Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven

Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven Rotterdamse ambities voor de science boulevard

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam 26 september 2011

Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven Rotterdamse ambities voor de science boulevard

dossier : BA2863-101-100

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam 26 september 2011

© DHV B.V. / STONE22 B.V. Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van DHV B.V.,/ STONE22 B.V. noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.

DHV B.V.

INHOUD

BLAD

1

AANLEIDING, VRAAGSTELLING EN GEVOLGDE AANPAK

2

2

MARKTCONSULTATIE

4

3 3.1 3.2

PROFIEL VOOR COOLHAVEN Thema’s Zorginnovatie / E- Health / Biomedische R&D Economisch profiel Coolhaven, deelgebied Scienceboulevard

8 8 8

4 4.1 4.2

ONTWIKKELSTRATEGIE De Provisorium locatie; een eerste stap voor bedrijvigheid in Coolhaven Randvoorwaarden vestiging type bedrijven Coolhaven

COLOFON

11 11 13 15

BIJLAGE Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3

Beleid en onderzoeken Coolhaven Gebruikte documenten - bronnenlijst Lijst van geïnterviewde personen

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam/Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven

26 september 2011 -1-

DHV B.V.

1

AANLEIDING, VRAAGSTELLING EN GEVOLGDE AANPAK

De Gemeente Rotterdam, ErasmusMC, de Hogeschool Rotterdam (HR) en JP van Eesteren (Van Eeteren) zijn verenigd (met enkele kleinere partijen) onder de naam Coolhavenpartners en hebben zich tot doel gesteld om het Coolhavengebied te ontwikkelen. Dit gebied grenst aan en ligt ten westen van ErasmusMC aan de overzijde van het Maastunnel tracé en zou onder andere plek moeten bieden aan een science boulevard / campus. In de afgelopen jaren zijn er diverse studies gedaan naar de mogelijkheden. STONE22 en DHV zijn gevraagd het profiel voor de bedrijvigheid verder uit te werken en de Coolhaven partners bij te staan in de verdere ontwikkeling van het gebied. Een van de thema’s voor het gebied zou E Health / Zorginnovatie zijn; het verbeteren van de zorg met domotica en ICT, het efficiënter maken van de zorg mede om voorzienbare personeelstekorten op te kunnen vangen. De thema’s Zorginnovatie, E-health maar daarnaast ook Biomedische R&D, moeten gedrieën een profilering opleveren voor de science boulevard van het Coolhaven gebied. Vraagstelling Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam Rotterdam heeft met het medische cluster en de Hogeschool hele sterke troeven in handen om een succesvolle science boulevard te ontwikkelen. De in de afgelopen jaren geproduceerde studies en rapporten illustreren dit doch laten anderzijds zien dat er geen vanzelfsprekende focus is voor het Coolhaven gebied. Er zijn diverse opties echter er dient rekening te worden gehouden met de aanwezige locaties en ontwikkelingen in Leiden, Delft, Vierhaven/Stadshavens, de Science Tower etc. Omdat Coolhaven uiteindelijk het enige gebied is wat ruimtelijk en fysiek kan worden verbonden met het ErasmusMC moet het potentieel van het gebied niet worden onderschat. De ervaring bij science parken leert dat een hoge dichtheid van voorzieningen, van gelijkgestemde professionals en wetenschappers een inspirerend klimaat oplevert dat als een sneeuwbal kan werken. Het doel voor onze opdracht is: 1. Aanscherpen economisch profiel gebied Coolhaven en; 2. Begin van het opstellen van een ontwikkelstrategie voor Coolhaven. Waar wij in deze notitie spreken over Coolhaven bedoelen wij met name de Science Boulevard als een belangrijk onderdeel van Coolhaven. Overige onderdelen van Coolhaven, waar in deze notitie niet verder op zal worden ingegaan, zijn: Campus Living, Stadscampus en Waterfront Living. Onderzoek naar gebiedsprofiel Coolhaven Bij dit onderzoek is de volgende aanpak gevolgd: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Startbijeenkomst met de opdrachtgever en de Coolhavenpartners. Deskstudie & analyse beschikbare documenten en rapporten ontwikkeling Coolhaven. Interviews belangrijkste stakeholders: ErasmusMC, Erasmus Universiteit, Hogeschool Rotterdam. Interviews met experts uit de wetenschappelijke wereld en uit de wereld van Bio Sciences, EHealth, Zorginnovatie. Raadplegen databases en netwerken DHV/STONE22 op het gebied van scienceparken en medical clusters. Opstellen concept ontwikkelstrategie en economisch profiel. Rapportage aan de programmaleiding van het OBR (Buitenhek/van Rijn) over mogelijke accenten en profielen. Nagaan wat de gevolgen en consequenties zijn van accenten en profielen. Afronding van de opdracht door middel van een beknopte rapportage (ca 10 A4-tjes) en presentatie.

De opdracht is van start gegaan in april 2011, in overleg met de opdrachtgever is een conceptrapportage gepresenteerd en besproken op 26 augustus 2011 en is op basis daarvan deze eindrapportage opgesteld.



DHV B.V.

Figuur

Locatie Coolhaven in Rotterdam

Bron: Google maps



DHV B.V.

2

MARKTCONSULTATIE

De analyse van het reeds aanwezige onderzoekmateriaal gevoegd bij de belangrijke informatie die naar voren is gekomen in de gevoerde gesprekken heeft geleid tot bevindingen die wij hier graag samenvatten. In een ondernemende stad als Rotterdam rondom een centrum als het ErasmusMC is potentie voor een gebied voor science gelieerde bedrijvigheid. Daar is ieder het over eens. Het is meer verrassend te noemen dat dit nog niet is gerealiseerd. Daarvoor zijn verschillende redenen aan te geven maar relevant is dat er een concrete behoefte bestaat waar momenteel niet in kan worden voorzien. Het bedrijfsleven vormt een vehikel om kennis uit de wetenschap praktisch toepasbaar te maken en op de markt te brengen. Anderzijds heeft het bedrijfsleven het ziekenhuis en de universiteit nodig om aan kennis te komen, om aan hoog opgeleide onderzoekers te komen en om tests te kunnen doen met de ontwikkelde producten. Onderzoek, opleiding, zorg en ondernemen staan dicht bij elkaar in de wereld van de lifescience en het is dan ook niet verwonderlijk dat zich rondom grote academisch medische centra vaak bedrijvigheid vestigt en daar ook ruimte voor wordt gecreëerd. In Nederland is het met name Leiden waar dit serieuze vormen heeft aangenomen, in het buitenland zijn er talloze voorbeelden van life science clusters waar onderzoek, opleiding, zorg en ondernemen bijeen zijn gekomen en elkaar versterken. Naast Leiden zijn er in Nederland science parken van serieuze omvang en betekenis (soms met andere accenten, soms breder dan alleen life sience) in ondermeer: Amsterdam, Delft, Twente, Utrecht, Eindhoven en Geleen. Tijdens het uitvoeren van dit onderzoek werd bekendgemaakt dat enkele spin off bedrijven van het ErasmusMC (waaronder de grootste en meest succesvolle) ruimte zullen huren in een van torens op het Marconiplein die daarvoor deels zal worden omgebouwd tot laboratorium. Deze stap betekent dat er in elk geval een oplossing is gevonden voor de urgente wens van een aantal bedrijven die nu nog in de medische faculteit zijn gevestigd, om te kunnen uitbreiden en op afzienbare termijn te kunnen beschikken over betere faciliteiten in Rotterdam. Anderzijds verdwijnen hiermee nog voordat Coolhaven van start is gegaan, enkele van de meest interessante spin offs die anders uitstekende gangmakers waren geweest voor de science boulevard. Het gebied rond het Marconiplein, Merwehaven/Vierhaven, zal bestemd worden voor Clean Tech industrie en bedrijvigheid waardoor er thematisch gezien wel een aansluiting is met life sicence. Gelet op de omvang van dit gebied en de goede verbindingen met Hoboken ligt het voor de hand dat Merwehaven/Vierhaven een rol kan spelen voor grootschaligere bio science bedrijven (productie) die een zodanig beslag op ruimte zouden leggen dat plaatsing in het Coolhaven gebied alleen al om die reden lastig zou zijn. Welke functies zien de stakeholders? Welke rol zou het Coolhavengebied kunnen spelen en welk economische profiel zou daar wenselijk zijn gelet op de belangen van het ErasmusMC (bedrijvigheid, spin offs), de Hogeschool Rotterdam (campus), de samenwerking binnen de Medical Delta en gelet op de belangen van de stad (gebiedsontwikkeling, sociaal economisch)? Het ErasmusMC kampt momenteel nog met ruimtenood en huurt om die reden in omliggende gebouwen. Na de afronding van haar nieuwbouw zal er naar verwachting ruimte ontstaan op het eigen terrein en in de eigen gebouwen. Door de geplande sloop van gebouwen zal een deel van deze ruimte weer verdwijnen echter ontstaan er dan natuurlijk weer bouwmogelijkheden op eigen terrein van ErasmusMC. De



DHV B.V.

grootschalige verhuisbewegingen die op gang komen bij de inhuizing van de Nieuwbouw zijn nu niet in detail te overzien en evenmin is duidelijk of er daarna (na 2016) nog ruimtebehoefte zal zijn en of men een beroep op het Coolhaven gebied zal doen. Gelet echter op dit perspectief wil ErasmusMC zich nu niet committeren door middel van huurintenties in het Coolhavengebied. Wel ziet zij de ontwikkeling van het Coolhavengebied als bijzonder belangrijk onder andere omdat het gebied feitelijk de enige plek is waar in de toekomst in de directe nabijheid van het ErasmusMC nog mogelijkheden zijn voor bedrijvigheid. ErasmusMC is het grootste medische centrum in Nederland en biedt over de volle breedte topzorg; enkele accenten die genoemd kunnen worden zijn oncologie, pediatrie (kinderen), genomics, cardiovasculair, virologie. ErasmusMC is bovendien nummer één in Nederland voor wat betreft het biomedische onderzoek. Dat maakt dat ErasmusMC er ook voor pleit om bij de ontwikkeling van in Coolhaven in elk geval ook rekening te houden met toekomstige bedrijvigheid in de biomedische sfeer. De Hogeschool ziet in het Coolhavengebied een campus ontstaan en wil hier een groot deel van haar activiteiten concentreren. Ook zou de HES (nu nog gevestigd op Woudestein) naar de Coolhaven verhuizen waardoor er een verdergaande concentratie zou komen van opleidingen en voorzieningen voor studenten. De opleidingen van de Hogeschool, het concept van de campus met de daarbij horende voorzieningen en de bedrijvigheid gelieerd aan het ErasmusMC kunnen tot een goede functiemix leiden voor Coolhaven. Onder naam “Medical Delta” werken de gemeenten Delft, Leiden en Rotterdam, de daar gevestigde Universiteiten en bedrijven samen om de slagkracht van het totale gebied te vergroten. De doelen zijn als volgt verwoord: Medical Delta aims to create a regional 'campus' in which:

• • •

Scientists collaborate to revolutionize medical technology and develop novel research infrastructure Scientific breakthroughs become business opportunities, by connecting academic institutions to industrial partners, initiating spin-off companies and attracting industries to the region New generations of medical technology professionals are trained.

Medical Delta noemt nu naar buiten toe slechts twee fysieke locaties (Leiden BioScience Park en Science Port Holland) en het is logisch dat een locatie in de nabijheid van ErasmusMC versterkend zou kunnen zijn voor de samenwerking en het aanbod van de Medical Delta. Vanuit de Gemeente gezien is de ontwikkeling van het gebied van belang omdat hiermee de sociaal economische structuur van de stad kan worden versterkt. Voorwaarde is daarbij dat de opleidingen die in Coolhaven geboden worden bereikbaar zijn voor de Rotterdamse jongeren en anderzijds voldoende aansluiting geven op de vragen vanuit de markt. De werkgelegenheid die in de science boulevard zal ontstaan bij innovatieve R&D bedrijven vormt een aanvulling op bestaande werkgelegenheid en sluit aan bij de doelstelling van het onderwijs en van de gemeente om additionele gekwalificeerde werkgelegenheid in de stad te blijven bieden. Voor functies als een zorghotel is er mogelijk een directere match waardoor deze functie ook een rol kan spelen om de sociaal economische structuur te versterken.



DHV B.V.

Status en marktkansen voor de thema’s E Health en Zorginnovatie In het kader van dit korte onderzoek zijn er geen nieuwe gegevens verzameld over de bovengenoemde thema’s. Mede op basis van de gevoerde gesprekken kan het volgende worden geconcludeerd: •

•

•

•

Zorginnovatie is veelal niet een zoektocht naar nieuwe technologie, maar veel meer een zoektocht naar het effectief toepassen van technologieën die reeds voorhanden zijn. Bij veel van de toepassingen gaat het om het toesnijden van technologie op specifieke praktijkbehoeften vanuit de zorg en soms ook het overwinnen van weerstanden bij professionals en patiënten. Zorginnovatie ontstaat dan ook niet in laboratoria of achter de bureaus bij bedrijven als Philips of Siemens maar veel meer in werkplaats achtige settings; zorginstellingen waar geëxperimenteerd wordt met nieuwe technologie en waar professionals uit de praktijk samen met patiënten tot nieuwe werkwijzen komen die ondersteund worden door technologie. E health ontwikkelingen krijgen een grote impact op de zorg is de algehele verwachting van onder andere sector specialisten zoals Steve Burril (zie onder andere “Looking back to see ahead”, Burrill & Company 2011). Sociale media en mobiele technologie zorgen ervoor dat patiënten directer en gerichter met elkaar communiceren, dat zorg op afstand vanzelfsprekend wordt en dat aanbieders van zorg veel directer geconfronteerd worden met feed back en hier hun aanbod op kunnen afstemmen. Nauw verbonden aan E health is personalized medicine, personalized care; het bieden van maatwerk in zorg en medicatie om daarmee de effectiviteit te verhogen en om kosten terug te dringen. Reden genoeg dus om voor Coolhaven na te gaan hoe met de science boulevard ook een duidelijke claim op dit thema kan worden gelegd. Anderzijds: ErasmusMC noch Rotterdam hebben ondanks brede aanwezige kennis, op dit moment geen specifieke voorsprong tav dit thema binnen de Nederlandse verhoudingen; Het blijkt op dit moment nog lastig om concrete bedrijven te noemen die zich specifiek op E Health en Zorginnovatie richten. Alle grote partijen doen er allemaal al aan maar zullen daar, is onze verwachting, niet snel een nieuwe vestiging voor openen in Coolhaven. Enkele interessante bedrijven die zich wel specifiek met E Health en Zorginnovatie bezighouden zijn nog relatief klein. Op grond van een eerste schatting lijkt ca. 2.500 m² voorlopig voldoende. Wanneer zich bijvoorbeeld een zorghotel zou vestigen die tevens als werkplaats of testlocatie zou fungeren voor zorginnovatie zijn hier al snel grotere aantallen medewerkers bij betrokken en ca. 12.000-15.000 m².

Interessante ideeën stakeholders? Het gevoel dat er kansen worden gemist en er te weinig concrete stappen worden gezet klinkt vaak bij aanvang van de gesprekken met stakeholders als het gaat om Coolhaven. Dit gezegd hebbende overheersen de positieve geluiden en borrelen er veel ideeën op: -

Vaccinatie instituut (nu RIVM verhuist zou dit ook verhuizen) Tandheelkunde opleiding Forensisch instituut ism NFI Een Klinisch Chemisch lab (outsourcing door ziekenhuizen) Zorgacademie ism Hogeschool Rotterdam Bedrijvigheid rondom “serious gaming” in relatie tot chirurgie opleidingen Verpleeg en Verzorgingsinstelling Atelier Zorginnovatie van de HR, een proefregio starten voor zorginnovatie met 25 bedden, een testafdeling etc. Een regelvrije zone instellen waar bedrijvigheid bepaalde voordelen geniet tov andere locaties.



DHV B.V.

Zeer positief is dat de belangrijkste stakeholders namelijk Hogeschool Rotterdam en ErasmusMC de ontwikkelingen in Coolhaven graag van start zien gaan en zij ieder op hun wijze bereid zijn een bijdrage te leveren. Fysieke wensen lay out, verkeer etc Een science park moet door haar functiemix en inrichting, de ontmoeting en de kruisbestuiving stimuleren. Daarnaast moet het gebied voldoen aan alle normale wensen die gelden voor een bedrijventerrein zoals veiligheid, 24/7 functies in verband met de sociale controle, levendigheid, horeca, bereikbaarheid, parkeervoorzieningen, goede bewegwijzering etc. Het water neemt een centrale positie in het gebied (Coolhaven!) en zou een bindend element kunnen zijn (zie bijv. Chiswick Park Londen naar een ontwerp van West8). Een goede voetgangersverbinding met het ErasmusMC is noodzakelijk maar vergt zeker geen totale overkapping van het Maastunneltracee. Verder is ons gebleken dat het benzinestation aan de Coolhavenzijde nog tot 2017 zou zijn gecontracteerd, wij gaan er vanuit dat dit geen beperkingen met zich meebrengt ten aanzien van de bedrijfsmatige ontwikkeling van de science boulevard. In de huidige markt is niet van marktpartijen te verwachten dat zij de kosten op zich zullen nemen voor verbetering of aanpassing van de infrastructuur, wel is uitruil denkbaar wanneer de grondopbrengst door de gemeente als wisselgeld kan worden ingezet. Wat is een Campus? In FORUM is een artikel verschenen over campussen in Nederland en geeft aan dat een ’echte’ campus over 4 kernelementen moet beschikken: 1. 2. 3. 4.

Fysieke locatie met hoogwaardige vestigingsmogelijkheden & faciliteiten Focus op R&D en/of kennisintensieve activiteiten Aanwezigheid van manifeste kennisdragers Actieve Open Innovatie

7 Succesfactoren Science Parks Stone22 onderscheidt vanuit haar ervaring met diverse science ontwikkelingen de volgende succesfactoren. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Universiteit, kennisinstellingen met goede reputatie Reeds bestaande connecties met het bedrijfsleven Duidelijke identiteit van het Science Park Goede locatie en plezierige leefomgeving Communicatie: intern en extern Inspirerende plak: nodigt uit tot ontmoeting en verblijf, aanwezigheid van horeca en basale voorzieningen Sterk en zichtbaar team voor commercie en parkmanagement

Bron: STONE22



DHV B.V.

3

PROFIEL VOOR COOLHAVEN

3.1

Thema’s Zorginnovatie / E- Health / Biomedische R&D In eerdere onderzoeken (Ecorys en Twynstra) is de profielkeuze voor de science boulevard geïndiceerd. In deze studie komen wij in hoofdlijnen tot dezelfde conclusies echter worden mede ingegeven door de gewijzigde marktomstandigheden, andere accenten gelegd. Omdat de kerncompetenties van ErasmusMC breed zijn en zij bovendien zeer sterk is in biomedisch onderzoek zal dat laatste een vanzelfsprekend hoofdthema worden van het economisch profiel van Coolhaven. Ook zorgfuncties of aan de zorg of aan het onderwijs (HR) ondersteunende functies, zouden kunnen passen in het economisch profiel van Coolhaven. Daarnaast zijn er de thema’s E health en Zorginnovatie die gelet op de toekomst zeer belangrijk worden geacht maar die een actieve rol vragen van de partners omdat de bedrijvigheid die hierbij hoort er nog nauwelijks is en bovendien niet vanzelfsprekend de weg zal vinden naar Coolhaven.

3.2

Economisch profiel Coolhaven, deelgebied Scienceboulevard De focus van het economische profiel sluit aan bij de aanwezige potentie en de belangrijkste kenmerken en kwaliteiten van het gebied. Omdat Coolhaven, zeker in de eerstkomende jaren, nog beperkte mogelijkheden kan bieden aan bedrijvigheid dringt de vraag zich op welke functies prioriteit hebben en welke niet. Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt in drie categorieën: 1. 2. 3.

Activiteiten die gebonden zijn aan ErasmusMC of HR Activiteiten die gerelateerd zijn aan ErasmusMC of HR Activiteiten die georiënteerd zijn op ErasmusMC of HR

Dit zal van geval tot geval en per bedrijf moeten worden getoetst en beoordeeld. In eerste instantie zou prioriteit kunnen worden gegeven aan gebonden activiteiten (bijv. het Zorghotel) en zou bij gerelateerde of georiënteerde activiteiten het ruimtebeslag wellicht zwaarder kunnen meewegen. Functies die veel ruimte vragen zouden beter in Stadshavens een plek kunnen vinden zeker wanneer de activiteiten niet gebonden zijn maar gerelateerd of georiënteerd op ErasmusMC of HR. In onderstaande figuur is een model aangegeven waarmee potentiële kandidaten kunnen worden gescoord op de dimensies groot/klein en de mate waarin zij innovatief zijn dan wel met name research&development activiteiten ontplooien.



DHV B.V.

Het bedrijfsprofiel in kernwoorden: •

•

• • •

Bedrijvigheid die verwantschap heeft of direct gebonden bonden is met ErasmusMC of de Hogeschool Rotterdam. Het kan daarbij gaan om spin offs. Biomedisch onderzoek, E Health Heal en Zorginnovatie vallen alle onder deze noemer.. noemer. Zorgfuncties of (Zorg-) ondersteunende functies voor zover met een innovatief innov karakter, versterkend voor het cluster ErasmusMC en Hogeschool Rotterdam. Het is voor deze categorie lastig om aan te geven wie w wel en wie niet en wat de bovengrenzen moeten zijn, dit vraagt nadere uitwerking zodat betrokken marktpartijen weten waar zij op kunnen rekenen. Beperkte ondersteunende functies functies voor Coolhaven als geheel; bijvoorbeeld algemene voorzieningen en horeca. Onderwijs: investeringen door de hogeschool. Zodra er ruimte wordt aangeboden in Coolhaven kunnen de HR en ErasmusMC deze ook gebruiken als tijdelijke huisvesting voor eigen projecten en als schuifruimte bij interne verbouwingen. Bij instellingen van deze omvang zijn dergelijke behoeften aan de orde van de dag. Ook hier gaat het om gebonden activiteiten.

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam/Economisch profiel en ontwikkelstrategie ontwikkelstrategi Coolhaven


DHV B.V.

Rotterdam Coolhaven vanaf de Pieter de Hoochbrug richting Erasmus MC


26 september 2011 - 10 -

DHV B.V.

4

ONTWIKKELSTRATEGIE

4.1

De Provisorium locatie; een eerste stap voor bedrijvigheid in Coolhaven Ondanks de relatief gunstige perspectieven voor de sectoren zorg, opleidingen en life sciences is het nog niet vanzelfsprekend dat ontwikkelingen in Coolhaven gemakkelijk en snel van de grond zullen komen. Een actieve rol en goede samenwerking bij de betrokkenen is cruciaal om de markt in de huidige omstandigheden “haar werk” te laten doen. Om vastgoedprojecten tot realisatie te brengen is snelheid van belang en moet de ontwikkelende partij tegelijkertijd met de grondeigenaar, met de huurders, met de financier en met de eindbelegger overeenstemming kunnen bereiken en kan er niet gestart worden als er nog ergens “open eindjes” zijn. Dit stelt zeer hoge eisen aan de ontwikkelaars, maar ook aan de Gemeente, in haar privaatrechtelijke rol als uitgever van de grond, en haar publiekrechtelijk rol inzake beleid, omliggende werkzaamheden en de te doorlopen procedures. De sterkere behoefte bij financiers om de risico’s te minimaliseren levert mogelijk een mismatch op met hetgeen de eindgebruikers kunnen bieden (kortlopende overeenkomsten, geen AA klasse debiteuren). Mede gelet op ervaringen elders is het realistisch dat op zeker moment aan de HR, ErasmusMC en Gemeente gevraagd wordt om een bijdrage te leveren aan het verkleinen van de risico’s en zo de financiering te bespoedigen. De Provisorium locatie wordt gezien als de locatie waar op een afzienbare termijn van drie tot vijf jaar, een eerste ontwikkeling kan worden gerealiseerd die de start kan zijn van een grotere science boulevard ontwikkeling. Voor de ontwikkeling van Coolhaven achten wij het van cruciaal belang dat er in de komende jaren een concreet succes wordt behaald en de locatie als geheel daarmee wordt gepositioneerd. JP van Eesteren heeft hier een grondpositie, is opdrachtgever voor een stedenbouwkundig plan en is voornemens om in de komende jaren een ontwikkeling te starten op de Provisoriumlocatie voor diverse functies zoals een zorghotel, faciliteiten voor een laboratoriumopleiding en een incubator. Bovendien zijn er contacten met Sanquin over een centrum met laboratoria. Voor de verdere ontwikkeling van het gebied zou het waardevol zijn als er in de komende jaren een start kan worden gemaakt en er concrete faciliteiten kunnen worden geboden aan spin offs en bedrijvigheid. De mogelijke komst van Sanquin (naar wij begrepen geen afnamelocatie zoals nu aan de Wytemaweg maar een distributie/laboratoriumfunctie) en van een zorghotel kunnen versterkend werken en zouden bijdragen aan een gezonde financiële basis voor de ontwikkeling die het mogelijk maakt om minder rendabele functies zoals een incubator op te nemen. Bij deze laatste functie moet in de regel rekening worden gehouden met verhuur na start bouw (in plaats van daarvoor), met kortlopende huurovereenkomsten en met aanvangsleegstand gedurende de eerste jaren. Dit alles heeft gevolgen voor de haalbare grondopbrengst (doorgaans < € 180/m² BVO) voor deze specifieke functie. In de afgelopen jaren zijn er diverse incubators gerealiseerd in Amsterdam, Leiden en Delft met Europese subsidies en rijkscofinanciering). Omdat tijdlijnen belangrijk zijn (“kikkers in de kruiwagen houden”) is het te overwegen om met JP van Eesteren afspraken te maken, mogelijk in een PPS constructie, over wie wat doet zodat de ontwikkelcombinatie zelfstandiger is in het uitvoeren van werkzaamheden in en rondom het bouwterrein. De gemeente houdt daarmee regie doch derden geven concrete invulling aan deze regie. Voor wat betreft het stedenbouwkundige plan is het van belang dat zoveel mogelijk opties voor de toekomst open blijven en er geen nodeloze belemmeringen ontstaan; rekening houden met biomedische R&D in de science boulevard, rekening houden met een overkapping en op kortere termijn, met een looproute die ErasmusMC direct met het gebied verbindt, rekening houden met toekomstige grotere behoefte en qua dichtheid aansluiten op huidige ErasmusMC zodat er ruimte overblijft. .


26 september 2011 - 11 -

DHV B.V.

Ontwikkelingstrategie De mogelijkheden van het Coolhaven gebied en de intenties van betrokkenen om hier een science boulevard te ontwikkelen zijn onbekend in de markt en zijn ook nog onbekend bij de mogelijke gebruikers. Voordat adequate communicatie kan plaatsvinden, moet er duidelijk zijn wat Coolhaven te bieden heeft; wat kan er worden aangeboden aan de gebruikers, welke belofte kan Coolhaven waarmaken voor bedrijvigheid? Voor wat betreft de communicatie lijkt het verstandig om deze in eerste instantie (periode 2011-2014) ‘low profile’ te houden maar wel moeite te doen voor communicatie binnen de netwerken van HR en ErasmusMC en E Health / life science bedrijvigheid in de Rotterdamse regio. Pas na het gereedkomen van deze eerste fase van Coolhaven zou een grootschaligere communicatie kunnen worden opgezet (2015 e.v.) waarin de eerste successen dan ook kunnen worden meegenomen. Hiermee kan gebouwd worden aan een stevige en geloofwaardige reputatie van het Coolhaven gebied; een gebied waar beloftes pas worden gedaan als ze ook kunnen worden waargemaakt en waar met gevoel voor realiteit wordt gehandeld. Cruciaal in de komende jaren is om van de Provisorium locatie een succes te maken en elkaar daarbij de helpende hand toe te steken als partners in Coolhaven. In de fase die daarna komt kan gedacht worden over een managementvorm voor de science boulevard met een sterke marketing rol, een eigen directeur etc. etc. Globaal zijn de volgende activiteiten te onderscheiden. Van start gaan -

-

-

Een stedenbouwkundige visie en stedenbouwkundige opzet en structuur: wat mag waar komen, zonering van functies, sfeer en kwaliteitsniveau van de openbare ruimte, verbindingen en infrastructuur, parkeren etc. Deze visie zou voor het einde van 2011 gereed moeten zijn voor besluitvorming; Definiëren van de concrete investeringsprojecten die hieruit voortvloeien plus de dekking hiervan. Bij de besluitvorming over het stedenbouwkundig plan hoort gelijktijdige besluitvorming over de uitgaven en de dekking hiervan; Sluiten van overeenkomsten (PPS of anderszins) met (anchor tenants) gebruikers en met JP van Eesteren; Gemeentelijke besluitvorming.

Organiseren -

Opzetten van een klein slagvaardig team dat onder regie van de gemeente invulling kan geven aan het gebied en die verbindingen kan maken naar concrete gebruikers; Netwerk ErasmusMC en HR verder opzetten (community) en locatie daar actief onder de aandacht brengen. De gesprekken met deze instellingen hebben duidelijk gemaakt dat er bereidheid is om moeite te doen en menskracht te leveren om zo een succes van het gebied te maken. Voor het succesvol “oogsten” van bedrijvigheid uit het medisch cluster is een gerichte aanpak nodig waarbij contacten op verschillende niveaus van ErasmusMC gewenst zijn;


26 september 2011 - 12 -

DHV B.V.

Communiceren (kan gelijktijdig met het voorgaande) (Coolhaven / Science Boulevard als locatie in de markt zetten) -

Communicatieplan opstellen, website activeren; Inbedden in en afstemmen met Medical Delta communicatie; Inbedden in en afstemmen met acties vanuit Science Port Holland;

Ontwikkelen en realiseren -

Benodigde aanpassingen werkzaamheden ten behoeve van de Provisoriumlocatie laten uitvoeren; Contracteren gebruikers/huurders en andere betrokken partijen; Realiseren eerste fasen voor bedrijvigheid in Coolhaven (20.000-30.000m²).

Tot slot is door een van de gesprekspartners de suggestie gedaan voor een regelarme kansenzone, een gebied waar het extra aantrekkelijk is om je als bedrijf te vestigen. Die suggestie verdient ons inziens aandacht omdat het bekend is dat starters vaak geen hele bijzondere eisen stellen aan hun omgeving maar wel vaak geholpen zijn als de normale zaken sneller of eenvoudiger kunnen worden geregeld. Wij stellen voor om dit bij de verdere conceptuitwerking mee te nemen als overweging.

4.2

Randvoorwaarden vestiging type bedrijven Coolhaven Nieuw te vestigen bedrijven op de science boulevard van Coolhaven dienen aan te sluiten bij het toekomstbeeld van ErasmusMC en de Hogeschool Rotterdam. Deze twee trekkers zijn bepalend voor de verdere invulling van het gebied. Om de science boulevard te laten slagen is het noodzaak bedrijvigheid aan te trekken die aansluit om de huidige en toekomstige vakgebieden van deze twee organisaties. Milieuzonering Op basis van de SBI-codes zijn de volgende afstanden weergegeven.

Omschrijving Geur SPEUR- EN ONTWIKKELINGSWERK Natuurwetenschappelijk speur- en ontwikkelingswerk 30 INSTALLATIES Laboratoria: - chemisch / biochemisch 30 - medisch en hoger onderwijs 10

Afstand in meters Stof

Geluid

Gevaar

Grootste afstand

10

30

30 (R)

30

2

0

30

10

30

2

0

30

10

30

2

Categorie

Bron: Handreiking 'Bedrijven en milieuzonering', maart 2009, VNG De afstanden in bovenstaand overzicht zijn vastgesteld voor bedrijven in de omgeving van een rustige woonwijk. In het geval van Coolhaven is daar geen sprake van. De richtlijnen worden bijgesteld aan de hand van de specifieke locatie en de nieuwe richtlijn voor laboratoria is minimaal 10 m tot aan de woningbouw. Tevens zijn de afstanden vastgesteld op basis van een goede ontsluiting van verkeer. Coolhaven kent een goede ontsluiting. Het betreffen richtlijnen met betrekking tot de externe veiligheid


26 september 2011 - 13 -

DHV B.V.

(geur, stof, geluid). Besmettingsgevaar is niet meegenomen. Veiligheidshalve kan worden gesteld dat men met de Provisorium locatie maximaal flexibel blijft wanneer eventuele woningbouw op een afstand van minimaal 30 m wordt gepland.


26 september 2011 - 14 -

DHV B.V.

COLOFON


Opdrachtgever Project Dossier Auteur Bijdrage Datum Naam/Paraaf

: : : : : : :

Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven BA2863-101-100 Titia Koningen, Geert Haksteen (STONE22) Herman Timmermans 26 september 2011


26 september 2011 - 15 -

STONE22 B.V. Westplein 10 3016 BM Rotterdam DHV B.V. Urban and Regional Development Laan 1914 nr. 35 3818 EX Amersfoort Postbus 1132 3800 BC Amersfoort T (033) 468 20 00

DHV B.V.

BIJLAGE 1

Beleid en onderzoeken Coolhaven

Beleid en strategie Coolhaven Om een goed beeld van Coolhaven te krijgen, schetsen we een beeld van de huidige stand van zaken omtrent beleid en diverse uitgevoerde analyses. Gemeentelijk beleid en visie: Stadsvisie 2007 In de Rotterdamse Stadsvisie 2007 heeft men enkele beleidslijnen opgesteld die betrekking hebben op de ontwikkeling van medische clusters. Het beleid richt zich op het creëren van ruimte voor nieuwe medische bedrijvigheid, de kennisintensieve bedrijven in de medische technologie (research & development), in het VIP-gebied Hoboken en in Polder Schieveen. Er moeten voorwaarden worden gecreëerd voor concentraties van medische hulpverlening en zorg (profit en non-profit) op zorgboulevards. Door veel ziekenhuizen, waaronder het MCRZ, wordt deze trend al opgepakt. Hier worden ook nieuwe zorgconcepten, zoals diensten op het vlak van zorgdomotica ontwikkeld. De medische clusters moeten voorzien worden in snelle data-infrastructuur, omdat de nieuwe zorgconcepten daarvan afhankelijk zijn. Van groot belang hierin is de Rotterdamse aanpak van ‘de Glazen Maas’: aanleg en gebruik van het glasvezelnetwerk. Het beleid richt zich op het beter inpassen van het Erasmus Medisch Centrum in de stad, zodat de zorgsector meer uitstraling op de stad als geheel krijgt. Ontwikkelingsstrategie Coolhaven 2010-2015 Coolhaven Partners De Coolhaven Partners (Erasmus MC, Hogeschool Rotterdam, Stadswonen, JP van Eesteren, Credits Suisse Asset Management en gemeente Rotterdam) zien in het gebied Coolhaven unieke en realistische ontwikkelingspotenties voor een cluster van medische- en zorggerelateerde R&D bedrijvigheid, een stadscampus voor circa 15.000 studenten en voor nieuwe, innovatieve woonmilieus voor midden- en hogere inkomensgroepen. Ambities Coolhaven is een duurzame investering in Rotterdams internationale concurrentiepositie als innovatieve kennisstad met kansen voor bewoners en ondernemers in omliggende stadswijken als Oude Westen, Middelland en Coolhaveneiland. Een aantal marktkansen doen zich nu reeds voor. Vestiging van de nieuwe regionale Bloedbank Sanquin (uitbreiding van 200 naar 400 werknemers), een zorghotel en een R&D bedrijfsvezamelgebouw. Oprichting Rotterdamse Zorg Academie en een kenniscentrum Zorginnovatie door Erasmus MC en Hogeschool Rotterdam Uitbreiding van Stadscampus Coolhaven met circa 16.000 m² in bestaand vastgoed en circa 5.500 m² in nieuwbouw (groei van 6.500 naar 15.000 studenten). In het verlengde van deze concrete kansen heeft Coolhaven een realistische ontwikkelingspotentie voor: een science cluster voor medisch gerelateerde bedrijvigheid (E-health, medische R&D en zorginnovatie) met op termijn extra werkgelegenheid voor 700 hoog- en 500 lager opgeleiden; een multifunctioneel educatief cluster rond een stadscampus voor circa 15.000 studenten; nieuwe innovatieve woonmilieus (circa 1.000 woningen) voor studenten en hoger opgeleiden en passend bij de woonwensen van werknemers van het Erasmus MC.


bijlage -1–

DHV B.V.

Masterplan Coolhaven In lijn met de afspraken uit de Visie Rotterdam Hoboken 2030 is er een masterplan Coolhaven opgesteld welke een verdere uitwerking geeft voor het plangebied Coolhaven met o.a. een stadscampus. Het plangebied Coolhaven: 1. Campus Living 2. Stadscampus 3. Waterfront Living 4. Scienceboulevard De eerste drie deelgebieden vormen Coolhaven Waterfront Zone welke in de periode 2011-2015 wordt gerealiseerd. De Science boulevard zal na 2015 verder worden uitgewerkt. Plangebied Coolhaven; Hoboken masterplan Coolhaven

Campus Living In campus Living moeten bijzondere wooncomplexen komen (ca. 20.000 m² woningen) voor studenten maar ook woon-werkwoningen voor starters. De bindende factor voor Campus Living is de aangename verblijfsruimte zowel buiten als binnen met cafés, terrasjes en winkeltjes. Stadscampus Coolhaven Ontwikkelen van een stadscampus Hogeschool Rotterdam voor ca. 15.000 studenten en studentenhuisvesting (12.000 m²). Herontwikkelen kantoorgebouw Credit Suisse voorheen Eneco gebouw 16.500 m²) Uitbreiding Academie complex (5.600 m²) Waterfront Living Ca. 36.000 m² woningen o.a. gericht op medewerkers van het Erasmus MC en de Hogeschool. De huidige Provisorium locatie bevat een tijdelijk parkeerplaats t.b.v. het Erasmus MC. Het gebied biedt ruimte aan R&D kantoren (4.000 m²), een bloedbank (9.000 m²), een zorghotel (5.000 m²) en voorzieningen (2.000 m²). Voorgaande onderzoeken Er is al veel onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van het medisch cluster in de regio Rotterdam. In de bijlage 2 (opgesteld door Ernst & Young) is een overzicht gegeven van de studies die al zijn gedaan. De kern van het onderzoek en de belangrijkste conclusies zijn benoemd. Verder uitgelicht zijn de onderzoeken van Ecorys en TwybstraGudde.


bijlage -2–

DHV B.V.

Uitdieping onderzoeken Ecorys en TwynstraGudde Ecorys Economisch profiel VIP-gebied Hoboken • Focus op hoogwaardige biomedische R&D • Vanuit relatie met Erasmus MC, maar ook overige biomedische R&D mogelijk • Potentiële omvang 10.000-25.000 m² VVO • Startende bedrijven en ook doorstarters • R&D voegt het meeste toe aan het economische profiel van het gebied • Heeft potenties voor verdere groei (in de breedte en de diepte) • Erasmus MC e.o. is de enige geschikte locatie voor een medisch R&D cluster in Rotterdam • Ondersteuning vanuit de consumentenlijn: • Versterking van de verblijf- en omgevingskwaliteit van het gebied • Gericht op personen in het gebied: werknemers, studenten, patiënten en bezoekers • Activiteiten gericht op eindconsumenten (bijvoorbeeld supermarkt, restaurant) • Tot 2.000 m² VVO • Mogelijkheid verdere versterking zorglijn: • Alleen activiteiten die toegevoegde waarde hebben voor het geheel van bestaande instellingen • Mogelijk een zorghotel of revalidatiecentrum Aandachtspunten en randvoorwaarden voor realisatie economisch profiel Duidelijke beleidskeuze nodig voor biomedische R&D, beleidsmatig vastleggen dat er gezorgd dient te worden voor een uitstekend vestigingsklimaat voor biomedische R&D bedrijvigheid. Duidelijke profilering, zowel programmatisch (type bedrijvigheid): biomedische R&D (zowel starters als doorstarters) als ruimtelijk (commerciële uitstraling). Duidelijke communicatie - Hoboken bestemd voor biomedische R&D met uitstekend vestigingsklimaat. Voldoende vestigingsruimte Voldoende tijd (vasthouden aan het concept). Een gefaseerde ontwikkeling van gebouwen en indien nodig ondersteund door tijdelijke verhuur en/of het afdekken van onrendabele financiële toppen behoren tot de mogelijke oplossingen. Continueren van de Biomedical Fund


bijlage -3–

DHV B.V.

TwynstraGudde Economisch profiel VIP-gebied Hoboken; een eerste projectie Positionering voor het gebied ‘s Gravendijkwal, waarbij de volgende overwegingen zijn gemaakt: ‘cure’ oriëntatie dicht bij het Erasmus MC: dicht bij de artsen, wetenschappers en patiënten (oostzijde) ‘care’ oriëntatie dicht bij de woonwijken (ouderenhuisvesting) en de Hogeschool Rotterdam (westzijde) waar laboratoria nodig zijn, moet afstand gehouden worden tov woonwijken (oostzijde) Inschatting omvang bedrijvigheid Het Coolhavengebied met een eHealth positionering kan een aantrekkelijk gebied worden voor bedrijven en instituten om zich daar te vestigen. eHealth is een veelbelovende ontwikkeling die de innovators fase achter zicht lijkt te hebben gelaten en waar veel geld in wordt geïnvesteerd Verwacht mag worden dat bedrijven en instellingen die zich als eerste gaan vestigen rondom de eHealth positionering, geen grootschalig beslag leggen op vloeroppervlak. Voor biomedische R&D ligt dit volgens Ecorys anders. Daar is wel grotere eerste bedrijvigheid voorzien op kortere termijn Omdat de positionering nog geen verdere uitwerking heeft gehad, is het moeilijk een berekening te maken van de verwachte marktvraag naar vloeroppervlakte, naast de Ecorys inschatting van maximaal 25.000 m² voor biomedische R&D. Wat wel mogelijk is de ambitie van Coolhaven Partners te vertalen naar beoogde vloeroppervlakte. Een goed gepositioneerd science park als Leiden heeft 3.000 medewerkers opgebouwd. Uitgaande van een ambitie om minstens 30% van Leiden te worden, is een ambitie van 1.000 medewerkers te rechtvaardigen. Deze inschatting van werknemers kan vertaald worden naar een beoogd vloeroppervlakte tussen de 25.000 en 35.000 m². Aandachtspunten en randvoorwaarden voor realisatie economisch profiel – De Science Boulevard vraagt om een robuust samenwerkingsverband waarin gemeente als gezaghebbende (R&D-)partners deelnemen, die een grote professionele impact teweeg kunnen brengen en het concept daadwerkelijk in beweging kunnen brengen – zo breed mogelijk draagvlak – zoveel mogelijk complementaire competenties – gebaseerd op gemeenschappelijk doel met erkenning van verschillende belangen – Het businessconcept is gebaseerd op de filosofie van netwerkvorming op gebied van eHealth en gaat verder dan fysieke gebiedsontwikkeling – belangrijk dat gezaghebbende en vestigingsplaats beïnvloedende (R&D-)partners zich in vroeg stadium committeren aan de samenwerking – van belang dat de partners in een vroeg stadium de netwerkvorming op gang brengen (niet pas na de fysieke realisatie van het gebied) – voorkomen dat fysieke fase en netwerkfase volledig sequentieel worden ingezet. Ondergrens zou moeten zijn: de gemeente en twee R&D-organisaties als eerste partnerschap.


bijlage -4–

DHV B.V.

BIJLAGE 2

Gebruikte documenten en bronnenlijst

Tabel Overzicht bestaande onderzoeken Titel

Onderzocht Kern door

Ruimtelijk economische

Stec groep

In het onderzoek wordt een overzicht gegeven van de trends in de

analyse en strategisch

(juli 2007)

zorgeconomie en de betekenis van zorgeconomie voor Rotterdam. Voor

advies zorgeconomie

Rotterdam worden oa de volgende kansen geïdentificeerd: De

Rotterdam

gebiedsontwikkeling van fysieke knooppunten, het actief werven van bedrijven en instellingen in en rond zorg, stuwende investeringen om randvoorwaarden op orde te krijgen en de beschikbaarheid en kwaliteit van arbeid.

Economisch profiel VIP

Ecorys (aug

Ecorys heeft in het onderzoek een economisch profiel opgesteld van het VIP

gebied Erasmus MC

2008)

gebied Hoboken. De onderzoekers raden een focus op hoogwaardige

Hoboken

biomedische R&D aan, waarbij er mogelijkheden liggen voor het aantrekken van E-Health bedrijvigheid (ICT).

Ruimtevraag en aanbod

Ecorys (nov

Ecorys heeft onderzoek gedaan naar vestigingsvoorwaarden en criteria van

van medische bedrijven in 2008)

bedrijven in de medische sector en naar geschiktheid van locaties in

Rotterdam

Rotterdam. Hieruit komt naar voren dat bedrijven tevreden zijn met hun huidige locatie, maar het scheppen van goede condities blijft belangrijk.

Coolhaven-Hoboken:

Buck

Buck Consultants adviseert het gebied Coolhaven Hoboken als versterking en

MKBA op hoofdlijnen

Consultants

verbreding van het medische cluster te ontwikkelen. De MKBA laat zien dat de

International investeringen groter zijn dan de directe financiële baten. Het project is echter (sept 2009) Business Concept Science Twynstra & Boulevard

maatschappelijk rendabel door maatschappelijke baten. Twynstra & Gudde heeft een definitiestudie, marktverkenning en positionering

Gudde (sept opgesteld voor de Science Boulevard (Coolhaven). De positionering richt zich 2009)

op biomedische R&D en e-Health.

Ruimte voor zorg,

Bureau

In dit onderzoek is de omvang van de Rotterdamse zorgeconomie

economische

Louter (april

gedefinieerd. In totaal zijn 52.000 mensen werkzaam bij bedrijven en

ontwikkelingen in de

2010)

instellingen in de zorgeconomie in Rotterdam. Dit aantal zal de komende jaren

zorgeconomie

met ongeveer 2% per jaar groeien.

Hoboken; Masterplan

Gemeente

In dit rapport is een masterplan opgesteld voor de vier deelgebieden van

Coolhaven

Rotterdam

Coolhaven: Campus living, Stadscampus, waterfront living, science boulevard.

(sept 2010) Value propositie Bio-

Buck BCI

Buck Consultants International heeft een propositie opgesteld voor de Medical

imaging Medical Delta

(okt 2010)

Delta op het gebied van bio-imaging technology.

Science port Holland,

Science Port In het businessplan wordt verwoord dat Science Port Holland, ontwikkelaar

Business plan 2011 - 2012 (nov 2010)

van Innovatiecampussen en samenwerkingspartner in de regio Rotterdam/ Delft haar rol heeft gevonden. De locaties Technopolis Delft, MerweVierhavens en RDM campus in Rotterdam, Hoboken/ Erasmus MC in Rotterdam, DSM locatie in Delft (onder voorbehoud) en Schieveen in Rotterdam (lange termijn) zullen in samenwerking met Science Port Holland worden ontwikkeld.

Clean Tech Delta, interne PWC

In het rapport wordt voor de Clean Tech Delta (Rotterdam/ Delft) een

analyse + externe analyse (maart 2011) internationale vergelijking gemaakt op het gebied van Foreign Direct Investment (FDI) investeringen, best practices en investeerders. Vervolgens wordt een SWOT analyse opgesteld. Met betrekking tot de vorming van Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam/Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven

bijlage -5–

DHV B.V.

optimaal ondersteund beleid en een stimulerend ondernemersklimaat zijn er nog stappen te maken.

Second opinion &

TU Delft,

In het rapport wordt het Erasmus Biomedical Fund I geëvalueerd. De

evaluatie van het Erasmus Valorisation

conclusie luidt dat er van de drie doelstellingen (rendement, werkgelegenheid

Biomedical Fund I

Centre

en bedrijvigheid) slechts één is gehaald, namelijk rendement. Het blijkt dat het

(april 2011)

fonds in hoge mate afhankelijk is van de aangeboden business case, waarin het Erasmus MC en het TTO een belangrijke rol spelen. Er blijken te weinig

succesvolle cases aangeboden te zijn. Bron: Internationale propositie medisch cluster Rotterdam Ernst & Young

•

Looking back to see ahead ; Biotech 2011 Annual report on the life science industry; Burrill & Company

•

Beyond borders; Global biotechnology report 2011, Ernst&Young

•

The Big Idea; how to start an entrepreneurial revolution, Harvard Business Review June 2010, Daniel J. Isenberg.

•

Van Kennis naar kassa; Elsevier / Science Works Valorisatieranking, Elsevier 25 juni 2011


bijlage -6–

DHV B.V.

BIJLAGE 3

Lijst van geïnterviewden personen

Naam en bedrijf

Functie

ErasmusMC De heer prof. H. Pols

Decaan en Lid Raad van Bestuur

De heer R. Posthumus

Technology Transfer Office

De heer H. Vink

Directeur Nieuwbouw

HRO De heer J. Tuytel

voorzitter Raad van Bestuur

Philips Medical De heer H. Hofstraat

VP Philips Research HealthCare strategic Partnerships

Science Port Holland De heer W. Trommels

Project manager - Kwartiermaker

Gemeente Rotterdam dS+V De heer T. van Ameijden

Gebiedsmanager Rotterdam Binnenstad

Mevrouw C. Giezeman

Stedebouwkundige gemeente Rotterdam

JP van Eesteren / JOIN De heer J. van Pelt

projectontwikkelaar

De heer T. Ummels,

directeur OVG/JOIN

Aafje De heer C. van Schelven

Voorzitter Raad van Bestuur

Ehealth/ Zorginnovatie De heer W. van Beek

Harting Bank BV – facilitair manager

Mevrouw A. Bambach

Drie Notenbomen

De heer Caris

Centrum Bijzondere Tandheelkunde Rijnmond

De heer J. Wallenburg

IPT Medical Services


bijlage -1-

Economisch profiel en ontwikkelstrategie Coolhaven

Recommend Documents