met wat zendamateurs in het  algemeen in gebruik hebben. 27. October 2009

6/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Automatisch of handmatig Een van de nieuwe eisen die naar voren kwam tijdens ons onderzoek is de vraag of de berichten  volledig automatisch verzonden moeten worden of dat dit handmatig moet gebeuren. Volledig automatisch  Met volledig automatisch wordt bedoeld het sturen van een bericht naar een 'e­mail robot', een server  die de verdere verzending automatisch afhandelt. Bij volledig automatisch gaan we er vanuit: "dat het  bericht wel op de bestemming zal arriveren.", maar we weten dat niet zeker. Het is mogelijk dat een  bericht in een mailqueue op een server blijft staan en dat het nooit wordt afgeleverd. Nadat een bericht  geupload is hebben we geen controle meer over het transport van het bericht en de aflevering daarvan. Handmatig  In deze situatie worden berichten handmatig verzonden naar de posten onderling, waarbij de  verzending en de ontvangst gecontroleerd wordt door operators aan beide zijden van de verbinding. De  operators zijn volledig "in controle" , weten welke berichten er binnen zijn gekomen, waar berichten  naar toe zijn gestuurd en of deze zijn aangekomen. Er is volledige controle op het transport van de  berichten. Mix automatisch en handmatig  Een mix van deze twee mogelijkheden zou als volgt kunnen worden gebruikt. Vanuit het rampgebied  en kort daaromheen worden berichten via de handmatig methode verstuurd. Hierdoor is er steeds  controle op de verzending. Kenmerkend voor een rampgebied is immers dat we niet meer kunnen  vertrouwen op bestaande infrastructuren, die onder 'normale' omstandigheden wel altijd werken.  Als een bericht eenmaal buiten het rampgebied naar een stabiele omgeving geupload kan worden, zal  het daar verder automatisch verzonden worden. 

Foutcorrectie Een andere eis die tijdens ons onderzoek naar voren is gekomen is de foutcorrectie. Berichten moeten  foutloos worden verstuurd. Dit is volgens de werkgroep een zeer dwingende eis. Berichten die tijdens  het transport verminkt kunnen raken of niet volledig zijn, hebben geen enkele waarde voor de  informatievoorziening. Er moet volledig vertrouwd kunnen worden op een foutloos transport van de  gegevens.

27. October 2009

7/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

5 Beperkingen Vanuit de opdrachtgever zijn ook een aantal beperkingen opgelegd. Zo zullen veldposten in het  algemeen geen digitale communicatie plegen. Daarnaast mogen de kosten kosten voor de DARES deelnemers niet hoog zijn om deel te kunnen  nemen aan de digitale communicatie. Als laatste is het opzetten van een speciale DARES infrastructuur  ongewenst. 

Aandachtspunten Naast de beperkingen vanuit de opdrachtgever zijn er ook aandachtspunten waarmee rekening moet  worden gehouden. Deze aandachtspunten kunnen onderverdeeld worden in technische en functionele.  Deze twee gebieden hebben invloed op elkaar. Er zal een balans gevonden moeten worden zodat het  uiteindelijke systeem zowel met betrekking tot de techniek als de functionalitiet werkbaar is.

Technisch Een van de technische beperkingen die op bijna alle onderzochte technnieken (protocollen) van  toepassing zijn, is de relatief beperkte bandbreedte. Door deze beperking moet efficient worden  omgegaan met de beschikbare capaciteit om te voorkomen dat een communicatiekanaal verstopt raakt. In vergelijking met de beschikbare bandbreedte van een gemiddeld email systeem is de bandbreedte  waarmee de onderzochte technieken werken vele malen kleiner.

Functioneel De technische beperking van de bandbreedte kan gevolgen hebben voor de beschikbare  functionaliteiten en het gebruiksgemak. Normaliter zijn gebruikers gewend om hun mail af te handelen  via een mailprogramma zoals Outlook of Outlook express. Omdat bandbreedte in een "normaal"  computernetwerk relatief gezien geen issue is, zullen gebruikers geen hinder ondervinden van de  overhead die programma's als Outlook, Word en Excel toevoegen aan de informatie die door de  gebruiker wordt vastgelegd.  Bij de kleine bandbreedte van de onderzochte technieken speelt deze  overhead een zeer belangrijke rol. Alle bits en bytes moeten uiteindelijk over het communicatiekanaal  verzonden worden.  Om een indruk te geven van de overhead in bestandsformaten hier een overzicht:  • Een ASCII bestand met als inhoud de letters "DARES" is 6 Bytes groot. • Het zelfde bestand opgeslagen in OpenOffice .odt formaat is 7.500 Bytes groot (= 1250 X groter) • Het zelfde bestand opgeslagen in Word .doc formaat is 93.500 Bytes groot. (= 15.583 X groter) Daar bovenop komt nog de overhead van het gebruikte email programma. De omvang van de overhead  is afhankelijk van welk programma wordt gebruikt. Om een indruk te krijgen: Een mail met als geadresseerde: DARES, onderwerp DARES en inhoud DARES is in: • NBEMS flarq composer 80 Bytes groot • Sylpheed (mailprogramma) 327 Bytes groot (= 4 X groter) • Thunderbird (mailprogramma) 584 Bytes groot (= 7 X groter) • Outlook Express 1.000 Bytes (= 12 X groter) 27. October 2009

8/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie In combinatie met de relatief beperkte bandbreedte is het belangrijk om zo weinig mogelijk overhead  toe te voegen aan de te versturen informatie. Bij de keuze van een mailprogramma, anders dan degene die gewoonlijk gebruikt worden (Outlook,  Outlook Express), moet rekening gehouden worden met het feit dat DARES gebruikers hier mee  moeten leren omgaan. Bij het ter beschikking stellen van zo'n email functionaliteit aan derden moet  ook hier rekening gehouden worden met de onbekendheid van dit programma bij de eindgebruikers.

6 Wensen Door de overheidsdiensten is de wens geuit om berichten via digitale communicatie versleuteld te  kunnen versturen. Deze wens druist in tegen de machtigingsvoorwaarden. In de gebruikersbepalingen  amateur frequentiegebruik staat: 1.2 Algemeen gebruiksbepalingen Bij automatische telegrafie en bij data­ of beeldoverdracht waarbij technische belemmeringen het  onmogelijk maakt om in de voorgeschreven regelmaat de radioroepnaam uit te zenden, wordt de  radioroepnaam kenbaar gemaakt door middel van spraak of morsetelegrafie.  Informatie wordt niet versleuteld verzonden. 

7 Structuur Structuur  Voor het bepalen van de juiste structuur en toepassing om digitale communicatie in noodsituaties te  kunnen plegen zijn een aantal uitgangspunten van belang. Er moet worden nagedacht welke structuur en toepassing het doeltreffendst zal zijn tijdens een ramp.  Door de omstandigheden waarin een station zich tijdens een ramp bevind, kunnen we het volgende  stellen: • We gaan ervan uit dat er geen gebruik kan worden gemaakt van bestaande voorzieningen binnen  Nederland. • De te gebruiken middelen moeten de "look and feel" hebben van de middelen die onder normale  omstandigheden gebruikt worden. • De gebruikers moeten op eenvoudige wijze gebruik kunnen maken van het systeem. Het moet  Stupid Simple zijn. • Er moet ad hoc een netwerk gemaakt kunnen worden tussen de stations die nog beschikbaar zijn. verkeersstromen  Er zijn twee soorten (digitale) berichten stromen te onderkennen: • Berichten die alleen tussen DARES stations binnen het rampgebied en kort daaromheen verstuurd  worden. Voor dit type verkeer kan een afwijkende standaard worden gekozen. • Berichten die vanuit het rampgebied en kort daaromheen naar de rest van de wereld verstuurd  worden.

27. October 2009

9/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

8 Inventarisatie technieken Om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden heeft de werkgroep een inventarisatie gemaakt van  de beschikbare technieken van dit moment. Tevens is geprobeerd een doorkijk te geven naar de nabije  toekomst. De doelstelling van de werkgroep is een toekomst vaste keuze te kunnen adviseren. 

Producten De volgende producten zijn onderzocht. PSKmail NBEMS Winlink2000 D­Star Diverse commerciële producten

PSKMail Alhoewel het product PSKmail een interessante ontwikkelingen is, heeft de werkgroep  deze niet als  standaard gekozen. In eerste instantie was dit systeem alleen te gebruiken op een Linux  besturingssysteem. Recentelijk is deze applicatie ook ontsloten naar de Windows omgeving. Wij  verwachten dat deze applicatie voor veel DARES gebruikers op dit moment te ingewikkeld zal zijn.  De ontwikkeling op het gebied van PSKmail zullen we blijven volgen omdat zij wel interessant is.

NBEMS Alhoewel de werkgroep een andere keuze heeft gemaakt wordt NBEMS gezien als fallback  mogelijkheid. NBEMS kan als backup systeem gebruikt worden indien alleen point­to­point gewerkt  kan worden en er geen gebruik gemaakt kan worden van bestaande Winlink infrastructuur (RMS  Gateway) . Voordeel is dat het PSK protocol erg gangbaar is in de amateur wereld en dat de kosten om  NBEMS te gebruiken erg laag zijn. Een laptop met geluidskaart gekoppeld aan een transceiver is  voldoende om NBEMS te kunnen gebruiken. 

Winlink2000 Het Winlink 2000 systeem bestaat uit de volgende componenten: Airmail Het airmail programma is een client programma dat gebruikt kan worden in combinatie met een SCS  modem of bepaalde packet radio modems. Door gebruik te maken van een stukje software kan Airmail  ook gebruikt worden in combinatie met AGW Packet Engine. De mail client en de aansturing van de  modems is in deze software geïntegreerd. 27. October 2009

10/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie Paclink Het gangbare gebruikersprogramma om via packet radio deel te kunnen nemen aan het Winlink2000  netwerk is Paclink. Deze software is te downloaden op de Winlink2000 site. Na de installatie moeten  een aantal gegevens worden ingevoerd. RMS Gateway Om een packet radio 'opstappunt' te creëren voor het Winlink2000 systeem moet gebruik worden  gemaakt van de RMS gateway software. Deze is zowel beschikbaar voor Windows als voor Linux. Om een RMS Gateway te koppelen met het Winlink2000 netwerk moet een z.g.n. KEYCODE worden  aangevraagd. Dit kan door een mail te sturen naar [email protected] In de mail moet duidelijk worden  aangegeven welke callsign voor de RMS Gateway gebruikt wordt en met welke SSID het station zich  op de frequentie bekend zal maken. Winmor WINMOR is een nieuwe ontwikkeling op het gebeid van Winlink. Het maakt gebruik van een pactor  protocol. De snelheid van Winmor zal naar verwachting uitkomen tussen de pactor II en de pactor III  standaard.  Winmor maakt gebruik van een geluidskaart. Dit protocol is bedoeld voor gebruik op de HF  banden. Aangezien de ontwikkeling van Winmor zich nog in beta stadium bevind, adviseert de  werkgroep te wachten op de officiële release. Daarna kan in de vorm van een deelproject het Winmor  product onderzocht en verder uitgewerkt worden. Pactor SCS modem Deze modems kunnen werken op pactor I, II of III standaard. Het zijn kwalitatief zeer goede modems  maar ook stevig aan de prijs. In afwachting van de Winmor ontwikkelingen wordt geadviseerd om in  eerste instantie geen nadere investeringen te doen in deze hardware.

D­Star D­Star (Digital Smart Technologies for Amateur Radio) is een open standaard voor het versturen van  spraak en data. D­Star is ontwikkeld door de Japanse overheid in samenwerking met de Japanse  amateurvereniging. D­Star kan zowel worden gebruikt voor digitale spraakcommunicatie als voor  datacommunicatie. D­Star is zo ontwikkeld dat het eenvoudig is te koppelen met het Internet. Dit  maakt standaard internettoepassingen als webbrowsing en e­mailen via de amateurradio mogelijk. D­Star is een jonge techniek, waarbij er een grote afhankelijkheid is met de noodzakelijke  infrastructuur. Daarnaast is de apparatuur op dit moment nog relatief duur. De afhankelijkheid van een  netwerk en de hoge kosten waren reden om D­Star te laten vallen.

Diverse commerciële producten Van een aantal bekeken commerciële producten valt op dat deze fors aan de prijs zijn in verband met  licentierechten. Daarnaast maken zij vaak gebruik van een protocol dat niet gangbaar is binnen de  radiozendamateur wereld. Deze redenen waren voldoende aanleiding om deze keuze te laten vallen. 27. October 2009

11/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

9 Selectie Na de inventarisatie van beschikbare technieken zijn de leden van de werkgroep aan de slag gegaan om  deze technieken nader te bekijken. Doel van dit onderzoek was om op globaal niveau een keuze te  kunnen maken tussen de verschillende producten. Naar aanleiding van het onderzoek hebben de leden een selectie gemaakt van de technieken die  interessant zijn om in detail nader te onderzoeken. Bij de selectie hebben de volgende punten een rol  gespeeld: • Is het product gangbaar • Is het product breed inzetbaar • Is het product KISS (Keep It Simple Stupid) • Hoe verhouden zich de kosten van het product Op het landelijk overleg tussen het DARES bestuur en de Regio Coördinatoren in het voorjaar van  2009 is door de werkgroep een terugkoppeling gegeven over de selectie op globaal niveau. Met  instemming van deze vergadering is besloten om nader detail onderzoek te doen naar de producten  Winlink2000 en Narrow Band Emergency System (NBEMS).  Winlink2000 zal als primair systeem nader onderzocht worden en NBEMS als fall back systeem.

10 Dares Standaard Winlink 2000 Het Winlink2000 systeem is specifiek opgezet om digitale nood communicatie af te handelen. Het  maakt hierbij gebruik van een aantal servers en protocollen. Om toegang te krijgen is een registratie  met authenticatie noodzakelijk. Op de client is speciale software noodzakelijk om gebruik te kunnen  maken van Winlink2000.  Packet Radio Packet radio maakt gebruik van het AX25 protocol. Dit protocol heeft zich binnen de radioamateur  wereld voldoende bewezen. Het is een robuust protocol en beschikt over een ingebouwd controle  mechanisme. Daarnaast kunnen meerdere stations gelijkertijd gebruikmaken van de zelfde frequentie  (CSMA/CD) Pactor  Dit protocol bestaat uit drie versies, pactor I, II en II. Met behulp van dit protocol kan op HF over grote  afstanden email verstuurd worden. Om een redelijke bandbreedte te krijgen is pactor III een vereiste.  Om dit te kunnen gebruiken moet een relatief duur SCS modem worden aangeschaft. Op dit moment  zijn er onvoldoende middelen om voor iedere veiligheidsregio een Pactor III modem aan te schaffen.  Het is dan ook niet aannemelijk dat dit protocol op korte termijn gebruikt kan worden door de  verschillende DARES regio's

27. October 2009

12/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie Winmor Dit protocol is nog in ontwikkeling en bevindt zich in beta stadium. Om deze reden kan het nog niet  worden gebruikt. Winmor is een softmodem als goedkoop alternatief voor de relatief dure SCS Pactor  III modems. De snelheid van winmor zal liggen tussen pactor II en pactor III. Zodra er een officiële  release beschikbaar is kan invoering van dit protocol overwogen worden. Central Message Server (CMS) Er is nog geen aanleiding om een eigen DARES Central Message Server (CMS) op te zetten.  We kunnen gebruik maken van CMS stations in het buitenland. Radio Message Server (RMS) Om toegang te krijgen tot het Winlink netwerk moet gebruik worden gemaakt van Radio Mail Servers  (RMS). De RMS software is beschikbaar voor het Windows en het Linux besturingssysteem. Er zullen  meerdere RMS systemen moeten worden opgezet om alle regio's, via het packet radio protocol,  toegang te geven tot het Winlink systeem. Paclink client De paclink client bestaat uit de volgende software: − een packet radio programma (AGWPE) − de paclink client − een pop3 mailprogramma (Outlook express) Voor de afhandeling van het AX25 deel wordt AGW Packet Engine gebruikt. Deze software kan zowel  een soundmodem (geluidskaart) als een KISS Terminal Node Controller (TNC) aansturen. In verband  met de stabiliteit geniet een TNC de voorkeur. Een TNC wordt met een seriële kabel of een USB kabel  verbonden met de computer. De paclink software is de client software die de connectie maakt met de Winlink RMS server. Deze  software maakt aan de ene kant gebruik van de AGWPE software. Aan de andere kant gedraagt deze  software zich als mailserver voor de Outlook Express mailclient. Binnen de paclink client software  worden de stations gegevens zoals callsign, wachtwoord e.d. Ingevoerd. Ook worden de channels  gedefinieerd waarmee gecommuniceerd wordt met de packet radio software. Als mailclient geniet Outlook Express de voorkeur. In priciepe kan iedere pop3 mailclient gebruikt  worden. De mailclient communiceert met de paclink software en ziet hierin een mailserver. Airmail Deze client zal binnen DARES op dit moment niet worden gebruikt

27. October 2009

13/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Eisen RMS Aan de inrichting van zowel de Winlink RMS Gateways als de Winlink clients worden eisen gesteld.  Deze eisen hebben als doel de kwaliteit en continuïteit van email functionaliteit tijdens een DARES  inzet te garanderen.  Het is niet realistisch om er vanuit te gaan dat alle stations direct aan alle kwaliteitseisen kunnen  voldoen. Een aantal eisen zullen hard zijn. Aan deze eisen moet vanaf de bouw van een Winlink station  voldaan worden. Andere eisen zullen binnen een bepaalde periode verwezenlijkt moeten worden.  Daarnaast zijn er nog eisen die als wenselijk worden beschouwd. Stroomvoorziening De systemen zoals die door DARES worden opgezet zijn met name van belang indien er zich een ramp  of calamiteit heeft voorgedaan. De stroomvoorziening is een kwetsbare infrastructuur. We moeten er  dan ook vanuit gaan dat voor de DARES Winlink systemen extra maatregelen moeten worden  genomen ten aanzien van de stroomtoevoer.  Waarborgen van de stroomvoorziening bestaat uit twee onderdelen: • Het opvangen van de eerste stroomuitval • Het waarborgen van de stroomtoevoer voor langere termijn Opvang eerste stroomuitval  Bij uitval van de stroom moet de eerste dip worden opgevangen. De electronische apparatuur is erg  gevoelig voor spanningsuitval en zal bij de minste of geringste onderbreking onderuit gaan. Voor de  opvang van spanningsdippen en het filteren van eventuele onregelmatigheden in de stroomvoorziening  kan een Uninterruptable Power Supply (UPS) worden ingezet. Een UPS filtert de stroomtoevoer en zorgt ervoor dat batterijen op spanning worden gehouden. Bij  uitval van de stroomtoevoer, zal de stroomvoorziening naadloos worden overgenomen door de  batterijen van de UPS. Afhankelijk van de capaciteit van deze batterijen zal de apparatuur achter de  UPS in de lucht worden gehouden, totdat de stroomtoevoer naar de UPS weer is hersteld Opvang stroomuitval voor langere duur  Indien een stroomuitval langer tijd aanhoud, zullen aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn. Het  aansluiten van de apparatuur op (nood)aggregaten is een mogelijke oplossing. Bij de keuze van de  locatie om apparatuur t.b.v. digitale communicatie te plaatsen, is de aanwezigheid van een  (nood)aggregaat een belangrijke voorwaarde. Internet toegang Op de locatie moet een internet aansluiting aanwezig zijn. De voorkeur gaar uit naar een aansluiting  met een hoge beschikbaarheid. Ook de mogelijkheid om een tweede internettoegang bij een andere  provider achter de hand te hebben is wenselijk. Via de internettoegang moet op afstand de RMS server  bediend en onderhouden kunnen worden.

27. October 2009

14/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie Dekkingsgraad Om voldoende dekking te krijgen op VHF en UHF  met behulp van packet radio zullen een aantal RMS  stations binnen Nederland moeten worden geplaatst. De opstelling van deze stations kan in drie  categorieën  worden ingedeeld: 1. Bepaal een aantal strategische punten in Nederland, los van regio grenzen, voor het plaatsen van  RMS stations. Houd hierbij rekening met de overige genoemde eisen. Deze optie is tijdens  FLOODEX in de praktijk getest (PI8CNL­10 in Lelystad). In bijlage I is een lijst met mogelijke  locaties en een visualisatie van het op te leveren netwerk weergegeven. 2. Zorg ervoor dat regio's over mobiele RMS stations beschikken die gemakkelijk ingezet kunnen  worden om de plek van een calamiteit Winlink support te geven. Deze optie is tijdens  FLOODEX in de praktijk getest (PI9DD­11 in Bergen) 3. Zorg ervoor dat een aantal RMS stations een koppeling via HF kunnen maken met de rest van  het Winlink netwerk in landen om ons heen, voor het geval Internet op grote schaal uitvalt. Beheer Het beheer van de Winlink RMS Gateways moet bij meer dan 1 persoon belegd worden. Dit om de  continuïteit van de functionaliteit te waarborgen. Ook is het belangrijk dat er proactief beheer worden  toegepast op de systemen. Periodieke testen maken hier onderdeel van uit. Door proactief beheer toe te  passen kunnen eventuele onregelmatigheden vroegtijdig gesignaleerd worden en verholpen worden  voordat de onregelmatigheid tot een verstoring leid. Regelmatig logfiles bekijken, en het uitvoeren van  technische en functionele testen kunnen onverwachte uitval voorkomen. Onderdeel van deze  onderhoudsrondes is het versiebeheer van de software. Om beheer op afstand mogelijk te maken moet enige vorm van beveiliging worden toegepast.  Onbevoegden mogen geen toegang krijgen tot de DARES systemen. Ook moet in geval van storing aan derden direct maatregelen kunnen worden getroffen om de storing te  beëindigen. Frequentieplanning Afhankelijk van het aantal Winlink RMS Gateways, kan bepaald worden hoeveel frequenties er  noodzakelijk zijn om een dekkend netwerk voor digitale noodcommunicatie uit te rollen. Voorlopig wordt ervan uitgegaan dat ieder DRCC een eigen Winlink RMS Gateway krijgt. Dit betekent dat er over ongeveer 25 locaties frequenties moeten worden verdeeld.  Om frequenties over een bepaalde afstand te kunnen herhalen worden er eisen gesteld aan de  antenneopstelling, antenneversterking en het zendvermogen. Dit om onderlinge verstoring te  voorkomen. In de Packet WerkGroep Nederland (PWGN) is een voorstel gedaan voor een bandplan  voor digitale communicatie op VHF en UHF. 

27. October 2009

15/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie Hieronder het overzicht van dit voorstel: 144.800 APRS (AFSK 1k2) 144.825 Reservefrequentie 1 144.850 Noodfrequentie DARES (AFSK 1k2) 144.875 Reservefrequentie 2 144.900 Algemeen FSK 144.925 Onderling QSO (1k2/4k8) 144.950 Onderling QSO (9k6/19k2) 144.975 LAP AFSK (1k2/4k8) *) *) Uitdrukkelijk verzocht wordt om alleen gebruik te maken van modems met een gecombineerde squelch 1k2/4k8, of de parameters als zodanig in te stellen. 430.512,50 APRS (AFSK 1k2) 430.800 Reservefrequentie 1 430.825 Reservefrequentie 2 430.850 Noodfrequentie DARES (AFSK 1k2) 430.875 Reservefrequentie 3 430.900 LAP FSK (9k6/19k2) 430.925 Onderling QSO (1k2/4k8) 430.950 Onderling QSO (9k6/19k2) 430.975 LAP AFSK (1k2/4k8) *) 439.950 LAP FSK (9k6/19k2) voor nodes die twee frequenties op 70 cm gebruiken *) Uitdrukkelijk verzocht wordt om alleen gebruik te maken van modems met een gecombineerde squelch 1k2/4k8, of de parameters als zodanig in te stellen. ATOF Een Aanvullende Toestemming Onbemand Frequentie­gebruik (ATOF) kan worden aangevraagd bij  het Agentschap Telecom (AT). Deze ATOF is noodzakelijk indien een Winlink RMS Gateway  onbemand wordt gebruikt. De aanvraag gaat als volgt: • Download het formulier vanaf de site van het Agentschap Telecom http://www.agentschap­ telecom.nl/Onderwerpen/Documents/926%20onbemand%20station.pdf • Vul de juiste gegevens in en stuur het formulier op naar het Agentschap Telecom. • Als de aanvrager lid is van de Packet WerkGroep Nederland, dan kunnen de kosten voor toekenning  van de ATOF gedeclareerd worden. • Stuur een mail naar de secretaris van de Packet WerkGroep Nederland (PWGN), Niek van Straten  ([email protected]) waarin aangegeven wordt dat er een aanvraag voor een ATOF t.b.v. een  packet station is ingediend bij het Agentschap Telecom 27. October 2009

16/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie • Nadat de aanvraag is toegekend, kunnen leden van de PWGN de kosten van Є 146,­ declareren bij  de Packet WerkGroep Nederland door de originele factuur en acceptgiro naar de secretaris van de  PWGN te sturen. PWGN  De Packet WerkGroep Nederland is een samenwerkingsverband tussen zendamateurs om het gebruik  van digitale modulatievormen te ondersteunen en stimuleren. Voor een bijdrage van  Є 10,­ per jaar  kan iedereen lid worden van de PWGN. De PWGN neemt de kosten voor een ATOF voor haar  rekening indien het station een bijdrage levert aan de digitale communicatie. Roepnamen Voor de Winlink RMS Gateway moet Aanvullende Toestemming Onbemand Frequentie­gebruik  worden aangevraagd bij het Agentschap Telecom. De roepnaam zal PI8 als prefix krijgen en een eigen gekozen suffix. Over de SSID zijn de volgende afspraken gemaakt voor de verschillende toepassingen. PI8XYZ 

Dit is een DARES APRS station het icoon is Da.  In UI­View is dit het RSGB symbool met een D in O'ly PI8XYZ­2  Dit is een APRS Digi het APRS icoon is een D#.  In UI­View is dit het no­digi symbool. PI8XYZ­10  Dit is het winlink station het APRS icoon is een Wa.  In UI­View is dit het RSGB symbool met een W in O'ly PI8XYZ­12  Dit is een I­Gateway.  In UI­View is dit het No. Diam'd symbool met de I in O'ly. Beveiliging De informatie die via de digitale wegen van DARES wordt verstuurd moet voor buitenstaanders niet  eenvoudig te decoderen zijn. Het Winlink2000 systeem zorgt er standaard al voor dat de berichten niet  zijn mee te lezen door de frequentie te monitoren met een packet monitor programma. Alleen de titel  van het bericht gaat als leesbare tekst door de lucht. Soms kan het noodzakelijk zijn om een extra stuk  beveiliging te leveren. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van het programma Crypt4free  Met dit  programma kan door middel van een keyword de tekst versleuteld worden. Vanuit Crypt4free kan het  e­mail programma gestart worden, waarna het versleutelde bericht eenvoudig verzonden kan worden. Door het landelijk DARES bestuur moet deze manier van beveiliging besproken worden met het  Agentschap Telecom omdat onze machtigingsvoorwaarden niet toestaat dat berichten versleuteld  verstuurd worden.

27. October 2009

17/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie Overzicht Winlink RMS stations Roepnaam

Plaats

Frequentie

Snelheid

PI8CNL­10

Lelystad

144.850 MHz

1200 baud

PD0SNK

Sneek

144.??? MHz

1200 baud

PI8HGL­10

Den Haag

144.850 MHz

1200 baud

PA3GJM

JO21NV

430.850 MHz

1200 baud

PA7PK

Almere

144.850 MHz

1200 baud

PI4T

JO20WX

144.875 MHz

1200 baud

11 NBEMS Het Narrow Band Emergency System kan als fall back systeem gebruikt worden indien er geen gebruik  meer kan worden gemaakt van bestaande Winlink infrastructuur. Dit onderdeel zal nader moeten  worden uitgewerkt in een werkgroep.

12 Aansprakelijkheid In het geval een onbemand station bij een derde partij wordt geplaatst moet de aansprakelijkheid goed  geregeld worden. Stichting DARES heeft geen aansprakelijkheidsverzekering. De station  verantwoordelijke moet zelf aanvullende maatregelen treffen om de aansprakelijkheid te regelen. Indien er niets geregeld wordt, is de station verantwoordelijke hoofdelijk aansprakelijk. Voor de aansprakelijkheid kan een aparte verzekering worden afgesloten. Probleem hierbij is dat het  onderhoud van de installatie wordt uitgevoerd door vrijwilligers. Vaak is dit niet of alleen tegen hoge  kosten te verzekeren Een mogelijkheid met betrekking tot de aansprakelijkheid is de goederen van het onbemande station in  eigendom  over te dragen aan de eigenaar van het gebouw. Door dit in een overeenkomst vast te legen  vallen de goederen daarmee onder de verzekering van de gebouw eigenaar. In bijlage III is een  voorbeeld brief voor deze optie met juridisch juiste tekst opgenomen. Zorg ervoor dat de aansprakelijkheid goed geregeld is om onaangename verassingen te voorkomen.

13 Kosten Omdat er voor de DARES regio's nog geen geldelijke middelen beschikbaar zijn, moeten de kosten van  het digitale communicatie systeem laag gehouden worden. De lowcost oplossing is het gebruik van  packet radio in combinatie met een soundmodem (geluidskaart). Nadeel hiervan is de instabiliteit.  De voorkeur gaat ernaar uit om gebruik te maken van AX25 Terminal Node Controllers. Deze zijn  tweedehands te koop tussen de Є 25,­ en Є100,­. Nieuwe TNC's liggen iets hoger in prijs tussen de  Є 75,­ en Є 250,­ 27. October 2009

18/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

14 Toekomst Er zijn een aantal interessante ontwikkelingen waar te nemen op het gebied van digitale communicatie  in noodsituaties. Het systeem PSKMail wordt op dit moment gepoort naar het Windows platvorm.  Doordat het systeem tot voor kort alleen onder Linux beschikbaar was, is hiermee de drempel verlaagd  om dit systeem aan een ander onderzoek te onderwerpen. Binnen de Winlink2000 suite wordt drukt gewerkt aan de ontwikkeling van Winmor. Door het  beschikbaar komen van dit protocol zullen de kosten voor gebruik van Winlink2000 op HF drastisch  afnemen. Vraag blijft alleen aan welke kwaliteitseisen de geluidskaart moet voldoen om Winmor te  kunnen gebruiken.

15 Aanbeveling DARES e­mail standaard V1.0 Tijdens de oefening FLOODEX is het Winlink systeem in de praktijk getest. Hierbij is na afloop van  de oefening door het DARES bestuur aangegeven, de gebruikte configuratie te bestempelen als  DARES e­mail systeem versie 1.0 Het systeem bestond uit de volgende elementen: Een RMS gateway Tijdens FLOODEX waren twee RMS Gateways beschikbaar. PI9DD­11 in Bergen en PI8CNL­10 in  Lelystad. PI9DD­11 was gebouwd op het Windows Operating system en PI8CNL­10 draait op het  Ubuntu Linux Operating system. Beide stations functioneerden goed. Paclink clients Er werd tijdens FLOODEX alleen gebruik gemaakt van clients die werkten met de Paclink software. Voor de AX25 afhandeling werd gebruik gemaakt van AGW packet Engine. Op een aantal locaties  werd een soundmodem (geluidskaart) gebruikt. De voorkeur gaat uit naar een Terminal Node  Controller die gebruik maakt van het KISS protocol. Als e­mail client software geniet Outlook Express  de voorkeur.  DARES DIGI software De DARES DIGI software is een scheduling programma. Om te voorkomen dat ieder station  gelijktijdig zijn berichten gaat versturen zorgt dit scheduling programma ervoor dat er tijdsloten  worden toegewezen aan de posten. Voorwaarde is wel dat alle posten op de juiste tijd lopen. Er kunnen  tijdsloten van 5 en 10 minuten worden uitgedeeld aan maximaal 6 posten. Het grote voordeel van het  werken met tijdsloten is dat de kans op collisions verkleind wordt. Ondanks dat het AX25 protocol een  over een techniek beschikt (CSMA/CD) die collisions kan herkennen en daarna kan voorkomen, is het  beter om de kans op collisions te verkleinen. Tijdens de FLOODEX oefening, heeft het programma  prima gewerkt.

27. October 2009

19/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Bijlage I De werkgroep is begonnen met het aanleggen van een lijst van strategische locaties voor het plaatsen  van een RMS station. Dit kan zowel een vast RMS station zijn, als een mobiel stations, dat tijdens een  calamiteit wordt geplaatst. Het is een eerste aanzet. Door regiocoördinatoren nader te informeren en  door meer structuur aan te brengen in deze inventarisatie kan deze lijst verder uitgewerkt worden. Met  name wordt gesteld dat deze lijst nog lang niet compleet is en dat deze door de vervolg werkgroep  verder kan worden uitgewerkt. Mogelijke strategische locaties voor DARES RMS stations: • Lelystad, de Doelen 10 – 01, Gemeenschappelijke Meldkamer Flevoland (PI8CNL­10) ( GPS: 52.30.02N / 005.28.44E Loc: JO22RM ) • Almere, Baljuwstraat 2, Districtsbureau Zuid Politie Flevoland  ( GPS: 52.22.22N / 005.13.23E Loc: JO22OI ) • Tussen Nijmegen en Groesbeek QTH­Locator: JO21WS  Antennehoogte: 105 meter boven NAP.  • Asperen, kerktoren N 51.88109,  E 5.11184 • Veiligheidsregio Meldkamer Nijmegen, N 51.84522, E 5.85438 • Sluizencomplex Tiel, N 51.90147, E 5.45432 • Tilburg 2­stedenziekenhuis • Loon op Zand, mast KPN • Middelburg, Kanaalweg 3  Stadskantoor • Vlissingen, Koudekerkseweg 88 Ziekenhuis Walcheren • Vlissingen Paul Krugerstraat 1 Stadhuis • Domburg Traverse 1 gemeentehuis • Arnemuiden Langstraat 35 Gemeentehuis • Kamperland Het Rip 9  Bedrijf: Zeelandnet • Wissekerke Voorstraat 31 Gemeentehuis •  Neeltje Jans Dijkgraaf M.A. Gelukweg 1 Ir. Topshuis •  Vlissingen Oosthavenweg 10 Marinekazerne

27. October 2009

20/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

Bijlage II Groesbeek,  S5­S9, indicatie van de signaal sterkte.

Solid, waar je minimaal S5 van het 1200 bps station kan horen

Lelystad, S0­S9, indicatie signaal sterkte.

Solid, waar je minimaal S5 van het 1200 bps station kan horen

27. October 2009

21/22

DARES

DARES Werkgroep Digitale Communicatie

                                 Bijlage III        

Toestemming gebruik antennemast en plaatsing zendinrichting Aan het gebruik van de antennemast en het exploiteren van een zendinstallatie verbindt   de volgende voorwaarden: 1.  verleent aan de Stichting DARES, afdeling , gevestigd te , het  recht een zendontvangstinstallaties ten behoeve van het zenden en ontvangen van toegewezen  radioamateurfrequenties, te gebruiken en te onderhouden op het gebouw . 2. De antennes, de zendontvangers, de UPS en de stuurcomputers en modems worden door de  Stichting DARES in eigendom overgedragen aan , in de staat van onderhoud waarin  deze verkeren op het moment van ondertekening van dit document. 3. De stichting DARES is en blijft verantwoordelijk voor het onderhoud met betrekking tot de  juiste technisch werking en de vervanging van de antennes, de zendontvangers, de UPS de  stuurcomputers en modems. 4. Toegang tot de installatie dient altijd te geschieden in overleg met . 5. De kosten voor het stroomverbruik komen voor rekening van de gebouw eigenaar. 6. In geval van storing aan installaties van derden, als gevolg van het gebruik van de  zendinstallaties van de stichting DARES, zal DARES deze verstoring zo spoedig mogelijk  moeten beëindigen. 7. De stichting DARES is aansprakelijk voor schade welke het directe gevolg is van het uitvoeren  van onderhoudswerkzaamheden aan de antennes, de zendontvangers, de UPS de stuurcomputers  en modems op het gebouw  8.  heeft het recht om de toestemming voor het hebben en onderhouden van de zend­ en  ontvangstinstallaties aan , éénzijdig op te zeggen, met inachtneming van een  opzegtermijn van 1 jaar. 9. Alle kosten, die verband houden met het verwijderen van de antennes, de zendontvangers, de  UPS, de stuurcomputers en modems komen voor rekening van stichting DARES.  10. Door beëindiging van dit contract draagt , de zend­ en ontvangstinstallaties inclusief  UPS, stuurcomputers en modems in eigendom over aan stichting DARES.  11. Datum van ingebruikname is ________________ 2009. Voor akkoord:   2009. ____________________________

Voor akkoord:   2009. Stichting DARES _____________________________

Dhr. 

Dhr. 

27. October 2009

Regiocoördinator  22/22

DARES