Publicatie van de Nederlands-Duitse Handelskamer 2011 DNHK PERSPECTIEVEN EN KANSEN. Bouwen in Duitsland

Publicatie van de Nederlands-Duitse Handelskamer

DNHK

PERSPECTIEVEN EN KANSEN

Bouwen in Duitsland

2011

Für alle, die keinen Swimmingpool auf ihrem Dach haben wollen!

Terrassenentwässerung Sanierung Lüftung Brandschutz

Sita Bauelemente GmbH Ferdinand-Braun-Straße 1 D-33378 Rheda-Wiedenbrück Fon +49-2522-8340-0 Fax +49-2522-8340-100 [email protected]

www.sita-bauelemente.de

12.2010 DNHK sepzial

Freispiegelentwässerung Druckströmungsentwässerung Notentwässerung Balkonentwässerung

www.cyclos-design.de

Gully ist nicht gleich Gully. Das stellen Sita Gullys millionenfach unter Gully nicht Gully.l Das klüGullys lt millionenfach F kti b tunter M t i l B iistMit h gleich h Abfl i t stellen Sita Beweis. Mit hoher Abflussleistung, ausgeklügelter Funktion, bester Materialund Fertigungsqualität – sowie allen Garantien. Sie suchen die optimale Entwässerungslösung? Unser Beratungs- und Berechnungsservice-Team findet sie. Perfekte Logistik und engagierter Service inklusive!

EDITORIAL

Kansen in Duitsland grijpen

Het buurland vormt alleen al dankzij de 80 miljoen inwoners en de grote hoeveelheid aan bouwactiviteiten een aantrekkelijke markt voor Nederlandse aanbieders. De Duitse overheid heeft recent een aantal maatregelen genomen om de bouw te stimuleren. Mede hierdoor zijn de investeringen in 2010 met 4 procent toegenomen en zullen volgens schattingen ook dit jaar met ruim 2,8 procent stijgen. Het bouwvolume

ligt hiermee bij ruim 83 miljard euro. Er moet echter met belangrijke verschillen rekening worden gehouden. Bij Duitse bouwprojecten zijn de totaalbudgetten vaak groter dan in Nederland, maar zijn ook de eisen met betrekking tot regelgeving en kwaliteitsvoorwaarden vaak hoger. De Nederlands-Duitse Handelskamer zorgt voor belangrijke contacten met partners en overheden en ondersteunt bouwondernemingen uit beide landen bij hun activiteiten op de buurmarkt (zie ook pagina 16). Deze special biedt u informatie over de Duitse markt en bericht over de ervaringen van verschillende Nederlandse bedrijven uit de bouwsector die stappen naar Duitsland hebben gezet. Wij wensen u veel leesplezier en beantwoorden graag eventuele vragen over Duitsland.

Foto: DNHK / Joop van Reeken

Duitsland biedt op dit moment perspectieven voor Nederlandse bouwbedrijven. Het Bundesverband der Deutschen Bauindustrie is weliswaar terughoudend met zijn prognoses voor 2011 en verwacht slechts een ‘stabiel omzetniveau’, maar alleen al in de woningbouw zijn er duidelijke tekenen van opklaring zichtbaar. In 2010 kon dit segment duidelijk herstellen en groeide met 6 procent.

Günter Gülker, Hoofd Exportadvies DNHK

INHOUD

10 Nederlandse bedrijven in Duitsland

14 Grote bouwprojecten in Duitsland

4

Interview: Nico de Vries, BAM Groep

8

Succesvol samenwerken

10

Praktijkvoorbeeld Loohuis Installatietechniek

11

Praktijkvoorbeeld RET Bouwproducten

12

Actuele cijfers Duitse bouwindustrie

14

Grote bouwprojecten in Duitsland

16

Interview: “Nieuw platform voor de bouw”

18

Belangrijke evenementen in Duitsland 2011

3

marktSPECIAL

DNHK

Foto: BAM Groep

Nico de Vries, voorzitter raad van bestuur Koninklijke BAM Groep nv

4

marktSPECIAL

DNHK

INTERVIEW IR. NICO DE VRIES, KONINKLIJKE BAM GROEP NV

“Ik ben een tegenstander van subsidiëring” Koninklijke BAM Groep is de grootste Nederlandse bouwonderneming en met haar Duitse werkmaatschappijen ook in het buurland actief. Hoe ziet de voorzitter van de raad van bestuur van deze bouwgigant de huidige ontwikkelingen in de bouwsector? De DNHK sprak met Nico de Vries, voorzitter van de raad van bestuur, over kansen, trends en ontwikkelingen in Nederland en Duitsland.

M

eneer De Vries, naast de thuismarkt Nederland is BAM zeer actief in de Duitse bouwindustrie. Welke werkwijze heeft BAM in Duitsland? Het bijzondere aan BAM is dat wij in principe niet als Nederlands bedrijf in Duitsland actief zijn. Wij hebben twee Duitse werkmaatschappijen: BAM Deutschland, voortgekomen uit een fusie tussen Müller-Altvatter Bauunternehmung en Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau, en Wayss & Freytag Ingenieurbau. Beide zijn van oorsprong Duitse bedrijven die diep geworteld zijn in de Duitse bouwwereld. De geschiedenis van Wayss & Freytag gaat, net als die van het BAM concern zelf, meer dan 125 jaar terug. Onze activiteiten in Duitsland zijn dan ook een Duitse aangelegenheid en worden slechts in beperkte mate door het Nederlandse hoofdkantoor aangestuurd. Deze werkwijze geldt voor alle werkmaatschappijen binnen het concern. Op welke manier vindt de samenwerking tussen de verschillende werkmaatschappijen plaats? De kracht van BAM is dat het de specialistische kennis van vele verschillende bedrijven in verschillende Europese landen binnen één concern bundelt. Samenwerking tussen deze bedrijven gebeurt vooral op basis van het uitwisselen van expertise. Deze samenwerking wordt vanuit de raad van bestuur gefaciliteerd en gestimuleerd. De bedoeling is dat de werkmaatschappijen uit eigen beweging onderling samenwerken, van elkaar leren, synergieën ontwikkelen en samen projecten uitvoeren. Daarbij ligt de hoofdfocus op de vijf Europese landen waar BAM nu actief is: Nederland, Duitsland, België, Groot-Brittannië en Ierland.

Kunt u een voorbeeld noemen van die uitwisseling van expertise? Een goed voorbeeld is de tunnelboorexpertise die aanwezig is binnen Wayss & Freytag Ingenieurbau. Hierop kunnen alle werkmaatschappijen van BAM teruggrijpen. Zo speelt Wayss & Freytag een rol bij het aanleggen van een nieuw ondergronds spoor in Londen en participeert het bedrijf in de aanleg van de Liefkenshoektunnel bij Antwerpen. Ook de Hubertustunnel in Den Haag is gebouwd door BAM Civiel in samenwerking met Wayss & Freytag. Een ander goed voorbeeld is de kennis van stadionbouw die aanwezig is bij BAM Deutschland. Zij hebben samen met BAM International en een lokale partner voor het WK 2010 het Soccer City Stadium in Johannesburg en het Nelson Mandela Bay Stadium in Port Elisabeth gebouwd. Het Nederlandse BAM Rail levert op haar beurt kennis op railgebied aan de werkmaatschappijen in andere landen. Er vindt dus constant een actieve uitwisseling van kennis binnen het concern plaats. Waar moeten Nederlandse bouwondernemingen rekening mee houden wanneer zij de Duitse markt op gaan? Bouwen is altijd een activiteit die met grote risico’s gepaard gaat. Deze risico’s zijn in heel Europa weliswaar in grote lijnen hetzelfde, maar kunnen soms toch anders uitwerken. Het is daarom zeker aan te raden om de samenwerking met een lokale partner te zoeken die op de hoogte is van de lokale regels en mores. Ik zie de Duitse markt echter bovenal als een zeer open en competitieve markt met gelijke kansen voor iedere bouwondernemer, ook buitenlandse.

5

marktSPECIAL

DNHK

Foto’s: Bam Groep

Indrukwekkende projecten van BAM: v.l.n.r. NH Hotel Berlijn, Hackescher Markt Berlijn, O2 World Berlijn en Soccer City Stadium Johannesburg.

“De Duitse bouwmarkt is open en competitief, met gelijke kansen voor iedere bouwondernemer” Foto: DNHK/Niels Koekoek

Welke rol spelen klimaatverandering en energietransitie voor de bouwindustrie in Nederland en Duitsland? Dit is één van de, zo niet het belangrijkste thema in de bouwindustrie op dit moment. En dan heb ik het niet alleen over activiteiten als klimaatneutraal bouwen en renoveren, maar ook zaken als ondergrondse gasopslag of het aan elkaar koppelen van de Europese energienetwerken. Een ander klimaatgerelateerd bouwthema is het verhogen van dijken en sluizen, hoewel dit momenteel in Nederland geen acuut probleem is. Zijn er verschillen te bemerken in de overheidsstimulering in Nederland en Duitsland? In Duitsland worden investeringen in klimaatneutrale gebouwen en duurzame energie meer gesubsidieerd dan in Nederland. Ik ben geen voorstander van een dergelijke overheidsgestuurde vraag. Ook in Nederland worden nieuwe woonwijken en kantoren energiezuinig geconstrueerd, zonder dat dit sterk gesubsidieerd wordt. De vraag moet wat mij betreft uit de markt komen. Welke rol speelt publiek-private samenwerking in Nederland en Duitsland? Deze ontwikkeling is duidelijk in opkomst. Ook in Duitsland is er een PPS-programma, waarbij de verschillen ten opzichte van andere landen niet noemenswaardig zijn. BAM heeft in Duitsland diverse PPS-projecten in de portefeuille, zowel voor accommodaties, zoals het parlementsgebouw in Potsdam, als voor infrastructuur, zoals de verbreding van de A8 bij München die eind 2010 is opgeleverd. BAM kijkt als concern verder dan bouwen alleen. Wij willen geen pure stenenstapelaar zijn, maar aanbieder van een totaaloplossing. Ontwikkelen, bouwen en beheren. De vraag is daarbij hoe ver je als bouwonderneming gaat. Moet je bijvoorbeeld ook de leraren gaan leveren voor de school die je bouwt? Dit zijn interessante vragen die ons momenteel en in de nabije toekomst bezighouden.

6

marktSPECIAL

DNHK

Wat zijn volgens u op korte en middellange termijn de belangrijkste ontwikkelingen in de bouwsector? Eén van de grote veranderingen is dat de Europese bouwmarkt de komende jaren steeds meer één markt zal worden. Een andere ontwikkeling is het nieuwe werken, wat tot een vraaguitval bij de utiliteitsbouw zal leiden. Bovendien zullen overheden door bezuinigingen minder uitgeven en zullen publiek-private projecten dus belangrijker worden, net als investeringen van de private sector. Op de langere termijn denk ik dat de opkomst van landen als China, India, Rusland en Brazilië ervoor zal zorgen dat Europa een wat minder grote rol zal gaan spelen in de wereld. De vraag is of Europese bouwbedrijven in deze landen een toegevoegde waarde kunnen bieden. Ik denk persoonlijk van niet. Wel zullen we een toename van wereldwijde overnames zien.

Koninklijke BAM Groep nv 27.000 medewerkers 30 werkmaatschappijen Hoofdkantoor: Bunnik

Wat zouden Duitse bouwondernemers van Nederlanders kunnen leren en andersom? Duitsers zouden van Nederlanders kunnen leren dat geïntegreerde samenwerking leidt tot een beter eindresultaat dan gesegmenteerd – deels tegen elkaar – werken. Omgekeerd zouden Nederlanders van Duitsers kunnen leren hoe je kostengunstig een zeer hoog kwaliteitsniveau kunt bereiken. Niels Koekoek

CONTACT Koninklijke BAM Groep nv T 030 659 89 88 www.bam.nl

Opgericht in 1869 door Adam Van der Wal als timmerwerkplaats te Groot Ammers. In 1927 omgedoopt tot ‘NV Bataafsche Aanneming Mij van Bouw- en Betonwerken v/h Firma J. Van der Wal en Zoon’ (BAM). Landen: Nederland, België, Duitsland, GrootBrittannië, Ierland. Wereldwijd actief via BAM International (utiliteitsbouw en civiele projecten) en Tebodin (consultancy en engineering) Sectoren: bouw, vastgoed, infra, publiek-private samenwerking, installatietechniek, consultancy & engineering, facility management.

7

marktSPECIAL

DNHK

Succesvol samenwerken Negen Duitse bedrijven presenteren zich tijdens de BouwBeurs Utrecht van 7 t/m 12 februari 2011 op het ‘NRW-paviljoen’ in hal 4, stand 20. De bedrijven zijn op zoek naar partners uit Nederland. AFS Solar Lufttechnik GmbH & Co. KG Aanvoer van frisse en gezonde lucht in schoollokalen, fabrieken en verblijfsruimtes is door de huidige luchtdichte bouwwijze bijzonder belangrijk. De combinatie van energiebesparing en toevoer van gezonde lucht is de leidende gedachte van het concern. AFS geeft advies en monteert zonne(lucht)collectoren en is op zoek naar installateurs die eveneens overtuigd zijn van deze techniek. www.afs-solar.de HGM Holztreppen GmbH Het bouwen van houten trappen (en toebehoren) heeft HGM tot een ware kunst verheven. Deze specialiteit vindt u in een uitzonderlijke combinatie van ambachtelijk handwerk, moderne technische hulpmiddelen en liefde voor het vak. Vandaag de dag telt de onderneming 70 medewerkers en worden er 2.000 trappen op jaarbasis vervaardigd. Een uitmuntende kwaliteit is standaard. www.hgm.de Holzbau Brüggemann GmbH & Co. KG Houtskeletbouw (HSB) is dé methode om energiekosten te besparen! Brüggemann heeft zich gespecialiseerd in de toelevering en montage van HSB-elementen en complete HSB-constructies. Duurzame materialen (zonder schadelijke stoffen) spelen een belangrijke rol. Brüggemann monteert namens aannemers, architecten en woningbouwcorporaties. www.holzbau-brueggemann.de Messe Essen GmbH Het beursteam van Messe Essen is op de collectieve stand aanwezig om u te informeren over de ‘Internationale Baufachmesse’ te Essen. Deze Duitse internationale bouwbeurs vindt plaats van 10 tot en met 14 januari 2012 en trok bij de vorige editie 67.000 bezoekers. Heeft u interesse om als standhouder of als vakbezoeker aan de Deubau deel te nemen? Pak uw kans en kom langs voor een verkennend gesprek. www.messe-essen.de RECKLI-Chemiewerkstoff GmbH Het ontwerpen en maken van elastische structuurmatrijzen behoort tot de speerpunten van RECKLI. Het RECKLI systeem is

8

een moderne en economische manier voor het fabriceren van betonnen elementen in zowel de prefab industrie, alsook in het gestorte betonwerk. 250 standaard structuren vindt u terug in de catalogus. Daarnaast fabriceert RECKLI polyurethaan- en siliconenrubbers voor het zelf afgieten van modellen. www.reckli.de Terhalle Zimmerei GmbH De timmerfabriek Terhalle ontwerpt, produceert en levert houten kozijnen, dakconstructies, gevelelementen, houtskeletbouw en interieur op maat. Dit doet de firma al ruim 25 jaar met veel plezier en toewijding. Niet in de laatste plaats, omdat elke opdracht bijzonder is en tot een tastbaar en voor iedereen zichtbaar eindresultaat leidt. www.terhalle.de Tischlerei Kropp GmbH & Co. KG Dit bedrijf is gespecialiseerd in het ontwerpen en maken van timmerwerk zoals trappen, (keuken)kasten, (slaapkamer)meubels en dakkapellen. In de fabriek wordt gewerkt met een 3d-ontwerpprogramma en moderne houtbewerkingmachines. www.tischlerei-kropp.de Waterkotte Wärmepumpen GmbH Klemens Waterkotte, oprichter van de firma, verwarmt zijn huis al sinds 1969 met de allereerste geïnstalleerde geothermische warmtepomp. Het systeem van toen, dient vandaag de dag nog altijd als basis voor de producten van Waterkotte. De fabrikant is toonaangevend op het gebied van warmtepompsystemen, -units en componenten. www.waterkotte.de Wortmann Massiv Holztreppen GmbH De trap is een echt meubelstuk en mag weer gezien worden! Wortmann begrijpt dit als geen ander en bouwt exclusieve trappen voor aannemers, particulieren en bedrijven. Daarnaast is de nieuwste ontwikkeling van de trapbouwer een machine waarmee trappen snel en voordelig bewerkt kunnen worden. Op het NRWpaviljoen vindt een demonstratie plaats. www.wortre.de

marktSPECIAL

DNHK

Het Stadthaus in Nordhorn, een project van Loohuis Rheine Foto: Loohuis

LOOHUIS INSTALLATIETECHNIEK

Veel geleerd van eigen fouten Loohuis installatiegroep richtte in 1993 een GmbH op in de Duitse grensplaats Rheine om mee te kunnen werken aan een woningbouwproject in de regio Berlijn. Al snel nam het bedrijf ook een Duitse ingenieur in dienst. “Een Duitser weet nu eenmaal beter met welke eisen je bij een Duits project te maken hebt”, zegt Ben Kuipers, directeur van Loohuis installatietechniek: “Zo worden er in Duitsland andere materialen gebruikt. Het verschil kan hem zitten in kleine details als de opdruk van gasleidingen, maar is wel uitermate belangrijk.” Aangezien de typegoedkeuringen in Nederland en Duitsland verschillend zijn moet voor alle gebruikte materialen een conformiteitsverklaring zijn afgegeven, wat inhoudt dat ze aan de Europese eisen voldoen. “Via onze Duitse ingenieur kregen we na verloop van tijd steeds meer kleine projecten net over de duitse grens toegespeeld”, vertelt Kuipers. Deze projecten werden met Nederlandse monteurs op de Neder-

10

landse manier afgehandeld. Bij de oplevering bleek dan echter dat veel zaken niet aan de Duitse eisen voldeden, wat de nodige schadeposten opleverde. “Daarom werken we nu in Duitsland alleen nog met Duitse monteurs. Voor de interne communicatie en grensoverschrijdende inzetbaarheid hebben zij allemaal Nederlands geleerd.” Het werk is op een Nederlandse manier georganiseerd. “Het ontwerpen en installeren van alle gebouwgebonden technische installaties in een zogenaamd bouwteam is in Duitsland behoorlijk uniek, maar wordt door onze klanten enorm gewaardeerd”, zegt Kuipers. De technische regelgeving verschilt volgens hem in Nederland en Duitsland behoorlijk, wat echter niet wil zeggen dat deze in Duitsland per se strenger is. Zo zijn de eisen aan werktuigbouwkundige installaties erg hoog, maar die aan elektrotechnische installaties weer minder streng. Een ander verschil dat Kuipers noemt is de Duitse consument, die veeleisender is dan de Nederlandse en bij

oplevering van het werk alles in detail naloopt, vaak nog met ondersteuning van een expert. Ook de architect heeft in Duitsland een andere rol: “De architect is in Duitsland vaak de hoofdaannemer, die ook de opdrachten geeft. Je moet echter altijd goed opletten van wie je opdrachten aanneemt om na afloop niet voor verrassingen te komen staan.” Op dit moment heeft Loohuis in Duitsland 25 mensen in dienst die volgens een Nederlands organisatiemodel werken aan Duitse projecten. Wanneer nodig worden er extra medewerkers van andere vestigingen ingezet. Op die manier heeft Loohuis in Duitsland al de nodige projecten met succes uitgevoerd: van zorgcentra via retail en bedrijfshuisvesting tot en met een vakantiepark en meer dan 1.000 woningen. “Wat je doet moet je goed doen, zeker in Duitsland”, zegt Kuipers: “Je kunt het er niet even bij doen.” Niels Koekoek

LOOHUIS INSTALLATIEGROEP BV T 0546 62 96 96 E [email protected] www.loohuis.nl

marktSPECIAL

DNHK

RET BOUWPRODUCTEN

Project met een lange adem De firma RET bouwproducten uit Utrecht is al bijna 100 jaar in Nederland en België actief als importeur en grossier in (af)bouwproducten en aanverwante artikelen. De leveromvang van het bedrijf varieert van een veelzijdig aanbod in plaatmateriaal via gevel-, wand- & plafondbekleding tot en met deuren en kozijnen. RET bouwproducten heeft uit dit assortiment twee producten geselecteerd waarmee men in Nederland zeer succesvol is op de renovatiemarkt. Vanwege de grote potentie in Duitsland op het gebied van renovatie wil men deze producten ook in Duitsland distribueren. Het gaat daarbij om twee Scandinavische merken die RET exclusief op de Nederlandse markt brengt: wand- & plafondpanelen van Agnes One-Step en kant & klare tegelpanelen van Fibo Trespo, die buitengewoon gemakkelijk te verwerken zijn en over een aantal unieke eigenschappen beschikken.

Daarom is nu het plan opgevat om het vanaf de andere kant aan te pakken. Door het inhuren van een architectenbezoeker, die meerdere producten tegelijk bij architecten onder de aandacht brengt, hoopt RET de vraag vanuit de markt aan te wakkeren en zo de houthandel ertoe te bewegen de producten in het assortiment op te nemen. Op de vraag waar Nederlandse ondernemers in de bouwsector op moeten letten als zij in Duitsland actief willen worden benadrukt Bockmeulen de culturele verschillen: “Duitsers houden gewoon langer vast aan oude waarden en hechten aan traditie. In dat kader is onze bijna 100jarige bedrijfsgeschiedenis overigens een pluspunt.” Ook een goede Duitstalige

documentatie is volgens hem een belangrijk punt, evenals het rekening houden met de Duitse wensen wat betreft ‘Pünktlichkeit’ en formaliteit. Het grote voordeel waarvan Nederlandse bedrijven in Duitsland kunnen profiteren is volgens Bockmeulen hun innovatiekracht. “Je moet echter wel een lange adem hebben om in Duitsland succesvol te kunnen zijn. Even snel scoren zoals we hier in Nederland gewend zijn is er bij onze oosterburen niet bij.” Niels Koekoek

RET BOUWPRODUCTEN T 030 245 55 55 E [email protected] www.retbouwproducten.nl

Bedrijvigheid in het distributiecentrum van RET bouwproducten. Foto: RET

De eerste hindernis die RET daarbij in Duitsland ondervond was de productnormering. “Hoewel onze producten aan alle Europese kwaliteitsnormeringen voldoen, merkten we dat er in Duitsland toch vastgehouden werd aan het Duitse ‘U-Zeichen’ of Gutachten”, vertelt John Bockmeulen, sales manager bij RET: “Via een Duitse bemiddelaar hebben wij van het Materialprüfungsamt te Stuttgart een schriftelijk akkoord gekregen voor de toepassing van onze producten, om zo het vertrouwen van de Duitse klant te winnen.” De volgende stap was een beursoptreden op de Deubau, één van de grootste Duitse bouwbeurzen. Hier bleek dat het animo voor de producten van RET wel degelijk groot was. “Van alle kanten kregen we positieve reacties”, zegt Bockmeulen. Een Duitse producent van sanitaircontainers die de materialen uitprobeerde was razend enthousiast, evenals een Duitse architect die de materialen voorschreef bij de renovatie van een basisschool. “De conservatieve instelling van de Duitse houthandel, het aangewezen distributiekanaal, bleef echter een drempel vormen voor ons succes”, aldus Bockmeulen.

11

marktSPECIAL

DNHK

ACTUELE CIJFERS DUITSE BOUWINDUSTRIE Bouwinvesteringen, index 2000 = 100 Verandering t.o.v. het voorgaande jaar in % JAREN

BOUWINVESTERINGEN TOTAAL

WONINGBOUW

NIET-WONINGBOUW PUBLIEKE BOUW Totaal Hochbau

– 0,5

– 1,8

– 2,4

2008

1,2

– 0,9

2009

– 1,5

– 1,2

2010

2,8

4,4

2007

Bron: destatis

INDUSTRIËLE BOUW Totaal Hochbau

Tiefbau

2,9

Tiefbau

1,7

– 4,6

3,9

0,1

0,7

3,0

– 0,6

5,5

7,2

0,5

3,2

10,4

– 1,1

– 3,8

– 4,2

– 2,4

2,8

12,6

– 3,7

– 0,2

– 1,0

2,6

Hochbau = utiliteitsbouw Tiefbau = weg- en waterbouw

OMZET BOUWSECTOR DUITSLAND 2007 t/m 3e kwartaal 2010 in miljard euro

18,33

62,37

18,70

18,32

66,94

63,90

12,70 44,36

80,70

85,64

82,22

57,06

2007

2008

2009

2010

voormalig DDR voormalig West-Duitsland

(1e t/m 3e kwartaal)

Bron: destatis

KANSEN & PERSPECTIEVEN Energie- & klimaatfonds Op 28 september 2010 heeft de Duitse Bondsregering het Energieconcept besloten. Op basis daarvan zullen in 2011 door de Duitse Bond middelen ter grootte van 500 miljoen euro voor de energetische sanering van gebouwen verstrekt worden. Een voorbeeld is het subsidieprogramma ‘Ecologisch Bouwen’ voor investeerders die energetisch voordelige nieuwbouw ontwikkelen. www.kfw.de Milieuvriendelijke bouwmaatregelen Het subsidieprogramma van de Umweltbank honoreert milieuvriendelijke bouwmaatregelen van particuliere opdrachtgevers door de verlening van voordelige bouwkredieten. Aan de hand van een milieupuntenlijst wordt de milieuvriendelijkheid van het bouwvoornemen berekend. Hoe milieuvriendelijker een bouwvoornemen is, des te meer punten krijgt de opdrachtgever en des te voordeliger wordt de rente voor een krediet. www.umweltbank.de Woningbouw De woningbouw is in 2010 met 4,4 procent toegenomen en was met een aandeel van 57,3 procent in alle bouwinvesteringen verreweg de grootste sector in de Duitse bouwindustrie. Deze ontwikkeling is zowel met een toename van werkzaamheden aan bestaande woningen als met gestegen nieuwe bouwactiviteiten te verklaren, die op een sterk gestegen aantal bouwvergunningen voor de woningbouw volgden. Volgens Herbert Bodner, president van het ‘Hauptverband der Deutschen Bauindustrie’ zal de ‘renaissance van de woningbouw’ in 2011 voortgezet worden. www.bauindustrie.de

12

> competent > krachtdadig > innovatief > economisch

Wij bouwen de toekomst. NL INDUSTRIE- & KRAFTWERKSBAU – DORTMUND Industrie- & Kraftwerksbau / Thermischer Kraftwerksbau Kronenburgallee 1 · 44141 Dortmund · Deutschland · Telefon +49 231 5413-0 · Fax -632 [email protected]

KANTOOR NEDERLAND – NIJMEGEN Industrie- und Kraftwerksbau / Wasserbau Kerkenbos 1059 b · 6546 Nijmegen · Niederlande · Telefon +49 711 248496-10 · Fax -13

ALPINE Bau Deutschland AG · [email protected] · www.alpine-bau.de Eching/München · Berlin · Dortmund · Frankfurt/Main · Halle/Leipzig · Hamburg · Köln · Stuttgart · Trostberg Nijmegen · Abu Dhabi · Dubai · Krakau · Warschau · Moskau

Sicherheits Certifikat Contraktoren SCC**

WerteManagementSystem / EMB

marktSPECIAL

DNHK

Grote bouwprojecten in Duitsland ECB hoofdkantoor Frankfurt am Main

Wehrhahn-Linie Düsseldorf

Foto: Coop Himmelb(l)au

De Europese Centrale Bank (ECB) laat in het Frankfurter Ostend op het terrein van de Großmarkthalle een nieuw hoofdkantoor bouwen. De 45 etages tellende, 185 meter hoge wolkenkrabber zal plaats gaan bieden aan 2.300 ECB-medewerkers en beschikt verder onder andere over negen conferentieruimtes, een perscentrum, een bibliotheek, een bezoekerscentrum en parkeergelegenheid voor 650 medewerkers. Het ontwerp is afkomstig van het Weense architectenbureau Coop Himmelb(l)au, dat in 2004 als winnaar van de uitgeschreven ontwerpwedstrijd uit de bus kwam. Eén van de criteria was dat het gebouw minimaal 30 procent energiezuiniger moest zijn dan de wettelijke voorschriften voor 2007 vereisten. In dit kader worden de toiletten bijvoorbeeld doorgespoeld met regenwater dat op het 10.000m2 grote dak wordt opgevangen en wordt het gebouw mede verwarmd met de warmte die door de computers in het rekencentrum wordt gegenereerd. Het perceel met de monumentale Großmarkthalle uit 1928 is in 2005 door de ECB aangekocht. In het voorjaar van 2008 werd met de bouwwerkzaamheden begonnen, maar in juni van dat jaar kondigde de ECB een bouwstop af, omdat er geen aannemer gevonden kon worden die het gebouw binnen de geraamde kosten kon realiseren. In 2009 werd de bouw daarom opnieuw aanbesteed, nu echter opgedeeld in 15 aparte fasen. Op basis van de uitkomsten van deze aanbestedingsronde werd in december 2009 groen licht voor de bouw gegeven en startten de bouwwerkzaamheden in februari 2010. Het 500 miljoen euro kostende project moet volgens planning in 2014 opgeleverd worden. nk

14

Foto: Vermessungs- und Katasteramt der Stadt Düsseldorf

De stad Düsseldorf breidt het openbaar vervoer in de Rijnmetropool met de 3,4 kilometer lange Wehrhahn-Linie aanzienlijk uit. Dit grote bouwproject moet in de komende jaren structurele verbeteringen voor de hoofdstad van Noordrijn-Westfalen bewerkstelligen. Het nieuwe tracé zorgt voor snelle verbindingen dwars onder de binnenstad door. Van het tramstation Wehrhahn tot en met station Bilk verbindt het de stedelijke ontwikkelingsgebieden in het oosten en westen van de stad nog beter met het bestaande openbaar-vervoersnetwerk en zorgt het voor de mobiliteit van meer dan 53.000 reizigers per dag. Het project werd in 2007 opgestart en zal naar verwachting in 2014 voltooid worden. De kosten van 650 miljoen euro worden door de stad Düsseldorf, de deelstaat Noordrijn-Westfalen en de Duitse staat gedeeld. Door gebruik te maken van innovatieve bouwtechnieken hoopt men het 3,4 kilometer lange tracé zo snel en soepel mogelijk aan te leggen en zo min mogelijk overlast te veroorzaken voor omwonenden en verkeersdeelnemers. De tunnel wordt daarom grotendeels met een zogenaamde schildboormachine aangelegd, die zich verregaand onopgemerkt op tien meter diepte onder de stad doorgraaft. Ook de ondergrondse stations worden zo aangelegd dat de overlast bovengronds tot een minimum beperkt wordt. De zogenaamde dekselmethode zorgt ervoor dat de bouwschacht, zodra deze de benodigde diepte heeft bereikt, met een deksel wordt afgedekt. Daarover kan het verkeer dan weer zijn normale loop nemen, terwijl er onder de grond verder wordt gewerkt. nk

marktSPECIAL

DNHK

Fot o: B &T Sto ck

Zorbau – 120 ha glastuinbouwproject

Offshore windpark Global Tech 1

De Nederlandse EsBro Investment Group ontwikkelt in de Duitse gemeente Zorbau bij Leipzig een duurzaam glastuinbouwgebied van 120 hectare. In totaal gaat het om een gebied van 180 hectare dat in drie fasen van ieder 60 hectare met kassen bebouwd moet worden. Daarmee zou meteen het grootste aaneengesloten glastuinbouwgebied van Duitsland ontstaan. De eerste bedrijven zouden volgens projectleider Gerrit Jan Broeze in 2011 gebouwd moeten worden, zodat de eerste oogst nog in 2012 kan plaatsvinden. De SITA vuilverbrandingsinstallatie in Zorbau gaat restwarmte en CO2 leveren. Daarmee zou er een full-service gebied aan de telers aangeboden kunnen worden. De EsBro Investment Group is inmiddels al zo'n anderhalf jaar met het project bezig. Na een ‘factfindingreis’ – georganiseerd door het GroentenFruit Bureau in samenwerking met het Netzwerk Niederlande – Mitteldeutschland is er schot in de zaak gekomen. Onder de EsBro Investment Group vallen onder meer Bio Glas Terneuzen B.V., dat in Terneuzen een soortgelijk project heeft lopen, en tomatenkwekerij Tomaholic B.V. Dit laatste bedrijf wil zich in Duitsland vestigen. Met een tweetal andere Nederlandse kandidaten (producenten van tomaten en paprika's) heeft de groep reeds voorovereenkomsten getekend voor circa 40 hectare uit te geven gronden. Met de ontwikkeling lijken de plannen voor local-forlocal in Duitsland eindelijk gestalte te krijgen. In een straal van 150 kilometer rondom Zorbau wonen 25,8 miljoen consumenten, die door de glastuinbouwers van hun producten kunnen worden voorzien. nk

Voor de Duitse Noordzeekust, ongeveer 110 kilometer noordwestelijk van de stad Cuxhaven, moet het offshore windpark Global Tech 1 verrijzen. Het park zal een oppervlakte van 41 km2 in beslag nemen in een gebied waar de waterdiepte varieert tussen de 39 en 41 meter. In de eerste projectfase zullen er 80 windmolens met een vermogen van 5 MW per stuk gebouwd worden, zodat het totale vermogen op 400 MW uitkomt. De stroom zal via een onderwaterkabel naar het vasteland worden gebracht en daar in het netwerk van energieleverancier E.on gevoed worden. Het project zal worden uitgevoerd en geëxploiteerd door de projectmaatschappij Wetfeet Offshore Windenergy GmbH. In volgende bouwfasen zullen nog eens 240 windmolens bijgeplaatst worden. De investeringssom voor de eerste fase van het project bedraagt zo’n 1,3 miljard euro. De 80 windmolens zullen samen 1,4 miljard kilowattuur stroom per jaar leveren. Dit komt overeen met het jaarlijkse verbruik van meer dan 400.000 huishoudens. In vergelijking met stroom die wordt geproduceerd in een kolencentrale levert dit een besparing op van meer dan een miljoen ton CO2 per jaar. Bouwbedrijf Hochtief zal de bouw van het project voor zijn rekening nemen en in de loop van 2012 beginnen met het aanbrengen van de 80 funderingen op de zeebodem. Hierop zullen daarna de windmolens geplaatst worden, die 150 meter boven het water uit zullen steken. Duitsland wil in 2030 een offshore capaciteit van 25.000 MW bereikt hebben. nk

Foto: EsBro Investment Group

Foto: AREVA wind, Jan Oelker

15

marktSPECIAL

DNHK

“Nieuw platform voor de bouw”

Carina Mijnen, juriste bij de DNHK, is contactpersoon voor bouwbedrijven die de Duitse markt betreden.

Juridisch en belastingtechnisch advies onder één dak voor bedrijven in de bouw-, toeleverings- en montageindustrie: het nieuwe kenniscentrum bouw- en projectwerkzaamheden van de Nederlands-Duitse Handelskamer is aanspreekpartner bij projecten in het buurland. Een gesprek met Carina Mijnen, juriste bij de DNHK.

KENNISCENTRUM Het kenniscentrum bouw- en projectwerkzaamheden van de DNHK geeft informatie en uitgebreide begeleiding in het buurland op het gebied van verplichte aanmeldingen, vergunningen, belastingen, aansprakelijkheid en arbeidsrecht.

KONTAKT/CONTACT Carina Mijnen T 0031 (0)70 3114 160 E [email protected] www.kenniscentrum-bep.org

16

D

e DNHK begeleidt bedrijven uit de bouwbranche al jaren. Nu heeft zij in eigen huis een speciaal kenniscentrum ingericht. Waarom? Het aantal projectwerkzaamheden van Nederlandse bouwbedrijven in Duitsland zit al enige tijd in de lift. De DNHK wordt daarom steeds vaker geconfronteerd met bouw-, installatie- en montagebedrijven die gedurende kortere of langere tijd werkzaamheden in het buurland uitvoeren en dienst verleningen bij verschillende afdelingen van de DNHK afnemen. Wat tot nu toe ontbrak was een gemeenschappelijk platform dat alle informatie en de bijbehorende diensten speciaal voor de bouwbranche samenvat en toegankelijk maakt. Het nieuwe kenniscentrum biedt bedrijven nu een dergelijk platform. Dus: alles bij het oude onder een nieuwe naam? Zo zou ik het niet willen zeggen. Natuurlijk beschikken wij over jarenlange expertise op dit gebied. Op de nieuwe site en via onze adviseurs is nu echter ook veel informatie te verkrijgen die wij tot nu toe nog niet ter beschikking stelden. Zo kunnen Nederlandse bedrijven in de toekomst makkelijker informatie inwinnen over aanbestedingen in Duitsland, om maar een voorbeeld te noemen. Is het centrum dan vooral een informatieplatform? Natuurlijk willen wij bedrijven niet alleen informeren, maar ook actief begeleiden! De focus ligt daarbij op bedrijven die projecten in het buurland uitvoeren. Vaak zijn werknemers die naar Duitsland worden uitgezonden bijvoorbeeld geen EUburgers. Dit kan in bepaalde gevallen problemen opleveren. Het kan ook zijn dat bedrijven die gedurende langere tijd in het buitenland werkzaam zijn, in dat land belastingplichtig worden. De ervaring leert dat juist bij dit soort onderwerpen veel behoefte aan begeleiding en advies bestaat. Wat doet de DNHK om bedrijven op de hoogte stellen van het nieuwe centrum en de bijbehorende informatie? Wij zullen in 2011 heel bewust het persoonlijk contact met bedrijven zoeken. Zo zullen wij seminars organiseren, waarin de belangrijkste thema’s bij project werkzaamheden aan bod komen. Daarnaast zullen wij leden van de DNHK regelmatig via de ‘DNHK markt’ en de DNHK-nieuwsbrief op de hoogte houden van nieuwe ontwikkelingen. lbg

Foto: DNHK/Joop van Reeken

KENNISCENTRUM BOUW EN PROJECTWERKZAAMHEDEN

betoShell® - met glasvezelmatten gewapende sierbeton gevelelementen betoShell®Classic met glasvezelmatten gewapende betongevelelementen met een afmeting van 1,20 x 0,60 m en een dikte van slechts 20 mm Project: Bibliotheek en City Centre, Almere Gevel: betoShell®Classic - elementen als gevel -en dakbedekking, antraciet, met aangezuurd oppervlak Oppervlakte gevel: 4302 m² (460 Gevelelementen), 3500 m² (4700 betoShell® - elementen) Afmetingen: 1,20 x 0,60 m, 20 mm dun Architect: Meyer en Van Schoten, Amsterdam

betoShell®BIG met glasvezelmatten gewapende betongevelelementen met een maximale afmeting van 2,40 x 1,20 m en een dikte van slechts 30 mm

Project: ROC Leiden - Community College, Leiden Gevel: betoShell®BIG - elementen, groen, met aangezuurd oppervlak Oppervlakte gevel: 10.000 m² Afmetingen: 2,00 x 1,20 m, 30 mm dun Architect: RAU architecten, Amsterdam

betoShell®XXL met glasvezelmatten gewapende betongevelelementen met een maximale afmeting van 3,0 x 6,0 m en een dikte van slechts 30 mm Project: Renovatie van de collegezalen, RWTH Aken Gevel: betoShell®XXL - elementen, wit, met glad bekiste oppervlakken Oppervlakte gevel: 660 m² Afmetingen: 3,00 x 3,00 m, 30 mm dun, plus 2 verstijvingsribben aan de achterkant Architect: HSA Helmer Seiler, Aken

Contact:

www.heringinternational.com

Hering Bau GmbH & Co. KG Neuländer 1 · Holzhausen D-57299 Burbach Fon: +49 2736 27-178 Fax:+49 2736 27-256 [email protected]

Onze adviseur in Nederland: De heer ir L. C. Meuzelaar Mobiel:06 51296207

marktSPECIAL

DNHK

Belangrijke evenementen in Duitsland 2011 door Alicia Solìs

HAUS Van do 24 t/m zo 27 februari 2011 komen tijdens de bouwbeurs HAUS in Dresden planners, producenten, handelaars, architecten en opdrachtgevers samen. www.baumesse-haus.de

Foto: Messe Dresden

ISH Op de ISH in Frankfurt am Main worden bezoekers van di 15 t/m za 19 maart 2011 over energie-efficiënte verwarmingsen klimaattechniek en duurzame energie geïnformeerd. www.ish.messefrankfurt.com BAUEN&WOHNEN ‘Bauen und Wohnen’, de grootste regionale bouwvakbeurs in Noordrijn-Westfalen, vindt van do 24 t/m zo 27 maart 2011 in Münster plaats. De exposanten bieden producten en dienstverleningen aan op het gebied van bouwen, saneren en renoveren. Naast de expositie is er ook een forum voor presentaties over verschillende bouwgerelateerde thema’s. www.bau-messen.de Dag van de Duitse bouwindustrie Het ‘Hauptverband der deutschen Bauindustrie’ organiseert op do 9 juni 2011 de ‘Dag van de Duitse Bouwindustrie’ in het Berlijnse Maritim hotel. Aansluitend vindt er een persconferentie plaats. www.bauindustrie.de Foto: Messe Neumünster

NordBau Al sinds 1956 biedt de NordBau een platform voor bouwvakpubliek en andere in de bouw geïnteresseerde bezoekers. Van do 8 t/m di 13 september 2011 worden zij in Neumünster over de nieuwste producten, dienstverleningen en andere actuele zaken uit de bouwbranche geïnformeerd. www.nordbau.de

Vakpers Trefpunt DEUBAU Op woe 12 en do 13 oktober 2011 vindt in Essen het Vakpers Trefpunt DEUBAU met de uitreiking van de DEUBAU-prijs voor architecten plaats. Mitteldeutsches Bauforum/efa/SHKG Het eerste ‘Mitteldeutsche Bauforum’ van woe 12 t/m vr 14 oktober 2011 in Leipzig heeft als thema ‘Ontwikkeling van bestand en structuren – politiek, projecten, producten’. De tentoonstelling vindt gelijktijdig met de bekende vakbeurzen efa (elektrotechniek, klimaattechniek en automatisering) en SHKG (sanitair en verwarming) plaats. www.mitteldeutsches-bauforum.de Energie SparTage Op de beurs voor energie-efficiënt bouwen en moderniseren van za 22 t/m ma 24 oktober 2011 in Hannover komen bezoekers meer te weten over innovaties, nieuwe producten, dienstverleningen en actuele subsidieprogramma’s. www.heckmanngmbh.de DNHK-seminar Op woensdag 9 november 2011 organiseert de DNHK in Breda het seminar ‘Projecten in Duitsland’ (onder voorbehoud). www.dnhk.org/nl/seminare0/ DEUBAU De thema’s energie, duurzaam bouwen en innovatieve technologieën staan centraal op de bouwvakbeurs DEUBAU van do 12 t/m za 14 januari 2012 in Essen. Onderdeel van het programma is ook een driedaagse congres over weg- en waterbouw. www.deubau.de

18

colofon

Redactie Verantwoordelijk: Dr. Lars Gutheil T 0031 (0)70 3114 157 [email protected]

Art direction Heike Slingerland BNO Grafische Vormgeving & Art Direction Callenburgstraat 86 NL - 3134 GH Vlaardingen

Niels Koekoek T 0031 (0)70 3114 133 [email protected]

Layout/lay-out

DNHK Special Publicatie van de Nederlands-Duitse Handelskamer

Alicia Solìs T 0031 (0)70 3114 132 [email protected]

Uitgever Nederlands-Duitse Handelskamer (DNHK) Postbus 80533 NL-2508 GM Den Haag

Fax redactie 0031 (0)70 3114 117 Internet: www.dnhk.org De van een naam of initialen voorziene bijdragen geven de mening van de auteur, maar niet per se de mening van de DNHK weer.

Directeur Axel Gerberding

B&T Ontwerp & advies Oudedijk 204 NL - 3061 AT Rotterdam Productie Service-Druck Kleinherne Bussardweg 5 D - 41468 Neuss Titelbild/omslagfoto B&T Stock

Oplage: 3000 Nadruk slechts nadat dit met de uitgever is overeengekomen.

INTERNATIONALE BOUWVAKBEURS

Essen, 10 – 14 januari | www.deubau.de Bezoek ons op de Bouwbeurs Utrecht, NRW-paviljoen hal 4, stand 04B20 Pak uw kans in Europa’s grootste bouwregio! Verzeker uw omzet voor 2012 en ontmoet architecten, ingenieurs, inkopers van woningbouwcoöperaties en beslissers in de bouw! Presenteer uw onderneming op de grootste bouwbeurs 2012. Wij verheugen ons op uw komst! Informatie: + 49(0)201 7244-237 www.deubau.de

Deubau_Holland_180x122_RZ.indd 1

12.01.2011 11:58:47 Uhr

Wereldwijd actief

circa 27.000 medewerkers

Koninklijke BAM Groep nv

Veelzijdig

Bouw, Vastgoed, Infra, PPS, Installatietechniek, Consultancy en engineering

Initiëren, ontwikkelen, bouwen, beheren en onderhouden

Runnenburg 9 3981 AZ Bunnik Postbus 20 3980 CA Bunnik T (030) 659 89 88

20

www.bam.nl