Deutsch-Niederländische Handelskammer Duits-Nederlandse Handelskamer. ECONOMISCH PROFIel DUITSLAND

Deutsch-Niederländische Handelskammer Duits-Nederlandse Handelskamer

ECONOMISCH PROFIel DUITSLAND

ECONOMISCH PROFIEL DUITSLAND

Impressum

Inhoudsopgave

1. Algemene informatie Deutsch-Niederländische Handelskammer (DNHK) Duits-Nederlandse Handelskamer (DNHK) Postbus 80533 NL - 2508 GM Den Haag www.dnhk.org Directeur: Günter Gülker Actualisering augustus 2015: Christian Hauska, Jessy Rashed, Ulrike Tudyka, Marte Marie Diewitz, Carina Mijnen Redactie: Joachim Schwichtenberg (verantwoordelijk) T 0031 (0)70 3114 157 E [email protected] Stand: Juni 2015 Layout: TODOSmedia.com Da Costastraat 2 hs NL - 1053 ZB Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4 4 5

1.1. Cijfers, gegevens, feiten 1.2. Geschiedenis 1.3. Economische geografie

2. Economisch overzicht 2.1. Economische gegevens 6 2.2. Economische ontwikkeling in het kort 6 2.3. Buitenlandse handel 7 2.4. Belangrijke economische sectoren 9 2.5. Macro-economisch toekomstperspectief 10 2.6. Groeisectoren 11

3. Zakendoen in Duitsland 3.1. Handelsagentuur 12 3.2. Personeel 12 3.3. Nevenvestiging 13 3.4. Oprichten van een (dochter)onderneming 14 3.5. Ondernemersbelastingen 15

4. Culturele aspecten 4.1. Duitse zakencultuur

16

4.2. Tips en valkuilen voor de omgang met Duitse zakenpartners

17

5. Belangrijke adressen

18

DNHK 3

Duits-Nederlandse Handelskamer


1. Algemene informatie

1.1. Cijfers, gegevens, feiten Naam: Oppervlakte: Staatsvorm: Staatshoofd: Regeringsleider: Hoofdstad: Regeringszetel: Politieke verdeling: Officiële taal: Bevolking: Leeftijdsverdeling (in %):

1.3. Economische geografie Duitsland ligt in het centrum van Europa en heeft een gemeenschappelijke grens met België, Denemarken, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Polen, Tsjechië en Zwitserland. In het noorden grenst het land aan Noord- en Oostzee, in het zuiden aan de Alpen. De centrale ligging in Europa maakt Duitsland logistiek gezien tot een ideale locatie om alle Europese regio’s te bereiken.

Bondsrepubliek Duitsland 357.111 km2 Federale republiek Bondspresident Joachim Gauck (sinds 2012) Bondskanselier Angela Merkel (sinds 2005) Berlijn Berlijn 16 gedeeltelijk soevereine deelstaten Duits 81,1 mln., 227 inwoners per km² < 20 jaar 20-39 jaar 39-60 jaar 60-79 jaar > 80 jaar

KIEL SLEESWIJKHOLSTEIN

Noord-Duitsland

6,9 % 21,2 %

19,3 % 22,9 % 31,2 % 21,2 % 6,9 %

Een groot deel van de Duitse bevolking woont in de metropoolregio’s Berlijn/Brandenburg, Frankfurt/Rhein-Main, Hamburg, München, Rhein-Ruhr, Stuttgart en Rhein-Neckar. Belangrijke infrastructurele voorzieningen in Duitsland zijn de internationale luchthavens van Frankfurt am Main, Düsseldorf en München, de zeehavens van Bremen en Hamburg en de haven van Duisburg – de grootste binnenhaven van Europa.

19,3%

MECKLENBURGVOORPOMMEREN

HAMBURG

Het noorden van Duitsland wordt gevormd door de deelstaten Nedersaksen, Hamburg, Bremen, Sleeswijk-Holstein en Mecklenburg-Voorpommeren. Traditioneel zijn de Duitse kustdeelstaten sterk op het gebied van scheepsbouw en maritieme toelevering. In Nedersaksen speelt bovendien de automobielindustrie een grote rol met bedrijven als Volkswagen en Continental.

SCHWERIN

HAMBURG BREMEN BREMEN

BERLIJN BERLIJN

NEDERSAKSEN HANNOVER MAAGDENBURG SAKSENANHALT

POTSDAM BRANDENBURG

NOORDRIJN-WESTFALEN

31,2 % Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2014)

1.2. Geschiedenis De Bondsrepubliek Duitsland werd op 24 mei 1949 opgericht. De Duitse economie, die was geruïneerd door de Tweede Wereldoorlog, begon al direct na de geldhervorming van 1948 weer op te bloeien. De werkloosheid daalde gestaag en in 1962 was er zelfs sprake van volledige werkgelegenheid. Deze naoorlogse periode van economische groei staat bekend als het ‘Wirtschaftswunder’. Ook de betrekkingen tussen Nederland en Duitsland werden na de oorlog om economische redenen al snel weer aangehaald. Aan het einde van de jaren 80 ging het steeds slechter met de Duitse Democratische Republiek (DDR). De ontevredenheid onder de bevolking steeg en steeds meer mensen vluchtten naar het democratische Westen. De druk op de DDR-regering werd zo groot dat uiteindelijk op 9 november 1989 de Berlijnse Muur viel. Op 3 oktober 1990 werden de beide Duitse staten herenigd. Wat volgde was een economisch aanpassingsproces dat tot op de dag van vandaag nog niet is afgesloten.

4 DNHK


22,9 %

West-Duitsland Het westen van Duitsland wordt gevormd door de deelstaten Noordrijn-Westfalen, Hessen, Rijnland-Palts en Saarland. Noordrijn-Westfalen (NRW) is economisch gezien voor Nederland en ook voor Duitsland zelf de belangrijkste deelstaat. Het heeft de meeste inwoners (17,8 mln.) en genereert 21,9 procent van het bruto binnenlands product. Bijna alle industriële sectoren zijn in NRW vertegenwoordigd, waarbij de nadruk ligt op technologie en dienstverlening. Andere belangrijke sectoren zijn de chemische industrie, de machinebouw, de staalindustrie, de voedingsmiddelenindustrie, de elektronicabranche, de metaalverwerking, de automobielindustrie en de papier-, uitgeverij- en drukindustrie. Circa 19 van de 50 grootste bedrijven in Duitsland zijn in NRW gevestigd, waaronder E.ON, Deutsche Telekom, RWE, Bayer, ThyssenKrupp, Ford, Deutsche Post, Bertelsmann en Henkel.

Zuid-Duitsland Beieren en Baden-Württemberg vormen het zuiden van Duitsland. Naast grote autoproducenten als BMW, Audi, Daimler en Porsche zijn hier de internationale marktleiders in de machinebouw gevestigd. Na de automobielindustrie is deze sector de grootste industriële werkgever in Duitsland. Ook een groot deel van de toeleverindustrie is in Beieren en BadenWürttemberg gevestigd. Het stadje Tuttlingen met slechts 34.000 inwoners is het wereldwijde centrum voor medische techniek. Hier zijn meer dan 400 bedrijven in de medischtechnische sector gevestigd. Daarnaast bevinden zich in de directe omgeving nog eens 2.400 bedrijven in aanverwante sectoren. De stad Freiburg is het centrum van de meet- en regeltechniek. Sinds 2000 zijn hier zo’n 2.600 arbeidsplaatsen in deze sector ontstaan, vooral bij mkb-bedrijven.

DÜSSELDORF

SAKSEN DRESDEN

ERFURT THÜRINGEN HESSEN

MAINZ WIESBADEN RIJNLAND-PALTS SAARLAND SAARBRÜCKEN STUTTGART BADENWÜRTTEMBERG

BEIEREN

MÜNCHEN

Oost-Duitsland Berlijn en de ‘nieuwe’ deelstaten Brandenburg, Saksen-Anhalt, Thüringen en Saksen vormen het oosten van Duitsland. De nieuwe deelstaten hebben sinds de eenwording grote stappen gezet op economisch gebied. In vergelijking met de situatie in de oude deelstaten is er echter nog steeds een behoorlijke inhaalslag te maken. Zo is de werkloosheid in het oosten van Duitsland nog altijd hoger dan in het westen en hebben lokale en regionale overheden te kampen met hoge schulden. Er zijn echter ook veel positieve ontwikkelingen. Zo ontwikkelt de stad Dresden zich steeds meer tot een belangrijke IT-cluster. Ook Berlijn, Erfurt en Leipzig trekken in toenemende mate nieuwe activiteiten aan, die de oude industrieën vervangen. Bovendien profiteren de oostelijke deelstaten van de verschuiving van het economisch zwaartepunt richting het oosten. Thüringen en Saksen zijn tot dusverre het meest succesvol, maar ook Brandenburg doet het goed, mede omdat deze deelstaat profiteert van de aantrekkingskracht van Berlijn.

DNHK 5


2. Economisch overzicht

2.1. Economische gegevens BBP Duitsland 2014/2015: Economische groei: Beroepsbevolking:

2903 mld. euro (2014) 1,5 procent (2014) 42,7 mln. (december 2014)


2.3. Buitenlandse handel Werkloosheidspercentage: 6,4 procent (december 2014) Inflatiepercentage: 0,2 procent (december 2014) Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2014)

De belangrijkste handelspartners van Duitsland 2014 IMPORT volume (in mld. euro) 88

2.2. Economische ontwikkeling in het kort

79

EXPORT volume (in mld. euro) 102

67 48

48

en rijk tat nk eS Fra d ig en Ver

lië Ita

96 74

73 54

BBP DUITSLAND 2014/2015 Geheel: 2908,2 mld. euro 1,3

1,1

d an erl d Ne

1,1

0,5

ina Ch

ten jk kri Sta n e a d Fr ig en Ver

ina Ch

nd rla de e N

lië Ita

Bron: Statistisches Bundesamt (Juni 2015)

0,2 Goederenimport: vanuit Nederland:

1e K. 2014 2e K. 2014 3e K. 2014 4e K. 2014 1e K. 2015

916,64 mld. euro 88,19 mld. euro

Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2015)

De Duitse economie heeft zich in 2014 met een groei van 1,5 procent positief ontwikkeld. Dankzij de stijgende lonen en de recordwerkgelegenheid groeide de conjunctuur en de consumptie aanzienlijk. Dat had vooral te maken met de daling van de wereldwijde olieprijs en de revaluatie van de euro in vergelijking met de dollar. Meerdere onderzoeksinstituten verwachten voor 2015 een toename van het BIP van 2,1 procent. Voor 2016 wordt een verdere economische groei verwacht. Hoewel de economische ontwikkelingen in Europa in 2014 moeilijk waren, nam de export met 3,7 procent toe. Ook de import steeg met 3,3 procent aanzienlijk. Bijna alle economische sectoren droegen bij aan de ontwikkelingen. Vooral de bouwsector vermeldde een aanzienlijke toename met 2,7 procent. Dankzij de recordwerkgelegenheid in Duitsland zorgden de optimistisch gestemde consumenten opnieuw voor veel beweging. Voor het lopende jaar zijn de vooruitzichten nog beter.

Arbeidsmarkt Duitsland behaalde in 2014 een historisch werkgelegenheidsrecord. Voor 2015 verwacht de Bondsregering dat de werkende bevolking met meer dan 250.000 personen zal toenemen tot bijna 43 miljoen werknemers. De gunstige groeien winstvooruitzichten van de bedrijven doen niet alleen de werkgelegenheid maar naar verwachting ook de lonen

6 DNHK


stijgen. Terwijl onder de rood-groene regering van Gerhard Schröder loonmatiging vooropstond, zijn de lonen onder Angela Merkel continu gestegen – in 2014 met gemiddeld 3,6 procent. Dit heeft geleid tot duidelijk hogere inkomens voor privé-huishoudens. Omgekeerd moet Duitsland erop letten, zijn concurrentiekracht niet op het spel te zetten.

Consumptie Een essentieel kenmerk van de positieve economische ontwikkeling is de consumptie van de burgers. Die steeg vooral vanwege de daling van de olie- en benzineprijs maar ook opgrond van een record van werkgelegenheid die gepaard ging met een stijging van de salarissen. Ook de invoering van het minimumloon had een positief invloed op de consumptiegedrag. De uitgaven van de privé-huishoudens stegen in 2014 met 1,2 procent. Voor 2015 wordt een groei van 2,5 procent verwacht. Vanuit consumentenperspectief is de financiële crisis overwonnen. Dat is ook te merken aan de stabiele arbeidsmarkt. Het aantal werknemers groeide ook door immigratie met 0,8 procent op bijna 43 mln. mensen. Van de hoge consumptie hebben in 2014 vooral het toerisme, het horecabedrijf en de middenstandse ambachtsbedrijven geprofiteerd. In totaal gaven de privé-huishoudens in Duitsland meer dan 1,6 biljoen euro uit, zo´n 2,2 procent meer dan in het voorgaande jaar.

De Duitse export is ook in 2014 aanzienlijk toegenomen. Na een stijging van 0,6 procent in 2013 steeg de export in 2014 met 3,8 procent duidelijk. De meest gewilde exportproducten waren motorvoertuigen (202,6 mld. euro), machines (166 mld. euro) en chemische producten (107 mld. euro). Het totale Duitse exportvolume lag op 1134 mld. euro. Het totale importvolume naar de Bondsrepubliek steeg in 2014 met 2,4 procent naar 917 mld. euro. De belangrijkste importgoederen waren elektrische apparaten (89,4 mld. euro), automobiel- en voertuigonderdelen (86,9 mld. euro) en brandstoffen (82,6 mld. euro).

Goederenexport: 1133,54 mld. euro naar Nederland: 73,13 mld. euro Bron: Statistisches Bundesamt (juni 2015)

20

Tussen Nederland en Duitsland bestaan al van oudsher nauwe handelsbetrekkingen. Duitsland bleef in 2014 met 161 mld. euro met afstand de belangrijkste handelspartner van Nederland en liet daarmee België en Groot Brittannië achter zich. Omgekeerd bleef Nederland de grootste exporteur richting Duitsland, zelfs nog voor China. Als exportmarkt stond Nederland echter achter Frankrijk, de Verenigde Staten en China op plaats vier. De Duitse export naar Nederland bedroeg 73 mld. euro.

DNHK 7



2.3. Buitenlandse handel

2.4. Belangrijke economische sectoren

Uitvoer naar Nederland naar belangrijkste goederengroepen 2014

Drijvende krachten achter de Duitse economie zijn de dienstverleningssector, de industrie, de bouw en de landen bosbouw.Met een aandeel van 68,6 procent aan het bruto binnenlands product vormen dienstverlenende bedrijven de grootste economische sector. Bijna drie-

mld. euro (Verandering t.o.v. het jaar ervoor)

NEDERLAND NEDERLAND

mld. euro Machines en vervoermaterieel (Verandering t.o.v. het jaar ervoor) Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Voeding en levende dieren Chemische producten Diverse gefabriceerdeFabricaten goederen

Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Dranken en tabak

11,2 (-0,1%) 8,8 (+0,1%) 18,6 (+1,3%) Industrie Duitsland beschikt over een sterke en innovatieve industriesector. Vooral Duitse autofabrikanten, elektrotechnici, machinebouwers en scheikundigen horen internationaal tot de besten van hun branche. In totaal zijn ongeveer 12 miljoen mensen werkzaam in de industrie en aanverwante dienstverleners.

7,7 (+0,2%) 11,2 (-0,1%) 7,18,8 (+0,2%) (+0,1%)

Minerale brandstoffen Voeding en levende dieren Grondstoffen Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Grondstoffen Drankengoederen en tabak Niet afzonderlijk genoemde

18,6 (+1,3%)

5,1 (-0,8%) 7,7 (+0,2%) 2,3 (0,0%) 7,1 (+0,2%) 0,6 (-0,5%) 5,1 (-0,8%) 0,72,3 (0,0%) (0,0%) 0,7(-0,5%) (0,9%) 0,6 0,7 (0,0%) 5 10 0 0,7 (0,9%) 0

5

10

15

20

15

20

In termen van omzet is de Duitse automotiveindustrie met 367,9 mld. euro de belangrijkste industrietak. Dat staat ongeveer gelijk aan een vijfde van de wereldwijde brancheomzet. Ongeveer 5,9 miljoen voertuigen rolden het afgelopen jaar in Duitsland van de band. .

___________________________________

Dienstverlening De Duitse dienstverleningssector draagt verreweg de grootste bijdrage aan de inkomsten en werkgelegenheid. Meer dan 80 procent van alle Duitse bedrijven zijn actief in de dienstverleningssector. Banken en verzekeringen, gezondheidsinstellingen, maatschappelijke organisaties en de openbare overheids- en onderwijsinstellingen horen tot de belangrijkste werkgevers van de branche.

mld. euro Invoer uit Nederland naar belangrijkste goederengroepen 2014 (Verandering t.o.v. het jaar ervoor)

Bron: CBS (juni 2015)

8 DNHK


Diverse gefabriceerde goederen Voeding en levende dieren Grondstoffen Fabricaten Niet afzonderlijk genoemde goederenTierische und Diverse gefabriceerde goederen Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Grondstoffen Dranken en tabakgenoemde goederenTierische und Niet afzonderlijk

25

20

15

101,0 (-2,0%) 5 0 Dierlijke en plantaardige oliën en vetten 0,8 (+0,1%) Dranken en tabak

25

20

15

10

5

0

___________________________________ DUITSLAND DUITSLAND

mld. euroMinerale brandstoffen 23,7 (-4,0%) (Verandering t.o.v. het jaar ervoor) 18,6 (-1,7%) Machines en vervoermaterieel 11,1 (-3,8%) 23,7 (-4,0%) Chemische producten Minerale brandstoffen 14,6 (-6,9%) 18,6 (-1,7%) Voeding en dieren Machines enlevende vervoermaterieel 8,4 (-1,7%) 11,1 (-3,8%) Fabricaten producten Chemische 9,9 (+0,6%) 14,6 (-6,9%) 5,5 (-0,1%) 8,4 (-1,7%) 9,9 (+0,6%) 0,6 (-0,5%) 1,0 (-2,0%) 5,5 (-0,1%) 0,8 0,6(+0,1%) (-0,5%)

kwart van de beroepsbevolking is daarin werkzaam. De sector wordt op de voet gevolgd door de industrie met 25,9 procent, de bouwsector met 4,8 procent en de landen bosbouw met een aandeel van 0,8 procent aan het bruto binnenlands product.

Bouw Duitse bouwbedrijven vallen op door een hoge mate van specialisering. Vooral in de hoog- en dieptebouw hebben zij veel succes. Over de hele wereld wordt gebruik gemaakt van de diensten van Duitse ingenieurs. Veel bouwbedrijven beschikken daarom over dochterbedrijven of holdings in het buitenland. Per jaar genereert de Duitse bouwindustrie nog circa 20 mld. euro omzet over de grens.

___________________________________

Land- en bosbouw Ongeveer de helft van de oppervlakte van Duitsland dient agrarische doeleinden. De belangrijkste gewassen zijn granen en voedergewassen. In totaal zijn ongeveeer 370.000 bedrijven actief in deze branche. Samen behalen zij een omzet van circa 40 mld. euro per jaar. De houtverwerkende bedrijven bevinden zich over het algemeen in de omgeving van grote bosgebieden. Bijzonder aan de Duitse houtindustrie zijn het grote aantal mkb-bedrijven dat nog als familiebedrijf wordt geleid. De jaarlijkse omzet bedraagt ongeveer 5,8 mld. euro.

DNHK 9



2.5. Macro-economisch toekomstperspectief De economische situatie is in 2014 weer verbeterd. In een moeilijke internationale tijd heeft de Duitse economie de weg naar een gematigde economische groei teruggevonden. Voor 2015 wordt verdere groei van de Duitse economie verwacht. Het Ifo-instituut rekent voor dit jaar op een economische groei van 1,5 procent en een verdere stijging van 1,8 procent voor 2016.

Het is nog niet duidelijk welke effecten het conflict in Oekraïne en de crisis in Griekenland op de Duitse economie zullen hebben. De index voor het vestigingsklimaat steeg in april 2015 desondanks voor de zevende maand op rij. Hoewel de cijfers een positieve indruk geven, vreest het Ifo-instituut dat de internationale spanningen de economische groei van Duitsland in de weg zouden kunnen staan.

Ook het consumentenklimaat lijkt momenteel stabiel. De Duitse consument rekent op significante loonsverhogingen en is verder bereid om veel geld te besteden. Op een noemenswaardige terugloop van de werkeloosheid wordt in 2015 vooralsnog niet gerekend.

De EU-sancties tegen Rusland raken veel Duitse exporteurs. Ongeveer 500.000 arbeidsplaatsen hebben met de Duits-Russische handel te maken. Volgens een Wifo-enquête van juni 2015 zou het conflict het komende half jaar de economische groei met bijna 1 procent kunnen remmen.

2.6. Groeisectoren Digitale economie De ICT-sector is één van de centrale groeisectoren van Duitsland. Ze laat de afgelopen jaren een continue stijging van investeringen en arbeidsplaatsen zien. In 2014 waren in deze sectoor rond 900.000 werkzaam. De investeringen groeiden met circa 6,5 mld. euro ten opzichte van het jaar ervoor. Circa 86.500 bedrijven zijn in de ICT-sector actief. Dat zijn ongeveer 3.500 bedrijven meer dan in 2012. De ICT speelt ook in de machinebouw een belangrijke rol. In het kader van de Industrie 4.0-ontwikkelingen (Smart Industry, internet of things) moeten losse productiestappen steeds verder met elkaar verbonden worden, zodat autonome fabrieken ontstaan

___________________________________ Machinebouw De Duitse machinebouw rekent voor 2015 op een groei van 2 procent. De productiewaarde komt rond de 205 mld. euro te liggen. Daaraan bijgedragen hebben vooral het herstel in de Eurozone en de twee grote exportmarkten China en de VS. De economische instituten verwachten bovendien een groei van investeringen in de hoogte van vier tot zeven procent. Ook het aantal arbeidsplaatsen stijgt. Het vaste personeelsbestand bestond aan het einde van 2014 al uit 1.008.000 werknemers in vaste dienst. Dat is een stijging van 24.000 medewerkers in vergelijking tot het jaar ervoor.

___________________________________

Bouwsector Voor 2015 verwachten de vakverenigingen HDB en ZDB een omzetgroei van 2 procent. De totale omzet van de bouwsector zou dan naar 101 mld. kunnen stijgen. De groei komt vooral voor rekening van de woningbouw, die met 3,0 procent zal toenemen ten opzichte van het jaar ervoor. Het lage renteniveau, stijgende inkomensverwachtingen en toenemende angst voor inflatie wakkerden de bouw aan. Ook bleven de onroerendgoedprijzen in 2014 relatief stabil. De landelijke vereniging van het bouwbedrijf houd rekening met een omzetgroei van 2 procent naar 221 mld. euro.

___________________________________

Gezondheidssector De Duitse gezondheidssector is in de afgelopen jaren een drijvende kracht achter de economische groei gebleken. In 2015 zal de omzet volgens het Duitse bureau voor de statistiek bij meer dan 70 mld. euro liggen. Voor 2016 wordt zelfs een omzet van 76,9 mld. euro verwacht. Ongeveer een derde van de omzet is afkomstig uit de medische techniek. Deze sector behaalde in het afgelopen jaar een omzetgroei van 2,3 procent. Ook in 2015 wordt er op een zelfde groeicijfer gerekend. De goede marktpositie in binnenen Buitenland, de sterke innovatiekracht van de Duitse bedrijven en de demografische verandering doen voor de komende jaren een constante groei verwachten.

10 DNHK


DNHK 11


3. Zakendoen in Duitsland Ondernemers die in Duitsland zaken willen doen kunnen dit op verschillende manieren aanpakken. Als eerste stap is vaak een handelsagent of een eigen buitendienstmedewerker aan te raden. Bij omvangrijkere activiteiten zal een inschrijving van een filiaal in het Duitse handelsregister

in aanmerking komen of het oprichten van een eigen vennootschap. Vooral gezien het feit dat Duitse klanten het op prijs stellen om met een Duitse vennootschap zaken te doen. Onderstaand zullen deze verschillende vormen nader worden toegelicht.

3.1. Handelsagentuur Het Duitse handelsagentuurrecht lijkt op het Nederlandse recht. De wettelijke bepalingen in beide landen zijn namelijk aangepast naar aanleiding van een Europese richtlijn. Het Duitse handelsagentuurrecht is vooral in het Duitse Wetboek van Koophandel (Handelsgesetzbuch) geregeld. Kern van de handelsagentuurovereenkomst is de verplichting van de handelsagent voor zijn principaal overeenkomsten te bemiddelen of aftesluiten in zijn naam. De handelsagent handelt daarbij als zelfstandig ondernemer. De principaal is een provisie verschuldigd voor de bemiddelde overeenkomsten. De overeenkomst kan stilzwijgend worden aangegaan, maar elk van de partijen kan om een schriftelijke vastlegging van de afspraken verzoeken. Bepaalde bedingen, zoals een postcontractueel concurrentiebeding, moeten schriftelijk worden vastgelegd, anders zijn zij niet geldig. Omdat de handelsagent zelfstandig ondernemer is, is hij in principe niet verplicht zijn diensten persoonlijk te verlenen. De handelsagent kan ook een rechtspersoon zijn, bijvoorbeeld een besloten vennootschap naar Duits recht.

De vaker voorkomende wens van een principaal de handelsagent sterk aan zijn onderneming te binden, bijvoorbeeld door het uitsluiten van de overname van andere handelsagentschappen, het bepalen van werktijden e.d. kan er toe leiden dat er niet meer sprake is van een zelfstandig handelsagent, maar een werknemer in de buitendienst. De principaal dient hier bij de formulering van de overeenkomst en de feitelijke handhaving goed op te letten. De handelsagent heeft recht op provisie voor overeenkomsten die door zijn tussenkomst zijn bemiddeld. Een recht op provisie kan ook ontstaan voor overeenkomsten die pas na einde van de handelsagentuurovereenkomst tot stand komen of die (zonder bemiddeling) binnen het gebied tot stand komen dat aan de handelsagent is toegewezen. Na einde van de handelsagentuurovereenkomst heeft de handelsagent onder bepaalde voorwaarden recht op klantenvergoeding. Als de handelsagent recht heeft op een klantenvergoeding, dan is deze gemaximeerd op een jaarprovisie van de gemiddelde provisie die de handelsagent heeft ontvangen over de afgelopen vijf jaar.


3.2. Personeel Personeel vinden Personeel kunnen ondernemers via verschillende wegen vinden. Werkgevers kunnen zelf adverteren; er staan verschillende media ter beschikking, zoals regionale kranten en internetsites. Bij het formuleren van vacatures dienen werkgevers wel goed op de wettelijke bepalingen te letten, omdat zij anders snel schadevergoedingsplichtig worden. Werkgevers die liever met een bemiddelaar werken, hebben een grote keus. De Duitse arbeidsbureaus (Arbeitsagenturen) helpen bij de bemiddeling; daarnaast zijn er verschillende andere professionele bemiddelaars op de markt. Ook de NederlandsDuitse Handelskamer bemiddelt personeel in Duitsland aan werkgevers. Wie zelf geen personeel in dienst wil nemen, kan bij uitzendbureaus terecht.

hetgeen de partijen, bv. in een CAO, zijn overeengekomen, waarbij de Duitse wet minimumopzegtermijnen voorschrijft.

Arbeidsovereenkomsten

De Duitse sociale zekerheid kent verschillende werknemersverzekeringen, bijvoorbeeld:

Het Duitse recht wijkt op het gebied van arbeidsovereenkomsten sterk af van het Nederlandse recht. Zeker voor werkgevers met niet meer dan 10 werknemers biedt het over het algemeen meer flexibiliteit bij het wijzigen en het beëindigen van een dienstverband. Arbeidscontracten voor bepaalde tijd kunnen onbeperkt worden overeengekomen, zolang er sprake is van een objectief aantoonbare reden voor het overeenkomen van een dergelijk contract. Dergelijke redenen kunnen bijvoorbeeld het vervangen van zieke werknemers zijn of een tijdelijk project. Zonder objectief aantoonbare reden mag een contract voor bepaalde tijd in principe hooguit voor de duur van twee jaar worden aangegaan. De afspraak dat het om een arbeidscontract voor bepaalde tijd gaat, moet wel altijd schriftelijk zijn gemaakt. Het Duitse recht kent geen opzegverbod gedurende arbeidsongeschiktheid. De loondoorbetalingverplichting is in het geval van ziekte beperkt tot zes weken per arbeidsongeschiktheid binnen een kalenderjaar. Als een werknemer als gevolg van dezelfde ziekte meer dan zes weken arbeidsongeschikt is bestaan er volgens het EFZG (Entgeltfortzahlungsgesetz) wettelijke uitzonderingen op dit opzegverbod. Bij ontslag dient er geen vergunning van een derde instantie te worden aangevraagd, tenzij er sprake is van een opzegverbod. Opzegverboden zijn bijvoorbeeld van toepassing bij zwangerschap van een werkneemster of ouderschapsverlof van werknemers. Opzeggingen dienen altijd schriftelijk te geschieden, anders zijn zij niet geldig. De opzegtermijn die daarbij in acht dient te worden genomen, is afhankelijk van

12 DNHK


De rol van een Duitse ondernemingsraad bij bijvoorbeeld het aangaan en het beëindigen van een dienstverband mag niet worden onderschat. Anders dan naar Nederlands recht mag een werkgever met een Duitse ondernemingsraad in Duitsland geen werknemers te werk stellen, zonder dat de ondernemingsraad heeft ingestemd. Ook bij ontslag heeft de ondernemingsraad medezeggenschap. Werknemers kunnen al een ondernemingsraad oprichten, als het bedrijf waarin zij werken ten minste vijf werknemers heeft.

Premies voor sociale verzekeringen

• • • • •

ziektekostenverzekering/zorgverzekering wettelijke pensioenverzekering werkeloosheidsverzekering wettelijke ongevallenverzekering verzekeringen voor loondoorbetaling bij arbeidsongeschiktheid, bij zwangerschaps-/ bevallingsverlof en bij faillissement van de werkgever

De premies bedragen overwegend een bepaald percentage van het loon. Daarbij is voor verschillende verzekeringen een maximumloon als heffingsgrondslag van toepassing. De premie voor de wettelijke ongevallenverzekering is afhankelijk van de risicogroep waarin de werkgever is ingedeeld.

Loonbelasting Over het loon dient loonbelasting te worden betaald. Werkgevers die een vaste inrichting in Duitsland onderhouden dienen ervoor te zorgen dat de loonbelasting voor hun in Duitsland werkzame werknemers afgedragen wordt. Werkgevers die geen vaste inrichting in Duitsland onderhouden, doen er goed aan om hun werknemers er op te wijzen dat deze zelf de loonbelasting moeten afdragen. Als er sprake is van werknemers die zowel in Nederland als ook in Duitsland werkzaamheden verrichten, dient aan de hand van het Verdrag ter voorkoming van dubbele belasting tussen Nederland en Duitsland worden bepaald, welk land het recht van loonheffing heeft.

DNHK 13



3.3. Nevenvestigingen Reeds bestaande binnen- of buitenlandse bedrijven kunnen of moeten zelfs soms een nevenvestiging (Zweigniederlassung) in het Duitse handelsregister laten inschrijven. Een nevenvestiging is een van de hoofdvestiging ruimtelijk gescheiden vestiging van waaruit de voor de onderneming kenmerkende activiteiten worden uitgevoerd. De ‘Zweigniederlassung’ is juridisch gezien niet zelfstandig, maar maakt deel uit van de hoofdvestiging. Daarentegen beschikt zij wel in feitelijk opzicht over een bepaalde mate van zelfstandigheid. Zo dient de leiding van de vestiging tot op bepaalde hoogte over een eigen beschikkingsbevoegdheid te beschikken en dient de hoofdvestiging vermogen aan de nevenvestiging toe te wijzen. Schuldenaar blijft echter de rechtspersoon achter hoofd- en nevenvestiging.

3.5. Ondernemersbelasting Alle nevenvestigingen moeten in het Duitse handelsregister worden ingeschreven. Aanvullend is een melding bij de desbetreffende gemeente (Gewerbeanmeldung) verplicht. De inschrijving in het Duitse handelsregister is uitsluitend via een Duitse notaris mogelijk. Een bedrijf kan ook vestigingen hebben die niet aan de definitie van een nevenvestiging voldoen, bijvoorbeeld, omdat de vereiste mate van zelfstandigheid ontbreekt. Deze vestigingen mogen niet onder een van de hoofdvestiging afwijkende handelsnaam actief zijn. Zij moeten slechts bij het daartoe bevoegde Gewerbeamt worden ingeschreven, niet in het handelsregister.

3.4. Oprichten van een (dochter)onderneming Net zoals in Nederland wordt er in Duitsland een verschil gemaakt tussen een naamloze vennootschap (AG= Aktiengesellschaft) en een besloten vennootschap (GmbH= Gesellschaft mit beschränkter Haftung). De GmbH kan in principe worden vergeleken met de Nederlandse BV. De GmbH is de ondernemingsvorm die door de meeste buitenlandse ondernemingen wordt gekozen, wanneer zij een rechtspersoon in Duitsland op richten. Hieronder volgt een overzicht van belangrijke aandachtspunten voor de oprichting van een GmbH:

Oprichting Oprichter van een GmbH kunnen zowel natuurlijke personen als rechtspersonen zijn. Daarnaast is iedere oprichter tevens aandeelhouder (Gesellschafter) van de GmbH en neemt door middel van een of meer aandelen deel aan het aandelenkapitaal (Stammkapital) van de GmbH. Alleen natuurlijke personen kunnen bestuurder (Geschäftsführer) zijn. De statuten (Gesellschaftsvertrag) regelen of een bestuurder alleen of slechts samen met anderen vertegenwoordigingsbevoegd is voor de GmbH. De meeste GmbH’s worden voor onbepaalde tijd opgericht, maar de statuten kunnen ook bepalen dat de GmbH slechts een bepaalde levensduur kent

Aandelenkapitaal Het aandelenkapitaal van een GmbH moet tenminste 25.000,00 euro bedragen. Het minimumbedrag per aandeel bedraagt 1,00 euro. Onder bepaalde voorwaarden is het toegestaan dat de aandeelhouders bij de oprichting slechts 12.500,00 euro volstorten. De rest van het ‘Stammkapital’ dienen de aandeelhouders dan later vol te storten. Betalingen op het aandelenkapitaal geschieden over het algemeen in geld op een bankrekening van de GmbH.

14 DNHK


Naamgeving en adres Voor het oprichten van een GmbH is in ieder geval een adres in Duitsland vereist. Een postbus is in dit geval niet voldoende; wel bestaat de mogelijkheid om een office-service in te schakelen. De naam van een GmbH mag vrij worden gekozen, maar dient wel voldoende onderscheidend vermogen te hebben en de rechtsvorm moet uit de naam blijken.

Over het algemeen ligt de belastingheffing in Duitsland iets hoger dan in Nederland. Dit komt door de extra gemeentelijke belastingen en minder fiscaalgunstige. Ondernemers in Duitsland krijgen te maken met een aantal verschillende belastingen. Onderstaand volgt een kort overzicht van de verschillende vormen van Duitse ondernemersbelastingen.

Omzetbelasting Net als in Nederland is een ondernemer in Duitsland ook verplicht aan zijn klanten omzetbelasting in rekening te brengen en deze vervolgens af te dragen aan de belastingdienst. Een BTW-nummer (Steuernummer) en een Btw-IdNummer (Umsatzsteuer-Identifikationsnummer) kunnen bij de Duitse belastingdienst (Bundeszentralamt für Steuern in Saarlouis) worden aangevraagd. Ook in Duitsland is een regelmatige aangifte omzetbelasting (Umsatzsteuererklärung) verplicht. Aangiftes worden onder het Steuernummer gedaan, het Umsatzsteuer-Identifikationsnummer wordt gebruikt voor de internationale handel tussen EU-landen. De Duitse omzetbelasting (Mehrwertsteuer, MwSt) is ingedeeld in een hoog en een laag tarief. Het hoge

tarief bedraagt 19 procent. Voor levensmiddelen, boeken en tijdschriften evenals streekvervoer en hotelovernachtingen is het percentage 7 procent. Nederlandse ondernemers die binnen de Europese Unie exporteren, hoeven geen BTW in rekening te brengen.

Intracommunautaire transacties Sinds 1993 bestaat er vrij goederenverkeer tussen alle EU-landen. Dus is er aan de grenzen ook geen douanecontrole meer. In plaats daarvan moeten alle ondernemers afhankelijk van het aantal goederen een elektronische opgaaf doen van hun intracommunautaire leveringen onder vermelding van hun BTW-identificatienummer en het nummer van de leverancier alsook dat van de afnemer. Leveringen en diensten zijn binnen de EU altijd ergens belastbaar. Meestal wordt bij transacties tussen ondernemers de BTW geheven in het land waar de afnemer van de goederen of diensten is gevestigd.

Loonbelasting Zie hierover onder 3.2 Personeel.

Inschrijving bij de rechtbank Nadat de oprichtingsakte van de GmbH bij de notaris is ondertekend, is er sprake van een GmbH i.G., d.w.z. een GmbH in oprichting. De GmbH i.G. dient daarna nog in het handelsregister te worden ingeschreven en wordt pas na inschrijving bij de rechtbank volledige GmbH. De GmbH i.G. mag zakelijk actief zijn. Degene die namens de ‘GmbH i.G.’ rechtshandelingen verricht, is echter voor deze rechtshandelingen met zijn vermogen persoonlijk aansprakelijk, totdat de GmbH is ingeschreven in het handelsregister en deze handelingen heeft goedgekeurd. Het bestuur van de GmbH dient de GmbH na de oprichting aan te melden bij het Gewerberegister van de gemeente, waar de GmbH is gevestigd. Deze geeft de aanmelding automatisch door aan de bevoegde instanties, zoals het ‘Finanzamt’ (Duitse belastingdienst) en de IHK (Industrie- und Handelskammer). Als de activiteiten van de GmbH ambachtelijke werkzaamheden inhouden, dient de GmbH onder bepaalde voorwaarden ook bij de Handwerkskammer te worden aangemeld. De GmbH ontvangt naar de aanmelding bij de Duitse belastingdienst een belastingnummer. Dit belastingnummer gebruikt de GmbH voor alle door haar verschuldigde belastingen. In de praktijk duurt het meestal even, voordat de aanmelding bij de verschillende instanties binnen is. Vandaar dat het vaak verstandiger is om de GmbH zelf bij de bovengenoemde instanties aan te melden.

DNHK 15


4. Culturele aspecten 4.1. Duitse zakencultuur Op het eerste gezicht lijkt de Duitse cultuur sterk op die van Nederland, maar bij nadere beschouwing valt op dat er op sommige punten wel degelijk verschillen zijn. Onderstaande verschillen hebben voornamelijk betrekking op het zakenleven.

de Nederlandse taal een toenemende populariteit geniet. Het is natuurlijk het meest eenvoudig als u Duits spreekt, maar u kunt er ook vanuit gaan dat uw Duitse zakenpartner Engels spreekt, hoewel dat bij ouderen ook weer niet altijd het geval is.

Op welke manier iemand onderhandelingen voert, verschilt natuurlijk van individu tot individu. Toch is er op bepaalde punten ook sprake van een cultuurkloof. Een groot verschil bestaat onder andere in de bevoegdheden van de deelnemers. Duitsers hebben meestal een minder ver reikend mandaat dan Nederlanders. Duitsers moeten vaak aansluitend aan de onderhandelingen het akkoord van hun baas binnenhalen. Aan het begin van een samenwerking neemt in Duitsland vaak de directeur zelf deel aan een kennismakingsgesprek om de belangrijkste punten te bespreken en vast te leggen. Pas dan nemen de uitvoerende medewerkers het over. Vaak verschillen ook de inhoud en bevoegdheden van functies. Daarom is het raadzaam vooraf na te gaan wie voor wat verantwoordelijk is.

Vooral de manier waarop met onderhandelingen begonnen wordt, is heel anders. Duitsers zijn resultaatgericht, probleembewust en systematisch. Duitsers zijn doorgaans minder flexibel wat betreft de doelen en afspraken dan Nederlanders en willen het liefst vanaf het begin alles tot in de puntjes georganiseerd zien. Uitdrukkingen zoals “dat komt wel goed” en “laten we maar beginnen, de rest komt dan wel” komen op de Duitse zakenpartner waarschijnlijk vreemd over.

Nederlands wordt op Duitse scholen (behalve in de grensstreek) over het algemeen niet als vak aangeboden. Daarom praten maar weinig Duitsers Nederlands, hoewel

16 DNHK


Een van de grootste misverstanden tussen Nederlanders en Duitsers is het gebruik van ‘Du’ en ‘Sie’. In Duitsland worden collega’s en zakenpartners veel vaker met ‘Sie’ aangesproken dan met ‘Du’. Het gebeurt in Duitsland dat mensen die al 30 jaar collega’s zijn, elkaar nog steeds met ‘Sie’ en ‘Herr Meier’ aanspreken. Het is belangrijk te weten dat het Duitse ‘Sie’ geen uitdrukking is van een gedistantieerde of afwijzende houding, maar van respect tegenover de ander.


4.2. Tips en valkuilen voor de omgang met Duitse zakenpartners

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Hiërarchie In Duitse organisaties, in het bedrijfsleven en bij de overheid gelden duidelijke hiërarchische verhoudingen en structuren.

Titulatuur Duitsers vinden het gebruik van titulaturen zeer belangrijk. Het is noodzakelijk om iemand die een doctortitel bezit ook met Herr/Frau Dr. aan te spreken. De Dr.-titel is in Duitsland trouwens formeel verbonden aan de familienaam.

Privéleven en werk Duitsers bakenen hun privé- en zakelijke leven strikter af dan Nederlanders. Wat in Nederland gebruikelijk is – het tijdens de koffie op maandagmorgen uitwisselen van belevenissen uit het weekend – is in Duitsland niet ‘gängig’. Tijdens zakelijke besprekingen wordt het privéleven al helemaal niet besproken.

Du/Sie en jij/u Naast de scheiding tussen werk en privé is er ook een strikte scheiding tussen het gebruik van jij en u – Du en Sie – als aanspreekvorm. De communicatie tussen baas/directeur en ondergeschikten en tussen gelijkgeplaatsten verloopt in principe op Sie-basis. De voornaam wordt pas gebruikt wanneer de persoonlijke afstand verkleind is. Zo komt het voor dat er gesproken wordt in de vorm: “Reinhard, Sie sollten sich…”.

Kleding Duitsers hechten veel waarde aan de uiterlijke verschijning en meten daaraan iemands competentie af. Daarom zijn bijvoorbeeld ongepoetste schoenen uit den boze en een stropdas en pak voor mannen een vereiste. Ook het vervoermiddel waarmee u op een afspraak verschijnt, draagt bij aan het beeld dat de Duitser van u heeft.

Zakendiners Zakelijke diners vinden in Duitsland doorgaans ‘s avonds plaats. Locaties hiervoor zijn meestal restaurants van goede naam, waarmee de Duitser niet alleen wil aantonen dat hij uw deelname aan dit diner waardeert, maar ook dat hij bereid is daarvoor een hoop geld uit te geven.

Serieusheid Wanneer u als Nederlander denkt zonder veel voorbereiding in Duitsland succes te kunnen behalen, heeft u het mis. Wanneer u heeft nagelaten om uw schoenen te poetsen, heeft u zich al onvoldoende voorbereid. Bovendien laten eventueel ontstane problemen zich niet met een “Das kriegen wir schon hin”-mentaliteit naar de achtergrond schuiven. Duitsers zien problemen namelijk als ernstige afwijkingen van de geplande actie en verwachten een serieuze oplossing. Anders ontstaat er bij hen twijfel over uw competentie.

Verantwoordelijkheid Het is moeilijk te zien wie waarvoor verantwoordelijk is. Wanneer bijvoorbeeld een baas van een technische afdeling zijn OK heeft gegeven voor een bepaald plan, dan moet dit plan vervolgens vaak ook nog door andere afdelingen worden goedgekeurd. Uiteindelijk wenst bijna altijd ook nog de directeur zijn goedkeuring te geven. Dit houdt in dat u bij een aanvraag aan de baas van de technische afdeling niet vandaag of morgen al op een antwoord kunt rekenen. Gebeurt dit wel, dan kunt u zich afvragen of het plan inderdaad wel door alle betrokkenen is goedgekeurd. Ondergeschikte afdelingen nemen zelden de verantwoordelijkheid op zich, tenzij zij hierom nadrukkelijk worden verzocht. De uitspraak “Dafür bin ich nicht zuständig” wordt graag gebezigd.

Overleg Vergaderingen worden in Duitsland meestal niet gebruikt om te discussiëren. Iedereen geeft (uitgebreid) zijn visie. Een leidinggevende gebruikt deze visies vervolgens om een besluit te nemen. Soms worden vergaderingen uitsluitend belegd omdat de leidinggevende een besluit bekend wil maken.

DNHK 17


5. Belangrijke adressen



Steunpunten in Duitsland

Nassauplein 30 NL-2585 EC Den Haag T 0031 (0)70 3114 100 F 0031 (0)70 3114 199 [email protected] www.dnhk.org

Tersteegenstraße 19-31 D-40474 Düsseldorf T 0049 (0)211 4987210

DUITS-NEDERLANDSE HANDELSKAMER

Charlottenstraße 16 D-10117 Berlin T 0049 (0)30 206 199 44 F 0049 (0)30 206 199 45

ExportAdvies

Vertegenwoordigingen van het Koninkrijk der Nederlanden: Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden Klosterstraße 50 D-10179 Berlijn T 0049 (0)30 20956-0 F 0049 (0)30 20956-441 [email protected] Consulaat-Generaal in Düsseldorf Kennedydamm 24 (Sky-Office, 7. Etage) D-40476 Düsseldorf T 0049 (0)211 179301-0 F 0049 (0)211 179301-47 [email protected] Consulaat-Generaal in München Nymphenburger Str. 20A (5e etage) D-80335 München T 0049 (0)89 2060267-10 F 0049 (0)89 2060267-30 [email protected]

Netherlands Business Support Office Frankfurt am Main Friedrich-Ebert-Anlage 36 D-60325 Frankfurt am Main T 0049 (0)69 244333-133 F 0049 (0)69 244333-202 [email protected] Netherlands Business Support Office Leipzig Nikolaistraße 6-10 D-04109 Leipzig T 0049 (0)341 1298 370 F 0049 (0)341 1298 380 [email protected] Netherlands Business Support Office Hamburg Stadthausbrücke 1-3 20355 Hamburg T 0049 (0)40 37644 458 F 0049 (0)40 37644 500 [email protected] Netherlands Business Support Office Stuttgart Friedrichstraße 15 70174 Stuttgart T 0049 (0)711 490 39 830 F 0049 (0)711 490 39 830 [email protected]

Interessante internetlinks Hotels www.hotel.de Huurauto’s www.sixt.de www.avis.de www.europcar.de Duitse spoorwegen www.bahn.de Vliegtijden Düsseldorf www.duesseldorf-international.de Horecagids www.varta-guide.de Jobs www.hollandjobs.de Telefoongids www.telefonbuch.de Grensgangers www.grensinfopunt.nl

18 DNHK


Directeur

directieassistente

Günter Gülker T 070 3114 100 [email protected]

Uta Gunnink T 070 3114 136 [email protected]

Financiën

Juridisch advies en personeelsbemiddeling

PR en ledenmarketing

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

Johan Spijksma T 070 3114 167 [email protected]

Carsten Estl T 070 3114 154 [email protected]

Christian Pick T 070 3114 139 [email protected]

Joachim Schwichtenberg T 0031 (0)70 3114 157 j.schwichtenberg @dnhk.org

EXPORTADVIES Anouk Iuzzolino T 070 3114 118 [email protected]

advies en restitutie omzetbelasting Ruud Vereecken T 070 3114 127 [email protected]

Arbeidsrecht Ulrike Tudyka T 070 3114 137 [email protected]

Eventmarketing Marlies Mekelenkamp T 070 3114 156 [email protected]

Kathrin Heidler T 070 3114 143 [email protected]

Ondernemingsrecht Carina Mijnen T 070 3114 160 [email protected]

Inhouse-Seminars Kiona Jansen T 070 3114 131 [email protected]

salarisadministratie Jessy Rashed T 070 3114 155 [email protected]

Sönke Denker T 070 3114 165 [email protected]

Anneke Beukers T 070 3114 150 [email protected]

Bedrijfsoprichting Sonja van Sloten T 070 3114 106 [email protected]

financiële administratie Christian Heumer T 070 3114 129 [email protected]

Personeelsbemiddeling Aldo Lodder T 070 3114 140 [email protected]

Martina Jorg T 070 3114 125 [email protected]

Julia Striegl T 070 3114 164 [email protected]

AFDELINGSHOOFD Alexandra Sierra T 0049 (0)30 206 199 44 [email protected]

Andrea Fangmeyer T 070 3114 161 [email protected] Anna Gewering T 070 3114 170 [email protected] Felix Kramer T 070 3114 168 [email protected] Kiona Jansen T 070 3114 131 [email protected] Steunpunt FrankfurT Kai Esther Feldmann T 0049 (0)211 4987 250 [email protected] Handelscontacten, verklaringen Kredietwaardigheid Inge Overdijkink T 070 3114 126 [email protected] Beursvertegenwoordiging Berlijn en Stuttgart Gianna Corbelli T 070 3114 158 [email protected] Beurzen en Recycling verpakkingen Johanna Maukner T 070 3114 169 [email protected]

Klaus Luithle T 0049 (0)211 4 98 72 99 [email protected] Office Service Lucie Visser T 070 3114 100 [email protected] iNTERNE IT Benjamin Philipp T 070 3114 112 [email protected]

ledenmarketing Claudia Jansen T 070 3114 163 [email protected] Pers/Publicaties Niels Koekoek T 070 3114 133 [email protected] Judith de Bruijn T 070 3114 130 [email protected]

Steunpunt Berlijn Alexandra Sierra T 0049 (0)30 203 084 800 [email protected]

Steunpunt Düsseldorf Johan Spijksma T 0049 (0)211 49 87 210 [email protected]

Klaus Luithle T 0049 (0)211 4 98 72 99 [email protected]

DNHK 19


ONZE PREMIUM PARTNERS

Deutsch-Niederländische Handelskammer Duits-Nederlandse Handelskamer Nassauplein 30, 2585 EC Den Haag T 070 3114 100 | [email protected]

Deutsch-Niederländische Handelskammer Duits-Nederlandse Handelskamer. ECONOMISCH PROFIel DUITSLAND

Recommend Documents