ECONOMISCH PROFIEL DUITSLAND

ECONOMISCH PROFIEL DUITSLAND


COLOFON

Inhoudsopgave

Deutsch-Niederländische Handelskammer Nederlands-Duitse Handelskamer

Deutsch-Niederländische Handelskammer Nederlands-Duitse Handelskamer

Deutsch-Niederländische Handelskammer (DNHK) Nederlands-Duitse Handelskamer (DNHK) Postbus 80533 NL - 2508 GM Den Haag www.dnhk.org Directeur: Günter Gülker Actualisering juli 2014: Elisabeth van Bezooijen, Judith de Bruijn, Jessy Rashed, Sonja van Sloten, Ulrike Tudyka

Redactie: Dr. Lars Gutheil (verantwoordelijk) T 0031 (0)70 3114 157 E [email protected] Stand: juli 2014 Layout: TODOSmedia.com Da Costastraat 2 hs NL - 1053 ZB Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

1. Algemene informatie

4 4 5

1.1. Cijfers, gegevens, feiten 1.2. Geschiedenis 1.3. Economische geografie

2. Economisch overzicht 2.1. Economische gegevens 6 2.2. Economische ontwikkeling in het kort 6 2.3. Buitenlandse handel 7 2.4. Belangrijke economische sectoren 9 2.5. Macro-economisch toekomstperspectief 10 2.6. Groeisectoren 11

3. Zakendoen in Duitsland 3.1. Handelsagentuur 12 3.2. Personeel 12 3.3. Nevenvestiging 13 3.4. Oprichten van een (dochter)onderneming 14 3.5. Ondernemersbelastingen 15

4. Culturele aspecten 4.1. Duitse zakencultuur

18

4.2. Tips en valkuilen voor de omgang met Duitse zakenpartners

17

5. Belangrijke adressen

18

6. Organigram

19

DNHK 3

Nederlands-Duitse Handelskamer

1. Algemene informatie


1.1. Cijfers, gegevens, feiten Naam: Oppervlakte: Staatsvorm: Staatshoofd: Regeringsleider: Hoofdstad: Regeringszetel: Politieke verdeling: Officiële taal: Bevolking: Leeftijdsverdeling (in %):

1.3. Economische geografie

< 20 jaar 20-39 jaar 30,9 60-79 jaar > 80 jaar

Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2014)

1.2. Geschiedenis De Bondsrepubliek Duitsland werd op 24 mei 1949 opgericht. De Duitse economie, die was geruïneerd door de Tweede Wereldoorlog, begon al direct na de geldhervorming van 1948 weer op te bloeien. De werkloosheid daalde gestaag en in 1962 was er zelfs sprake van volledige werkgelegenheid. Deze naoorlogse periode van economische groei staat bekend als het ‘Wirtschaftswunder’. Ook de betrekkingen tussen Nederland en Duitsland werden na de oorlog om economische redenen al snel weer aangehaald. Aan het einde van de jaren 80 ging het steeds slechter met de Duitse Democratische Republiek (DDR). De ontevredenheid onder de bevolking steeg en steeds meer mensen vluchtten naar het democratische Westen. De druk op de DDR-regering werd zo groot dat uiteindelijk op 9 november 1989 de Berlijnse Muur viel. Op 3 oktober 1990 werden de beide Duitse staten herenigd. Wat volgde was een economisch aanpassingsproces dat tot op de dag van vandaag nog niet is afgesloten.


6,9 % 21,2 %

19,3 % 22,9 % 31,2 % 21,2 % 6,9 %

31,2 %

4 DNHK

Duitsland ligt in het centrum van Europa en heeft een gemeenschappelijke grens met België, Denemarken, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Polen, Tsjechië en Zwitserland. In het noorden grenst het land aan Noord- en Oostzee, in het zuiden aan de Alpen. De centrale ligging in Europa maakt Duitsland logistiek gezien tot een ideale locatie om alle Europese regio’s te bereiken.

Bondsrepubliek Duitsland 357.111 km2 Federale republiek Bondspresident Joachim Gauck (sinds 2012) Bondskanselier Angela Merkel (sinds 2005) Berlijn Berlijn 16 gedeeltelijk soevereine deelstaten Duits 80,8 mln., 226 inwoners per km²

19,3%

22,9 %

Een groot deel van de Duitse bevolking woont in de metropoolregio’s Berlijn/Brandenburg, Frankfurt/Rhein-Main, Hamburg, München, Rhein-Ruhr, Stuttgart en Rhein-Neckar. Belangrijke infrastructurele voorzieningen in Duitsland zijn de internationale luchthavens van Frankfurt am Main, Düsseldorf en München, de zeehavens van Bremen en Hamburg en de haven van Duisburg – de grootste binnenhaven van Europa. KIEL SCHLESWIGHOLSTEIN

Noord-Duitsland Het noorden van Duitsland wordt gevormd door de deelstaten Nedersaksen, Hamburg, Bremen, Sleeswijk-Holstein en Mecklenburg-Voorpommeren. Traditioneel zijn de Duitse kustdeelstaten sterk op het gebied van scheepsbouw en maritieme toelevering. In Nedersaksen speelt bovendien de automobielindustrie een grote rol met bedrijven als Volkswagen en Continental. West-Duitsland Het westen van Duitsland wordt gevormd door de deelstaten Noordrijn-Westfalen, Hessen, Rijnland-Palts en Saarland. Noordrijn-Westfalen (NRW) is economisch gezien voor Nederland en ook voor Duitsland zelf de belangrijkste deelstaat. Het heeft de meeste inwoners (17,8 mln.) en genereert 21,9 procent van het bruto binnenlands product. Bijna alle industriële sectoren zijn in NRW vertegenwoordigd, waarbij de nadruk ligt op technologie en dienstverlening. Andere belangrijke sectoren zijn de chemische industrie, de machinebouw, de staalindustrie, de voedingsmiddelenindustrie, de elektronicabranche, de metaalverwerking, de automobielindustrie en de papier-, uitgeverij- en drukindustrie. Circa 19 van de 50 grootste bedrijven in Duitsland zijn in NRW gevestigd, waaronder E.ON, Deutsche Telekom, RWE, Bayer, ThyssenKrupp, Ford, Deutsche Post, Bertelsmann en Henkel. Zuid-Duitsland Beieren en Baden-Württemberg vormen het zuiden van Duitsland. Naast grote autoproducenten als BMW, Audi, Daimler en Porsche zijn hier de internationale marktleiders in de machinebouw gevestigd. Na de automobielindustrie is deze sector de grootste industriële werkgever in Duitsland. Ook een groot deel van de toeleverindustrie is in Beieren en Baden-Württemberg gevestigd. Het stadje Tuttlingen met slechts 34.000 inwoners is het wereldwijde centrum voor medische techniek. Hier zijn meer dan 400 bedrijven in de medisch-technische sector gevestigd. Daarnaast bevinden zich in de directe omgeving nog eens 2.400 bedrijven in aanverwante sectoren. De stad Freiburg is het centrum van de meet- en regeltechniek. Sinds 2000 zijn hier zo’n 2.600 arbeidsplaatsen in deze sector ontstaan, vooral bij mkb-bedrijven.

HAMBURG HAMBURG

MECKLENBURGVORPOMMERN SCHWERIN

BREMEN BREMEN

BERLIN BERLIN

NIEDERSACHSEN HANNOVER MAGDEBURG SACHSENANHALT

POTSDAM BRANDENBURG

NORDRHEIN-WESTFALEN DÜSSELDORF

SACHSEN DRESDEN

ERFURT THÜRINGEN HESSEN

MAINZ RHEINLANDPFALZ

WIESBADEN

SAARLAND SAARBRÜCKEN STUTTGART BADENWÜRTTEMBERG

BAYERN

MÜNCHEN

Oost-Duitsland Berlijn en de ‘nieuwe’ deelstaten Brandenburg, Saksen-Anhalt, Thüringen en Saksen vormen het oosten van Duitsland. De nieuwe deelstaten hebben sinds de eenwording grote stappen gezet op economisch gebied. In vergelijking met de situatie in de oude deelstaten is er echter nog steeds een behoorlijke inhaalslag te maken. Zo is de werkloosheid in het oosten van Duitsland nog altijd hoger dan in het westen en hebben lokale en regionale overheden te kampen met hoge schulden. Er zijn echter ook veel positieve ontwikkelingen. Zo ontwikkelt de stad Dresden zich steeds meer tot een belangrijke IT-cluster. Ook Berlijn, Erfurt en Leipzig trekken in toenemende mate nieuwe activiteiten aan, die de oude industrieën vervangen. Bovendien profiteren de oostelijke deelstaten van de verschuiving van het economisch zwaartepunt richting het oosten. Thüringen en Saksen zijn tot dusverre het meest succesvol, maar ook Brandenburg doet het goed, mede omdat deze deelstaat profiteert van de aantrekkingskracht van Berlijn.

DNHK 5


2. Economisch overzicht

2.1. Economische gegevens in het kort


2.3. Buitenlandse handel De belangrijkste handelspartners van Duitsland in 2013

BBP DUITSLAND 2013/2014 Geheel: 2735,8 mld. euro

IMPORT volume (in mld. euro)

1,6

100

89 74

1,1 0,7

EXPORT volume (in mld. euro)

0,6

0,7

1e K. 2013 2e K. 2013 3e K. 2013 4e K. 2013 1e K. 2014

d an erl d Ne

Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2014)

ina Ch

64 48

48

en rijk tat nk eS Fra d ig en Ver

lië Ita

88

76

71

67

d rijk ten an jk erl ink kri Sta d n n e e a o d K N Fr ig en igd en Ver r e V

ina Ch

Bron: Statistisches Bundesamt (juni 2014) BBP: Economische groei: Beroepsbevolking:

2735,8 mld. euro (2013) 0,4 procent (2013) 42,1 mln. (juni 2014)

Werkloosheidspercentage: 6,5 procent (juni 2014) Inflatiepercentage: 1,0 procent (juni 2014) Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (juli 2014)

Goederenimport: vanuit Nederland:

895,20 mld. euro 105,87 mld. euro

Goederenexport: 1088,00 mld. euro naar Nederland: 62,79 mld. euro Bron: Statistisches Bundesamt (juli 2014)

2.2. Economische ontwikkeling Ondanks de positieve prognoses kende de Duitse economie in 2013 slechts een gematigd positieve ontwikkeling. In totaal groeide de Duitse economie met 0,4 procent. Naast de zwakte van de eurozone kwam het tot een afkoeling van belangrijke afzetmarkten als China, zodat de export ten opzichte van het vooraangaande jaar slechts met 0,6 procent toenam. Daardoor kwam het bij veel bedrijven eveneens tot een afname van de investeringen. Het bedrijfsleven stak 2,2 procent minder in machines en installaties. Anders dan in Nederland zorgden de optimistisch gestemde consumenten echter voor veel beweging. Dankzij de recordwerkgelegenheid in Duitsland groeide de consumptie aanzienlijk. Voor het lopende jaar zijn de vooruitzichten nog beter. De Bondsregering voorspelt een opleving en rekent in haar economisch jaar verslag op een BBP-groei van 1,8 procent en een stijging in 2015 naar 2,0 procent. Sommige experts rekenen nu zelfs voor 2014 al op een groei van 2 procent.

Arbeidsmarkt Duitsland behaalde in 2013 een historisch werkgelegenheidsrecord. Voor 2014 verwacht de Bondsregering dat de werkende bevolking met 240.000 personen zal toenemen tot 42,1 miljoen werknemers. De gunstige groei- en winstvooruitzichten van de bedrijven doen niet alleen de werkgelegenheid maar naar verwachting ook de lonen stijgen. Terwijl onder de rood-groene regering van Gerhard

6 DNHK


Schröder loonmatiging vooropstond, zijn de lonen onder Angela Merkel continu gestegen – in 2013 met gemiddeld 2,3 procent. Dit heeft geleid tot duidelijk hogere inkomens voor privé-huishoudens. Omgekeerd moet Duitsland erop letten zijn concurrentiekracht niet op spel te zetten.

Consumptie De Duitsers hebben in 2013 een consumptierecord gevestigd. Hogere inkomens, groeiende werkgelegenheidcijfers en lagere belastingen en sociale lasten zorgden voor koopwoede bij de burgers. In totaal gaven de privé-huishoudens 1,57 biljoen euro uit, zo’n 2,5 procent meer dan in het voorgaande jaar. Ongeveer een kwart daarvan investeerden de Duitsers in woonkosten en aanverwante zaken. Het Duitse consumptie-onderzoeksbureau GfK verwacht ook voor 2014 een stijgende koopbereidheid. Vanuit consumentenperspectief is de financiële crisis overwonnen. Dat is ook te merken aan de stabiele arbeidsmarkt. De consumenten hopen op verdere loonstijging. Volgens GfK bevinden de inkomensverwachtingen zich op het hoogste niveau sinds 13 jaar. Tegelijkertijd staat de bereidheid tot sparen op een historisch laag niveau. Lage debet- en creditrentes werken grote aankopen in de hand. Ook de toeristische sector profiteert van de positieve consumptiestemming. De uitgaven van de Duitsers aan privé- en vakantiereizen stegen in 2013 met 5,9 mld. euro.

De Duitse export is ook in 2013 toegenomen. Deze stijging was wel fors kleiner dan in de voorgaande jaren. Na een stijging van 3,4 procent in 2012 steeg de export in 2013 met 0,6 procent. De meest gewilde exportproducten waren motorvoertuigen (189,9 mld. euro), machines (162,6 mld. euro) en chemische producten (105,3 mld. euro). Het totale Duitse exportvolume lag op 1088 mld. euro. Het totale importvolume naar de Bondsrepubliek daalde in 2013 met 1,1 procent naar 895,2 mld. euro. De belangrijkste importgoederen waren minerale brandstoffen (93,65 mld. Euro), elektrotechniek (82,74 mld. Euro) en motorvoertuigen (80,3 mld. Euro). Tussen Nederland en Duitsland bestaan al van oudsher nauwe handelsbetrekkingen. Duitsland bleef in 2013 met 168,7 mld. euro met afstand de belangrijkste handelspartner van Nederland en liet daarmee België en Groot Brittannië achter zich. Omgekeerd bleef Nederland de grootste exporteur richting Duitsland, zelfs nog voor China. Als exportmarkt stond het Nederland echter achter Frankrijk, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk op plaats vier. De Duitse export naar Nederland bedroeg 62,8 mld. euro.

DNHK 7



2.3. Buitenlandse handel

2.4 Belangrijke economische sectoren

Uitvoer naar Nederland naar belangrijkste goederengroepen 2013

Drijvende krachten achter de Duitse economie zijn de dienstverleningssector, de industrie, de bouw en de landen bosbouw. Met een aandeel van 96 procent aan het bruto binnenlands product vormen dienstverlenende bedrijven de grootste economische sector. Bijna driekwart van de

mld. euro (Verandering t.o.v. het jaar ervoor)

NEDERLAND NEDERLAND

mld. euro Machines en vervoermaterieel (Verandering t.o.v. het jaar ervoor) Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Voeding en levende dieren Chemische producten Diverse gefabriceerdeFabricaten goederen Minerale brandstoffen Voeding en levende dieren Grondstoffen Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Grondstoffen Drankengoederen en tabak Niet afzonderlijk genoemde Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Dranken en tabak 0 0

17,3 (0,0%) 11,3 (4,2%) 8,7 (-0,8%) 17,3 (0,0%) 7,5 (4,4%) 11,3 (4,2%)

Industrie Duitsland beschikt over een sterke en innovatieve industriesector. Vooral Duitse autofabrikanten, elektrotechnici, machinebouwers en scheikundigen horen internationaal tot de besten van hun branche. In totaal zijn ongeveer 12 miljoen mensen werkzaam in de industrie en aanverwante dienstverleners.

6,98,7 (4,1%) (-0,8%) 5,97,5 (14,9%)%) (4,4%) 2,3 (-15,5%) 6,9 (4,1%) 1,1 (-22,9%) 5,9 (14,9%)%) 0,72,3 (-3,7%) (-15,5%) 0,7 1,1(0,9%) (-22,9%) 0,7 (-3,7%) 5 0,7 (0,9%) 5 10

10 15

5 10 0 0 5 10 15 mld. euro 2013 Invoer uit Nederland naar belangrijkste goederengroepen (Verandering t.o.v. het jaar ervoor)

In termen van omzet is de Duitse automotiveindustrie met 361,6 mld. euro de belangrijkste industrietak. Dat staat ongeveer gelijk aan een vijfde van de wereldwijde brancheomzet. Ongeveer 14,2 miljoen Duitse voertuigen rolden het afgelopen jaar van de band.

15 20

25 15

20

___________________________________

20 30

Dienstverlening De Duitse dienstverleningssector draagt verreweg de grootste bijdrage aan de inkomsten en werkgelegenheid. Meer dan 80 procent van alle Duitse bedrijven is actief in de dienstverleningssector. Banken en verzekeringen, gezondheidsinstellingen, maatschappelijke organisaties en de openbare overheids- en onderwijsinstellingen horen tot de belangrijkste werkgevers van de branche.

20 25

30

mld. euro Minerale brandstoffen (Verandering t.o.v. het jaar ervoor) Machines en vervoermaterieel 14,9 (-4,7%) Chemische producten 27,7 (1,1 %) Minerale brandstoffen 14,6 (7,2%) Voeding en dieren 20,3 (-3,4%) Machines enlevende vervoermaterieel 10,5 (0,0%) 14,9 (-4,7%) Fabricaten producten Chemische 9,3 (5,8%) 14,6 (7,2%) Diverse gefabriceerde goederen Voeding en levende dieren 5,6 (-2,3%) 10,5 (0,0%) Grondstoffen Fabricaten 1,1 (-31,6%) 9,3 (5,8%) Niet afzonderlijk genoemde goederenTierische und Diverse gefabriceerde goederen 1,2 (-1,4)% 5,6 (-2,3%) Dierlijke en plantaardige oliën en vetten Grondstoffen (5,1)% 1,10,7 (-31,6%) Dranken en tabakgenoemde goederenTierische und Niet afzonderlijk 1,2 (-1,4)% Dierlijke en plantaardige oliën en vetten 30 25 20 15 10 5 0,7 (5,1)% Dranken en tabak 27,7 (1,1 %)

___________________________________

30

8 DNHK


25

20

15

10

5

DUITSLAND DUITSLAND

20,3 (-3,4%)

Bron: CBS (juli 2014)

beroepsbevolking is daarin werkzaam. De sector wordt op de voet gevolgd door de industrie met 25,5 procent, de bouwsector met 4,7 procent en de landen bosbouw met een aandeel van 0,8 procent aan het bruto binnenlands product.

Bouw Duitse bouwbedrijven vallen op door een hoge mate van specialisering. Vooral in de hoog- en dieptebouw hebben zij veel succes. Over de hele wereld wordt gebruik gemaakt van de diensten van Duitse ingenieurs. Veel bouwbedrijven beschikken daarom over dochterbedrijven of holdings in het buitenland. Per jaar genereert de Duitse bouwindustrie nog circa 20 mld. euro omzet over de grens.

___________________________________

Land- en bosbouw Ongeveer de helft van de oppervlakte van Duitsland dient agrarische doeleinden. De belangrijkste gewassen zijn granen en voedergewassen. In totaal zijn ongeveer 370.000 bedrijven actief in deze branche. Samen behalen zij een omzet van circa 40 mld. euro per jaar. De houtverwerkende bedrijven bevinden zich over het algemeen in de omgeving van grote bosgebieden. Bijzonder aan de Duitse houtindustrie is het grote aantal mkb-bedrijven dat nog als familiebedrijf wordt geleid. De jaarlijkse omzet bedraagt ongeveer 5,6 mld. euro.

DNHK 9



2.5 Macro-economisch toekomstperspectief De economische situatie is in 2013 weer verbeterd. In een moeilijke internationale tijd heeft de Duitse economie de weg naar een gematigde economische groei teruggevonden. Voor 2014 wordt verdere groei van de Duitse economie verwacht. Het IMF rekent voor dit jaar op een economische groei van 1,9 procent en een verdere stijging van 1,7 procent voor 2015.

Het is nog niet duidelijk, welke effecten het conflict in Oekraïne op de Duitse economie zal hebben. De index voor het vestigingsklimaat daalde in juli 2014 voor de derde maand op rij. Het Ifo-instituut vreest dat de internationale spanningen de economische groei van Duitsland in de weg zouden kunnen staan.

Ook het consumentenklimaat lijkt momenteel stabiel. De Duitse consument rekent op significante loonsverhogingen en is verder bereid om veel geld te besteden. Op een noemenswaardige terugloop van de werkeloosheid wordt in 2014 vooralsnog niet gerekend.

De EU-sancties tegen Rusland raken veel Duitse exporteurs. Ongeveer 300.000 arbeidsplaatsen hebben met de DuitsRussische handel te maken. De DIHK gaat uit van een verlies van ongeveer 4 mld. euro.

2.6 Groeisectoren Digitale economie De ICT-sector is één van de centrale groeisectoren van Duitsland. Ze laat de afgelopen jaren een continue stijging van investeringen en arbeidsplaatsen zien. In 2013 is het aantal werknemers met 6,8 procent gestegen tot 900.000. De investeringen groeiden met circa 6,5 mld. euro ten opzichte van het jaar ervoor. Circa 86.500 bedrijven zijn in de ICT-sector actief. Dat zijn ongeveer 3.500 bedrijven meer dan in 2012. De ICT speelt ook in de machinebouw een belangrijke rol. In het kader van de Industrie 4.0-ontwikkelingen (Smart Industry, internet of things) moeten losse productiestappen steeds verder met elkaar verbonden worden, zodat autonome fabrieken ontstaan.

___________________________________

Machinebouw De Duitse machinebouw rekent voor 2014 op een groei van 3 procent. De productiewaarde komt rond de 195 mld. euro te liggen. Daaraan bijgedragen hebben vooral het herstel in de Eurozone en de twee grote exportmarkten China en de VS. De economische instituten verwachten bovendien een groei van investeringen in de hoogte van vier tot zeven procent. Ook het aantal arbeidsplaatsen stijgt. Het vaste personeelsbestand bestond in juli 2013 al uit 984.000 werknemers in vaste dienst. Dat is een stijging van 11.000 medewerkers in vergelijking tot het jaar ervoor.

___________________________________

Bouwsector De Duitse machinebouw rekent voor 2014 op een groei van 3 procent. De productiewaarde komt rond de 195 mld. euro te liggen. Daaraan bijgedragen hebben vooral het herstel in de Eurozone en de twee grote exportmarkten China en de VS. De economische instituten verwachten bovendien een groei van investeringen in de hoogte van vier tot zeven procent. Ook het aantal arbeidsplaatsen stijgt. Het vaste personeelsbestand bestond in juli 2013 al uit 984.000 werknemers in vaste dienst. Dat is een stijging van 11.000 medewerkers in vergelijking tot het jaar ervoor.

___________________________________

Gezondheidssector De Duitse gezondheidssector is in de afgelopen jaren een drijvende kracht achter de economische groei gebleken. In 2014 zal de omzet volgens het Duitse bureau voor de statistiek op 67,9 mld. euro liggen. Ongeveer een derde van de omzet is afkomstig uit de medische techniek. Deze sector behaalde in het afgelopen jaar een omzetgroei van 3 procent. Ook in 2014 wordt er op een zelfde groeicijfer gerekend. De goede marktpositie in binnen- en Buitenland, de sterke innovatiekracht van de Duitse bedrijven en de demografische verandering doen voor de komende jaren een constante groei verwachten.

10 DNHK


DNHK 11


3. Zakendoen in Duitsland Ondernemers die in Duitsland zaken willen doen kunnen dit op verschillende manieren aanpakken. Als eerste stap is vaak een handelsagent of een eigen buitendienstmedewerker aan te raden. Bij omvangrijkere activiteiten zal een inschrijving van een filiaal in het Duitse handelsregister

in aanmerking komen of het oprichten van een eigen vennootschap. Vooral gezien het feit dat Duitse klanten het op prijs stellen om met een Duitse vennootschap zaken te doen. Onderstaand zullen deze verschillende vormen nader worden toegelicht.

3.1. Handelsagentuur Het Duitse handelsagentuurrecht lijkt op het Nederlandse recht. De wettelijke bepalingen in beide landen zijn namelijk aangepast naar aanleiding van een Europese richtlijn. Het Duitse handelsagentuurrecht is vooral in het Duitse Wetboek van Koophandel (Handelsgesetzbuch) geregeld. Kern van de handelsagentuurovereenkomst is de verplichting van de handelsagent voor zijn principaal overeenkomsten te bemiddelen. De handelsagent handelt daarbij als zelfstandig ondernemer. De principaal is een provisie verschuldigd voor de bemiddelde overeenkomsten. De overeenkomst kan stilzwijgend worden aangegaan, maar elk van de partijen kan om een schriftelijke vastlegging van de afspraken verzoeken. Bepaalde bedingen, zoals een postcontractueel concurrentiebeding, moeten schriftelijk worden vastgelegd, anders zijn zij niet geldig. Omdat de handelsagent zelfstandig ondernemer is, is hij in principe niet verplicht zijn diensten persoonlijk te verlenen. De handelsagent kan ook een rechtspersoon zijn, bijvoorbeeld een besloten vennootschap naar Duits recht.

De vaker voorkomende wens van een principaal de handelsagent sterk aan zijn onderneming te binden, bijvoorbeeld door het uitsluiten van de overname van andere handelsagentschappen, het bepalen van werktijden e.d. kan er toe leiden dat er niet meer sprake is van een zelfstandig handelsagent, maar een werknemer in de buitendienst. De principaal dient hier bij de formulering van de overeenkomst en de feitelijke handhaving goed op te letten. De handelsagent heeft recht op provisie voor overeenkomsten die door zijn tussenkomst zijn bemiddeld. Een recht op provisie kan ook ontstaan voor overeenkomsten die pas na einde van de handelsagentuurovereenkomst tot stand komen of die (zonder bemiddeling) binnen het gebied tot stand komen dat aan de handelsagent is toegewezen. Na einde van de handelsagentuurovereenkomst heeft de handelsagent onder bepaalde voorwaarden recht op klantenvergoeding. Als de handelsagent recht heeft op een klantenvergoeding, dan is deze gemaximeerd op een jaarprovisie van de gemiddelde provisie die de handelsagent heeft ontvangen over de afgelopen vijf jaar.


3.2 Personeel Personeel vinden Personeel kunnen ondernemers via verschillende wegen vinden. Werkgevers kunnen zelf adverteren; er staan verschillende media ter beschikking, zoals regionale kranten en internetsites. Bij het formuleren van vacatures dienen werkgevers wel goed op de wettelijke bepalingen te letten, omdat zij anders snel schadevergoedingsplichtig worden. Werkgevers die liever met een bemiddelaar werken, hebben een grote keus. De Duitse arbeidsbureaus (Arbeitsagenturen) helpen bij de bemiddeling; daarnaast zijn er verschillende andere professionele bemiddelaars op de markt. Ook de NederlandsDuitse Handelskamer bemiddelt personeel in Duitsland aan werkgevers. Wie zelf geen personeel in dienst wil nemen, kan bij uitzendbureaus terecht.

De rol van een Duitse ondernemingsraad bij bijvoorbeeld het aangaan en het beëindigen van een dienstverband mag niet worden onderschat. Anders dan naar Nederlands recht mag een werkgever met een Duitse ondernemingsraad in Duitsland geen werknemers te werk stellen, zonder dat de ondernemingsraad heeft ingestemd. Ook bij ontslag heeft de ondernemingsraad medezeggenschap. Werknemers kunnen al een ondernemingsraad oprichten, als het bedrijf waarin zij werken ten minste vijf werknemers heeft.

Arbeidsovereenkomsten

• • • • •

Het Duitse recht wijkt op het gebied van arbeidsovereenkomsten sterk af van het Nederlandse recht. Zeker voor werkgevers met niet meer dan 10 werknemers biedt het over het algemeen meer flexibiliteit bij het wijzigen en het beëindigen van een dienstverband. Arbeidscontracten voor bepaalde tijd kunnen onbeperkt worden overeengekomen, zolang er sprake is van een objectief aantoonbare reden voor het overeenkomen van een dergelijk contract. Dergelijke redenen kunnen bijvoorbeeld het vervangen van zieke werknemers zijn of een tijdelijk project. Zonder objectief aantoonbare reden mag een contract voor bepaalde tijd in principe hooguit voor de duur van twee jaar worden aangegaan. De afspraak dat het om een arbeidscontract voor bepaalde tijd gaat, moet wel altijd schriftelijk zijn gemaakt. Het Duitse recht kent geen opzegverbod gedurende arbeidsongeschiktheid. De loondoorbetalingverplichting is beperkt tot zes weken per arbeidsongeschiktheid binnen een kalenderjaar. Bij ontslag dient er geen vergunning van een derde instantie te worden aangevraagd, tenzij er sprake is van een opzegverbod. Opzegverboden zijn bijvoorbeeld van toepassing bij zwangerschap van een werkneemster of ouderschapsverlof van werknemers. Opzeggingen dienen altijd schriftelijk te geschieden, anders zijn zij niet geldig. De opzegtermijn die daarbij in acht dient te worden genomen, is afhankelijk van hetgeen de partijen zijn overeengekomen, waarbij de Duitse wet minimumopzegtermijnen voorschrijft.

12 DNHK


Premies voor sociale verzekeringen De Duitse sociale zekerheid kent verschillende werknemersverzekeringen, bijvoorbeeld: ziektekostenverzekering/zorgverzekering wettelijke pensioenverzekering werkeloosheidsverzekering wettelijke ongevallenverzekering verzekeringen voor loondoorbetaling bij arbeidsongeschiktheid, bij zwangerschaps-/ bevallingsverlof en bij faillissement van de werkgever

De premies bedragen overwegend een bepaald percentage van het loon. Daarbij is voor verschillende verzekeringen een maximumloon als heffingsgrondslag van toepassing. De premie voor de wettelijke ongevallenverzekering is afhankelijk van de risicogroep waarin de werkgever is ingedeeld.

Loonbelasting Over het loon dient loonbelasting te worden betaald. Werkgevers die een vaste inrichting in Duitsland onderhouden dienen ervoor te zorgen dat de loonbelasting voor hun in Duitsland werkzame werknemers afgedragen wordt. Werkgevers die geen vaste inrichting in Duitsland onderhouden, doen er goed aan om hun werknemers er op te wijzen dat deze zelf de loonbelasting moeten afdragen. Als er sprake is van werknemers die zowel in Nederland als ook in Duitsland werkzaamheden verrichten, dient aan de hand van het Verdrag ter voorkoming van dubbele belasting tussen Nederland en Duitsland worden bepaald, welk land het recht van loonheffing heeft.

DNHK 13



3.3 Nevenvestigingen Reeds bestaande binnen- of buitenlandse bedrijven kunnen of moeten zelfs soms een nevenvestiging (Zweigniederlassung) in het Duitse handelsregister laten inschrijven. Een nevenvestiging is een van de hoofdvestiging ruimtelijk gescheiden vestiging van waaruit de voor de onderneming kenmerkende activiteiten worden uitgevoerd. De ‘Zweigniederlassung’ is juridisch gezien niet zelfstandig, maar maakt deel uit van de hoofdvestiging. Daarentegen beschikt zij wel in feitelijk opzicht over een bepaalde mate van zelfstandigheid. Zo dient de leiding van de vestiging tot op bepaalde hoogte over een eigen beschikkingsbevoegdheid te beschikken en dient de hoofdvestiging vermogen aan de nevenvestiging toe te wijzen. Schuldenaar blijft echter de rechtspersoon achter hoofd- en nevenvestiging.

3.5. Ondernemersbelasting Alle nevenvestigingen moeten in het Duitse handelsregister worden ingeschreven. Aanvullend is een melding bij de desbetreffende gemeente (Gewerbeanmeldung) verplicht. De inschrijving in het Duitse handelsregister is uitsluitend via een Duitse notaris mogelijk. Een bedrijf kan ook vestigingen hebben die niet aan de definitie van een nevenvestiging voldoen, bijvoorbeeld, omdat de vereiste mate van zelfstandigheid ontbreekt. Deze vestigingen mogen niet onder een van de hoofdvestiging afwijkende handelsnaam actief zijn. Zij moeten slechts bij het daartoe bevoegde Gewerbeamt worden ingeschreven, niet in het handelsregister.

3.4 Oprichten van een (dochter)onderneming Net zoals in Nederland wordt er in Duitsland een verschil gemaakt tussen een naamloze vennootschap (Aktiengesellschaft, AG) en een besloten vennootschap (Gesellschaft mit beschränkter Haftung, GmbH). De GmbH kan in principe worden vergeleken met de Nederlandse BV. De GmbH is de ondernemingsvorm die door de meeste buitenlandse ondernemingen wordt gekozen, wanneer zij een rechtspersoon in Duitsland op richten. Hieronder volgt een overzicht van belangrijke aandachtspunten voor de oprichting van een GmbH:

Oprichting Oprichter van een GmbH kunnen zowel natuurlijke personen als rechtspersonen zijn. Daarnaast is iedere oprichter tevens aandeelhouder (Gesellschafter) van de GmbH en neemt door middel van een of meer aandelen deel aan het aandelenkapitaal (Stammkapital) van de GmbH. Alleen natuurlijke personen kunnen bestuurder (Geschäftsführer) zijn. De statuten (Gesellschaftsvertrag) regelen of een bestuurder alleen of slechts samen met anderen vertegenwoordigingsbevoegd is voor de GmbH. De meeste GmbH’s worden voor onbepaalde tijd opgericht, maar de statuten kunnen ook bepalen dat de GmbH slechts een bepaalde levensduur kent

Aandelenkapitaal Het aandelenkapitaal van een GmbH moet tenminste EUR 25.000,00 bedragen. Het minimumbedrag per aandeel bedraagt EUR 1,00. Bij meerdere aandeelhouders is het onder bepaalde voorwaarden toegestaan dat de aandeelhouders bij de oprichting slechts EUR 12.500,00 volstorten. De rest van het ‘Stammkapital’ dienen de aandeelhouders dan later vol te storten. Betalingen op het aandelenkapitaal geschieden over het algemeen in geld op een bankrekening van de GmbH in oprichting (GmbH i.G.).

14 DNHK


Naamgeving en adres Voor het oprichten van een GmbH is in ieder geval een adres in Duitsland vereist. Een postbus is in dit geval niet voldoende; wel bestaat de mogelijkheid om een office-service in te schakelen. De naam van een GmbH mag vrij worden gekozen, maar dient wel voldoende onderscheidend vermogen te hebben en de rechtsvorm moet uit de naam blijken.

Over het algemeen ligt de belastingheffing in Duitsland iets hoger dan in Nederland. Dit komt door de extra gemeentelijke belastingen, minder fiscaalgunstige regelingen en vooral door de Duitse solidariteitstoeslag. Voor personen met een lager inkomen ligt de inkomstenbelasting gunstiger dan in Nederland. Ondernemers in Duitsland krijgen te maken met een aantal verschillende belastingen. Onderstaand volgt een kort overzicht van de verschillende vormen van Duitse ondernemersbelastingen.

Omzetbelasting Net als in Nederland is een ondernemer in Duitsland ook verplicht aan zijn klanten omzetbelasting in rekening te brengen en deze vervolgens af te dragen aan de belastingdienst. Een BTW-nummer (Steuernummer) en een Btw-IdNummer (Umsatzsteuer-Identifikationsnummer) kunnen bij de Duitse belastingdienst worden aangevraagd. Ook in Duitsland is een regelmatige aangifte omzetbelasting (Umsatzsteuererklärung) verplicht, aangiftes worden onder het Steuernummer gedaan, het (Umsatzsteuer-Identifikationsnummer) wordt gebruikt voor de internationale handel tussen EU-Landen. De Duitse omzetbelasting (Mehrwert-

steuer, MwSt) is ingedeeld in een hoog en een laag tarief. Het hoge tarief bedraagt 19 procent. Voor levensmiddelen, boeken en tijdschriften evenals streekvervoer en hotelovernachtingen is het percentage 7 procent. Nederlandse ondernemers die binnen de Europese Unie exporteren, hoeven geen BTW in rekening te brengen.

Intracommunautaire transacties Sinds 1993 bestaat er vrij goederenverkeer tussen alle EU-landen. Dus is er aan de grenzen ook geen douanecontrole meer. In plaats daarvan moeten alle ondernemers elk kwartaal een elektronische opgaaf doen van hun intracommunautaire leveringen onder vermelding van hun BTW-identificatienummer en het nummer van de leverancier alsook dat van de afnemer. Leveringen en diensten zijn binnen de EU altijd ergens belastbaar. Meestal wordt bij transacties tussen ondernemers de BTW geheven in het land waar de afnemer van de goederen of diensten is gevestigd.

Loonbelasting Zie hierover onder 3.2 Personeel.

Inschrijving bij de rechtbank Nadat de oprichtingsakte van de GmbH bij de notaris is ondertekend, is er sprake van een GmbH i.G., d.w.z. een GmbH in oprichting. De GmbH i.G. dient daarna nog bij de rechtbank te worden ingeschreven. Pas na inschrijving bij de rechtbank is er een eigen rechtspersoon GmbH. De inschrijving duurt over het algemeen 3-4 weken. De GmbH i.G. mag zakelijk actief zijn. Degene die namens de GmbH i.G. rechtshandelingen verricht, is echter voor deze rechtshandelingen met zijn vermogen persoonlijk aansprakelijk, totdat de GmbH is ingeschreven in het handelsregister en deze handelingen heeft goedgekeurd. Het bestuur van de GmbH dient de GmbH na de oprichting aan te melden bij het Gewerberegister van de gemeente, waar de GmbH is gevestigd. Deze geeft de aanmelding automatisch door aan de Duitse belastingdienst, het ‘Gewerbeaufsichtsamt’ en de ‘Industrie- und Handelskammer’. Als de activiteiten van de GmbH ambachtelijke werkzaamheden inhouden, dient de GmbH onder bepaalde voorwaarden ook bij de Handwerkskammer te worden aangemeld. De GmbH krijgt door aanmelding bij de Duitse belastingdienst een belastingnummer. Dit belastingnummer gebruikt de GmbH voor alle door haar verschuldigde belastingen. Vanwege de verwerkingstijd is het vaak verstandig om de GmbH zelf bij de bovengenoemde instanties aan te melden.

DNHK 15


4. Culturele aspecten 4.1 Duitse zakencultuur Op het eerste gezicht lijkt de Duitse cultuur sterk op die van Nederland, maar bij nadere beschouwing valt op dat er op sommige punten wel degelijk verschillen zijn. Onderstaande verschillen hebben voornamelijk betrekking op het zakenleven.

de Nederlandse taal een toenemende populariteit geniet. Het is natuurlijk het meest eenvoudig als u Duits spreekt, maar u kunt er ook vanuit gaan dat uw Duitse zakenpartner Engels spreekt, hoewel dat bij ouderen ook weer niet altijd het geval is.

Op welke manier iemand onderhandelingen voert verschilt natuurlijk van individu tot individu. Toch is er op bepaalde punten ook sprake van een cultuurkloof. Een groot verschil bestaat onder andere in de bevoegdheden van de deelnemers. Duitsers hebben meestal een minder ver reikend mandaat dan Nederlanders. Duitsers moeten vaak aansluitend aan de onderhandelingen het akkoord van hun baas binnenhalen. Aan het begin van een samenwerking neemt in Duitsland vaak de directeur zelf deel aan een kennismakingsgesprek om de belangrijkste punten te bespreken en vast te leggen. Pas dan nemen de uitvoerende medewerkers het over. Vaak verschillen ook de inhoud en bevoegdheden van functies. Daarom is het raadzaam vooraf na te gaan wie voor wat verantwoordelijk is.

Vooral de manier waarop met onderhandelingen begonnen wordt, is heel anders. Duitsers zijn resultaatgericht, probleembewust en systematisch. Duitsers zijn doorgaans minder flexibel wat betreft de doelen en afspraken dan Nederlanders en willen het liefst vanaf het begin alles tot in de puntjes georganiseerd zien. Uitdrukkingen zoals “dat komt wel goed” en “laten we maar beginnen, de rest komt dan wel” komen op de Duitse zakenpartner waarschijnlijk vreemd over.

Nederlands wordt op Duitse scholen (behalve in de grensstreek) over het algemeen niet als vak aangeboden. Daarom praten maar weinig Duitsers Nederlands, hoewel

16 DNHK


Een van de grootste misverstanden tussen Nederlanders en Duitsers is het gebruik van ‘Du’ en ‘Sie’. In Duitsland worden collega’s en zakenpartners veel vaker met ‘Sie’ aangesproken dan met ‘Du’. Het gebeurt in Duitsland dat mensen die al 30 jaar collega’s zijn, elkaar nog steeds met ‘Sie’ en ‘Herr Meier’ aanspreken. Het is belangrijk te weten dat het Duitse ‘Sie’ geen uitdrukking is van een gedistantieerde of afwijzende houding, maar van respect tegenover de ander.


4.2 Tips en valkuilen voor de omgang met Duitse zakenpartners

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Hiërarchie In Duitse organisaties, in het bedrijfsleven en bij de overheid gelden duidelijke hiërarchische verhoudingen en structuren.

Titulatuur Duitsers vinden het gebruik van titulaturen zeer belangrijk. Het is noodzakelijk om iemand die een doctortitel bezit ook met Herr/Frau Dr. aan te spreken. De Dr.-titel is in Duitsland trouwens formeel verbonden aan de familienaam.

Privéleven en werk Duitsers bakenen hun privé- en zakelijke leven strikter af dan Nederlanders. Wat in Nederland gebruikelijk is – het tijdens de koffie op maandagmorgen uitwisselen van belevenissen uit het weekend – is in Duitsland niet ‘gängig’. Tijdens zakelijke besprekingen wordt het privéleven al helemaal niet besproken.

Du/Sie en jij/u Naast de scheiding tussen werk en privé is er ook een strikte scheiding tussen het gebruik van jij en u – Du en Sie – als aanspreekvorm. De communicatie tussen baas/directeur en ondergeschikten en tussen gelijkgeplaatsten verloopt in principe op Sie-basis. De voornaam wordt pas gebruikt wanneer de persoonlijke afstand verkleind is. Zo komt het voor dat er gesproken wordt in de vorm: “Reinhard, Sie sollten sich…”.

Kleding Duitsers hechten veel waarde aan de uiterlijke verschijning en meten daaraan iemands competentie af. Daarom zijn bijvoorbeeld ongepoetste schoenen uit den boze en een stropdas en pak voor mannen een vereiste. Ook het vervoermiddel waarmee u op een afspraak verschijnt, draagt bij aan het beeld dat de Duitser van u heeft.

Zakendiners Zakelijke diners vinden in Duitsland doorgaans ‘s avonds plaats. Locaties hiervoor zijn meestal restaurants van goede naam, waarmee de Duitser niet alleen wil aantonen dat hij uw deelname aan dit diner waardeert, maar ook dat hij bereid is daarvoor een hoop geld uit te geven.

Serieusheid Wanneer u als Nederlander denkt zonder veel voorbereiding in Duitsland succes te kunnen behalen, heeft u het mis. Wanneer u heeft nagelaten om uw schoenen te poetsen, heeft u zich al onvoldoende voorbereid. Bovendien laten eventueel ontstane problemen zich niet met een “Das kriegen wir schon hin”-mentaliteit naar de achtergrond schuiven. Duitsers zien problemen namelijk als ernstige afwijkingen van de geplande actie en verwachten een serieuze oplossing. Anders ontstaat er bij hen twijfel over uw competentie.

Verantwoordelijkheid Het is moeilijk te zien wie waarvoor verantwoordelijk is. Wanneer bijvoorbeeld een baas van een technische afdeling zijn OK heeft gegeven voor een bepaald plan, dan moet dit plan vervolgens vaak ook nog door andere afdelingen worden goedgekeurd. Uiteindelijk wenst bijna altijd ook nog de directeur zijn goedkeuring te geven. Dit houdt in dat u bij een aanvraag aan de baas van de technische afdeling niet vandaag of morgen al op een antwoord kunt rekenen. Gebeurt dit wel, dan kunt u zich afvragen of het plan inderdaad wel door alle betrokkenen is goedgekeurd. Ondergeschikte afdelingen nemen zelden de verantwoordelijkheid op zich, tenzij zij hierom nadrukkelijk worden verzocht. De uitspraak “Dafür bin ich nicht zuständig” wordt graag gebezigd.

Overleg Vergaderingen worden in Duitsland meestal niet gebruikt om te discussiëren. Iedereen geeft (uitgebreid) zijn visie. Een leidinggevende gebruikt deze visies vervolgens om een besluit te nemen. Soms worden vergaderingen uitsluitend belegd omdat de leidinggevende een besluit bekend wil maken.

DNHK 17


5. Belangrijke adressen



Steunpunten in Duitsland

Nassauplein 30 NL-2585 EC Den Haag T 0031 (0)70 3114 100 F 0031 (0)70 3114 199 [email protected] www.dnhk.org

Tersteegenstraße 19-31 D-40474 Düsseldorf T 0049 (0)211 498720 F 0049 (0)211 4987299

Charlottenstraße 16 D-10117 Berlin T 0049 (0)30 206 199 44 F 0049 (0)30 206 199 45

Vertegenwoordigingen van het Koninkrijk der Nederlanden: Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden Klosterstraße 50 D-10179 Berlijn T 0049 (0)30 20956-0 F 0049 (0)30 20956-441 [email protected] Consulaat-Generaal in Düsseldorf Kennedydamm 24 (Sky-Office, 7. Etage) D-40476 Düsseldorf T 0049 (0)211 179301-0 F 0049 (0)211 179301-47 [email protected] Consulaat-Generaal in München Nymphenburger Str. 20A (5e etage) D-80335 München T 0049 (0)89 2060267-10 F 0049 (0)89 2060267-30 [email protected]

Netherlands Business Support Office Frankfurt am Main Friedrich-Ebert-Anlage 36 D-60325 Frankfurt am Main T 0049 (0)69 244333-133 F 0049 (0)69 244333-202 [email protected] Netherlands Business Support Office Leipzig Nikolaistraße 6-10 D-04109 Leipzig T 0049 (0)341 1298 370 F 0049 (0)341 1298 380 [email protected] Netherlands Business Support Office Hamburg Stadthausbrücke 1-3 20355 Hamburg T 0049 (0)40 37644 458 F 0049 (0)40 37644 500 [email protected] Netherlands Business Support Office Stuttgart Friedrichstraße 15 70174 Stuttgart T 0049 (0)711 490 39 830 F 0049 (0)711 490 39 830 [email protected]

Interessante internetlinks Hotels www.hotel.de Huurauto’s www.sixt.de www.avis.de www.europcar.de Duitse spoorwegen www.bahn.de Vliegtijden Düsseldorf www.duesseldorf-international.de Horecagids www.varta-guide.de Jobs www.hollandjobs.de Telefoongids www.telefonbuch.de Grensgangers www.grensinfopunt.nl

NEDERLANDS-DUITSE HANDELSKAMER

ExportA dvies

Directeur

directieassistente

Günter Gülker T 070 3114 100 [email protected]

Uta Gunnink T 070 3114 136 [email protected] 3114 136 E: [email protected]

Financiën

AFDELINGSHOOFD Alexandra Sierra T 070 3114 134 [email protected]

Juridisch advies en personeelsbemiddeling

PR en ledenmarketing

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

AFDELINGSHOOFD

Johan Spijksma T 070 3114 167 [email protected]

Carsten Estl T 070 3114 154 [email protected]

Christian Pick T 070 3114 139 [email protected]

Dr. Lars Björn Gutheil T 070 3114 157 [email protected]

EXPORTADVIES Anouk Iuzzolino T 070 3114 118 [email protected]

advies en restitutie omzetbelasting Ruud Vereecken T 070 3114 127 [email protected]

JURIDISCH ADVIES / ARBEIDSRECHT Ulrike Tudyka T 070 3114 137 [email protected]

Eventmarketing Marlies Komorowski T 070 3114 156 [email protected]

Andrea Fangmeyer T 070 3114 161 [email protected] Anna Gewering T 070 3114 170 [email protected] Felix Kramer T 070 3114 168 [email protected] vertegenwoordiging ZUID-DUITSLAND Kai Esther Feldmann T 0049 (0)211 4987 250 [email protected] Handelscontacten, verklaringen Kredietwaardigheid Inge Overdijkink T 070 3114 126 [email protected] Beursvertegenwoordiging Berlijn en Stuttgart Gianna Corbelli T 070 3114 158 [email protected] Beurzen en Recycling verpakkingen Johanna Maukner T 070 3114 169 [email protected] 2 connect Business Kiona Jansen T 070 3114 131 [email protected]

Kathrin Heidler T 070 3114 143 [email protected] salarisadministratie Jessy Rashed T 070 3114 155 [email protected] Christiane Schwake T 070 3114 124 [email protected] Anneke Beukers T 0031 (0) 70 3114 150 [email protected] financiële administratie Christian Heumer T 070 3114 129 [email protected] Martina Jorg T 070 3114 125 [email protected]

Juridisch advies en bedrijfsoprichting Carina Mijnen T 070 3114 160 [email protected] ASSISTENte Sonja van Sloten T 070 3114 106 [email protected] Personeelsbemiddeling Aldo Lodder T 070 3114 140 [email protected] Julia Striegl T 070 3114 164 [email protected]

Inhouse-Seminars Kiona Jansen T 070 3114 131 [email protected] ledenmarketing Claudia Jansen T 070 3114 163 [email protected] Pers/Publicaties Niels Koekoek T 070 3114 133 [email protected] Judith de Bruijn T 070 3114 130 [email protected]

Office Service Lucie Visser T 070 3114 100 [email protected] iNTERNE IT Benjamin Philipp T 070 3114 112 [email protected]

Steunpunt Berlijn

Steunpunt Düsseldorf

Alexandra Sierra T 0049 (0)30 20 61 99 44 [email protected]

Dr. Lars Björn Gutheil T 0049 (0)211 498720 [email protected]

Johan Spijksma T 0049 (0)211 498720 [email protected]

18 DNHK


DNHK 19


ONZE PREMIUM PARTNERS

Deutsch-Niederländische Handelskammer Nederlands-Duitse Handelskamer Nassauplein 30, 2585 EC Den Haag T 070 3114 100 | [email protected]

Deutsch-Niederländ Nederlands-Duitse H

ECONOMISCH PROFIEL DUITSLAND

Recommend Documents