Modulair bouwen. Kansen in vergelijking met traditioneel bouwen voor ziekenhuisvastgoed

Modulair bouwen

Kansen in vergelijking met traditioneel bouwen voor ziekenhuisvastgoed J.T. Overbeeke, 18 oktober 2013

1

2

3

Modulair bouwen Kansen in vergelijking met traditioneel bouwen voor ziekenhuisvastgoed Gegevens afstudeerproject: Auteur:

J.T. Overbeeke

Studentnummer:

1504789

Plaats:

Hendrik-Ido-Ambacht

Datum:

18 oktober 2013

Studie:

Technische Universiteit Delft Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Building Engineering – Design and construction processes

Afstudeercommissie: Voorzitter:

Prof. Ir. R. Nijsse Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Gebouwen en Civieltechnische Constructies

Commissielid (dagelijks begeleider)

Dr. Ir. G.A. van Nederveen Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Bouwprocessen

Commissielid (externe afdeling)

Dr. Ir. R.J. Verhaeghe Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Transport en Planning

4

Voorwoord Dit rapport is tot stand gekomen in het kader van mijn afstudeeronderzoek naar de kansen van modulair bouwen ten opzichte van traditioneel bouwen in het ziekenhuisvastgoed. Dit afstudeeronderzoek is de afsluiting van de Master ‘Building Engineering – Design and construction processes’ van de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen van de Technische Universiteit Delft. Mijn dank gaat uit naar mijn begeleiders van de afstudeercommissie, bestaande uit dr. Ir. R. Nijsse, dr. Ir. G.A. van Nederveen en dr. Ir. R.J. Verhaeghe voor de sturing in het onderzoek. Tevens wil ik langs deze weg mijn dank uitspreken aan de geïnterviewden: dhr. van Thiel van Cadolto Benelux, dhr. Leeuwenkamp van Leeuwenkamp architecten, dhr. Brouns van het Sint Jans Gasthuis in Weert en dhr. de Ridder van het boek LEGOlisering in de bouw. Mede door deze interviews was het mogelijk om dieper terecht te komen in de wereld van modulair bouwen in het ziekenhuisvastgoed.

Jasper Overbeeke Hendrik-Ido-Ambacht, oktober 2013

5

Samenvatting Dit onderzoek bevat een vergelijking tussen modulair bouwen en traditioneel bouwen in het ziekenhuisvastgoed. Door een wetswijziging moeten ziekenhuizen vandaag de dag zelf voor hun huisvesting zorgen. Enkele managers van ziekenhuizen hebben besloten om hierbij over te schakelen op hoogwaardig modulair bouwen. In dit verslag wordt er gekeken of er voor deze nieuwe manier van bouwen kansen zijn. De eerste echte modules die werden gemaakt, hadden als basis een container uit het goederentransport. Door ontwikkelingen konden opdrachtgevers steeds meer eisen en wensen opgeven voor het maken van de modules. Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw werden deze containers ook gebruikt voor ziekenhuizen. De eerste modules hiervan werden gebruikt in Duitsland en Zwitserland. Eind jaren negentig stelde de overheid bij ons een IFDprogramma (Industrieel Flexibel en Demontabel bouwen) op. Dit programma was gericht op modulair bouwen in het algemeen en moest deze manier van bouwen bevorderen m.b.v. demonstratieprojecten. Modulair bouwen verschilt op een groot aantal gebieden met conventionele bouw. Zo worden de modules in een fabriek onder klimatologisch optimale omstandigheden geproduceerd. Dit komt niet alleen de kwaliteit van de modules ten goede maar ook de risico’s voor de bouwplanning worden gereduceerd, want er kunnen nu geen achterstanden worden opgelopen door slechte weersomstandigheden. Modulair bouwen zorgt er ook voor dat een gebouw flexibel wordt, wanneer er minder ruimte nodig is kunnen de modules worden weggehaald en wanneer er juist extra ruimte nodig is in het gebouw kunnen er modules worden bij geplaatst. Wat tevens anders is, is dat er bij modulair bouwen parallel gebouwd kan worden. Wanneer op de bouwlocatie de fundering e.d. wordt aangelegd, kan in de fabriek de bovenbouw gemaakt worden in de vorm van modules. Dit heeft als voordeel dat de bouwtijd verkort kan worden. Veel van de bouwwerkzaamheden vinden plaats in de fabriek, wat de overlast op de bouwlocatie verminderd. Deze manier van werken vraagt wel om een andere logistiek. Enkele projecten waarbij modulair bouwen in het verleden is toegepast zijn: ‘de Bolder’ in Schiedam en ‘het Strijkijzer’ in Den Haag. Bij dit eerste project werd een tien verdieping tellend gebouw in een loods in Zwijndrecht gemaakt, waarna het over het water is getransporteerd naar de uiteindelijke bestemming. Ook in de ziekenhuisbranche zijn sinds enkele jaren modulair gebouwde gebouwen bekend. Zo realiseerden het VU Medisch Centrum in Amsterdam, het Medisch Spectrum in Enschede en het Sint Jans Gasthuis in Weert allen een afdeling met units. In het buitenland zijn ook enkele projecten bekend die hierin zelfs nog een stap verder gaan. Zo wordt er momenteel in Parijs het grootste modulair ziekenhuis van Europa gebouwd. In Rusland zijn onlangs ook 14 complete ziekenhuizen gebouwd m.b.v. modules. In dit onderzoeksverslag wordt één referentieproject gebruikt. Dit project bestaat uit een uitbreiding van het ziekenhuis in München. Deze wordt gerealiseerd op een parkeerplaats naast het gebouw en ligt tussen drie bestaande gebouwen in. In de uitbouw is plaats voor 22

6

ziekenhuisbedden. Voor dit project is er gekeken naar de bouwplanning van zowel module bouw als conventionele bouw. Bij modulair bouwen wordt er geproduceerd in de fabriek, dit vraagt een andere logistiek. Het is tevens een voordeel dat er gelijktijdig gebouwd kan worden. Dit leidt ertoe dat met modulair bouwen, wat betreft het referentieproject, 84 dagen eerder kan worden opgeleverd . Hierdoor kan het ziekenhuis eerder rendement opleveren. Bij de bouwkosten zijn de verschillen kleiner. De kosten voor de constructie zijn bij modulair bouwen hoger. Dit komt onder andere, omdat alle modules worden voorzien van wanden, een vloer en een plafond. Hierdoor ontstaan er dubbele wanden en vloeren bij het plaatsen van de modules. Dit extra materiaal kost meer geld en het produceren van de modules ook, want er moet meer worden gelast e.d. Uiteindelijk kost modulair bouwen voor het hele project ongeveer €8800,- meer t.o.v. het andere bouwproces. De kosten voor de installaties zijn per installatiegroep verschillend. Bij het ene systeem kan dit goedkoper worden gerealiseerd met module bouw en de andere keer weer goedkoper met traditionele bouw. Uiteindelijk is het verschil ongeveer €66.000,- in het voordeel van modulair bouwen over het hele nieuwbouwproject. Aangezien de bijkomende kosten gebaseerd zijn op de andere twee kostenposten, is modulair bouwen wat betreft de bijkomende kosten voordeliger. Wanneer naar het totaalbedrag gekeken wordt, is wat betreft de bouwkosten het bouwen met units ongeveer €67.000,- goedkoper voor het hele nieuwbouwproject. Bij het opstellen van de Life Cycle Cost Analysis (LCCA) zijn de nieuwbouw-, onderhoud-, renovatiekosten en kosten voor gemiste omzet meegenomen. De onderhoudskosten zijn gebaseerd op cijfers van wat een algemeen ziekenhuis in Nederland uitgeeft aan onderhoud. Hiervoor is een gemiddelde aangenomen, maar in de praktijk blijkt dit per ziekenhuis verschillend door de keuzes die gemaakt worden wat betreft onderhoud. Aangezien deze ziekenhuis afhankelijk zijn, zijn voor beide bouwprocessen dezelfde onderhoudskosten van €72.600,- aangehouden voor de hele afdeling van 22 ziekenhuisbedden. De renovatiekosten zijn bepaald naar aanleiding van de nieuwbouwkosten. Door te kijken wat er tijdens een verbouwing/renovatie waarschijnlijk nodig is, is er een totale kostprijs opgesteld voor een renovatie. De kosten die gemaakt worden voor het missen van omzet zijn bepaald door de gemiddelde omzet van een ziekenhuis te verrekenen met de tijd die nodig is voor een verbouwing/renovatie. De uiteindelijke kosten van een renovatie (renovatiekosten + gemiste omzet kosten) komen voor conventionele bouw uit op iets minder dan twee miljoen euro. Voor modulair bouwen liggen deze een kwart miljoen euro lager. Dit verschil is met name te danken aan de snelle bouwtijd die kan worden gerealiseerd met de modules. Hierdoor hoeft een ziekenhuis minder lang uit de roulatie te zijn, waardoor het weer eerder omzet kan draaien. Uiteindelijk is er voor beide bouwprocessen een LCCA opgesteld, waarbij een tijdsperiode van 30 jaar wordt aangehouden. De frequentie waarmee verbouwd wordt ligt in eerste instantie op 10 jaar. Met een inflatie van 1,5 à 2,0% kost modulair bouwen ongeveer 6,6 miljoen euro en conventionele bouw zo’n 7,0 miljoen euro over de gehele periode.

7

Wanneer een ziekenhuis besluit om vaker of minder vaak te renoveren, is er nog steeds een wezenlijk verschil tussen beide bouwprocessen wat betreft de kosten. Bij een inflatiepercentage van 1,5-2,0% en een frequentie van 5 jaar loopt het verschil wel op tot bijna een €1.000.000,- in het voordeel van bouwen met units. Bij een frequentie van 15 jaar is dit nog steeds ongeveer €250.000,-. De grote verschillen tussen de verschillende frequenties ontstaan doordat de kosten voor het mislopen van de inzet een groot verschil maken. Bij een renovatiefrequentie die hoog ligt, loopt het verschil tussen beide processen sneller op. Over het algemeen heerst er een sceptische gedachte over module bouw. Het zou een tijdelijke oplossing zijn bestaande uit containers. In het begin van modulair bouwen was dit zeker ook het geval, alleen door de vele ontwikkelingen zijn er nu modules op de markt van hoogwaardig niveau en die tevens als permanente huisvesting in de ziekenhuisbranche kunnen dienen. Bij enkele medewerkers van het Sint Jans Gasthuis in Weert heerste deze gedachte ook. Toen voor uitbreiding van het ziekenhuis een modulair concept aan bod kwam, moesten sommige mensen nog wel overtuigd worden. De oplossing was snel gevonden: ze gingen namelijk met een grote delegatie bij een modulair gebouwde kliniek in Duitsland kijken. Daar werd duidelijk dat hoogwaardig modulair bouwen wel degelijk een goede optie was voor het ziekenhuis in Weert. Dit heeft uiteindelijk geholpen bij de besluitvorming rondom dit bouwproject. Het is dus van belang om het sceptische denkbeeld wat velen over modulair bouwen hebben te veranderen. Dit kan door ze in contact te laten komen met bijvoorbeeld referentieprojecten.

8

Summary This research report contains a comparison between modular construction and traditional construction for hospital property. By a chance in the law hospitals nowadays have to take care for their own housing. Some managers of the hospitals decided to chance to a unit construction. In this report the chance of module construction will be compared to the conventional construction method. The first units that were made had a basis of a container of the good transport. By development the client can give nowadays more wishes and requirement to the contractor for the units. From the eighties in the past century containers were also used for hospitals. The first units for these branches were used in Germany and Swiss. At the end of the nighties the government in the Netherlands made the IFD-program (Industrieel Flexibel en Demontabel bouwen, Industrial flexible and collapsible building). These programs had its focus on general modular building and had to improve the use of this kind of buildings by demonstration projects. Modular building change on many aspects with conventional building. The units will be produced in a factory on climatic optimum conditions. This is not only a benefit for the quality of the units, but it also reduces the risks for the construction planning. With this method know delays could arise by bad weather conditions. Modular buildings are flexible buildings, when less space will be needed you can remove some of the units. When more space will be needed there could be placed some more units. Another different from the traditional building method is the fact that you can build parallel. On the building site you can make the foundation and at the same time you can also make the units in the factory. Building parallel will reduce the building time of the total project, so the new building could be used in an earlier stage. A lot of the building activities will take place in the factory, so the nuisance at the building location will reduce. This new type of building method will need another logistic plan. Some projects were they used modular building in the past are: ‘the Bolder’ in Schiedam and ‘the Strijkijzer’ in the Hague. At the first project a ten stories high building was built in a stand in Zwijndrecht. When the building was finished it has been transported over the water to the final location. In the hospital sector there are some buildings made of units since a couple of years. The VU Medisch Centrum in Amsterdam, the Medische Spectrum in Enschede and the Sint Jans Gasthuis in Weert all made one of their departments of modular building. Abroad there are also some projects which will go further. At this moment in Paris they built the biggest unit made hospital of Europe. Recently they also made 14 total new hospitals in the Russian Federation. This research report will use one reference project. This project contains an extension of a hospital in Munich. This will be realised at a parking place near the building. The extension lies between three other buildings. When the project is finished it can host 22 hospital beds. For this project there has been looked to the construction planning of both modular and

9

conventional building. With units there will be a production process in the factory. This will lead to parallel building processes in the factory and on site. This will helps in this reference project, because the project could be done 84 days faster with modular building compare to traditional building. As a result, the hospital can yield rather efficiency. For the building costs the differences will be smaller. The costs for the construction will be higher for modular building. Because all the units will be provided with floors and walls, the building will contain double thick floors and walls. This extra material will cost many and to produce the units also (for instance they have to make more welds, etc.). Finally modular building costs €8800, - more for the whole project. The costs for the installation are different for each installation system. One system could be realized cheaper for modular buildings and the other one could be realized cheaper for the traditional building method. The final difference is approximately €66.000, - in favor of modular building. The additional costs are based on the construction and installation costs, so modular building will also be cheaper for these costs. When you look to the final costs of the total project modular building could purchase the project €67.000, - cheaper compare to the conventional building method. To make the Life Cycle Cost Analysis (LCCA) the new building costs, maintenance costs, renovation costs and the costs of lost turnover have been taken into account. The maintenance costs have been based on the data of the costs for maintenance of a general hospital in the Netherlands. An average has been token, but in practice it will depend on the manager who is responsible for the maintenance which choices will be made. Because these costs are different for each hospital the maintenance costs will be equal for both of the building processes and will be €72.600, - for the 22 hospital beds. The costs for the renovation have been determined by the new building costs. To make a total price for these costs there have been looked to what should be changed during a renovation. The costs of lost turnover have been decided to calculate the average turnover of a hospital with the time that will be needed for a renovation. The final costs for a renovation (renovation costs + costs for lost turnover) will be €2.000.000, - for conventional building and €1.750.000, - for modular building. The difference could be explained by the shorter building time during a renovation with units. Finally a LCCA have been made for both building processes for a period of 30 years. The renovation frequency will be 10 years in the first instance. With an inflation rate of about 1,5-2, 0% modular building cost approximately €6.600.000, - and conventional building €7.000.000.-. When a hospital decides to have a higher or lower renovation frequency there will stay a difference between the two building processes which is to the advantage of modular building. With an inflation rate of 1,5-2,0% and a frequency of 5 years the difference will reach €1.000.000,-. With a frequency of 15 years the difference will be €250.000,-. The big difference between the different frequencies arises because the costs of the lost turnover make a big difference. With a higher renovation frequency the difference will grow faster.

10

In general there is a skeptical view about modular building. It should be a temporary solution which consists of containers. In the beginning of modular this was the case, but because by development there are nowadays units of high performances which could be used for a permanent solution in the hospital sector. By some of the employees of the Sint Jans Gasthuis in Weert there was the same thinking about modular building. When during the plans for the extension of the hospital modular building one of the options became, some people have to be convinced about this method. To convince these people a big delegation of the hospital have been visited a reference project in Germany. At that location it became clear that modular building really was an option for the hospital in Weert. It is important to change the skeptical view about modular building. This can be achieved by letting people come into contact with the modular building, for example by visiting a reference project.

11

Inhoud Voorwoord ................................................................................................................................. 5 Samenvatting ............................................................................................................................. 6 Summary .................................................................................................................................... 9 1.

Inleiding ......................................................................................................................... 15 1.1.

Aanleiding onderzoek ................................................................................................ 15

1.2.

Probleemanalyse & probleemstelling ....................................................................... 16

1.3.

Afbakening onderzoek ............................................................................................... 16

2.

Literatuurstudie............................................................................................................. 17 2.1.

Geschiedenis modulair bouwen ................................................................................ 17

2.2.

Modulair bouwen ...................................................................................................... 20

2.3.

Fabricage van de modules ......................................................................................... 21

2.4.

Constructieve en bouwfysische vergelijking traditionele en modulaire bouw ......... 23

2.5.

Referentieprojecten .................................................................................................. 25

2.5.1.

Modulaire gebouwen ......................................................................................... 25

2.5.2.

Modulaire ziekenhuizen Nederland ................................................................... 26

2.5.3.

Modulaire ziekenhuizen wereldwijd .................................................................. 28

2.6. 3.

Deelconclusie ............................................................................................................. 29 Referentieproject München .......................................................................................... 30

3.1. 4.

Omschrijving referentieproject ................................................................................. 30 Bouwplanning ............................................................................................................... 32

4.1.

Conventionele bouw.................................................................................................. 32

4.2.

Module bouw............................................................................................................. 33

4.3.

Uitbreiding ziekenhuis München ............................................................................... 34

4.4.

Deelconclusie ............................................................................................................. 36

5.

Bouwkosten................................................................................................................... 37 5.1.

Bouwkosten modulair bouwen ................................................................................. 37

5.2.

Referentieproject....................................................................................................... 39

5.2.1.

Kosten technische installaties ............................................................................ 39

5.2.2.

Bijkomende kosten ............................................................................................. 41

5.2.3.

Verschillen in kosten .......................................................................................... 41

12

5.3. 6.

Life Cycle Analysis ......................................................................................................... 44 6.1.

Geschiedenis Life cycle management........................................................................ 44

6.2.

Life Cycle Analyse in het algemeen ........................................................................... 44

6.3.

Life Cycle Analyse in de bouwnijverheid ................................................................... 46

6.4.

Life Cycle Costing in de gezondheidszorg .................................................................. 49

6.5.

Life Cycle Costing referentieproject München .......................................................... 55

6.5.1.

Onderhoudskosten ............................................................................................. 55

6.5.2.

Renovatiekosten ................................................................................................. 56

6.5.3.

Kosten door gemiste omzet ............................................................................... 57

6.5.4.

Restwaarde ......................................................................................................... 58

6.5.5.

Overzicht kosten LCC referentieproject München............................................. 59

6.5.6.

Life Cycle Costing Analyse München .................................................................. 60

6.6. 7.

Deelconclusie ............................................................................................................. 66 De markt ........................................................................................................................ 67

7.1.

Deelconclusie ............................................................................................................. 70

8.

Conclusie ....................................................................................................................... 71

9.

Aanbevelingen ............................................................................................................... 74

10.

Bibliografie .................................................................................................................... 75

11.

Figuren........................................................................................................................... 77

12.

Bijlage A – Interview dhr. van Thiel van Cadolto Benelux ............................................ 79

13.

13

Deelconclusie ............................................................................................................. 43

Bijlage B – Interview dhr. de Ridder auteur van het boek: ‘LEGOlisering van de bouw’ 82

14.

Bijlage C - Interview dhr. Leeuwenkamp van Leeuwenkamp architecten ................... 85

15.

Bijlage D - Interview dhr. Brouns van Sint Jans Gasthuis Weert ................................... 89

16.

Bijlage E: Bouwplanning conventionele bouw bouwproject München ........................ 92

17.

Bijlage F: Bouwplanning module bouw bouwproject München................................... 93

18.

Bijlage F: Bouwkosten conventionele bouw München................................................. 94

19.

Bijlage G: Bouwkosten module bouw, project München ............................................. 97

20.

Bijlage H: LCCA met renovatie eens per 5 jaar............................................................ 100

21.

Bijlage I: LCCA met renovatie eens per 15 jaar ........................................................... 103

22.

Bijlage J: LCCA voor 50 jaar ......................................................................................... 106

14

1. Inleiding 1.1. Aanleiding onderzoek Vandaag de dag moeten ziekenhuizen zelf voor de huisvesting van patiënten zorgen. In het verleden werd dit nog gedaan door de overheid. De oorzaak hiervan is een wetswijziging1 waardoor de financiering in de zorg is veranderd. De ziekenhuizen willen hierbij de kosten voor de huisvesting beperken, zodat er meer geld en aandacht kan gaan naar de daadwerkelijke zorg voor de patiënten. De laatste jaren is er door enkele bestuurders van ziekenhuis besloten om hun vastgoed te realiseren d.m.v. hoogwaardig modulair bouwen. Met deze nieuwe vorm van bouwen wordt er afgeweken van de conventionele manier van vastgoed realiseren en beheren binnen deze ziekenhuizen. Modulaire ziekenhuisbouw is een innovatieve manier van bouwen die in ons land tot nu toe bij een beperkt2 aantal van de iets meer dan honderd ziekenhuizen in Nederland3 is toegepast. De wereld verandert snel vandaag de dag en dit vraagt om flexibiliteit van gebouwen4. Dit is zeker van toepassing in de gezondheidszorg. Maakt men nu plannen voor het realiseren van het nieuwste en modernste wat er op het gebied van de gezondheidszorg aanwezig is, dan kan het zo zijn dat bij de oplevering van dit plan alweer een betere versie beschikbaar is. Deze veranderingen vragen ook veel van het gebouw waarin het ziekenhuis is gevestigd. In het verleden paste men zich aan, aan het gebouw waarmee men te doen had. Tegenwoordig moet het gebouw zich aanpassen aan de wensen en eisen van nu. Dit heeft ervoor gezorgd dat gebouwen zoveel meer zijn geworden: We bouwen niet meer zoals vroeger en de gebouwen worden niet meer op dezelfde manier betaald. De gebouwen van tegenwoordig zijn… hulpsystemen voor het leven, communicatieterminals, centra van gegevensproductie en nog veel meer. Het zijn ongelooflijk dure ‘gereedschappen’ die voortdurend moeten worden aangepast om doelmatig te functioneren. De economie van een gebouw is even complex geworden als het ontwerp ervan. (Wilson, 1990) De wereld verandert snel vandaag de dag en dit vraagt om flexibiliteit van gebouwen 5. Dit is zeker van toepassing in de gezondheidszorg. Maakt men nu plannen voor het realiseren van het nieuwste en modernste wat op het gebied van de gezondheidszorg aanwezig is, dan kan het zo zijn dat bij de oplevering van dit plan alweer een betere versie beschikbaar is. In de loop van het onderzoek zal er o.a. gekeken worden wat de kansen zijn van modulaire bouw ten opzichte van conventionele bouw. Is modulair bouwen verschillend ten opzichte van conventioneel bouwen? Heeft modulair bouwen kansen om een gerenommeerde manier van bouwen te worden? Dit is een greep uit de vragen die onderzocht gaan worden in de loop van dit onderzoek. 1

(Kriek R.J, 2009) (www.cadolto.com)(referentieprojecten) 3 (Centraal Bureau Statistiek) 4 (Ridder, 2011) 5 (Ridder, 2011) 2

15

1.2. Probleemanalyse & probleemstelling Hoogwaardig modulair bouwen is inmiddels al een aantal jaren op de markt. Er is echter nog geen sprake geweest van een grote doorbraak. Over het algemeen worden er al snel oordelen gevormd over modulair bouwen, namelijk dat het ‘containerbouw’ is of dat het een tijdelijke oplossing is. Tevens wordt er ook genoemd dat het een dure manier van bouwen is. Deze verschillende uitspraken worden zonder enige onderbouwing gemaakt 6. Daarom zal er in dit rapport een overzicht worden gemaakt van de kansen van module bouw in vergelijking met conventionele bouw bij ziekenhuizen.

1.3. Afbakening onderzoek Modulair bouwen kan worden toegepast in diverse branches, maar dan zal het onderwerp erg breed worden voor deze afstudeeropdracht. Daarom is ervoor gekozen om bij dit onderzoek te richten op module bouw in het ziekenhuisvastgoed. Hierbij zal er worden vergeleken op het gebied van deze tak van vastgoed. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt: Wat zijn de kansen van hoogwaardig modulaire bouw in vergelijking met traditionele bouw in het kader van het ziekenhuisvastgoed? Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, is deze opgedeeld in een aantal deelaspecten:  Bouwplanning  Bouwkosten  Life Cycle Analyse  Het algemene denkbeeld van de markt Allereerst zal er in dit onderzoek een beeld worden gegeven van (hoogwaardig) modulair bouwen, waarbij er aandacht wordt geschonken aan de geschiedenis hiervan, de verschillen met conventionele bouw en een aantal referentieprojecten. Hierop volgend zullen de hierboven genoemde deelaspecten één voor één worden behandeld. Tenslotte zullen de conclusie en aanbevelingen omschreven worden aan het eind van dit onderzoek.

6

(Thiel, 2013)

16

2. Literatuurstudie In dit hoofdstuk wordt er dieper ingegaan op modulair bouwen. Allereerst wordt er gekeken naar de geschiedenis van modulair bouwen. Dit wordt gevolgd door de verschillen tussen traditioneel en modulair bouwen en de manier waarop er modules worden gefabriceerd. Daarna wordt er gekeken naar de bouwfysische en constructieve verschillen tussen beide bouwprocessen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met enkele referentieprojecten in modulair bouwen in diverse branches:  Kantoorgebouwen in Nederland  Ziekenhuizen in Nederland  Ziekenhuizen wereldwijd

2.1. Geschiedenis modulair bouwen Tot aan de industriële revolutie werden huizen alleen maar ambachtelijk gebouwd. Deze revolutie heeft er voor gezorgd dat men ook vaker industrieel vervaardigde producten ging toepassen in de bouw. Grote namen als Rietveld en Le Corbusier7 gebruikte in de periode tussen de twee wereldoorlogen enige vormen van industrieel bouwen in hun ontwerpen toe. Na de Tweede Wereldoorlog werd er veel massa woningbouw toegepast welke min of meer een industriële aanpak had. Gedurende het bouwproces in die tijd werd de vergelijking gemaakt met auto’s. Deze industriële aanpak veranderde de productiemethode van de bouw, waardoor er langzaam maar zeker steeds meer prefab elementen werden toegepast. Dit kan gezien worden als de eerste vorm van module bouw In de beginfase ging het hierbij om bouwdelen van staalbeton welke een kleine afmeting. hadden. Later werden de afmetingen steeds groter, naarmate de transportmogelijkheden zich ook verder hadden ontwikkeld. De eerste echte complete modules die modulair werden gerealiseerd, bestonden uit containers van het goederentransport. Deze verschillende containers in de afmetingen 10, 20 en 40 voet, zorgden in de twintigste eeuw voor de eerste modulair gebouwde gebouwen. Op den duur ontwikkelde deze ‘containerbouw’ zich zo ver, dat opdrachtgevers steeds meer eisen en wensen konden opgeven wat betreft de rastermaten en ontwerpmogelijkheden. In de ziekenhuisbranche werd modulair bouwen toegepast aan het einde van de twintigste eeuw. De ontwikkeling hiervan begon eveneens in een goederencontainer. Zo was er in Duitsland de eerste operatiekamer in een 20-voets container in het jaar 1980. Deze bestond onder meer uit een basisuitrusting, operatiekamer licht, operatiekamer tafel, centrale gasvoorziening en airconditioning. Ook in Zwitserland zijn al enkele projecten bekend, sinds 19868, echter ging het toen meestal nog om tijdelijke uitbreidingen die gerealiseerd werden door middel van module bouw. In Nederland is Cadolto al sinds 2003 actief in de ziekenhuisbranche en sinds 2007 heeft het een apart kantoor in Nederland, van waaruit projecten worden binnengehaald en begeleid voor Nederland, België en Luxemburg.

7 8

17

(Frampton, 1980) (Eckert-Krause, 2013)

In het verleden is er al meer aandacht geweest voor module bouw/industrieel flexibel bouwen in Nederland. Dit richtte zich niet alleen op de ziekenhuisbranche, maar was gericht op de gehele bouw. Het ministerie van VROM en Economische Zaken heeft daarom in 1999 besloten om een demonstratieprogramma op te zetten. Dit programma werd uitgevoerd door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) in samenwerking met Stichting Bouwresearch (SBR). Het doel van dit programma was het verwerven van demonstratieprojecten om trendsetters daarmee aan te moedigen en om te kunnen laten zien wat ze in hun mars hebben.9 In het jaar 2004 was de laatste van de vier wervingsrondes, deze rondes leverden in totaal ongeveer 400 projecten op. Hiervan zijn er uiteindelijk 91 gekozen als demonstratieproject. In 2006 is het project afgerond. Door dit project zijn een groot aantal vernieuwende technologieën en processen in de schijnwerpers gezet. De producten die hiermee werden gemaakt variëren van woningen en grote gebouwen tot kozijnen en elektrische installaties. Een jaar later zijn de resultaten van dit project door de SEV gepubliceerd in het boek “Leren door demonstreren”. Het doel van het project was het bevorderen van de toepassingen van IFD bouwen in de bouwpraktijk en op deze manier in te spelen op de wensen van de bewoners. Flexibiliteit en demonteerbaarheid zorgen ervoor dat gebouwen langer te gebruiken zijn, omdat deze kunnen veranderen in de loop der jaar en kunnen worden aangepast aan de wensen van de gebruiker. Een van de kenmerken van het IFD project is dat er veel gebruik werd gemaakt van industriële componenten. Deze componenten worden compleet gerealiseerd in de fabriek, waarna ze op transport naar de bouwlocatie werden vervoerd. Op de bouwlocatie konden ze in één keer geplaatst worden in het project. Bovendien kunnen deze componenten later gemakkelijk zonder verspilling worden verplaatst of verwijderd. Het industrieel bouwen werd gedurende het project aangemoedigd, want deze manier van bouwen heeft een aantal voordelen. De consument koopt een (deel)product welke op maat kan worden samengesteld en vervaardigd. Dit product kan in de fabriek worden gemaakt door standaardonderdelen welke in massa geproduceerd worden. Met het IFD-project was het van belang om zo efficiënt mogelijk te bouwen en met industrieel bouwen kan tijd en geld worden bespaard. Een ander doel van deze manier van bouwen is het verbeteren van de productkwaliteit. Een ander aspect bij het IFD-project was het flexibel bouwen. Met flexibiliteit wordt bedoeld dat het gebouw aan te passen is aan de eisen en wensen van de gebruikers. Flexibiliteit kan worden gesplitst in procesflexibiliteit en productflexibiliteit. Bij procesflexibiliteit ontwikkelen de partijen een uitgebreide keuzevrijheid aan de eerste gebruikers. Bij productflexibiliteit gaat het erom dat tijdens de gebruiksfase het mogelijk is om het gebouw aan te passen aan de woonwensen van de huidige eigenaar. Bij het project was het doel om een keuzevrijheid te ontwikkelen voor de eerste gebruikers en het gebouw aanpasbaar te houden i.v.m. andere woonwensen. Eveneens belangrijk binnen dit project was het demontabel bouwen. Bij deze manier van bouwen worden bouwdelen zo geconstrueerd dat deze op een later tijdstip eenvoudig te verwijderen zijn. Dit komt ten goede aan de bruikbaarheid van een gebouw. Een gevel kan 9

(Bouwmeester, 2004)

18

bijvoorbeeld worden verwijderd en deze kan later na een uitbreiding weer geplaatst worden. Door demontabel te bouwen kunnen de belastingen van een gebouw op het milieu worden verminderd, omdat het mogelijk is producten/elementen te hergebruiken. Bij het project was het doel om demontabel bouwen toe te passen, zodat aanpasbaarheid van het gebouw, zonder verspilling, mogelijk is. Het IFD-project is enkele jaren geleden beëindigd en er is door bedrijven veel tijd en geld in geïnvesteerd. Dit hebben deze bedrijven gedaan om flexibiliteit van gebouwen te creëren, zodat ze makkelijker kunnen inspelen op een continu veranderende markt. Het enige nadeel van dit onderzoek is dat er na afloop niet is geëvalueerd naar het gebruik van flexibiliteit in de gebruiksfase. Enkele voorbeelden van dit demonstratieprogramma zijn: 



19

Maskerade + Veenendaal. Bij dit project is een eenvoudige basiswoning ontworpen die op een eenvoudige manier kan worden uitgebreid tot een leuke eengezinswoning of nog groter. Mocht het huis uiteindelijk te groot zijn, dan kan het ook weer worden opgesplitst in twee of drie appartementen. Trinitas College, Heerhugowaard. Deze scholengemeenschap heeft bij de nieuwbouw destijds er voor gekozen om twee flexibele gebouwen te bouwen. Zo kunnen de tussenwanden worden verplaatst, zodat er op de vraag naar onderwijs kan worden ingespeeld.

Figuur 1: Maskerade+ concept

Figuur 2: Trinitas College, Heerhugowaard

2.2. Modulair bouwen Wanneer er wordt gekozen om een project te realiseren m.b.v. modulair bouwen, verandert er wel degelijk wat ten opzichte van traditioneel bouwen. Enkele verschillen zijn o.a.:

10



Klimatologische omstandigheden. Door te bouwen in een fabriek zijn de klimatologische omstandigheden altijd goed. Dit heeft tot gevolg dat de risico’s in de bouwplanning kleiner worden, want de risico’s op vorstverlet worden geringer. De enige locatie waar eventueel wel vorstverlet kan ontstaan, bij modulair bouwen, is op de bouwlocatie waar de fundering wordt aangelegd en de modules aan elkaar worden gekoppeld.



Parallel bouwen. De fundering van het ziekenhuis kan rond dezelfde tijd gemaakt worden als de modules. De modules worden gemaakt in de fabriek en de fundering op de bouwlocatie. De bouwtijd van het bouwproject kan hiermee worden gereduceerd waardoor het project eerder rendement kan gaan opleveren.



Beperktere overlast. Slechts een klein deel van de bouwwerkzaamheden vindt op locatie plaats. Hierdoor wordt de overlast voor de omgeving beperkter. Dit komt ten gunste van omwonenden en/of voor bestaande delen van het ziekenhuis. Bouwen en opereren gaan moeilijk samen10 en daarom is het een voordeel dat veel van de bouwwerkzaamheden elders plaats vinden. Hierdoor wordt de geluids- en stofoverlast beperkt.



Logistiek. Vonden vroeger de werkzaamheden veelal plaats op de bouwlocatie, bij modulair bouwen vindt dit plaats in een fabriek. Dit heeft invloed op de logistiek, want bij traditioneel bouwen wordt het materiaal en materieel getransporteerd naar de diverse bouwlocaties in het land. Bij module bouw is dit geconcentreerd op 1 locatie: de fabriek van de aannemer. Wanneer de modules gereed zijn, worden ze getransporteerd naar de uiteindelijke locatie. Dit vraagt ook om een goed logistiek plan om alles soepel te laten verlopen.



Gedetailleerd vanaf de start. Bij het bouwen van de modules moet vanaf het begin van de bouw alle details bekend zijn. Het voordeel van deze aanpak is dat de installaties en leidingen strak en stofvrij worden gemonteerd. In vergelijking met traditionele bouw, waarbij (soms) nog wel details wijzigen, worden installaties en leidingen minder snel strak en stofvrij gemonteerd.



Flexibel gebouw. Wanneer ziekenhuizen zijn opgebouwd uit modules is het mogelijk om deze te verplaatsen. Dit heeft tot gevolgd dat er beter op vraag en aanbod van ruimte in het ziekenhuis ingespeeld kan worden. De modules zijn herplaatsbaar en hebben bij afschrijving nog een restwaarde.

(Brouns, 2013)

20

2.3. Fabricage van de modules Wanneer er een order binnenkomt bij een aannemer, welke gespecialiseerd is in modulair bouwen, vindt er een heel proces plaats voordat de modules gereed zijn voor het transport naar de uiteindelijke locatie. Voor de vervaardiging van de modules wordt er eerst van staal raamwerken gemaakt voor de vloer, wanden en het plafond van de module. Als de raamwerken klaar zijn, worden deze aan elkaar gemonteerd tot complete modules. Bij het maken van de raamwerken zitten weinig beperkingen. De modules kunnen in diverse vormen gecreëerd worden. Ook is het ook mogelijk om grote overspanningen te creëren in een wand van de module, zodat er door koppeling van verschillende modules grotere ruimtes kunnen worden gemaakt. Wanneer het frame in elkaar zit, wordt deze compleet geconserveerd. Dit conserveringsmiddel wordt aangebracht in één van de grote hallen van de fabriek en zorgt ervoor dat het stalen frame is beschermd tegen invloeden van buitenaf en dat het niet gaat corroderen.

Figuur 3: Produceren van een frame

Figuur 4: In elkaar zetten van de frames

De volgende stap in het ontwikkelingsproces van de modules is het aankleden van de modules d.m.v. isolatie, wandpanelen, plafonds, etc. De opdrachtgever en/of architect heeft/hebben hierbij alle vrijheid om te bepalen wat de uitstraling wordt. Gedurende het afwerken worden

Figuur 5: Geconserveerde frames

ook de installaties en de toe- en afvoerbuizen gemonteerd. Deze worden uiteindelijk verwerkt in het geheel. De modules worden tot in detail op een hoogwaardig niveau afgewerkt. Zo worden de badkamer modules al afgewerkt met details als douchecabines, handdoekhaakjes, wastafels, toiletpapierhangers enz. Ook de stopcontacten, verlichting, plinten, raamkozijnen met glas en dergelijke worden allemaal in de fabriek in de modules geplaatst. De modules worden zo ver ontwikkeld in de fabriek dat het ziekenhuis(-deel) voor ongeveer 95% vervaardigd is wanneer de modules de fabriek verlaten. De laatste 5% wordt gerealiseerd op de bouwlocatie en bestaat met name uit het koppelen van de modules, installaties en voorzieningen.

Figuur 6: Hal voor producties van modules

Figuur 7: Productie van een module

21

De aannemer kan ook projecten hebben waarbij de modules na enige jaren terug komen. Deze kunnen een aantal jaar verhuurd zijn geweest voor een tijdelijke voorziening. Deze modules worden in de fabriek gerenoveerd, zodat deze weer voldoet aan de meeste recente eisen en voorzieningen om ze vervolgens weer te kunnen verhuren of verkopen. Wanneer de modules klaar zijn, vindt er een grondige inspectie plaats. Wanneer ze zijn goed gekeurd kunnen ze gereed worden gemaakt voor transport. In de meeste gevallen worden de modules voor één project verzameld op het terrein bij de fabriek, waarna ze in één keer op transport gaan naar de uiteindelijke plaats van bestemming. Op de definitieve bouwlocatie worden de modules naast elkaar gestapeld en worden de verschillende onderdelen die nog aan elkaar gemonteerd moeten worden definitief met elkaar verbonden. Gedurende de tijd dat de modules in de fabriek geproduceerd werden, heeft men op de bouwlocatie alvast de voorzieningen en werkzaamheden kunnen treffen om de modules uiteindelijk te plaatsen. Een voorbeeld van een uiteindelijk eindresultaat is in de volgende foto’s weergegeven.

Figuur 8: Module inclusief gevel

Figuur 9: Eindresultaat

Figuur 10: Eindresultaat

22

2.4. Constructieve en bouwfysische vergelijking traditionele en modulaire bouw De krachtenafdracht bij module bouw geschiedt op een andere manier dan bij traditionele bouw. Bij massief vervaardigde wanden worden de krachten over de gehele wand afgedragen. De krachten worden bij modulair bouwen via trek- en drukstaven afgedragen richting de fundering. Bij een massief vervaardigde wand vindt de krachtsafdracht plaats zoals aangegeven in de onderstaande figuur.

Effectieve lijn van de resulterende

Resulterende kracht

Figuur 11: Krachtsverdeling massieve wand

Bij een traditioneel bouwproces is het eveneens mogelijk om net als bij module bouw de krachtsafdracht via geconcentreerde punten in de constructie te laten plaatsvinden. Zo kan er eveneens bij conventionele manier van bouwen voor worden gekozen om bijvoorbeeld een stalen skeletbouw te kiezen voor de constructie. De krachten worden dan op de onderstaande manier afgedragen richting de fundering.

Figuur 12: Krachtverdeling skeletbouw

Het draagwerk bij modulebouw wordt voorzien door een vrijdragende staalskeletconstructie waarbij de krachten naar de hoekpunten worden geleidt. Vanaf deze hoekpunten gaan de krachten verder als een puntlast. Om deze krachten te kunnen dragen worden de hoeken extra stijf gemaakt. Wanneer er onderhoud noodzakelijk is aan de modules kan dit ter plekken in het gebouw gerealiseerd worden, of de modules kunnen op transport terug naar de fabriek worden gebracht. Hierbij is het ook mogelijk om compleet nieuwe modules te produceren en deze te plaatsen op de plek van de te vervangen module. Op deze manier kan

23

het ziekenhuis zo lang mogelijk draaiende gehouden worden en hoeft het enkel voor kortere tijd dicht om de oude module te ontkoppelen, weg te halen, de nieuwe te plaatsen en deze aan te sluiten op de rest. In het verleden waren vooral de afmetingen van de vaste componenten, de statische en constructie eisen, de bepalende factoren binnen een constructie. Vandaag de dag zijn het meer de bouwfysische aspecten die het er toe doen. Eisen omtrent de bescherming tegen warmte in het gebouw zijn nu de bepalende factor11. Vanwege een de wet- en regelgeving die steeds strikter wordt op het gebied van warmte-isolatie van gebouwen, een toename van het milieubewustzijn en een stijging van energieprijzen is het goed isoleren van gebouwen van belang. Bij modulebouw kan dit evenals bij traditionele Figuur 13: Stalen frame van een module bouw op een goede manier gerealiseerd worden. De warmteweerstand van de module kan door de geïntegreerde bouwmaterialen in de stalen skeletbouw op een gelaagde manier worden aangebracht. Verdere isolatielagen worden geplaatst in de buitengevel, bijvoorbeeld als thermische isolatie composiet systeem of als cassetten warmte isolatie. Op deze manier kan een warmte isolatie gerealiseerd worden welke hetzelfde is als bij massiefbouw, maar waarbij een geringere wanddikte nodig is. De winst die hierbij geboekt kan worden is 5% voor Poroton sytemen en 10% bij thermische isolatie composiet systemen. Dit is ook als voordeel bij modulaire bouwsystemen, omdat deze nog getransporteerd dienen te worden12.

11 12

(Osterried, 2012) (Osterried, 2012)

24

2.5. Referentieprojecten In deze paragraaf worden enkele referentieprojecten omschreven welke allemaal modulair/industrieel zijn vervaardigd. Hierbij worden zowel ‘gewone’ gebouwen behandeld, als ziekenhuizen uit Nederland en de rest van de wereld. 2.5.1. Modulaire gebouwen 2.5.1.1. Het ‘Strijkijzer’, Den Haag ‘Het Strijkijzer’ is een 130 meter hoge woontoren en is gelegen op één van de drukste plekken van Den Haag. Op de kruising bij de toren bevinden zich allerlei soorten verkeersstromen; trams, bussen, auto’s, fietsers, bromfietsers en voetgangers. Het gebouw heeft 42 verdiepingen en heeft 351 woningen. Verder zijn er nog een wasserette, grand café en een panorama terras op de bovenste verdieping gemaakt. Gezien de kleine bouwlocatie was het bouwbedrijf (Boele & van Eesteren) genoodzaakt om een alternatieve aanbieding te doen. De opdrachtgever wilde namelijk de constructie maken van natte betonbouw m.b.v. tunnelbekisting. Echter door de beperkte ruimte, de veiligheidsaspecten, beperkte bereikbaarheid en beperkte opslagmogelijkheden zag het bedrijf zich genoodzaakt om met een ander plan te komen. Uiteindelijk is het gebouw gemaakt van prefab betonnen elementen welke werden aangevoerd per vrachtwagen, waarna de elementen direct naar hun positie werden gehesen. Dit gebeurde ook in dubbele shifts, waardoor de oplevering een jaar eerder kon plaats vinden. ‘Het Strijkijzer’ is momenteel het hoogste geprefabriceerde gebouw van Nederland. In 2007 kreeg het gebouw de gouden Emporis Skycraper award, omdat het gewonnen had als ‘beste wolkenkrabber op het gebied van design en Figuur 14: 'Strijkijzer' in Den Haag functionaliteit’. Het werd hiermee het eerste Nederlandse project dat de prestigieuze prijs kreeg door Emporis. Eerdere winnaars van de prijzen waren onder andere: Taipei 101, de Hearst Tower in New York en de Turning Torso in Malmö, Zweden. 2.5.1.2. De ‘Bolder’, Schiedam In Schiedam waar de snelweg A4 door de Beneluxtunnel gaat, ligt het hoofdkantoor van Mammoet Holding BV. De Bolder, zoals dit gebouw wordt genoemd, is ontworpen door KOW. Het bedrijf kreeg de opdracht om een ontwerp te maken wat bij de toekomstige eigenaar zou passen. Mammoet holding is een concern wat zich wereldwijd bezig houdt met zwaar transport, daarom werd er voor gekozen om het gebouw een krachtige industriële uitstraling te geven.

25

De bouw van dit tien verdiepingen tellende gebouw vond plaats in een offshore loods in Zwijndrecht, waarna het over water in drie dagen tijd is getransporteerd naar de uiteindelijke locatie. Voor het transporteren van het complete gebouw is er gebruik gemaakt van trailers en pontons. Op de plaats van bestemming was het gebouw ‘stekker klaar’. Het gebouw werd opgeleverd als compleet gebouw inclusief alle installaties, alleen de glazen verdieping op de begane grond diende nog ter plekke geplaatst te worden. Voor aanvang van het ontwerpproces werden de volgende eisen gesteld aan het gebouw: het moest worden gerealiseerd in een loods, gedurende het transport moest het gebouw onder de Botlekbrug door kunnen en het mocht maximaal 3000 ton wegen (het maximale gewicht wat Mammoet kon vervoeren). Om dit te realiseren werd er veelal staalbouw toegepast, dit zorgde voor een lichte constructie van dit meer dan 40 meter hoge gebouw. Vanwege de bijzondere constructie en het Figuur 15: De Bolder op transport onder de Botlekbrug industriële vervaardigingsproces werd het gebouw aangewezen als IFD-project (Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen). In het jaar 2002 kreeg het eveneens de staalprijs. 2.5.2. Modulaire ziekenhuizen Nederland 2.5.2.1. Sint Jans Gasthuis, Weert13 Het Sint Jans Gasthuis in Weert heeft in het jaar 2007 de eerste planning gemaakt voor een nieuw OK-complex. Het bestaande complex was qua constructie en dergelijke nog in goede staat, maar de techniek en de installaties in de operatiekamers was verouderd. Men heeft toen besloten om te kiezen voor modulair bouwen met behulp van Cadolto Benelux. De belangrijkste reden om voor deze manier van bouwen te kiezen is dat het snel gerealiseerd kan worden. Volgens Projectmanager dhr. van Brouns van het Gasthuis gaat bouwen en opereren niet samen. Daarom is een grootschalige gefaseerde verbouwing uitgesloten en was het noodzakelijk om snel met nieuwe OK-complex te komen. Uiteindelijk zijn er bij het Sint Jans Gasthuis vier nieuwe operatiekamers met opdekruimte, de recovery voor acht bedden en een holding voor vier bedden gerealiseerd. Deze zijn allen op de tweede verdieping van de nieuwbouw gebouwd. Op de onderste

Figuur 16: Nieuwbouw Sint Jans Gasthuis in Weert

13

(Bouwen-aan-de-zorg, OK-complex voor St. Jans Gashuis in Weert - Patiëntenzorg op het hoogste niveau, 2009)

26

verdiepingen zijn onder andere de centrale entreehal, een prik lab, de thuiszorg, en dergelijke gepositioneerd in het nieuwe gebouw. 2.5.2.2. Medisch Spectrum Twente, Enschede14 Bij het Medisch Spectrum Twente (MST) had men last van bacteriële besmettingen die herhaaldelijk bleven optreden. Daarom werd er in januari 2008 besloten om de Intensive Care (IC) afdeling te verbouwen. In de oude situatie lagen er meerder mensen in één ruimte op dezelfde IC. Dit was een van de oorzaken waardoor besmettingen gemakkelijk plaats vonden. Ook konden bacteriën in de oude IC zich kennelijk overal nestelen en werden ze aangetroffen op de meest uiteenlopende materialen en voorwerpen op de IC, namelijk op de toetsenborden en de ventilatieroosters. In de nieuwe situatie is ervoor gekozen om een Intensive Care afdeling te bouwen welke is opgebouwd uit hoogwaardige modules. De Figuur 17: Medisch Spectrum Twente belangrijkste reden om voor deze manier van bouwen te kiezen is dat er veel haast was bij nieuwe IC-kamers. Uiteindelijk was de oplevering nog in oktober in hetzelfde jaar. Het nieuwe gebouw bestaat uit twee bouwlagen welke beide 9 aparte Intensive Care kamers herbergen. Doordat de kamers allemaal goed van elkaar gescheiden zijn, is de kans op besmettingen bij het MST verminderd. Het is voor het ziekenhuis ook mogelijk om bij een eventuele besmetting de twee verdiepingen van elkaar te scheiden, want deze kunnen afzonderlijk van elkaar functioneren. 2.5.2.3. VU medisch centrum, Amsterdam15 Het VU medisch centrum (VUmc) heeft tweemaal in korte tijd gekozen voor hoogwaardig modulair bouwen van operatiekamers. In de eerste instantie wilde het ziekenhuis de zes bestaande O.K. ’s grondig verbouwen. Om toch operaties te kunnen blijven uitvoeren op een veilige manier, heeft men besloten om tijdelijk op het dak van het ziekenhuis vier Figuur 18: Operatiekamers VUmc na brand operatiekamers van Cadolto te plaatsen. Toen dit goed en wel allemaal achter de rug was, was het voor het ziekenhuis noodzakelijk om weer nieuwe verbouwplannen te maken in verband met een calamiteit. Er had namelijk een grote brand gewoed waarbij acht operatiekamers verloren zijn gegaan. Ook nu werden er weer verschillende offertes aangevraagd voor de nieuwbouw en uiteindelijk werd er toch weer gekozen voor Cadolto. Bij de tweede keer gaf de ervaring van de vorige keer de

27

14

(Ulrich, 2010)

15

(Gool, 2008)

doorslag om weer voor het bedrijf te kiezen. Al met al zijn er in de tuin van het ziekenhuis een achttal operatiekamers geplaatst in een zeer korte periode.

2.5.3. Modulaire ziekenhuizen wereldwijd 2.5.3.1. Ziekenhuis van Argenteuil, Parijs16 Momenteel wordt in deze stad het grootste modulaire gebouwde ziekenhuis van Europa gerealiseerd. De totale oppervlakte van dit ziekenhuis bedraagt 60.000m2, waarvan ongeveer 40.000m2 wordt gerealiseerd door middel van het concept van hoogwaardige modules. De bouw van dit enorme ziekenhuis is gefaseerd in 3 fases waarbij er in totaal meer dan 1000 modules worden geplaatst. Door het ziekenhuis in module bouw te vervaardigen, is berekend dat de bouwtijd wordt verkort met 2 jaar en duurt nu in totaal ongeveer 3,5 jaar. De capaciteit van het bestaande ziekenhuis zal tijdens de bouw van de nieuwbouw ongewijzigd blijven.

Figuur 19: Impressie van het ziekenhuis van Argentuil in Parijs

Het project is gegund aan Cadolto na een aanbesteding die bestond uit twee verschillende rondes. Bij de laatste rondes waren er nog vier verschillende consortiums in de race voor dit ziekenhuis. Uiteindelijk zal het ziekenhuis worden gebouwd door middel van gewapend beton voor het souterrain en de begane grond. De drie verdiepingen er bovenop worden compleet modulair gebouwd. Belangrijkste uitgangspunten bij het ontwerp waren onder meer een efficiënte inrichting, behoud van kwaliteit en effectiviteit in de toekomst, gestandaardiseerd concept.

2.5.3.2. Ziekenhuizen Russische Federatie17 Om de gezondheidszorg te moderniseren in Rusland heeft men enkele jaren geleden besloten om veel geld te steken in het bouwen van nieuwe ziekenhuizen. Cadolto heeft hierbij een opdracht gegund gekregen waarbij er in 14 verschillende steden, verspreid over heel Rusland, compleet nieuwe ziekenhuizen gerealiseerd moeten worden.

16 17

(Bouwen-aan-de-zorg, Een compleet ziekenhuis in 4 maanden, 2010) (Cadolto, 2008)

28

Figuur 20: Eén van de ziekenhuizen welke gerealiseerd is in Rusland

Slechts negen maanden na ondertekening van het contract werd het eerste ziekenhuis in Pesna (700 km ten zuidoosten van Moskou) al in bedrijf genomen. In de jaren daarna zijn de andere hightech-ziekenhuizen gerealiseerd. Gedurende deze periode was het bedrijf genoodzaakt om de productiecapaciteit op te voeren om een snelle levering in Rusland en andere doorlopende projecten elders in Europa te kunnen voorzien van modules. Het enige wat bij de ziekenhuizen op de bouwlocatie zelf gerealiseerd diende te worden waren de funderingen. De rest van het ziekenhuis bestaat uit modules die in de fabriek van Cadolto werden vervaardigd.

2.6. Deelconclusie Modulair bouwen van ziekenhuizen is in het verleden begonnen m.b.v. containers uit het goederenvervoer. Gedurende de jaren zijn er veel ontwikkelingen doorgevoerd waardoor het nu op hoogwaardig niveau kan worden toegepast. De verschillen met traditioneel bouwen zijn o.a. dat er parallel gebouwd kan worden (er kan zowel aan de fundering worden gewerkt, als aan de modules), de bouw van de modules vindt plaats onder klimatologische goede omstandigheden, de logistieke aanpak is anders etc. De modules worden gemaakt in de fabriek, waarbij er eerst een stalen frame wordt gefabriceerd. Als deze klaar zijn worden ze uiteindelijk volledig bekleed en aangekleed. Uiteindelijk is ongeveer 90 à 95% van alle bouwwerkzaamheden uitgevoerd in de fabriek. Het laatste deel van het bouwproces wordt uitgevoerd op de uiteindelijke bouwlocatie. Enkele referentieprojecten waarbij modulair bouwen toegepast zijn, zijn o.a. de Bolder in Schiedam (dit kantoorgebouw werd in zijn geheel in Zwijndrecht gebouwd, waarna het via het water werd getransporteerd naar de uiteindelijke locatie), uitbreidingen van ziekenhuizen in o.a. Weert, Amsterdam en Enschede. Grotere referentieprojecten van modulair bouwen in de ziekenhuisbranche zijn o.a. te vinden in Frankrijk (Argenteuil, Parijs) en op veertien verschillende locaties in Rusland.

29

3. Referentieproject München Een ander referentieproject bevindt zich in München. Aangezien dit project ook aan bod komt in de hoofdstukken over bouwplanning, bouwkosten en de levenscyclus analyse, wordt dit project uitgebreider toegelicht in dit hoofdstuk.

3.1. Omschrijving referentieproject In München bevindt de kliniek ‘Rechts van de Isar’ zich. Voor dit ziekenhuis is een uitbreiding gerealiseerd, ten tijden van het ontwerpproces is er zowel gekeken naar een traditioneel vervaardigde uitbeiding als een modulaire. De bouwlocatie van dit project bevindt zich tussen drie bestaande gebouwen op een voormalig parkeerplaats bij het ziekenhuis. De exacte locatie is weergegeven in de onderstaande figuur:

bouwlocatie Figuur 21: Bouwlocatie München

Voor de uitbreiding van het ziekenhuis wordt een gebouw gerealiseerd van 3 bouwlagen voor de vestiging van de afdeling sportgeneeskunde. In totaal is er plek voor 20 tot 25 bedden. De plannen voor de globale indeling van het gebouw ziet er als volgt uit: - Kelder: hier komen vooral de afval- en technische ruimtes en tevens de afdeling sportgeneeskunde. - Begane grond verdieping: de poliklinieken met bureaus, behandelingskamers, fysiotherapie en sanitair ruimtes. - Eerste verdieping: het beddenhuis met sociale ruimtes, bureaus, beddenkamers en behandelingskamers. - Dak: technische installaties en vluchttrappen.

30

Figuur 22: Doorsneden project in München

31

4. Bouwplanning De bouwplanning is een belangrijk instrument gedurende een bouwproject. Het behalen van de termijnen is voor meerdere actoren een streven. Voor de opdrachtgever geldt dat wanneer een bouwwerk eerder is voltooid, het bouwwerk ook eerder rendement op kan gaan leveren. De opdrachtnemer heeft ook als doel om binnen de vastgestelde termijnen op te leveren om kostenoverschrijdingen te voorkomen. In dit hoofdstuk zullen beide bouwprocessen wat betreft de bouwplanning worden vergeleken met elkaar en wordt de vraag beantwoord bij welk bouwproces er een kortere bouwtijd mogelijk is.

4.1. Conventionele bouw De bouwplanning begint met het vastleggen van het doel, de voorwaarden, taken, mijlpalen enz. Zolang de opdrachtgever niet aangeeft welke manier van bouwen hij verlangt, blijft de keuze hierin vrij. Dit wordt allemaal vast gelegd in de ontwerpplanning. Verder worden er nog de volgende dingen uitgewerkt in deze fase van het project: - Uitvoeringsplanning/werkplanning architectuur; uitwerken van de basis en de bouwtekeningen (uitvoerings-, detail- en constructietekeningen). Het afstemmen van de planning met de uitvoeringsperiodes. - Tender en toewijzing Vaststellen van de periode welke nodig is voor de tender. - Werkplaatsvoorbereiding Gedetailleerde planning in afstemming tussen planner en leveranciers. Voor een goed verloop van het bouwproces is een gedetailleerde, uitgewerkte termijnplanning nodig. Hierin staan de verschillende voorbereidende maatregelen om de uitvoering van de bouw met de minimale kosten en/of geringste bouwtijd te voltooien. Enkele voorbeelden van voorwaarden zijn: - Grondwaterkering op de bouwplaats - Logistiek materiaal - Logistiek materieel - Voorwaarde bouwplaatsinrichting Tevens wordt in de planning vermeldt de duur van de verschillende bouwwerkzaamheden gedurende het proces. Al deze verschillende voorwaarden hebben invloed op de diverse periodes gedurende het bouwproces: - Bouwplaats inrichten - Grondwerk - Ruwbouw - Afbouw Een mogelijkheid om de duur van de verschillende bouwwerkzaamheden vast te stellen, is door middel van de volgende formule18:

18

(Feuerabend, 2007)

32

Deze formule geeft de relatie tussen de hoeveel werk gedeeld door de beschikbare hoeveel arbeidstijd/-kracht. De benodigde bouwtijd per vierkante meter kan worden ingevuld d.m.v. getallen uit de literatuur of door eigen ervaringen.

4.2. Module bouw De eerste periode van het bouwproces is nagenoeg hetzelfde als bij de conventionele bouw. Voor een snel bouwproces is het voor de opdrachtgever van belang om de bouwvergunning rond te hebben alvorens er met de daadwerkelijke opdracht van start gegaan kan worden. De productiemethode van de modules toont grote overeenkomsten met de productieplanning van industrieel vervaardigde producten. De planning van het gehele proces is met name afhankelijk van de procesplanning en de eisen en/of wensen die voortkomen uit de opdracht. Om een goede productieplanning op te stellen zijn ‘time management’ en ‘resource leveling’ van essentieel belang. De beschikbaarheid van materiaal, materieel en personeel vraagt tevens om een goed logistiek plan. De productieplanning omvat onder andere: - Structuurplanning: het bepalen van de minimale doorvoer n.a.v. de tijdelijke opdracht om zo een identificatie te geven van de tijd die nodig is om de elementen te vervaardigen. - Materiaalplanning: bepaling van de hoeveelheid bouw en grondstoffen voor de modules - Werkvoorbereiding om alle benodigde arbeidskrachten, materiaal en materieel op het goede moment aanwezig te laten zijn in de fabriek. Voor de wezenlijke montage van de modules is weinig tot geen planning nodig. Het proces volgt hierbij de standaard volgorde die bij de montage van toepassing is. De bouwtijd van de modules kan op twee verschillende manieren worden gespecificeerd door de opdrachtgever: door een opleverdatum vast te stellen of door aan te geven hoe lang het bouwproces mag duren na aanvang van de start van het bouwproject. Het verschil van module bouw t.o.v. conventionele bouw is dat de bouwplanning bij aanvang van het project zeer specifiek kan worden gemaakt. De bouwtijd van een module is op basis van ervaring bekend bij de aannemer. Tevens zorgt de repetitie bij het maken van de modules ervoor dat de risico’s kleiner worden. Het bouwen in de fabriek zorgt voor klimatologische goede omstandigheden waardoor de kans op (bijv.) vorstverlet wordt gereduceerd. Al deze factoren zorgen ervoor dat de bouwplanning bij aanvang van het project vrij nauwkeurig kan worden bepaald. Het plaatsen van één module duurt gemiddeld één uur.

33

De montageplanning is nauw gelinkt aan de bouwplaats inrichting en de logistiek. Van te voren wordt er veel aandacht besteed aan de bereikbaarheid en de opstelplaats(en) van het materieel. In sommige gevallen zijn er maatregelen nodig om de opstelplaats van de kranen vrij te maken of de toegangswegen te ontdoen van hindernissen. Deze maatregelen moeten ook in de montageplanning opgenomen worden om problemen te voorkomen. Deze problemen kunnen er namelijk voor zorgen dat de bouwplanning uit loopt en de kosten oplopen. De afbouwplanning richt zich op de verdere afbouw van de modules nadat ze zijn geplaatst. Doordat de modules al voor ongeveer 95% zijn vervaardigd, zijn deze werkzaamheden relatief gezien klein van omvang. Op de bouwlocatie worden enkel werkzaamheden uitgevoerd die niet in de fabriek gedaan konden worden. Enkele voorbeelden hiervan zijn: - Afwerking van de gevel - Afwerking van het dak - Naden dichten tussen de modules - Aansluiten van leidingen - Aansluiten van stroom, water en gas Eveneens wordt er in dit deel van de bouwplanning rekening gehouden met de testperiode en de in bedrijfsstelling van de nieuwe operatiekamers.

4.3. Uitbreiding ziekenhuis München Voor het bouwproject in München is er onderzocht wat de twee verschillende bouwstijlen voor invloed zullen hebben op het bouwproces. Hoe lang duurt de planning van conventionele bouw ten opzichte van traditionele bouw. Tevens is ook gekeken naar de het verschil in kosten welke verderop in dit rapport besproken worden. In onderstaande tabel staan het aantal dagen dat per deelproces nodig zijn bij beide bouwprocessen voor de uitbreiding van het ziekenhuis in München. Sommige werkzaamheden gedurende het proces kunnen parallel worden uitgevoerd, waardoor de totale bouwtijd lager kan uitvallen dan de optelsom van de verschillende deelprocessen. Planning Bouwplaats gereed maken Uitvoering bouw Totale bouwtijd

Conventionele bouw 240 39 175 434

Module bouw 260 39 132 350

Tabel 1: Verschillen conventionele bouw en module bouw voor project in München

19

Verschil -20 0 43 84

Op de volgende pagina is een figuur weergegeven met een overzicht van de bouwtijden in het project en is tevens te zien welke werkzaamheden parallel plaats kunnen vinden per bouwwijze. De complete uitgebreide bouwplanning voor beide bouwmethodes is terug te vinden in de bijlage.

19

(Osterried, 2012)

34

Figuur 23: Overzicht van de bouwplanning voor conventionele en module bouw voor nieuwbouwproject in München (Osterried, 2012)

35

4.4. Deelconclusie De eerste fases van het productieproces van de modules loopt overeen met die van de traditionele bouw. Bij het daadwerkelijk produceren van de units ontstaat er wel een verschil. Bij deze manier van bouwen komt het productieproces overeen met die van industrieel vervaardigde goederen. De productieplanning omvat o.a. een structuurplanning, materiaalplanning en werkvoorbereiding voor alle arbeidskrachten. Bij het referentieproject in München is het bouwen met modules 84 dagen sneller klaar t.o.v. traditionele bouw. De grootste winst die wordt geboekt, zit in het parallel bouwen. Het in orde maken van de bouwplaats en het maken van de fundering kan gedurende dezelfde tijd worden gerealiseerd. Hierdoor ontstaat het verschil met traditionele bouw, waarbij dit achter elkaar plaatsvindt.

36

5. Bouwkosten In dit hoofdstuk wordt er dieper op de bouwkosten van beide manieren van bouwen ingegaan. Allereerst wordt dit voor algemene bouwprojecten gedaan. Vervolgens wordt er specifiek naar het referentieproject in München gekeken.

5.1. Bouwkosten modulair bouwen Een factor die de kostenontwikkeling bij beide manieren van bouwen beïnvloedt is de manier van produceren. Daarbij staan de bouwplaatsproductie bij traditionele bouw en fabrieksvervaardiging van modulair bouwen tegenover elkaar. De winst van industriële productieprocessen is afhankelijk van het aantal geproduceerde goederen. Zodra een product in serie vervaardigd wordt, kan het aandeel van de vaste kosten verdeeld worden over een groter aantal producten. Onderstaande afbeelding illustreert dat geautomatiseerde of gemachiniseerde productieprocessen, als gevolg van hogere vast kosten in de productie, alleen meetellen wanneer de som van de variable en de vaste kosten onder die van de ambachtelijke manier van bouwen komt. Wanneer dit niet het geval is zal er ten alle tijden gekozen worden voor de traditionele manier van bouwen, aangezien dit dan goedkoper gerealiseerd kan worden. Kosten

Bewegliche kosten

Feste Kosten

Stückzahl

Figuur 24: Kostenverloop bij verschillende productieprocessen (Ehlting, 2001)

Voor ieder nieuw bouwproject geldt dat deze te maken heeft met nieuwe randvoorwaarden, wensen van de opdrachtgever/klant en andere architectuur. Dit maakt het moeilijk om het principe van industriële productie radicaal toe te passen in de bouwnijverheid. Daarom is het van belang om een draagbare compromis te sluiten tussen ‘handwerk’ (gerealiseerd door een individu) en industriele productie. In modulebouw bereikt men dit door gebruik te maken van een productie georiënteerde vorm van bouwen toe te passen, waarbij gemachiniseerde en gestroomlijnde handelingen worden verricht om zo projectspecifiek te bouwen. De bouw, bij modulair bouwen, geschiedt grootte deels met de hand, maar volgens gestandaardiseerde en uniforme procedures. Het kan worden toegewezen aan de module

37

productie aldus (mede) machinale productie. Onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de verschillende kosten bij een productieproces en het verloop hiervan.

Figuur 25: Overzicht van de afname van de kosten per eenheid, bij een toenemend aantal eenheden (Ehlting, 2001)

38

5.2. Referentieproject Eveneens zal voor de vergelijking tussen de bouwkosten van beide bouwprocessen het Medisch Centrum in München worden gebruikt. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de verschillende kostengroepen binnen de begroting voor zowel conventionele bouw als module bouw. De constructie en installaties uitvoeren d.m.v. modulair bouwen is in vergelijking met traditionele bouw 3% goedkoper (€57.399,-). Ook de bijkomende kosten zijn bij de module-variant 3% lager. Deze kosten worden verder gedefinieerd in: Tabel 4: Vergelijking bijkomende kosten ziekenhuis München. De totale bouwkosten vallen in totaal eveneens 3% goedkoper uit in de module bouw variant t.o.v. de conventionele bouw. Dit is met een afdeling van 22 ziekenhuisbedden ongeveer €3.000,- goedkoper per bed.

Bouwkosten constructie Technische installaties Bijkomende kosten Totale bouwkosten

Conventionele bouw €1.423.921,€803.335,€386.353,€2.613.609,-

Module bouw

Verschil

€1.432.750,€737.107,€376.665,€2.546.522,-

-€8829,€66.228,€9.688,€67.087,-

% 101 92 97 97

Tabel 2: Vergelijking kostengroepen beide bouwwijzen ziekenhuis München (Osterried, 2012)

2500000

Bedrag [€]

2000000 1500000

Conventionele Module

1000000 500000 0 Bouw Installaties Bijkomende constructie

Totaal

Figuur 26: Diagram met vergelijking kostengroepen ziekenhuis München

5.2.1. Kosten technische installaties Het kostenverschil van de technische installaties is bij dit referentieproject 8%, in het voordeel van module bouw. Het is echter wat deze kostengroep betreft lastig in te schatten welke manier van bouwen beter is, omdat de installaties project specifiek of productie specifiek zijn. In onderstaande tabel zijn de kosten voor technische installaties opgedeeld per subcategorie en worden beide bouwmethodes met elkaar vergeleken.

39

Omschrijving Airconditioningsysteem Gas-, water-, riolering systeem en sanitair Koelsysteem Elektra Warmteleveringssysteem (Brand)isolatie Sensoren Zonne-energiesysteem Medische gassen Communicatiesysteem Brandmelderinstallatie Lift Totaal

Voorbeeldproject MRI München Conventionele Module bouw bouw Kosten % Kosten % €164.265,- 100 €142.829,- 87 €101.493,- 100 €96.802,- 95 €36.797,- 100 €33.980,- 92 €98.055,- 100 €94.646,- 97 €89.442,- 100 €75.448,- 84 €22.623,- 100 €18.794,- 83 €34.970,- 100 €36.985,- 106 €33.661,- 100 €32.777,- 97 €31.300,- 100 €12.173,- 39 €56.221,- 100 €65.110,- 116 €24.508,- 100 €16.218,- 66 €110.000,- 100 €111.345,- 101 €803.335,- 100 €737.107,- 92

Tabel 3: Vergelijking kosten technische installaties ziekenhuis München (Osterried, 2012) 180000 160000 140000

Bedrag [€]

120000 100000 80000 60000

Conventionele Module

40000 20000 0

Figuur 27: Bouwkosten vergelijking technische installaties ziekenhuis München

40

5.2.2. Bijkomende kosten Bij ieder project komen bijkomende kosten, deze bestaan onder meer uit verzekeringskosten, financieringskosten, etc. In onderstaande tabel worden de bijkomende kosten voor beide bouwprocessen weergegeven. Het grote verschil van module bouw met conventionele bouw is dat er bij deze manier van bouwen parallel gewerkt kan worden. Dit heeft ook invloed gehad op de bijkomende kosten voor het referentieproject in München. Het verschil tussen beide bouwprocessen bedraagt 3% in het voordeel van module bouw. Fase

Conventionele bouw

1-4 5 6 7

Aandeel [%] 27 25 10 4

8

31

9 3 Totaal fase 5-8 Totaal

van

Totaal

27 25 10 4

€104.315,€96.588,€38.635,€15.454,-

31

€119.769,-

3

€11.591,€270.447,€386.353,-

Module bouw Externe planning Planning modulebouwer Aandeel van Totaal [%] 27 27 €104.315,- Deel in ext. Planning 0 25 8% van de bouwkosten 7 10 €27.045,constructie en 1,5 4 €5.795,technische installatie 14 31 €54.089,= €173.830,3 3 €11.591,€202.835,€173.830,€376.665,-

Tabel 4: Vergelijking bijkomende kosten ziekenhuis München (Osterried, 2012)

5.2.3. Verschillen in kosten Het verschil in de kosten voor het bouwen van de constructie is ruim €8800,- in het voordeel van de conventionele manier van bouwen. Dit verschil is niet groot aangezien het bij dit project om een gebouw van twee bouwlagen gaat, waarbij er plaats is voor 20-25 bedden in dit deel van het ziekenhuis. De verschillende bedragen tussen beide manieren van bouwen zit hem in de manier van construeren. Bij de conventionele manier wordt er gewerkt met één vloer tussen beide verdiepingen. Op de onderste verdieping fungeert deze vloer als plafond en op de verdieping daarboven fungeert deze als vloer. Bij module bouw worden de modules aan alle kanten voorzien van een stalen frame (behalve op de locaties waar in het ontwerp brede doorgangen zijn). Zowel aan de boven- als aan de onderkant van alle modules komt dus een vloer en een plafond. Wanneer er op de bouwlocatie twee modules op elkaar gestapeld worden, komt er dus een dubbele bouwlaag tussen beide verdiepingen. Doordat de modules voorzien worden van zowel een stalen frame in het plafond als in de vloer, kunnen er grotere vrije overspanningen gecreëerd worden. De dubbele ‘constructie laag’ tussen beide verdiepingen kan gaan samenwerken, waardoor de grotere overspanningen mogelijk zijn. De keerzijde van deze dubbele laag is dat er meer componenten gemaakt moeten worden waarbij meer materiaal en manuren voor nodig zijn, waardoor er meer geld wordt besteedt aan de kostengroep ‘bouwkosten constructie’. Wat geldt voor de horizontale constructie vlakken geldt eveneens voor de verticale constructievlakken. Doordat de modules aan alle zijden een constructievlak hebben, komen bij het plaatsen van de modules eveneens twee constructieve wanden naast elkaar. Het hierboven uitgelegde verhaal wordt duidelijk aan de hand van de volgende twee afbeeldingen:

41

Figuur 28: Bouwsysteem conventionele bouw (Bergstermann)

Figuur 29: Bouwsysteem module bouw (Bergstermann)

Het verschil in de kosten voor technische installaties is in het voordeel van modulair bouwen. Deze manier van bouwen is ruim €65.000, - goedkoper t.o.v. de conventionele manier. Wanneer dieper op deze kosten wordt ingezoomd, is te zien dat er per deelcategorie verschil zit tussen beide bouwprocessen. Zo zijn er enkele installaties die goedkoper gerealiseerd kunnen worden m.b.v. module bouw, maar daar tegenover zijn er ook installaties die juist goedkoper gerealiseerd kunnen worden d.m.v. conventionele bouw. Al met al zijn de verschillen tussen deze kosten per installatiesysteem verschillend. De verschillen in bijkomende kosten komen voort uit de hierboven genoemde kosten voor de constructie en installaties. De bijkomende kosten zijn gebaseerd op deze twee kostenposten. Aangezien er een kleiner verschil is bij de constructiekosten in het voordeel van conventionele bouw en een groter verschil is bij de installaties in het voordeel van module bouw, vallen de bijkomende kosten eveneens goedkoper uit bij modulair bouwen.

42

5.3. Deelconclusie Het verschil tussen traditioneel en modulair bouwen zit hem in het feit dat bij modulair bouwen de modules in de fabriek gefabriceerd worden. Het produceren in een fabriek zorgt voor een industriële aanpak, waarbij de vaste kosten over meerdere artikelen kunnen worden verdeeld. Bij het referentieproject in München zijn de kosten voor de constructie goedkoper met traditioneel bouwen. Dit komt, omdat er bij modulair bouwen veel onderdelen dubbel worden uitgevoerd (wanden en vloeren). De technische installaties zijn per onderdeel verschillend in het voordeel van traditioneel of modulair bouwen. Uiteindelijk levert deze totale kostenpost een voordeel op in het voordeel van module bouw. De bijkomende kosten zijn gebaseerd op de andere twee kostenposten. Aangezien het verschil bij de technische installaties groter is in het voordeel van module bouw, dan het verschil bij de constructie kosten voor conventionele bouw, zorgt dit ervoor dat de bijkomende kosten voordeliger zijn bij de modules. Het verschil in de bouwkosten is op een project van enkele miljoenen niet heel groot tussen beide manieren van bouwen.

43

6. Life Cycle Analysis Een levenscyclus analyse is een hulpmiddel om te bepalen wat de effecten zijn van een gekozen product of proces gedurende de gehele levenscyclus. In dit hoofdstuk zal er dieper op dit hulpmiddel in worden gegaan door eerst de geschiedenis hiervan te behandelen. Vervolgens zal er in gegaan worden op de Life Cycle Analysis (LCA) van een gebouw, gevolgd door de ontwikkeling van de levensloopkosten analyse in de gezondheidszorg. Ten slotte zal er ook voor het referentieproject in München een LCA worden opgesteld.

6.1. Geschiedenis Life cycle management In 1871 introduceerde Gillespie in zijn boek “Manual of the Principles and Practices of Road Making”20 de kosten en baten van Highway Engineering. Hierbij werd het project gekozen met de beste verhouding tussen de inkomsten en kosten in de wegenbouwsector. Bij deze kosten werd er rekening gehouden met aanleg- en onderhoudskosten. Deze introductie wordt gezien als de basis voor lifecycle management (LCM). In Amerika werd LCM een bekend fenomeen in de jaren dertig van de vorige eeuw door het boek “principles of engineering economy”. Dit boek is geschreven door Eugene L. Grant en werd een klassieke referentie voor iedereen die in contact kwam met effecten van engineering. Gedurende de oorlog werd value engineering ontwikkeld door Lawrence D. Miles, dit principe is breder dan lifecycle cost analysis. Hierbij wordt er ook naar de functies gekeken in plaats van alleen naar de totale kosten. (Kirk, 1995). Deze manier van werken heeft het Amerikaanse leger gedurende de oorlog veelvuldig geholpen. Lifecycle management keerde terug in de jaren zestig van de vorige eeuw voor wegonderhoud. Door het gebrek aan gegevens kon er geen goede LCM analyse worden opgesteld. Op dat moment werd er vooral gekeken naar informatieverzamelingen en voorspellingen van voertuiggebruikskosten door experimenten. Bedrijfsschandalen in de decennia daarop, zorgen voor de roep van transparante financiën. De London Stock Exchange haakte hierop in door een rapport te schrijven: “The Turnbull Report”. Een van de aanbevelingen uit dit rapport was om meer financieel management toe te passen. Dit resulteerde in een uitbreiding van kostenmanagement met risico gebaseerd kosten management. Tevens werd er ook meer aandacht geschonken aan de totale kosten, waardoor lifecycle cost analysis steeds meer vorm kreeg (Emblemsvag, 2003).

6.2. Life Cycle Analyse in het algemeen Over het algemeen wordt aangenomen dat een Life Cycle Analysis (LCA) een algemene beoordeling bevat van alle aspecten die gedurende een levenscyclus van een product of een proces aan bod komen. Het brede scala van mogelijke toepassingen van een LCA zorgt ervoor dat de reikwijdte wordt aangepast aan individuele producten of processen. Dit heeft ervoor gezorgd dat er een tweetal LCA’s te onderscheiden zijn: 

20

Een conventionele LCA; deze beoordeling wordt gebruikt om een individueel proces, product of systeem te beoordelen. Het doel bij deze beoordeling is om punten van

(Gillespie, 1871)

44

het product of in het proces/systeem te ontdekken, waar nog ruimte is voor verbetering. Dit start bij een product vaak met het schatten van de impact op de omgeving. Hierbij wordt er gebruik gemaakt van de bevindingen van de LCA om te identificeren welke delen significant voor de meeste impact zorgen. Een goed voorbeeld waarbij een conventionele LCA gebruikt wordt, is bij de ontwikkeling of verbetering van een nieuw bouwmateriaal. Hierbij kan er worden gekeken naar de inputs wat betreft materiaal, energy, grondstoffen, water, enzovoort. Aan de andere kant kan er ook gekeken worden naar de outputs, zoals vervuiling, afval, producten, etc. De uitkomsten van een dergelijke LCA worden veelal voor interne doeleinden gebruikt, omdat het hierbij gaat om product- of procesverbetering of -ontwikkeling. 

Een vergelijkende LCA; deze levenscyclus analyse wordt gebruikt om twee dezelfde producten of processen met elkaar te vergelijken. Dit kan een goed hulpmiddel zijn om het alternatief te kiezen van het product met de minste impact. Het is bij deze vergelijking van belang dat de eenheid van beide alternatieven hetzelfde is. Voor het opstellen van een LCA zijn er vier verschillende fases welke doorlopen dienen te worden. Deze verschillende fases zijn21:  Doelstelling en reikwijdte opstellen  Inventarisatie analyse  Effectbeoordeling  Interpretatie De verschillende relaties tussen de fases is weergegeven in de afbeelding. De eerste fase van het proces, het opstellen van het doel, klinkt

vrij logisch. Toch heeft deze fase een belangrijke rol, want het geeft een goede sturing aan de gehele analyse. Verder zijn er een aantal elementen die bij aanvang van de analyse vastgesteld dienen te worden: de randvoorwaarden van het product of het systeem moeten vastgesteld worden, functionele eenheid, enzovoort.

Figuur 30: Overzicht LCA

De tweede fase, de inventarisatie analyse, moet ervoor zorgen dat de inputs en de outputs worden gekwantificeerd. Hierbij kan het gaan om hoeveelheden energie, grondstoffen en water als input. De output kan bestaan uit emissies, producten en afvalstromen. Zowel de input als de output kan ook bestaan uit variabelen die gekwantificeerd zijn in euro’s. Wanneer een LCA wordt opgesteld tussen twee verschillende alternatieven kan er eveneens gekeken worden naar de kosten. Vandaag de dag is men in tijden van crisis nog meer geïnteresseerd in de kosten voor een (bouw)project. Dit zorgt ervoor dat de Life Cycle Cost Analysis als hulpmiddel wordt gebruikt om een overwogen keuze te maken voor een bepaald

21

45

(Crawford, 2011)

alternatief. Wanneer voor dit hulpmiddel wordt gekozen, dienen de verschillende input en output variabelen gekwantificeerd te worden in euro’s of een andere desgewenste valuta. The Life Cycle impact assessement, de derde fase van de LCA, vertaalt de resultaten van de tweede fase van de analyse in numerieke indicatoren voor specifieke categorieën. Deze categorieën geven een afspiegeling van de milieubelasting of van het systeem of het product.22 De laatste stap is het interpreteren van de bevindingen. Bij deze stap worden de uitkomsten van fase twee en drie gecombineerd. De informatie welke is verkregen uit deze fases is geïdentificeerd, gekwalificeerd, gecontroleerd en geëvalueerd. Nu kunnen er naar aanleiding van het onderzoek conclusies en aanbevelingen worden gemaakt. Zoals omschreven wordt bij de tweede fase kan er ook bij een analyse alleen gekeken worden naar de kosten van een project. Het gaat hierbij dan om een Life Cycle Cost Analysis (LCCA), waarbij een afweging gemaakt dient te worden tussen verschillende alternatieven. Voor een LCCA dienen de volgende vragen te worden beantwoord23:      

Welke analysebenadering wordt er gebruikt? Wat is een reële disconteringsvoet? Hoe wordt het effect van inflatie en toenames van individuele kosten meegenomen? Over welke specifieke tijdsperiode worden de totale kosten bepaald? Wanneer is de tijdsperiode begonnen? Welke kostenposten worden er in de analyse meegenomen en welke mogen worden genegeerd?

Er zijn twee verschillende benaderingen mogelijk om te gebruiken bij een LCCA. De ene is gebaseerd op de huidige waardemethode, bij deze methode worden alle toekomstige kosten als punten in de tijd uitgezet. Bij de andere methode, welke gebaseerd is op jaarbasis, worden de geldstromen van een heel jaar genomen en gebundeld tot een punt op de tijdslijn.

6.3. Life Cycle Analyse in de bouwnijverheid Gebouwen en andere elementen welke in de bouwnijverheid worden gebouwd, zijn meestal ontworpen voor een levensduur van enkele decennia. Daarbij komt dat gebouwen uniek zijn in hun grootte en complexiteit. Er komen diverse voorzieningen en functies in een gebouw samen. Om dit allemaal te realiseren zijn er enorme hoeveelheden ruwe materialen nodig en andere hulpbronnen. Ook zijn er gedurende de levenscyclus van een gebouw en aan het eind hiervan grote hoeveelheden afval geproduceerd.24 Wanneer bij de aanvang van een nieuw project de keuze gemaakt dient te worden, kan het helpen om een LCA op te stellen voor een gebouw. Op deze manier wordt duidelijk wat de verschillende varianten aan ruwe materialen, energie, water en andere hulpbronnen nodig hebben. Door dit te vergelijken kan 22

(Ross, 1998) (Kirk, 1995) 24 (Crawford, 2011) 23

46

er een overwogen keuze worden gemaakt tussen verschillende ontwerpen. Hierbij kan er bijvoorbeeld gekeken worden welke optie het minste invloed heeft op het milieu en/of de kleinste ‘footprint’ heeft.

Figuur 31: Inputs en outputs gedurende de levensduur van een gebouw (Crawford, 2011)

Het bouwen, exploiteren en eventueel slopen van een gebouw hebben een breed scala aan effecten op de natuurlijke omgeving. Deze variëren van uitputting van grondstoffen, opwarming van de aarde, groei van de afvalproductie, vervuiling van water, vervuiling van land tot luchtvervuiling. Volgens Suzuki en Oka (1998) zijn de hoeveelheid gevarieerde materialen die worden gebruikt in de verschillende levensduurfases van een gebouw en de daarbij verschillende invloeden op het milieu van een dergelijke grote omvang, dat het beperkingen oplegt aan het gebruik van een LCA. Gebouwen zijn dusdanig complex in vergelijking met andere producten, dat het moeilijk is om alle effecten mee te nemen gedurende de totale levenscyclus. Om tot een goede LCA te komen is het van belang om d.m.v. enkele overwogen keuzes te bepalen welke aspecten worden meegenomen in de analyse. Wanneer bijv. een van de ontwerpeisen van het gebouw is dat de gebruikskosten zo laag mogelijk moeten zijn, is het gebruik van fossiele brandstoffen voor het draaiend houden van het gebouw van belang om mee te nemen in de analyse. Garanties voor milieueffecten zijn moeilijk te geven bij het opstellen van een LCA bij aanvang van een nieuw project. In het bijzonder voor de fases welke ver in de toekomst liggen, is het lastig om de goede aannames te doen. Dit geldt niet alleen op het gebied van milieueffecten, maar is zeker ook van toepassing op andere aspecten. Daarom is het van belang dat een LCA bij iedere, belangrijke fase in de levenscyclus wordt toegepast. Het zorgt ervoor dat de beoogde milieuresultaten, die opgesteld zijn gedurende de ontwerpfase, worden getoetst in de andere fases. Tevens levert het de gelegenheid om te identificeren of er nog verbetering mogelijk is wat de milieuaspecten betreft. Ook kunnen nieuwe technologieën er voor zorgen dat de eisen in de regel- en wetgeving veranderen in de toekomst en daar zal, als het moment daar is, op moeten worden ingespeeld. Een voorbeeld hiervan geldt bijvoorbeeld bij veel oudere, bestaande gebouwen. Deze presteren slecht als het gaat om efficiëntie wat betreft water en energie, omdat deze ontworpen zijn in een periode waarbij er nog veel lichtere eisen en regels betreffende deze variabelen waren. Om dit te verbeteren kan er bijvoorbeeld worden gekozen voor andere, zuinigere verlichting waardoor het energieverbruik van het gebouw weer afneemt. Een vergelijkende LCA (zoals staat omschreven in het voorgaande hoofdstuk) kan de reikwijdte van de analyse beperken op een aantal manieren. Het kan van invloed zijn op de

47

verschillende fases van de analyse, de milieuparameters, de invloeden en impact van een gebouw of op de processen voor de bouw. Om toch voor een vergelijkende LCA, bij de analyse van gebouwen, te kiezen, kan zijn om verschillende redenen:    

Door wet- en regelgeving bepaalt Voor marketing doeleinden (om een constructie/gebouw te promoten door het te vergelijken met andere opties) Om te vergelijking met een eerder opgestelde LCA (om bijvoorbeeld problemen uit eerdere LCA’s te controleren of deze verholpen of verbeterd zijn). Als hulpmiddel bij een keuze bij verschillende alternatieven.

De hierboven genoemde punten zorgen ervoor dat het mogelijk is om op een rechtvaardige en aanvaardbare manier de omvang van een LCA voor een compleet complex gebouw te beperken. Echter is het wel van belang dat een verbetering of optimalisatie van een bepaald deelaspect ertoe kunnen lijden dat een ander aspect elders in de levenscyclus (en die door de afbakening niet is meegenomen) kan verslechteren. Om dit te voorkomen is het aan te raden om eerst een complete vergelijkende analyse op te stellen. Dit kan ervoor zorgen dat er een eerste indicatie kan ontstaan, waar de meest belangrijke kwesties liggen. Wat vaak niet meegenomen wordt in een LCA zijn de kosten van een gebouw gedurende de totale levensduur. Wanneer de totale kosten van een gebouw bij aanvang van een nieuwbouwproject over de hele levenscyclus worden opgesteld van de verschillende varianten, kunnen deze met elkaar worden vergeleken. Op deze manier kan er bijvoorbeeld worden gekeken wat de goedkoopste variant is of welke variant de beste kosten/baten analyse heeft. Het draait hierbij om een Life Cycle Cost Analyse (LCCA). De kosten meenemen, is voor veel publieke en particuliere partijen vaak van belang, omdat dan voor de goedkoopste variant gekozen kan worden. Geld kan immers maar eenmaal worden uitgegeven en zeker in deze tijden van crisis kan het voor veel partijen noodzakelijk zijn om de kosten voor een gebouw tot een minimum te beperken. Ook kan een LCCA een overzicht geven wanneer er gedurende de levensduur van een gebouw de meeste kosten worden gemaakt /bespaard. Wanneer een ontwerper een LCCA dient op te stellen, moet hij van de opdrachtgever/eigenaar informatie krijgen. Zo moet hij weten wat de verwachte economische levensduur van het gebouw is, het verwachte rendement op de investering en een aantal niet financiële eisen. Deze informatie zal van eigenaar tot eigenaar verschillen en is ook sterk afhankelijk van de soort eigenaar. Een opdrachtgever die een mooie villa wil voor 10 tot 20 jaar heeft andere eisen dan een eigenaar van een bedrijf die er vanuit gaat dat zijn bedrijf over 50 tot 100 jaar nog zal bestaan. In dit voorbeeld gaat het enkel over de levensduur van het gebouw, dan zit er al een wezenlijk groot verschil tussen beide gebouwen. De definitie van een LCCA geeft aan dat alle kosten voor het bezitten van een gebouw dienen te worden meegenomen. Een overzicht van al deze kosten is weergegeven in de onderstaande figuur.

48

Figuur 32: Life Cycle Cost elementen (Kirk, 1995)

6.4. Life Cycle Costing in de gezondheidszorg In Europa vinden er de laatste jaren veranderingen plaats in de gezondheidszorg. Door ziekenhuizen meer met elkaar te laten concurreren neigen overheden ernaar om meer over te gaan naar een open markt. Dit beleid wordt benadrukt via kostendoelmatigheid via de tarieven. Zo is er in Nederland een systeem van vrije tarieven toegepast en in GrootBrittannië een met vaste tarieven. Deze veranderingen zorgen ervoor dat er meer risico’s ontstaan voor de gezondheidsinstellingen. Daarom zal er in de toekomst door de zorginstellingen voldoende rendement moeten worden gegenereerd om de verantwoording te kunnen dragen van de kosten om de organisatie financieel gezond te houden. Een model wat hierbij kan helpen is het Life Cycle Costing model (LCC). Een reden om voor een LCC te kiezen is om een geordende benadering te maken van de totale kosten te bepalen over de levensduur van het materiaal. De besluiten van een management/directie hebben consequenties voor de kosten, het bezit en het gebruik van materiële activa. Op het moment dat er een beslissing genomen dient te worden, is er geen volledig inzicht in de kosten en gevolgen voor het activa. Een LCC geeft een gestructureerde benadering van deze totale kosten over de levensduur van een project en kan hierdoor helpen bij de beslissing van het management/de directie. Een nauwkeurige omschrijving van een LCC (Life Cycle Costing) is: LCC is een bekende methode die wordt gehanteerd bij planning, aanbesteding en andere activiteiten waarbij een schatting van de kosten van ontwikkeling/investering, aanschaf, exploitatie, instandhouding en afstoting gedurende de levensduur van het product of gebouw van belang is. Er zijn tal van argumenten om deze techniek te gebruiken, waarbij de volgende gebruikssituaties voorop staan:

49

     

Vergelijken van concurrerende alternatieven Planning en budgettering op lange termijn Vergelijken van logistieke concepten Kiezen tussen concurrerende aanbieders Besluiten over vervanging van verouderde technische inrichting Beheersbaarheid lopende programma’s

Een beknopte definitie van LCC is: de economische waardering van concurrerende ontwerpen bouwalternatieven, rekening houdend met, per alternatief, alle significante eigenaarskosten gedurende de economische levensduur, uitgedrukt in dollarequivalenten. 25 In de industrie- en handelssector is de LCC een veelvuldig gebruikte methode bij de ontwikkeling van nieuwe producten. Het commerciële bedrijfsleven is veel verder ontwikkeld wat betreft de economische levensduur denken dan de gezondheidssector. Belangrijke overwegingen om voor een LCC te kiezen zijn winst gevend denken en zelfredzaamheid. Voor bedrijven is er meestal geen tweede kans. Daardoor worden beslissingen door middel van een LCC op een doordachte manier gemaakt. Voor de gezondheidszorg is de LCC in opkomst. De Britse regering heeft besloten om de aanbesteding van gebouwen in de publieke sector te baseren op levensduurkosten. De regel is zelfs vastgelegd in een contractvorming via Private Finance Initiative (PFI), voor particulier investering en publieke private samenwerkingsverbanden (PPS). Nederlandse zorginstellingen zijn door een aantal wetswijzigingen zelf verantwoordelijk voor het beheer van hun budget. Dit heeft ook gevolgen voor de huisvesting van de zorginstelling. Deze wil men op een zo goede en goedkope manier regelen. Hierdoor is het gebruik van LCC methodes in de gezondheidszorg in ons land aan het toenemen. De verschillen tussen beide contractvormen zijn dat er bij PFI-contracten vooral wordt gezorgd voor de infrastructuur voor de gezondheidszorg en in enkele gevallen met rechtstreekse operationele diensten zoals schoonmaak en/of catering. Bij PPS wordt er naast het leveren van het gebouw ook het leveren van zorg toegepast op contractbasis. De verschillen tussen beide contractvormen zijn in de onderstaande figuur weergegeven.

25

(Dell'Isola A.J., 1983)

50

Figuur 33: Verschillen PFI en PPS

Door het toepassen van Private Finance Initiative op grote schaal in Groot-Brittannië is er een grote bron aan informatie ontstaan over effecten van LCC op ontwerp, bouw en exploitatie. Om vier verschillende redenen werd/wordt er gepleit voor de invoering van PFI: 1) Verouderd ziekenhuisbestand kan versneld worden vervangen zonder dat de regels van de overheid over schuldbeheer in gevaar komen. Deze PFI-schuld blijft buiten de balans. 2) De risico’s worden te hanteren, omdat deze op het bordje van de samenwerkende partij komen. 3) Beter onderhoud aan de ziekenhuizen gedurende de duur van het contract. 4) Om de zorg te verbeteren, is de verwachting, dat de particuliere sector meer betrokken is bij de vertaalslag van de zorgbehoeften. De resultaten wat betreft de technische aspecten van dit programma vielen positief uit. De aannemers en architecten hebben meer de LCC-methode toegepast en konden met deze methode een degelijk en concurrerend gebouw realiseren. Door dit succes was het mogelijk om een goede objectwaarde te creëren. Uit een rapport van de Britse Audit Commission26 blijkt dat de prijszekerheid van de bouw van het ziekenhuis, de tijdigheid van realisatie en het onderhoud aanzienlijk zijn verbeterd. Dit is o.a. te danken aan de concurrentie tussen verschillende aannemers en dat de aannemers streven naar lage risico’s, hoge winst en vermijding van mogelijke aansprakelijkheid in de toekomst. Dit laatste zorgt er voor dat de kwaliteit van het ziekenhuisgebouw gedurende de bouw omhoog gaat, om zo het eventuele onderhoud in de toekomst te beperken. Echter hebben de PFI-projecten in het Verenigd Koninkrijk er niet toe geleid dat de ziekenhuizen kunnen voldoen aan veranderde behoeften 26

Report by the comptroller and auditor general HC 371 Session 2002-2003: 5 February 2003 PFI; Construction Performance.

51

in de toekomst. De ziekenhuizen die gerealiseerd zijn met dit project zijn qua flexibiliteit niet vooruit gegaan. Om LCC uitgangspunten toe te passen kennen veel andere landen ISO-normen, o.a. in Noorwegen. Dit land is één van de koplopers wat betreft het toepassen van een LCC bij investeringen van kapitaal voor de publieke sector. Zo werd er in dit land in 1998 al berekend wat de kosten voor het onderhoud en gebruik zijn van een gebouw ten tijde van de ontwerpfase. Dit had tot gevolgen dat drie jaar later in 2001 de Noorse wetten werden veranderd wat betreft de aanbesteding voor gebouwen in de publieke sector. Nog eens drie jaar later, in 2004, leidde dit tot een classificatiesysteem voor Life Cycle Costing modellen. Multiconsult is op basis van de input uit de Noorse publieke sector een voorbeeld aan het ontwikkelen voor de gezondheidszorg. Het uiteindelijke doel is om gebouwen in de publieke sector te kunnen waarderen. De basis van dit model is een matrix waarin de aanpasbaarheid van een gebouw kan worden beoordeeld. Dit is van belang voor de toekomst, want dit heeft invloed op de functionaliteit en flexibiliteit om in te spelen op capaciteitsveranderingen. Deze methode is in diverse sectoren al als waardevol gewaardeerd, maar is in de gezondheidszorg nog maar in geringe mate toegepast. Een project waarbij het al wel is toegepast is het Rikeshospital in Oslo. Het concept heeft voor het Nederlandse College Bouw Zorginstellingen voldoende potentieel om een partnerschap aan te gaan met Multiconsult. Zodoende kan het model verder worden ontwikkeld en worden aangepast aan de situatie in de Nederlandse gezondheidszorg. Een van de speerpunten van het model van Multiconsult is de nadruk op duurzaamheid. Het is belangrijk dat gebouwen aan te passen zijn in de toekomst. Dit is iets wat nog ontbrak in het PFI-model. De hierboven genoemde informatie geldt voor het ziekenhuis in het algemeen en niet voor het gebouw specifiek. Een gebouw van een ziekenhuis gaat gemiddeld ongeveer 25 à 35 mee en met de traditionele manier vindt er op periodieke tijdstippen onderhoud plaats aan het gebouw. Deze opknapbeurten worden op bepaalde momenten vast gezet. De ontwikkelingen en voortgang in de gezondheidszorg verlopen niet volgens vaste tijdstippen of ritmes. De veranderingen die plaats vinden zijn onvoorspelbaar en continue van toepassing. Dit heeft gevolgen voor het gebouw waarin de zorginstelling zit gevestigd. In de toekomst zou men vanuit een nieuw uitgangspunt een ziekenhuis moeten bouwen: gebouwen moeten worden ontworpen met het oog op de aanpassing aan en inpassing van de veranderde behoeften, in plaats van dat de zorg moet leren zich aan het beschikbare gebouw aan te passen totdat de grote periodieke opknapbeurt of renovatie mogelijk is ·. Wanneer een LCC wordt toegepast op een gebouw voor de gezondheidszorg dient er goed plan te zijn voor de toekomst van het gebouw. In dit plan dient er rekening te worden gehouden met de volgende punten wat betreft de levensduur:  Fysiek; de fysieke levensduur van een gebouw begint bij de oplevering en loopt door tot het moment dat het economisch niet meer haalbaar is om het gebouw op te knappen. In de gezondheidszorg komt het nooit voor dat men het tot dit punt laat komen.  Functioneel; deze levensduur begint ook bij ingebruikname en loopt door tot het moment dat het gebouw niet meer zijn functie kan volbrengen.  Economisch; de levensduur op economisch gebied stopt wanneer het opknappen van het gebouw de duurste oplossing wordt.

52

  

Technologisch; technologische levensduur stopt wanneer de voorzieningen geen meerwaarde meer hebben boven betere alternatieven. Maatschappelijk; door trends kan het zijn dat er voorzieningen en installaties dienen te worden veranderd. Dit kan ontstaan door milieuzorg of sociale wenselijkheden. Juridisch; veranderingen in bouwnormen, veiligheidsregels, ethische voorschriften of jurisprudentie kunnen juridische veroudering veroorzaken.

Er zijn diverse factoren die invloed hebben op de uiteindelijke beslissing van een toekomstplan van het vaste activa van een ziekenhuis. De verschillende factoren en hun invloed zijn weergegeven in de figuur hieronder.

Figuur 34: Effectiviteit van de zorgverlening

De verschillende factoren op de linker-as van de figuur kunnen door middel van een LCC met elkaar worden gekoppeld. De bovenstaande afbeelding is een hulpmiddel om de voor- en nadelen van de verschillende factoren te toetsen. Het is een middel om de kapitaalstrategie te verbinden met economisch nut. De meest belangrijke onderdelen van het verband zijn weergegeven in onderstaande afbeelding.

53

Figuur 35: Verbanden voor verschillende factoren die invloed hebben op het werk in een ziekenhuis

Uit studie is gebleken dat de bovengenoemde drie elementen in de figuur aan elkaar gekoppeld kunnen worden aan de hand van de toepassing van een LCC. Om te bekijken welke toekomstige economische gevolgen een te nemen beslissing heeft, is een LCC een handige methode. Echter om een LCC-analyse goed en eenvoudig op te stellen is het van belang om een afgebakende tijdsduur of investeringshorizon in te stellen en een toekomstprognose van de economische gevolgen van de huidige beslissing te hebben. Wanneer dit allemaal bekend is, kan er met behulp van de Netto Contante Waarde – methode (NCW) de geldbedragen over de jaren heen gelijk getrokken worden. De NCW is een hulpmiddel om de huidige waarde van toekomstige netto cashflow van een kapitaalproject te bepalen in euro’s van nu. Wanneer de NCW groter is dan de kosten, is het een winstgevend project. Wanneer er verschillende projecten zijn en of verschillende varianten kan de NCW bepalen wat de goedkoopste oplossing is. Om de NCW goed op te stellen is het van belang om de rentevoet goed te disconteren. Hiervoor zijn verschillende benaderingen:  de ‘internal rate of return’, ofwel de interne rentevoet die de organisatie voldoende acht voor haar economische behoeften op lange termijn,  de echte discontovoet die normaal gesproken overeenkomt met leningskosten, dat wil zeggen het tarief dat de bank op de lening berekent of de obligatierente, waarin doorgaans geen rekening gehouden wordt met inflatie, 27  de nominale discontovoet waarin wel rekening wordt gehouden met de inflatie . Bij het vaststellen van de discontovoet is het van belang om dit zorgvuldig te doen. Kleine verschillen qua hoogte kunnen grote gevolgen hebben voor de uitkomst. Een te hoog gekozen rentevoet zal er toe leiden dat kosten in de toekomst (onderhoudskosten en operationele kosten) hoger uitvallen dan de kosten op dit moment (de kapitaalskosten of projectkosten). Wanneer diverse opties/varianten met elkaar worden vergeleken, dient bij iedere variant dezelfde rentevoet te worden gehanteerd om een goede vergelijking mogelijk te maken.

27

(Dodeswell B., 2006)

54

6.5. Life Cycle Costing referentieproject München Om voor het referentieproject in München een Life Cycle Cost Analyse op te stellen zijn er een aantal inputvariabelen nodig: nieuwbouwkosten, onderhoudskosten en renovatiekosten. Deze verschillende kostenposten zullen in de komende paragrafen worden berekend/bepaald. Het doel van de Life Cycle Cost Analyse van het referentieproject in München is om een vergelijking te maken tussen traditioneel bouwen en modulair bouwen. Hierbij wordt een levenscyclus aangehouden van 30 jaar. Door deze kosten voor een nieuwbouwproject over een dergelijke tijdsperiode te bepalen, is het mogelijk om een (groter) verschil te krijgen in de kosten tussen beide manieren van bouwen. De aanvankelijke nieuwbouwkosten voor het project schelen ‘slechts’ ongeveer €67.000,- in het voordeel van modulair bouwen, zoals in het vorige hoofdstuk werd omschreven. 6.5.1. Onderhoudskosten28 In 2008 kostte de zorg van ziekenhuizen en specialisten in Nederland totaal ongeveer 20 miljard euro. Iets meer dan de helft hiervan (11 miljard euro) ging naar de algemene ziekenhuizen en de andere kosten werden uitgegeven door de universitaire medische centra en categoriale instellingen. In 2008 had ons land 83 algemene ziekenhuizen. Per ziekenhuis zijn de totale kosten te verdelen in drie kostenposten, namelijk:  Kapitaallasten  Inkoopkosten  Loonkosten personeel De verdeling tussen de verschillende kosten is per soort ziekenhuis verschillend. De verschillen tussen deze kosten is in de figuur weergegeven voor het jaar 2008.

Figuur 36: Verdeling kosten ziekenhuizen

Ook de inkoopkosten zijn voor een ziekenhuis weer te verdelen in verschillende categorieën. Allereerst wordt er een onderscheid gemaakt tussen medische en niet-medische kosten. De niet-medische kosten zijn vervolgens weer te verdelen in diverse deelkosten. Voor een algemeen ziekenhuis gelden de volgende verdelingen:

28

55

(Goemans)

Figuur 38: Verdeling inkoopkosten algemeen ziekenhuis

Figuur 37: Verdeling niet-medische inkoopkosten algemeen ziekenhuis

De totale onderhoudskosten van een algemeen ziekenhuis in Nederland komen gemiddeld neer op:

In Nederland waren in 2008 in totaal 42.356 bedden in een algemeen ziekenhuis29. De gemiddelde onderhoudskosten zijn per ziekenhuisbed ongeveer:

Dit bedrag is een gemiddelde per bed. In werkelijkheid zal dit bedrag per ziekenhuis verschillen. De eigenaar van een ziekenhuis heeft zelf veel invloed op de onderhoudskosten. Zo kan deze ervoor kiezen om preventief te onderhouden of correctief. Tevens kan deze er voor kiezen om alleen installaties te onderhouden en/of ook kosten te maken om het gebouw te onderhouden.30 Het project in München heeft in totaal 22 bedden, hierdoor komen de gemiddelde onderhoudskosten per jaar uit op:

6.5.2. Renovatiekosten De ziekenhuisbranche is een branche die snel ontwikkelt en voordat men het weet zijn er al weer betere producten te verkrijgen op de markt.31 Om deze reden is ervoor gekozen dat de kosten voor technische installaties bij renovatie evenveel kosten als bij de nieuwbouw.

29

(Nationale Atlas Volksgezondheid, 2008) (Thiel, 2013) 31 (Leeuwenkamp, 2013) 30

56

Bij modulair bouwen zou het mogelijk zijn om compleet nieuwe modules te maken in de fabriek. Gedurende dit productieproces kan het ziekenhuis gewoon blijven draaien en kan er dan nog steeds omzet worden gegenereerd. Wanneer de modules klaar zijn hoeft het ziekenhuis pas te stoppen met de activiteiten. Vanaf dat moment moeten de oude modules worden gedemonteerd en dienen deze te worden weggehaald. De nieuwe modules kunnen hierbij meteen op de locatie van de oude en deze moeten dan weer worden gemonteerd en aangesloten. Op deze manier ligt gedurende een zeer korte tijd het ziekenhuis stil en kan er zo lang mogelijk omzet gemaakt worden. De oude modules zijn dan wel verouderd aan de binnenzijde, maar de constructie en de verdere structuur zijn na een levensduur van ongeveer tien jaar nog goed. Hierdoor zouden de oude modules gestript kunnen worden, waarna deze verkocht kunnen worden. Op deze manier kunnen de kosten voor het produceren van complete modules worden beperkt. Echter zullen de oude modules niet meer hetzelfde geld opleveren als de nieuwe modules gekost hebben. Daarom wordt er 25% van de nieuwbouwkosten van de constructie in rekening gebracht bij de renovatie. Bij een traditioneel gebouwd ziekenhuis geldt bij een renovatie min of meer hetzelfde als bij een modulair gebouwd ziekenhuis. De meeste kosten worden gemaakt door de vervanging van installaties, daarom zijn deze eveneens gelijk gesteld aan die van de nieuwbouw. Voor de constructie geldt dat de nieuwbouwkosten voor het complete gebouw zijn. Bij renovatie/verbouwing zijn er beperkte constructieve ingrepen nodig waardoor hiervoor minder kosten gemaakt hoeven te worden. De constructiekosten bij renovatie worden daardoor eveneens op 25% gesteld van de nieuwbouwkosten. De bijkomende kosten welke voor nieuwbouw zijn omschreven in het hoofdstuk ‘bouwkosten’ gelden ook bij een renovatie. Voor het referentieproject is het goed mogelijk om voor de variant van modulair bouwen, met de aangepaste constructie en technische installatiekosten, de bijkomende kosten te bereken. Hierbij wordt van het totaalbedrag van de hiervoor omschreven kosten 8% genomen. Met de overige bijkomende kosten, welke vermeldt zijn in het hoofdstuk ‘bouwkosten’, kunnen de totale bijkomende kosten van de renovatie worden bepaald. Voor conventionele bouw is het voor dit referentieproject moeilijk om tot een exacte bepaling van de bijkomende kosten te komen, daarom worden deze bijkomende kosten verhoudingsgewijs vastgesteld. 6.5.3. Kosten door gemiste omzet Wanneer er in het ziekenhuis een renovatie plaatsvindt, is het ziekenhuis (of de afdeling) buiten gebruik. Hierdoor kan er in een bepaald deel van de zorginstelling geen omzet worden gemaakt. Een algemeen ziekenhuis in Nederland maakte in 2008 gemiddeld voor 150 miljoen euro aan omzet. Deze 83 algemene ziekenhuizen hadden in dat jaar 42.356 bedden, waardoor er gemiddeld in één ziekenhuis 510 bedden aanwezig waren. Het missen van de omzet van 1 ziekenhuisbed per dag kost dan gemiddeld ongeveer:

57

(

)

Voor het referentieproject geldt dat het ‘installeren’ van de modules gedurende de nieuwbouwfase ongeveer 23 dagen duurde.32 Hierbij werden in totaal twee bouwlagen gerealiseerd. Aangezien op de begane grond kantoren en bespreekruimtes werden geplaats, wordt er aangenomen dat deze gedurende de renovatie niet worden vervangen. De eerste verdieping kan met de hierboven beschreven manier wel vervangen worden, hierbij gaat het om het beddenhuis en de bijbehorende behandelkamers. Wanneer er ook rekening wordt gehouden met de tijd die nodig is om de oude modules te demonteren, zal er naar schatting 20 dagen nodig zijn om te renoveren. De totale kosten die worden gemaakt door het missen van omzet komen hierbij, voor het 22 tellende beddenhuis, neer op:

Wanneer bij het referentieproject de renovatie plaats zal vinden met de conventionele bouwmethode, is het moeilijker om in te schatten hoe lang de afdeling gesloten zal moeten worden. De totale bouwtijd die wordt aangegeven in het lijnendiagram in de bijlage geeft een bouwtijd van 232 dagen. Deze bouwtijd is echter voor het complete gebouw van de fundering tot en met het dak. Wanneer er een renovatie noodzakelijk is, dan zal er weinig tot niets aan de basisconstructie hoeven te worden gedaan, waardoor de bouwtijd flink zal reduceren. Om toch tot een vergelijking te kunnen komen, is de bouwtijd van de renovatie in verhouding met die van modulair bouwen geschat. Deze zal dan ongeveer rond de 30 dagen liggen en de misgelopen omzet ligt dan rond de:

6.5.4. Restwaarde Aan het eind van een levenscyclus heeft een gebouw nog een restwaarde. Hoeveel deze zal zijn aan het eind van de cyclus is lastig vast te stellen. Ziekenhuizen zijn gebouwen die soms al lang mee gaan en het is aannemelijk dat ziekenhuizen voorlopig nodig zijn, ook in de toekomst. Wanneer er een ‘oneindig’ lange levenscyclus wordt aangenomen zal het gebouw geen restwaarde hebben aangezien het altijd in gebruik zal blijven. Het is echter niet zeker dat de levenscyclus van een ziekenhuis oneindig is. Het is ook goed mogelijk dat er wel degelijk een einde komt aan deze periode. Dit kan doordat het gebouw bijvoorbeeld wordt afgedankt, omdat er nieuwbouw voor wordt gerealiseerd op een andere locatie. Dan heeft het gebouw nog wel een restwaarde, om de waarde hiervan in te schatten zijn een aantal mogelijkheden/varianten mogelijk. Wanneer een gebouw aan het eind van de cyclus volledig wordt afgedankt en er niets meer mee wordt gedaan, dan zijn er verschillen tussen traditioneel en modulair bouwen. Bij een gebouw wat conventioneel is gebouwd zit er niets anders op dan te slopen. Dit kost eerder geld dan dat het geld oplevert.

32

Zie bijlage F.

58

Als het ziekenhuis is opgebouwd uit modules kan het een mogelijkheid zijn om de modules terug te halen naar de fabriek om deze vervolgens te demonteren. De afwerking en installaties kunnen hierbij worden verwijderd, maar de basis van de modules kan worden verkocht. Deze zijn verkoopbaar en kunnen dan worden hergebruikt voor een ander project, nadat ze zijn opgeknapt. Het verwijderen van de modules en het demonteren van de afwerking en/of installaties kost eveneens geld, maar het verkopen van de modules levert ook weer geld op. Op deze manier kan de grote kostenpost voor het demonteren/’slopen’ van het gebouw worden beperkt. Een andere mogelijkheid zou kunnen zijn, dat aan het eind van de levenscyclus het ziekenhuisgebouw wordt gebruikt voor een andere functie. Hierbij kan het gaan om minder complexe, intensievere zorg of bijvoorbeeld een totaal andere functie (bijvoorbeeld kantoorfunctie). Met een nieuwe functie voor het gebouw worden er zowel bij conventionele als module bouw beperkte kosten gemaakt t.o.v. slopen van het gebouw. Bij deze optie zal bij beide bouwprocessen geld geïnvesteerd moeten worden in het gebouw om deze te laten voldoen aan de eisen en wensen van de nieuwe functie. Echter zullen deze kosten lager uitvallen dan de kosten voor ‘sloop’. In deze paragraaf staan verschillende opties voor aan het einde van de levenscyclus. Deze opties lopen uiteen en daarom is het moeilijk om een ‘restwaarde kosten/opbrengsten bedrag’ mee te nemen in de Life Cycle Cost Analysis. 6.5.5. Overzicht kosten LCC referentieproject München In de onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de totale kosten welke van toepassing zijn op het project in München. Soort kosten

Deelsoort

Nieuwbouw

Constructie Installatie Bijkomend Totaal Constructie Installatie Bijkomend Gemiste omzet Totaal

Renovatie

Onderhoud

Conventioneel Kosten [€] 1.423.921 803.335 386.353 2.613.609 355.980 803.335 297.928 531.960 1.989.203 72.600

Modulair Kosten [€] 1.432.750 737.107 376.665 2.546.522 358.188 737.107 290.458 354.640 1.740.393 72.600

Verschil [€] -8.829 66.228 9.688 67.087 -2.208 66.228 7.470 177.320 248.810 0

Tabel 5: Overzicht kosten LCC München

Voor het referentieproject wordt aangenomen dat de levenscyclus wordt opgesteld voor een periode van 30 jaar. Hierbij wordt er om de 10 jaar grondig gerenoveerd en in de tussenliggende jaren enkel onderhouden. De cyclus voor zowel modulaire als conventionele bouw is op de volgende pagina’s weergegeven. Bij het opstellen hiervan is er rekening gehouden met de verschillende kosten die in de voorgaande paragrafen zijn omschreven en is er tevens rekening gehouden met diverse inflatiepercentages

59

6.5.6. Life Cycle Costing Analyse München

Geen jaar

1% Σ

0,01

CONVENTIONELE BOUW 3% Σ 0,03 Σ

5% 0,05

10% Σ

0,1

0 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 1 72.600 2.686.209 71.881 2.685.490 70.485 2.684.094 69.143 2.682.752 66.000 2.679.609 2 72.600 2.758.809 71.169 2.756.660 68.432 2.752.527 65.850 2.748.602 60.000 2.739.609 3 72.600 2.831.409 70.465 2.827.125 66.439 2.818.966 62.715 2.811.317 54.545 2.794.154 4 72.600 2.904.009 69.767 2.896.892 64.504 2.883.470 59.728 2.871.045 49.587 2.843.741 5 72.600 2.976.609 69.076 2.965.968 62.625 2.946.096 56.884 2.927.929 45.079 2.888.820 6 72.600 3.049.209 68.392 3.034.361 60.801 3.006.897 54.175 2.982.104 40.981 2.929.801 7 72.600 3.121.809 67.715 3.102.076 59.030 3.065.928 51.595 3.033.700 37.255 2.967.056 8 72.600 3.194.409 67.045 3.169.121 57.311 3.123.239 49.139 3.082.838 33.868 3.000.925 9 72.600 3.267.009 66.381 3.235.502 55.642 3.178.881 46.799 3.129.637 30.789 3.031.714 10 1.989.203 5.256.212 1.800.800 5.036.302 1.480.154 4.659.035 1.221.198 4.350.835 766.924 3.798.638 11 72.600 5.328.812 65.073 5.101.375 52.448 4.711.482 42.448 4.393.283 25.446 3.824.084 12 72.600 5.401.412 64.429 5.165.804 50.920 4.762.403 40.426 4.433.709 23.133 3.847.217 13 72.600 5.474.012 63.791 5.229.594 49.437 4.811.840 38.501 4.472.211 21.030 3.868.246 14 72.600 5.546.612 63.159 5.292.754 47.997 4.859.837 36.668 4.508.878 19.118 3.887.364 15 72.600 5.619.212 62.534 5.355.288 46.599 4.906.436 34.922 4.543.800 17.380 3.904.744 16 72.600 5.691.812 61.915 5.417.203 45.242 4.951.678 33.259 4.577.059 15.800 3.920.544 17 72.600 5.764.412 61.302 5.478.504 43.924 4.995.602 31.675 4.608.734 14.364 3.934.907 18 72.600 5.837.012 60.695 5.539.199 42.645 5.038.247 30.167 4.638.901 13.058 3.947.965 19 72.600 5.909.612 60.094 5.599.293 41.403 5.079.650 28.730 4.667.631 11.871 3.959.836 20 1.989.203 7.898.816 1.630.241 7.229.534 1.101.374 6.181.023 749.710 5.417.341 295.682 4.255.518 21 72.600 7.971.416 58.910 7.288.443 39.026 6.220.049 26.059 5.443.400 9.810 4.265.329 22 72.600 8.044.016 58.327 7.346.770 37.889 6.257.939 24.818 5.468.219 8.919 4.274.247 23 72.600 8.116.616 57.749 7.404.519 36.786 6.294.725 23.636 5.491.855 8.108 4.282.355 24 72.600 8.189.216 57.177 7.461.696 35.714 6.330.439 22.511 5.514.366 7.371 4.289.726 25 72.600 8.261.816 56.611 7.518.308 34.674 6.365.113 21.439 5.535.805 6.701 4.296.426 26 72.600 8.334.416 56.051 7.574.358 33.664 6.398.777 20.418 5.556.223 6.092 4.302.518 27 72.600 8.407.016 55.496 7.629.854 32.684 6.431.461 19.446 5.575.669 5.538 4.308.056 28 72.600 8.479.616 54.946 7.684.800 31.732 6.463.193 18.520 5.594.189 5.034 4.313.090 29 72.600 8.552.216 54.402 7.739.203 30.808 6.494.000 17.638 5.611.827 4.577 4.317.667 30 72.600 8.624.816 53.864 7.793.066 29.910 6.523.911 16.798 5.628.625 4.161 4.321.827 totaal 8.624.816 7.793.066 6.523.911 5.628.625 4.321.827 Tabel 6: Life Cycle Cost Analysis voor conventionele bouw referentieproject München

60

MODULAIRE BOUW Geen jaar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

1% Σ

2.546.522 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600

0,01

2.546.522 2.546.522 2.619.122 71.881 2.691.722 71.169 2.764.322 70.465 2.836.922 69.767 2.909.522 69.076 2.982.122 68.392 3.054.722 67.715 3.127.322 67.045 3.199.922 66.381 4.940.315 1.575.555 5.012.915 65.073 5.085.515 64.429 5.158.115 63.791 5.230.715 63.159 5.303.315 62.534 5.375.915 61.915 5.448.515 61.302 5.521.115 60.695 5.593.715 60.094 7.334.107 1.426.329 7.406.707 58.910 7.479.307 58.327 7.551.907 57.749 7.624.507 57.177 7.697.107 56.611 7.769.707 56.051 7.842.307 55.496 7.914.907 54.946 7.987.507 54.402

3% Σ

0,03

2.546.522 2.546.522 2.618.403 70.485 2.689.573 68.432 2.760.038 66.439 2.829.805 64.504 2.898.881 62.625 2.967.274 60.801 3.034.989 59.030 3.102.034 57.311 3.168.415 55.642 4.743.970 1.295.015 4.809.043 52.448 4.873.471 50.920 4.937.262 49.437 5.000.422 47.997 5.062.956 46.599 5.124.870 45.242 5.186.172 43.924 5.246.867 42.645 5.306.961 41.403 6.733.290 963.613 6.792.200 39.026 6.850.526 37.889 6.908.276 36.786 6.965.453 35.714 7.022.064 34.674 7.078.115 33.664 7.133.610 32.684 7.188.557 31.732 7.242.959 30.808

5% Σ

0,05

2.546.522 2.546.522 2.617.007 69.143 2.685.440 65.850 2.751.879 62.715 2.816.383 59.728 2.879.009 56.884 2.939.810 54.175 2.998.841 51.595 3.056.152 49.139 3.111.794 46.799 4.406.809 1.068.450 4.459.257 42.448 4.510.177 40.426 4.559.614 38.501 4.607.611 36.668 4.654.210 34.922 4.699.452 33.259 4.743.376 31.675 4.786.021 30.167 4.827.424 28.730 5.791.037 655.936 5.830.063 26.059 5.867.953 24.818 5.904.738 23.636 5.940.453 22.511 5.975.127 21.439 6.008.791 20.418 6.041.475 19.446 6.073.207 18.520 6.104.014 17.638

10% Σ

0,1

2.546.522 2.546.522 2.615.665 66.000 2.681.515 60.000 2.744.230 54.545 2.803.958 49.587 2.860.842 45.079 2.915.017 40.981 2.966.613 37.255 3.015.751 33.868 3.062.550 30.789 4.131.000 670.997 4.173.448 25.446 4.213.874 23.133 4.252.375 21.030 4.289.043 19.118 4.323.965 17.380 4.357.224 15.800 4.388.899 14.364 4.419.066 13.058 4.447.796 11.871 5.103.732 258.698 5.129.791 9.810 5.154.609 8.919 5.178.246 8.108 5.200.757 7.371 5.222.196 6.701 5.242.614 6.092 5.262.060 5.538 5.280.579 5.034 5.298.217 4.577

Σ 2.546.522 2.612.522 2.672.522 2.727.067 2.776.654 2.821.733 2.862.714 2.899.969 2.933.838 2.964.627 3.635.624 3.661.070 3.684.202 3.705.232 3.724.350 3.741.730 3.757.529 3.771.893 3.784.951 3.796.821 4.055.520 4.065.330 4.074.249 4.082.357 4.089.727 4.096.428 4.102.520 4.108.057 4.113.092 4.117.668

30

72.600 8.060.107

53.864 7.296.823

29.910 6.133.925

16.798 5.315.015

4.161 4.121.829

totaal

8.060.107

7.296.823

6.133.925

5.315.015

4.121.829

Tabel 7: Life Cycle Cost Analysis voor modulaire bouw referentieproject München

61

Het totale kostenverloop is voor het project, naar aanleiding van de LCC-analyse, weergegeven in de onderstaande afbeeldingen:

Conventioneel 9.500.000 8.500.000

Bedrag [€]

7.500.000 0%

6.500.000

1% 5.500.000

3% 5%

4.500.000

10%

3.500.000

2.500.000 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren] Figuur 39: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München

Modulair 9.500.000 8.500.000

Bedrag [€]

7.500.000 0%

6.500.000

1%

5.500.000

3% 5%

4.500.000

10%

3.500.000 2.500.000 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren] Figuur 40: Totale kostenverloop voor modulaire bouw referentieproject München

62

De verschillen tussen beide bouwprocessen zijn aan de hand van de analyse te bepalen en deze zijn weergegeven in de onderstaande tabel: Verschillen Inflatie [%] 0 1 3 5 10

Conventioneel [€] 8.624.816 7.793.066 6.523.911 5.628.625 4.321.827

Modulair [€] 8.060.107 7.296.823 6.133.925 5.315.015 4.121.829

Verschil [€] 564.709 496.244 389.986 313.609 199.998

Tabel 8: Overzicht van het verschil

Het verschil over een periode van 30 jaar kan oplopen tot enkele tonnen. Hierbij zijn voor de inflatie een aantal percentages gekozen. De laatste jaren lag de inflatie gemiddeld zo rond de 1,5% in Nederland (zie Figuur 41: Inflatiecijfers van Nederlands de afgelopen 10 jaar33). Dit zou neerkomen op een verschil van ongeveer €450.000, - in het voordeel van modulair bouwen.

Figuur 41: Inflatiecijfers van Nederlands de afgelopen 10 jaar

33

63

(Centraal Bureau Statistiek)

6.5.6.1. Variant 1 Bij de vorige analyse was een renovatieperiode aangehouden van tien jaar. Nu kan er door verschillende redenen afgeweken worden van deze tien jaar. Dit kan komen door een betere manier van onderhouden, of juist een slechtere manier van onderhouden, geldgebrek, het management, etc. In deze variant wordt de renovatiefrequentie eerst verhoogd en vervolgens verlaagd t.o.v. de aangenomen 10 jaar. Bij de eerste optie wordt deze bijgesteld naar eens in de 5 jaar en bij de tweede optie naar eens in de 15 jaar. Voor beide varianten is net als in de hiervoor omschreven optie een complete tabel met overzicht gemaakt van de kosten voor de komende 30 jaar. Ook is er wederom een afbeelding gemaakt van het verloop van de totale kosten over dezelfde tijdsperiode. Het overzicht van de LCC met daarin het bijstellen van de ‘renovatiefrequentie’ is terug te vinden in de bijlages van dit verslag: Bijlage H: LCCA met renovatie eens per 5 jaar Bijlage I: LCCA met renovatie eens per 15 jaar Verschillen Inflatie [%] 0 1 3 5 10

Conventioneel [€] 14.374.625 12.762.020 10.322.764 8.618.231 6.147.602

Modulair [€] 13.063.485 11.620.714 9.439.617 7.916.515 5.710.584

Verschil [€] 1.311.141 1.141.306 883.148 701.716 437.018

Modulair [€] 6.392.315 5.856.714 5.040.007 4.464.799 3.630.172

Verschil [€] 315.898 281.400 226.789 186.769 126.650

Tabel 9: Overzicht verschil (met renovatie per 5 jaar)

Verschillen Inflatie [%] 0 1 3 5 10

Conventioneel [€] 6.708.212 6.138.114 5.266.796 4.651.568 3.756.823

Tabel 10: Overzicht verschil (met renovatie per 15 jaar)

Met een inflatiepercentage van 1,5% liggen de verschillen zo tussen de €250.000,- en €1.000.000, - voor respectievelijk een ‘renovatiefrequentie’ van 15 en 5 jaar. Dus mocht er door een bepaalde reden slechts eenmaal per 15 jaar een renovatie plaats vinden, dan valt er over de hele levenscyclus van 30 jaar nog een winst te behalen van ongeveer een kwart miljoen euro in het voordeel van modulair bouwen. Mocht er door beleidsredenen en/of andere redenen om de 5 jaar gerenoveerd worden, dan kost modulair bouwen over een levenscyclus van 30 jaar ongeveer één miljoen euro minder in vergelijking met conventionele bouw.

64

6.5.6.2. Variant 2 Zorgverlening blijft waarschijnlijk te allen tijde noodzakelijk. Daarom zou een eigenaar van een ziekenhuis er voor kunnen kiezen om bij aanvang van een nieuwbouwproject de levenscyclus van een project te vergroten. Dat is ook gedaan in deze variant. Voor deze analyse is een levensduur van 50 jaar aangehouden in tegenstelling tot de 30 jaar uit de vorige varianten. Het aanhouden van een dergelijke lange tijdsperiode maakt de onzekerheden echter wel groter. Het is al moeilijk om in te schatten hoe de variabelen factoren over een tijdsbestek van 30 jaar zich zullen verhouden, laat staan over een periode van 50 jaar. Bij deze variant zijn voor de rest dezelfde inputvariabelen gehanteerd als bij de vorige analyses:  Een grondige verbouwing/renovatie vindt eens per 10 jaar plaats  De gemiste omzet kosten worden ook in rekening gebracht  In de tussenliggende jaren zijn er alleen onderhoudskosten Over het tweede punt van de opsomming kan ook veel onzekerheid bestaan. Deze kosten zijn gebaseerd op de bouwplanning van de nieuwbouw. In de toekomst wordt er wellicht een manier ontwikkeld om modules nog sneller te demonteren en/of te monteren. Eveneens kunnen er voor de traditionele manier van bouwen ontwikkelingen plaats vinden die ervoor zorgen dat een verbouwing veel minder lang hoeft te duren. Wanneer deze periodes verkort kunnen worden in de toekomst, heeft dit veel invloed op de kostenpost die wordt gevormd door de gemiste omzet. Deze kostenpost heeft weer invloed op de LCCA, waardoor deze anders zou kunnen uitvallen. Verschillen Inflatie [%] 0 1 3 5 10

Conventioneel [€] 13.910.022 11.474.329 8.346.062 6.553.669 4.509.434

Modulair [€] 12.847.692 10.626.373 7.777.295 6.147.148 4.289.679

Verschil [€] 1.062.330 847.957 568.767 406.521 219.755

Tabel 11: Overzicht verschil (levenscyclus van 50 jaar)

Met de inputvariabelen zoals deze momenteel bekend zijn, komt er naar voren, dat modulair bouwen ongeveer €750.000,- goedkoper is ten opzichten van conventionele bouw. Dit bedrag is wederom gebaseerd op het inflatiecijfer in Nederland in de periode 2003-2013

65

6.6. Deelconclusie Life Cycle Analysis worden in diverse branches al langere tijd toegepast. Zo wordt er een analyse opgesteld voor gebouwen wanneer er duidelijkheid nodig is over het verbruik van een gebouw en de afvalstromen rondom een gebouw. Life Cycle Cost Analyses is voor de gezondheidszorg in opkomst. In Groot-Brittannië wordt dit zelfs al vastgesteld in de regels bij PFI en PPS contracten. In Nederland zijn ziekenhuizen door een wetswijziging zelf verantwoordelijk voor het bouwen en onderhouden van hun gebouwen. Hierdoor is de LCC steeds meer in opkomst in ons land in deze tak van vastgoed. Voor het referentieproject in München is ook een Life Cycle Cost Analyse opgesteld. Aan de hand van de gegevens uit de hoofdstukken ‘bouwkosten’ en ‘bouwplanning’ en met aanvullende gegevens zijn de onderhoudskosten, gemiste omzet door sluiting kosten en renovatiekosten bepaald. De analyse is opgesteld voor een periode van 30 jaar en met een renovatiefrequentie van 10 jaar. Bij deze analyse is modulair bouwen €450.000,- goedkoper t.o.v. conventionele bouw bij dit project. Hierbij is een inflatiewaarde (gebaseerd op het inflatiecijfer van Nederland van de laatste tien jaar) van 1,5% aangehouden. De renovatiefrequentie, welke afhankelijk is van de eigenaar van het gebouw, kan ook variëren. Zo is er ook gekeken naar een frequentie van 5 en van 15 jaar. Bij een frequentie van 5 jaar loopt het verschil tussen beide bouwprocessen op naar ongeveer €1.000.000,(eveneens met een inflatie van 1,5%). Dit komt doordat het ziekenhuis vaker gesloten moet worden voor de verbouwing. Bij traditionele bouw zal het ziekenhuis voor een langere periode dicht moeten, waardoor het verschil oploopt tussen beide processen. Wanneer een frequentie van 15 jaar wordt gehanteerd is het verschil nog steeds ongeveer €250.000,- in het voordeel van module bouw over het gehele project gezien. Over het algemeen zijn er enkele vooroordelen over case studies34. Zo zou theoretische kennis meer waarde hebben dan praktische kennis en kan men niet generaliseren aan de hand van 1 case study. Flyvbjerg verwerpt deze algemene gedachtes over case studies naar aanleiding van zijn onderzoek. Over de eerste gedachte zegt hij het volgende: ‘Voorspellende theorieën kunnen niet worden gevonden in de studie van de menselijke aangelegenheden. Concrete, context afhankelijke kennis is dus meer waard dan de ijdele zoektocht naar voorspellende theorieën.’ Over he tweede vooroordeel geeft hij aan dat het mogelijk is om aan de hand van een enkele case study wel degelijk conclusies gemaakt kunnen worden. Een enkele case study is van belang om de aard van de kennis en het vermogen toe te lichten. Deze conclusies worden sterker als er meerdere onderzoeken zijn die allemaal hetzelfde resultaat opleveren. Het algemene denkbeeld dat een enkele case study niet toereikend is voor een conclusie, wordt als verwoestend beschouwd voor de case study als wetenschappelijke onderzoeksmethode.

34

(Flyvbjerg, 2006)

66

7. De markt In dit hoofdstuk staat omschreven hoe er momenteel wordt gedacht over modulair bouwen in de bouwwereld. Tevens staat er omschreven welke denkbeelden er zullen moeten veranderen om fabrieksmatig en modulair te kunnen bouwen in de toekomst. Modulair bouwen wordt momenteel op beperkte schaal toegepast in de ziekenhuisbranche. Volgens dhr. van Thiel van Cadolto Benelux heeft dit vooral te maken met de eerste gedachte die men heeft bij deze vorm van bouwen. Over het algemeen wordt er gedacht aan containerbouw en wordt het gezien als een goedkope variant van bouwen welke voor een tijdelijke periode toepasbaar is35. De modules zijn vandaag de dag dusdanig ontwikkeld dat ze op een hoogwaardige manier vervaardigd zijn en toepasbaar zijn als permanent gebouw. Bij Leeuwenkamp architectenbureau deelt men deze ervaring. Onder architecten heerste het idee dat modulair bouwen een stapeling van containers is waarbij er geen invloed uitgeoefend kan worden op de architectuur van een gebouw.36 Bij dit bureau is men enkele jaren geleden betrokken geweest bij en project waarbij module bouw werd toegepast. Door deze ervaring is het voor het architectenbureau eens en te meer duidelijk geworden dat er bij modulair bouwen wel degelijk invloeden van de architect mogelijk zijn. Het gedachtengoed van dit bureau was, dat de architectuur gewrongen moest worden in de units, maar inmiddels weet men, dat wanneer men slim omgaat met de eenheden, er veel mogelijkheden zijn met modulair bouwen. Een andere partij uit het bouwproces heeft eveneens een positieve ervaring met modulair bouwen, namelijk het Sint Jans Gasthuis in Weert. Enkele jaren geleden is dit ziekenhuis uitgebreid en hebben ze destijds gekozen voor modulair bouwen. De belangrijkste reden voor deze keuze was de strakke bouwplanning, waardoor de investering eerder rendement kon gaan opleveren.37 Toen eenmaal voor het bouwmanagementteam van het ziekenhuis duidelijk werd dat de uitbreiding van het gebouw zou worden gerealiseerd m.b.v. units, was het van belang om veel draagvlak te creëren onder de medewerkers van het ziekenhuis. Met de bekendmaking van de plannen waren er enkele sceptische geluiden te horen onder de medewerkers. Uiteindelijk heeft met daarom besloten om met een flinke delegatie van het ziekenhuis een bezoek te brengen aan een kliniek in Duitsland welke gemaakt is d.m.v. modules. Dit bezoek heeft ertoe geleid dat er een breed draagvlak onder de medewerkers was gecreëerd voor de keuze van modulair bouwen. Zoals uit de hierboven omschreven meningen valt te halen, heeft modulair bouwen de reputatie van containerbouw. Wellicht komt dit doordat de eerste modules in het verleden zijn gerealiseerd op deze manier, maar vandaag de dag zijn er veel hoogwaardigere modules te verkrijgen op de markt. Wanneer men in de toekomst meer wil overschakelen op modulair en/of fabrieksmatig bouwen, zal er nog het nodige moeten veranderen aan de markt. Dit omschrijft dhr. de Ridder ook in zijn boek ‘LEGOlisering van de bouw’.

35

(Thiel, 2013) (Leeuwenkamp, 2013) 37 (Brouns, 2013) 36

67

Hierin stelt hij een aantal punten op die in de toekomst anders moeten in de bouwbranche, om modulair en flexibel bouwen toe te passen. Enkele van deze punten zijn:38   

Aanbieder zoekt klanten in plaats van opdrachtgever zoekt opdrachtnemers. Contracten opgesteld door aanbieder in plaats van opdrachtgever. Manier van denken van de opdrachtgever/klant verandert.

Het eerst punt omschrijft de manier van denken waarin we vandaag de dag verkeren in de bouwwereld. Een opdrachtgever/klant specificeert momenteel wat de eisen en wensen van een gebouw zijn, maar is niet in staat om dit zelf te realiseren. Daarom zijn er aannemers nodig die dit wel kunnen en deze moeten door de opdrachtgever worden benaderd. In de toekomst dient dit te veranderen. Opdrachtgevers kunnen dan kiezen uit verschillende onderdelen, componenten en/of modules aan de hand van een catalogus. Hierbij stelt de opdrachtgever zich open voor de markt. De aannemer/producent biedt producten aan en de klant kiest hieruit hetgeen hij wenst. Deze andere manier van denken wordt weergegeven in de onderstaande afbeeldingen:

Figuur 42: Huidige situatie: Klant naar aannemers

Figuur 43: Nieuwe situatie: Leverancier naar klanten

Het tweede punt richt zich op de contractvorming. Momenteel wordt een contract opgesteld door de opdrachtgever en daarin staan alle specificaties van het te leveren bouwwerk, maar ook de leveringsvoorwaarden. De aannemer kan momenteel ook bijna niet zelf een contract opstellen, omdat deze geen eigen producten verkoopt en altijd iets moet realiseren wat door een ander is verzonnen. Wanneer de bouwwereld zal veranderen naar de markt die hierboven staat omschreven, dan kan een aannemer/leverancier wel zorgen voor de contracten. De klant specificeert in dat geval alleen de context en de verantwoordelijkheid van het te leveren bouwwerk ligt bij de aannemer. Naast het leveren van het product, levert de aanbieder ook een standaardcontract wat bij het product hoort. In dit contract staat omschreven wat de klant geleverd heeft gekregen en wat de karakteristieken van het product zijn. Als laatste, genoemde punt geldt dat de opdrachtgever een ander denkbeeld zal moeten creëren. Momenteel specificeert de klant precies wat voor bouwwerk hij wil hebben. Samen met adviseurs koopt hij en denkt hij te weten wat goed voor hem is. In deze situatie denkt de opdrachtgever dat het team van adviseurs compleet op de hoogte is van wat er allemaal te koop is op de markt. Dit is in werkelijkheid niet het geval. Zoals in het boek van dhr. de Ridder staat omschreven: De klant denkt ‘klein’ en doet ‘groot’. Met een nieuwe markt die voorzien wordt voor de toekomst zal dit moeten wijzigen naar: De klant denkt ‘groot’ en doet ‘klein’. Hierbij zal de opdrachtgever naar het bouwwerk moeten kijken vanuit een

38

Boek de Ridder

68

hoger niveau, zodat te zien is wat de ingrepen in het gebouw doen met het bouwwerk als groter geheel en de omgeving van het gebouw. In het hierboven genoemde deel zijn enkele aspecten genoemd die in het boek ‘LEGOlisering van de bouw’ worden genoemd om de bouwwereld te veranderen in een wereld van flexibel, modulair en demontabel bouwen. Echter is het van belang om de verschillende partijen uit het bouwproces eerst enthousiast te maken voor deze nieuwe bouwwijze. Uit de stukken van de geïnterviewde aannemer, architect en opdrachtgever blijkt dat het ‘negatieve’ beeld over modulair bouwen kan worden doorbroken. De beste manier om dit te doen is door de verschillende actoren uit het bouwproces in aanraking te laten komen met modulair bouwen. Wanneer dit eenmaal is gebeurd, kan het negatieve beeld van modulair bouwen bij de actoren worden bijgesteld en zal er meer enthousiasme zijn voor het bouwen met units. In Duitsland en Zwitserland zijn al veel meer ziekenhuizen modulair gebouwd. Naar aanleiding hiervan is een onderzoek geweest onder de ziekenhuizen welke deze bouwmethode hebben toegepast. De resultaten hiervan zijn weergegeven in de onderstaande figuur: Zeer tevreden te zijn In vergelijkbare situaties ook voor modulebouw kiezen Vanuit deze ruimte herontwikkelen Vanaf het begin als een permanente oplossing Zouden module bouw aanbevelen Bekijk meer inspanning in vergelijking met conventionele bouw Plannen hergebruik van modules Hebben plannen om van een tijdelijke een permanente oplossing te maken Figuur 44: Onderzoek module bouw ziekenhuiszorg in Zwitserland (Eckert-Krause, 2013)

Uit het onderzoek valt te halen dat er over het algemeen een positief beeld is over modulair ziekenhuis bouwen nadat het eenmaal een keer is toegepast. Dit kan ook gelden voor de Nederlandse markt, waar naar aanleiding van de mening van de geïnterviewde een zelfde beeld heerst.

69

7.1. Deelconclusie Over het algemeen wordt er bij modulair bouwen gedacht aan ‘containerbouw’. Wellicht is dit in het verleden ontstaan, omdat toen de eerste modules daadwerkelijk in containers werden gebouwd. Vandaag de dag zijn door ontwikkelingen permanente hoogwaardige modules te vervaardigen die overeenkomen met een traditioneel gebouwd gebouw. De ervaring leert, dat de manier van denken verandert, als de verschillende stakeholders in aanraking zijn geweest met een project dat gebouwd is m.b.v. module bouw. Dit geldt zowel voor de architecten van Leeuwenkamp architectenbureau als het personeel van het Sint Jans Gasthuis in Weert. Bij modulair bouwen is een andere manier van denken noodzakelijk welke dhr. de Ridder omschrijft in zijn boek ‘LEGOlisering van de bouw’. In Duitsland en Zwitserland is men verder met modulair bouwen in het ziekenhuisvastgoed dan bij ons. Daar zijn al meer projecten op deze manier gerealiseerd. N.a.v. deze projecten heeft men enquêtes afgenomen onder de verschillende ziekenhuizen. De uitkomsten van dit onderzoek waren positief voor modulair bouwen.

70

8. Conclusie In dit hoofdstuk wordt de conclusie n.a.v. het onderzoek omschreven. Hierin wordt antwoord gegeven op de vraag wat de kansen zijn van modulair bouwen in het ziekenhuisvastgoed in vergelijking met conventionele bouw. Allereerst zullen de deelonderwerpen bouwplanning, bouwkosten, Life Cycle Analysis en ervaringen worden behandeld. Tot slot volgt er nog een algemene conclusie. Bouwplanning De aanloop van een bouwproject, wat wordt gebouwd d.m.v. modulair bouwen, is nagenoeg hetzelfde als dat van een conventioneel project. Wanneer de bouw daadwerkelijk van start gaat, ontstaan er verschillen tussen beide processen. Bij modulair bouwen kan er namelijk parallel worden gebouwd. In de fabriek worden de modules voor het ziekenhuis gerealiseerd en op de bouwlocatie kunnen de voorzieningen (water-, gas- en electra toevoer) worden gemaakt. Dit zorgt ervoor dat de totale bouwtijd bij een modulair project korter is t.o.v. een traditioneel gebouwd gebouw. Bij een dergelijk gebouw zal er immers eerst de fundering gestort moeten worden, voordat men met de bouwlagen aan de slag kan. De kortere bouwtijd zorgt ervoor dat een ziekenhuis eerder rendement kan gaan opleveren. Een ander punt wat de kansen van modulair bouwen vergroot t.o.v. conventionele bouw, is de beperking van de risico’s van uitlopen van het bouwproces door weersomstandigheden. Aangezien de modules in de fabriek worden geproduceerd, gebeurt dit onder klimatologische goede omstandigheden. Dit bevordert niet alleen de kwaliteit van het eindproduct, maar zorgt er tevens voor dat het bouwproces niet uit kan lopen door bijvoorbeeld vorstverlet. Door verkleining van dit risico wordt de kans op een boete voor de aannemer kleiner, wanneer er een boeteclausule is opgenomen in het contract. Modulair bouwen heeft zeker wat betreft de bouwplanning goede kansen als het wordt vergeleken met conventionele bouw. De hierboven genoemde punten spreken beide in het voordeel van bouwen met units. Bij het referentieproject in München is de bouwtijd van module bouw 84 dagen korter t.o.v. conventionele bouw. Bouwkosten De bouwkosten van een project zijn onder te verdelen in diverse kleinere kostenposten. De verschillen tussen modulair en traditioneel bouwen zijn hierbij veel minder groot. De bouwkosten voor de constructie van de hele uitbreiding in München zijn ongeveer €8800,- in het voordeel van traditioneel bouwen. Dit komt doordat er bij het produceren van de modules bij elke module wanden, een vloer en een dak moeten worden geproduceerd . Daar dit bij elke module nodig is, ontstaan er bij de plaatsing van modules dubbele wanden en vloeren. Dit verhoogt weliswaar de sterktecapaciteit van de vloeren en de wanden, maar het kost ook meer geld om het te produceren. Er is namelijk meer materiaal voor nodig om de stalen frames te maken en er is meer laswerk voor het in elkaar zetten van de frames. Dit proces duurt langer en kost dus meer geld. Echter ontkomt module bouw niet aan al deze dubbele wanden en vloeren, want per module zijn deze nodig voor het transport. De stalen frames in elke zijde van de module geven de stevigheid wanneer de module van de fabriek naar de uiteindelijke locatie wordt getransporteerd.

71

De kosten voor technische installaties zijn per installatiesysteem verschillend. Bij de ene installatiegroep is deze bij module bouw goedkoper dan bij conventionele bouw en vice versa. Wanneer bij het referentieproject alle kosten van de verschillende installaties bij elkaar worden opgeteld, komt module bouw er ongeveer €66.000,- voordeliger uit t.o.v. het andere bouwproces. De constructie- en installatiekosten hebben samen invloed op de bijkomende kosten. Aangezien het verschil in het voordeel is van modulair bouwen, vallen de bijkomende kosten eveneens in het voordeel van deze manier van bouwen. Het gaat hierbij om een bedrag van bijna €10.000,-. De bouwkosten verschillen tussen beide bouwprocessen niet heel veel op een project van enkele miljoenen euro’s. Modulair bouwen vindt wel plaats in de fabriek, waardoor er d.m.v. productieprocessen lagere kosten per eenheid kunnen worden gerekend . Echter door de dubbele wanden en vloeren en hogere transportkosten is het verschil in de bouwkosten minimaal. Dit bedraagt in totaal afgerond €67.000,-. De kansen voor modulair bouwen kunnen wat betreft de bouwkosten stijgen, wanneer men iets kan doen aan de hoge transportkosten en/of de kosten voor de constructie kan verminderen. Life Cycle Analyse Wanneer er over een hele levenscyclus wordt gekeken naar het gebouw van een ziekenhuis, kan worden gesteld dat modulair bouwen goedkoper is dan traditioneel bouwen. In de Life Cycle Cost Analysis (LCCA) zijn de bouw-, onderhouds-, renovatie- en gemiste omzet kosten meegenomen. Naar aanleiding van de LCCA kan worden vastgesteld dat vooral de laatste kostengroep een groot verschil maakt. Voor modulair bouwen is aangenomen dat bij renovatie nieuwe modules kunnen worden gemaakt in de fabriek. Wanneer deze af zijn worden ze getransporteerd naar de bouwlocatie. Op deze locatie worden de oude modules gedemonteerd en vervolgens de nieuwe gemonteerd. Dit renovatieproces zorgt ervoor dat het ziekenhuis minder lang uit de roulatie is waardoor er weer sneller omzet gemaakt kan worden. Bij conventionele bouw is dit niet mogelijk en daarom is een ziekenhuis met deze manier van bouwen veel langer uit de roulatie. De LCCA met de tijdsperiode van 30 jaar en een ‘renovatiefrequentie’ van 10 jaar levert een verschil op van €440.000,- in het voordeel van modulair bouwen. Hierbij is een inflatiepercentage van 1,5-2% aangehouden. Verder is aangenomen dat de onderhoudskosten voor beide bouwprocessen gelijk zijn, aangezien dit afhankelijk is van de eigenaar en het soort onderhoud waar deze voor kiest. Wanneer de beleidsmanager(s) in het ziekenhuis kiezen voor een andere ‘verbouwingsfrequentie’ dan is modulair bouwen nog steeds goedkoper. Bij een frequentie van 5 jaar gaat het verschil richting een miljoen euro en bij 15 jaar is het verschil een kwart miljoen euro. Eveneens geldt ook dat wanneer er naar een grotere levensperiode dan de vastgestelde 30 jaar wordt gekeken, het verschil blijft in het voordeel van modulair bouwen.

72

Ervaringen Wanneer men het in de bouwwereld heeft over modulair bouwen, denkt men snel aan containerbouw. Vandaag de dag hoeft dit zeker niet meer het geval te zijn, want er zijn diverse aannemers in verschillende branches die hoogwaardige modules produceren. Het is echter in het verleden wel allemaal begonnen met een container als module. Wellicht dat men daarom nog steeds zo denkt en men moeilijk van dit denkbeeld af kan stappen. De praktijkervaring leert, dat wanneer verschillende actoren uit het bouwproces eenmaal in aanraking zijn gekomen met modulair bouwen, deze mening wordt bijgesteld. Om modulair bouwen als een goed alternatief op de markt te brengen voor traditionele bouw is het van belang om de sceptische mening van de verschillende actoren om te buigen in een positieve. Dit kan worden bereikt door de actoren in aanraking te laten komen met een bouwproject wat is gerealiseerd door middel van hoogwaardig modulair bouwen. Hierdoor kan men het gebouw ‘ervaren’ en is het makkelijker om het beeld over modulair bouwen om te vormen. Algemeen Nu deze deelonderwerpen zijn behandeld, kan worden gesteld dat er zeker kansen zijn voor modulair bouwen in het ziekenhuisvastgoed t.o.v. traditioneel bouwen. De bouwplanning is een instrument waarbij modulair bouwen veel beter scoort dan traditionele bouw. De grootste winst wordt hier geboekt door het parallel bouwen. Dat de bouwplanning van modulair bouwen goed scoort, geldt zowel voor de nieuwbouw van een project al bij de renovatie/verbouwing. Doordat de renovatieperiode korter is ten opzichte van conventionele bouw is het verlies van inkomsten kleiner, waardoor modulair bouwen minder geld kost. Om modulair bouwen nog aantrekkelijker te maken is het van belang dat de bouwkosten voor de constructie omlaag gaan. Deze zijn momenteel hoger en/of nagenoeg gelijk met die van een conventioneel gebouwd project. Hier liggen nog kansen voor modulair bouwen om nog meer onderscheidt te maken van traditionele bouw. Echter wil modulair bouwen een meer gangbare manier van bouwen worden, dan is het van belang om deze manier van bouwen veel onder de aandacht te brengen om de algemeen heersende mening van modulair bouwen te veranderen.

73

9. Aanbevelingen In dit deel worden de aanbevelingen n.a.v. het onderzoek gedaan. Deze worden hieronder puntsgewijs opgesomd.  Enkele data die gebruikt zijn in dit onderzoek voor het opstellen van de Life Cycle Cost Analysis, zijn gebaseerd op data van algemene cijfers voor heel Nederland. Dit komt, omdat er over modulair bouwen van ziekenhuizen over een dergelijke grote periode weinig tot geen data bekend zijn. Daarom is het van belang om data van reeds gerealiseerde projecten m.b.v. units op te slaan en te verifiëren met de cijfers die gebruikt zijn in dit onderzoek. Op deze manier kunnen de bepaalde en aangenomen cijfers worden gecontroleerd. 

Om de kansen voor modulair bouwen van ziekenhuizen te vergroten is het aan te raden om de kosten voor het transport en de constructie te verlagen. De transportkosten zijn vrij hoog, dit komt door het uitzonderlijke vervoer wat vaak noodzakelijk is voor het transporteren van de modules. Echter wanneer deze kosten in de toekomst lager uit kunnen vallen door ontwikkelingen, dan is het mogelijk om het kostenverschil met traditioneel bouwen te vergroten. Hetzelfde geldt voor de constructiekosten. Deze zijn voor het referentieproject in München zelfs hoger bij modulair bouwen. Wanneer hier ook ontwikkelingen plaatsvinden, kunnen de totale kosten van het project naar beneden en wordt het verschil met conventionele bouw groter. Door het verschil groter te maken wordt het aantrekkelijker om voor modules te kiezen, want kosten voor een project zijn meestal van grote invloed op de uiteindelijke keuze.



Een andere manier om de kansen van modulair bouwen te vergroten is om deze manier van bouwen onder de aandacht van mensen te brengen. Het ‘negatieve’ beeld wat men heeft zal eerder veranderen wanneer men eenmaal in contact is geweest met deze vorm van bouwen. Het sceptische denkbeeld van ‘container bouw’ en dat deze vorm van bouwen tijdelijk is, zal moeten wijzigen wil modulair bouwen een gangbare manier van bouwen worden.

74

10. Bibliografie (2008). Opgeroepen op september 2013, van Nationale Atlas Volksgezondheid: http://www.zorgatlas.nl/zorg/ziekenhuiszorg/algemene-en-academischeziekenhuizen/aanbod/beddencapaciteit-ziekenhuizen-2008/ (webiste) Bergstermann, D. S. (sd). Bauen aber wie? - Konventionelle Bauweise versus Modulbauweise. (powerpointpresentatie) Bouwen-aan-de-zorg. (2009). OK-complex voor St. Jans Gashuis in Weert - Patiëntenzorg op het hoogste niveau. Bouwen aan de zorg, 44-49. (tijdschrifartikel) Bouwen-aan-de-zorg. (2010). Een compleet ziekenhuis in 4 maanden. Bouwen aan de zorg, 58-59. (tijdschrifartikel) Bouwmeester, H. (2004). Demonstratieprojecten IFD-bouwen. (boek) Brouns. (2013, juni 5). Interview dhr. Brouns van het Sint Jans Gasthuis in Weert. (J.T.Overbeeke, Interviewer) Cadolto. (2008). Cadolto bouwt 14 ziekenhuizen voor de Russische federatie. FMTGezondheidszorg, 67-70. (tijdschrifartikel) Centraal Bureau Satistiek. (sd). Opgeroepen op juni 20, 2013, van http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=70936NED&D1=0 &D2=%28l-34%29-l&HD=081020-1258&HDR=T&STB=G1 (webiste) Centraal Bureau Statistiek. (sd). Opgeroepen op mei 2013, van http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=81732NED&D1=040,47-119&D2=1-7&D3=l&HD=130130-0901&HDR=G2,G1&STB=T . (webiste) Centraal Bureau Statistiek. (sd). Opgeroepen op september 2013, van Consumentenprijzen; inflatie van 1963. (website) Crawford, R. (2011). Life Cycle Assessment in the built environment. Oxon: Spon Press. (boek) Dell'Isola A.J, K. S. (1983). Life cycle cost data. (boek) Dell'Isola A.J., S. K. (1983). Life cycle cost data. (boek) Dodeswell B., E. J. (2006). De rol van LCC bij kapitaalsinvesteringen in gezondheidsvoorzieningen. Culemborg: Twin Design bv . (artikel) Eckert-Krause, M. (2013). Modular concepts - a market study containing high potential for Suisse hospital scenery. Zwitserland. (powerpointpresentatie)

75

Ehlting, D. (2001). Vorfertigung komplexer Ausbau-Bausysteme für offene Bauweisen. Dortmund. (boek) Feuerabend, B. B. (2007). Kalkulation von Baupreisen. Basel. (boek) Flyvbjerg, B. (2006). Five Misunerstandings about case-study research. Aalborg Universiteit, Denemarken: Sage Publications. (artikel) Frampton, K. (1980). Modern architecture: a critical history. Thames and Hudson. (boek) Gillespie, W. (1871). Manual of the Principles and Practices of Road Making. Bedford: Applewood books. (artikel) Goemans, L. (sd). Inkoop door het ziekenhuis - een wereld te winnen. (artikel) Gool, D. v. (2008). Een naadloze oplossing door Cadolto. FMT-Gezondheidszorg, 18-19. (tijdschrifartikel) Kirk, D. a. (1995). Life Cycle Costing for design professionals. New York: McGraw-Hill. (boek) Kriek R.J, D. R. (2009). Risicovol investeren in zorgvastgoed? (artikel) Leeuwenkamp, J. (2013, april). Interview dhr. Leeuwenkamp van Leeuwenkamp architecten. (J.T.Overbeeke, Interviewer) Osterried, M. (2012). Gegenüberstellung von Modul- und Massivbauweise in Bezug auf Logistik, Termine und Wirtschaftlichkeit im schlüsselfertigen bauen. Marktoberdorf. (raport) R. Elling, B. A. (2005). Rapportagetechniek. Groningen/Houten, Groningen, Nederland: Wolters Noordhoff. (boek) Ridder, H. d. (2011). LEGOlisering van de bouw. Haarlem: mauritsgroen-mgmc. (boek) Ross, E. a. (1998). The role of life cycle assessment in Australia. Australian Journal of Environmental Managament, 137-145. (tijdschrifartikel) Thiel, P. v. (2013, maart). Interview dhr. van Thiel van Cadolto Benelux. (J. Overbeeke, Interviewer) Ulrich, N. (2010). Modulaire nieuwbouw voor Intensive Care van MST Twente. FMTGezondheidszorg, 24-27. (tijdschrifartikel) www.cadolto.com. (sd). Opgeroepen op maart 2013, van Cadolto. (webiste)

76

11. Figuren Figuur 1: Maskerade+ concept ................................................................................................. 19 Figuur 2: Trinitas College, Heerhugowaard .............................................................................. 19 Figuur 3: Produceren van een frame........................................................................................ 21 Figuur 4: In elkaar zetten van de frames .................................................................................. 21 Figuur 5: Geconserveerde frames ............................................................................................ 21 Figuur 6: Hal voor producties van modules ............................................................................. 21 Figuur 7: Productie van een module ........................................................................................ 21 Figuur 8: Module inclusief gevel .............................................................................................. 22 Figuur 9: Eindresultaat ............................................................................................................. 22 Figuur 10: Eindresultaat ........................................................................................................... 22 Figuur 11: Krachtsverdeling massieve wand ............................................................................ 23 Figuur 12: Krachtverdeling skeletbouw ................................................................................... 23 Figuur 13: Stalen frame van een module ................................................................................. 24 Figuur 14: 'Strijkijzer' in Den Haag ........................................................................................... 25 Figuur 15: De Bolder op transport onder de Botlekbrug ......................................................... 26 Figuur 16: Nieuwbouw Sint Jans Gasthuis in Weert ................................................................ 26 Figuur 17: Medisch Spectrum Twente ..................................................................................... 27 Figuur 18: Operatiekamers VUmc na brand ............................................................................ 27 Figuur 19: Impressie van het ziekenhuis van Argentuil in Parijs .............................................. 28 Figuur 20: Eén van de ziekenhuizen welke gerealiseerd is in Rusland .................................... 29 Figuur 21: Bouwlocatie München ............................................................................................ 30 Figuur 22: Doorsneden project in München ............................................................................ 31 Figuur 23: Overzicht van de bouwplanning voor conventionele en module bouw voor nieuwbouwproject in München (Osterried, 2012) .................................................................. 35 Figuur 24: Kostenverloop bij verschillende productieprocessen (Ehlting, 2001) .................... 37 Figuur 25: Overzicht van de afname van de kosten per eenheid, bij een toenemend aantal eenheden (Ehlting, 2001) ......................................................................................................... 38 Figuur 26: Diagram met vergelijking kostengroepen ziekenhuis München ............................ 39 Figuur 27: Bouwkosten vergelijking technische installaties ziekenhuis München .................. 40 Figuur 28: Bouwsysteem conventionele bouw (Bergstermann).............................................. 42 Figuur 29: Bouwsysteem module bouw (Bergstermann) ........................................................ 42 Figuur 30: Overzicht LCA .......................................................................................................... 45 Figuur 31: Inputs en outputs gedurende de levensduur van een gebouw (Crawford, 2011) . 47 Figuur 32: Life Cycle Cost elementen (Kirk, 1995) ................................................................... 49 Figuur 33: Verschillen PFI en PPS ............................................................................................. 51 Figuur 34: Effectiviteit van de zorgverlening ........................................................................... 53 Figuur 35: Verbanden voor verschillende factoren die invloed hebben op het werk in een ziekenhuis ................................................................................................................................. 54 Figuur 36: Verdeling kosten ziekenhuizen ............................................................................... 55 Figuur 37: Verdeling niet-medische inkoopkosten algemeen ziekenhuis ............................... 56 Figuur 38: Verdeling inkoopkosten algemeen ziekenhuis ....................................................... 56 Figuur 39: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München ....... 62 Figuur 40: Totale kostenverloop voor modulaire bouw referentieproject München ............. 62

77

Figuur 41: Inflatiecijfers van Nederlands de afgelopen 10 jaar ............................................... 63 Figuur 42: Huidige situatie: Klant naar aannemers Figuur 43: Nieuwe situatie: Leverancier naar klanten .......................................................................................................... 68 Figuur 44: Onderzoek module bouw ziekenhuiszorg in Zwitserland (Eckert-Krause, 2013) ... 69 Figuur 45: Ziekenhuis in Pens. Voorbeeldproject waarbij de kosten hoger zijn door de afstand .................................................................................................................................................. 81 Figuur 46: Boek 'LEGOlisering' van de bouw ............................................................................ 82 Figuur 47: Project de IQ-woningen .......................................................................................... 84 Figuur 48: Bouwproces uitbreiding ziekenhuis ........................................................................ 90 Figuur 49: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München met een renovatie eens per 5 jaar ................................................................................................ 102 Figuur 50: Totale kostenverloop voor module bouw referentieproject München met een renovatie eens per 15 jaar ..................................................................................................... 102 Figuur 51: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar ..................................................................................................... 105 Figuur 52: Totale kostenverloop voor module bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar ..................................................................................................... 105 Figuur 53: Totale kostenverloop conventionele bouw referentieproject München voor periode van 50 jaar................................................................................................................. 110 Figuur 54: Totale kostenverloop module bouw referentieproject München voor periode van 50 jaar ..................................................................................................................................... 110

78

12. Bijlage A – Interview dhr. van Thiel van Cadolto Benelux Directeur van Cadolto Benelux is dhr. Van Thiel. Hij is al lange tijd werkzaam voor Cadolto en toen in 2007 dit bedrijf een vestiging kreeg in Nederland werd hij hier verantwoordelijk voor. Deze vestiging is gelegen in Waardenburg in de buurt van Zaltbommel. Vanuit deze vestiging worden de bouwprojecten in Nederland (en een enkeling in België en Luxemburg) verworven en begeleid. Vergelijkbaar? Op het internet zijn nog enkele andere bedrijven te vinden die eveneens werkzaam zijn in de module bouw. Dit zijn echter geen concurrenten voor Cadolto Benelux en wel om twee redenen: -

-

Deze bedrijven richten zich niet op ziekenhuisbouw, maar op andere sectoren. Zo is bijvoorbeeld ‘De Meeuw bouwsystemen’ gericht op de kantoorsector in Nederland. De andere reden is dat Cadolto zich onderscheidt op de afwerking van de modules. Een hoogwaardige afwerking van de module staat bij dit bedrijf zeer hoog in de prioriteitenlijst. Hierdoor wil het bedrijf zich ook onderscheiden van de rest en zou het liever niet het predicaat ‘tijdelijke bouw’ dragen, maar meer een alternatieve manier van bouwen voor permanente gebouwen.

Echter wordt er bij modulebouw over het algemeen gedacht dat het dan meteen om ‘containerbouw’ gaat. Dit is bij Cadolto niet het geval, want bij dit bedrijf gaan ze voor de hoogst mogelijke afwerking, waardoor het gebouw uiteindelijk moeilijk is te onderscheiden van een traditioneel gebouwd gebouw.

79

Rolverdeling binnen het bouwproces De manier van werken bij Cadolto heeft ertoe geleid dat de rolverdeling in het bouwproces verandert. De aannemer, in dit geval Cadolto, trekt veel meer werk naar zich toe van de architect, de constructeur, de installateur, etc.

Dit komt doordat bij de huidige architectenbureaus, ingenieursbureaus, installatiebedrijven en dergelijke de kennis over modulair bouwen beperkt is en niet toereikend genoeg is. Hierdoor komen er ontwerpvoorstellen die niet mogelijk zijn om toe te passen, omdat er dan geen rekening wordt gehouden met de scheidingslijnen tussen de modules welke natuurlijk vrij dienen te zijn voor het transport. Echter wanneer deze manier van bouwen in de toekomst steeds meer toegepast zal worden, dan zal de rolverdeling binnen het bouwproces weer terug gaan naar de huidige situatie. De verschillende bureaus zullen dan door de loop der jaren wel over de ontbrekende kennis beschikken, waardoor ze net zoals bij de traditionele bouw weer hun evenredige deel zullen bijdragen aan het tot stand brengen van het project.

Financieringsstructuur In het verleden was de overheid degene die geld uitgaf voor het bouwen en verbouwen van ziekenhuizen. Vandaag de dag hebben de ziekenhuizen dit deel van hun budget in eigen beheer. Dit heeft zowel een positieve als een negatieve invloed op een aannemer zoals Cadolto. Het budget voor een (gedeeltelijk) nieuw ziekenhuis is veel minder snel groot genoeg van omvang om daadwerkelijk te gaan bouwen. In dit opzicht komen er minder orders op de markt terecht waar op geboden kan worden. Anderzijds komt door het uitstellen van de nieuwbouw of verbouwing er een punt dat er wel degelijk nieuwbouw noodzakelijk is, omdat er anders afdelingen in het ziekenhuis onder dwang gesloten dienen te worden. In dat opzicht is het juist weer een voordeel voor Cadolto, omdat er in een zeer korte tijd kan worden gebouwd door de jarenlange ervaring die ze hebben opgebouwd. Wanneer het dus zover komt, heeft het bedrijf een voorsprong op de concurrenten. Verder zijn er nog een aantal punten waarin Cadolto zich onderscheidt van de concurrenten in het algemeen. Zo zijn de risicokosten met het modulaire bouwen vele malen lager. Dit komt doordat een module meestal een repeterend bouwelement wordt, waardoor de risico’s voor het product worden verlaagd. Ook worden de modules vervaardigd in de fabriek, waardoor het bedrijf niet afhankelijk is van weersomstandigheden. Cadolto kan door de hierboven genoemde punten beter in het budget en binnen de tijdsplanning blijven dan bouwprojecten die gerealiseerd worden door de traditionele bouw. De huidige crisis De huidige financiële crisis heeft voor Cadolto twee gezichten. Aan de ene kant

is het moeilijker dan voorheen om aan opdrachten te komen. Zeker om te concurreren met de grote bouwbedrijven. Deze bedrijven willen graag hun personeel aan het werk houden en nemen het dan voor lief om voor een lager (‘te laag’) bedrag het werk aan te nemen. Hier is voor het “kleine” Cadolto in Nederland moeilijk tegen op te boksen. Aan de andere kant heeft de crisis ook zo zijn voordelen voor het bedrijf. Veel ziekenhuizen stellen de verbouwing van hun gebouw uit, maar er komt een keer een moment dat er daadwerkelijk snel wat moet gaan gebeuren, voordat ze genoodzaakt zijn onder dwang een deel van hun ziekenhuis dicht te houden. Cadolto zorgt in deze situatie voor een snelle en goede oplossing, omdat ze zeer snel een nieuw deel kunnen bouwen en leveren. Hoge transportkosten De modules van Cadolto worden in de fabriek in Cadolzburg in Duitsland vervaardigd. Vervolgens worden deze op transport gezet richting de uiteindelijke plaats van bestemming, waar inmiddels de voorbereidingen zijn getroffen in de vorm van een fundering leggen, kabels- en rioleringspunten zijn geïnstalleerd, etc. Nu ligt het wellicht voor de hand om af te vragen of deze manier van bouwen door de transportkosten van de modules onnodig duur wordt. Voor het transporteren van één vierkante meter liggen de transportkosten rond de €80,tot €100,-. Dit is relatief gezien niet zoveel, want een vierkante meter “ziekenhuis” kost enkele duizenden euro’s doordat er vele dure apparaten en voorzieningen voor nodig zijn. Dus relatief gezien vallen de transportkosten in dat opzicht mee. Bij conventionele bouw moeten immers ook de bouwvakkers en de bouwmaterialen worden getransporteerd naar de bouwplaats en doordat dit meestal diverse

80

materialen zijn, komen er ook van diverse fabrikanten vrachtwagens om dit te leveren. Hierdoor loopt bij traditionele bouw de transportkosten ook aardig op.

Figuur 45: Ziekenhuis in Pens. Voorbeeldproject waarbij de kosten hoger zijn door de afstand

Tevens is het zo dat wanneer er een project gerealiseerd dient te worden in bijvoorbeeld een verre uithoek van Rusland, dat er slechts één werknemer met kennis naartoe gestuurd hoeft te worden. Deze moet de kennis bezitten over het goed en vakkundig in elkaar zetten van de modules tot een ziekenhuis. Bij een conventionele bouwstijl zouden er diverse werknemers met kennis naar de locatie moeten afreizen om ervoor te zorgen dat de installaties goed worden geïnstalleerd, de constructie goed in elkaar wordt gezet, de bouwfysica goed wordt ingepast, etc. Bij een modulair ziekenhuis is het slechts nodig om één werknemer hier naartoe te sturen, waardoor het op dat punt een stuk goedkoper wordt. Onderhoud Wanneer er wordt gekeken naar de verschillen tussen modulair bouwen en traditioneel bouwen op het gebied van onderhoud is er weinig tot geen verschil.

81

De kosten hiervan zijn sterk afhankelijk van de wil van de eigenaar/opdrachtgever. Deze heeft verschillende keuzes te maken: cosmetisch of alleen functioneel, preventief of alleen correctief, etc. Bij modulair bouwen heb je hierin eveneens de vrijheid. Op deze manier ben je als eigenaar zelf verantwoordelijk voor de beïnvloeding van de onderhoudskosten. Voor het onderhoud geldt dat er geen verschil is tussen installatie gebonden onderhoud en gebouw gebonden overheid. De verschillen worden wel anders wanneer er bij een ziekenhuis een aanbouw komt of verbouwing/renovatie. Marktplaats Momenteel is er nog maar mondjesmaat vraag en aanbod in de modules en bestaat er nog niet echt iets van een ‘Markplaats’ voor de module bouw. Een van de weinige voorbeelden hiervan is een ziekenhuis in Duitsland. Zij huren momenteel voor 4 jaar een gebouw met 360 bedden van Cadolto. Wanneer dit contract over 4 jaar afloopt heeft het bedrijf een groot aantal beddenkamers welke ze kunnen verhuren aan andere ziekenhuizen. Wanneer de module bouw een meer voor de hand liggende oplossing wordt binnen de bouwwereld in de toekomst, dan is het zeker aannemelijk om er vanuit te gaan dat de vraag en aanbod van modules zal toenemen. Hierdoor is het aan te nemen dat een ‘Marktplaats’ voor module bouw in de toekomst uitgebreider en vooral realistischer zal worden met meer aanbieders en vragers.

13. Bijlage B – Interview dhr. de Ridder auteur van het boek: ‘LEGOlisering van de bouw’ De auteur van het boek ‘LEGOlisering van de bouw’ is dhr. de Ridder. Hij is lange tijd werkzaam geweest op de Technische Universiteit Delft als hoogleraar op de afdeling bouwprocessen binnen Civiele Techniek. Bij zijn pensioen heeft hij dit boek geschreven, naar aanleiding van zijn boek LEGOlisering heeft dit interview plaats gevonden. Hoogwaardig modulair bouwen De bouw heeft in het verleden een achterstand opgelopen ten opzichte van andere sectoren in de industrie. Waar bijvoorbeeld een autobouwer totaal is overgeschakeld op automatisering van zijn productieproces, is de bouw blijven steken bij het op de bouwplaats realiseren van bouwwerken. Deze inhaalslag om deze achterstand weer goed te maken zal in de komende jaren volgens dhr. de Ridder gemaakt moeten worden. Momenteel bevindt de bouw zich in zwaar weer door de financiële crisis, waardoor dit het moment is om over te stappen op industrieel bouwen. Deze nieuwe manier van bouwen zal er voor zorgen dat de bouw zich dan ook zal vestigen in fabrieken om hun producten te vervaardigen. Wanneer de modules vervolgens gereed zijn worden ze getransporteerd naar de bouwplaats waar ze verder in elkaar zullen worden gezet totdat er een compleet gebouw staat.

Andere manier van denken Met module-/industrieelbouwen zal er op een andere manier naar een gebouw gekeken moeten worden bij een ontwerpproces. Vandaag de dag begint men bij traditioneel bouwen te kijken van groot naar klein. Eerst wordt er nagedacht over de constructie, vervolgens over de middelgrote installaties en als laatste over de kleine leidingen voor het waterkraantje. Dit heeft tot gevolg dat er bijvoorbeeld voor de leiding van het

Figuur 46: Boek 'LEGOlisering' van de bouw

waterkraantje eerst nog het nodige freeswerk nodig is voordat deze daadwerkelijk geplaatst kan worden. Het denkbeeld bij dit proces zal moeten wijzigen om dit soort ‘onnodige’ werkzaamheden te vermijden. Bij industrieel-/LEGO-bouw zal men moeten denken van klein naar groot. Eerst wordt er bijvoorbeeld bij een keuken nagedacht waar de kranen en de stroompunten komen in de keuken, vervolgens worden de leidingen zo bedacht dat het met elkaar verbonden is. Daarna wordt er nagedacht over de opstelling van de kastjes en hoe deze gevormd worden rondom de al eerder bedachte kranen, stopcontacten en de leidingen hier naartoe. In de laatste

82

plaats wordt er dan pas gekeken naar de positie van de constructie en waar deze moet komen zonder dat de al ontworpen elementen hiervoor moeten wijken. Dit ontwerpproces is totaal het tegenovergestelde van wat er wordt toegepast bij de traditionele bouw. De ideale situatie De wereld verandert vandaag de dag enorm snel, dit vraagt om flexibele gebouwen. Momenteel worden functies heel gemakkelijk aan een gebouw gekoppeld en is het vrij moeilijk om te switchen van functie in een gebouw. Op dit moment staan er in Nederland enorm veel vierkante meters kantoor leeg. Dit kost geld voor de eigenaar, het is daarom ook jammer dat er in het pand niet eenvoudig veranderd kan worden naar een andere functie (bijvoorbeeld woonfunctie). Hierdoor zou het mogelijk zijn om het gebouw wel te verhuren waardoor het geld op kan leveren voor de eigenaar. Om dit te voorkomen zal men in de (nabije) toekomst gebouwen moeten ontwerpen die flexibel zijn en gemakkelijk van functie kunnen veranderen. Door een goede en degelijke constructie te plaatsen kan men, door middel van kant en klare modules uit de fabriek erin te plaatsen, op een eenvoudige manier veranderen van functie binnen een gebouw. Deze modules zullen eenvoudig te installeren en demonteren moeten zijn door middel van een kliksysteem om zo snel mogelijk te kunnen werken. Verder spreekt het natuurlijk voor zich dat ze van hoge kwaliteit moeten zijn en dat ze herbruikbaar zijn op een eventuele andere locatie. Op deze manier is het gebouw altijd aanpasbaar, wat in de toekomst, met een snel veranderende wereld, zeker nodig zal zijn. Modules

83

Door te kiezen voor kleinere modules en deze in een variërend aanbod aan te bieden, is er meer te kiezen voor de opdrachtgever. Hierdoor moet het mogelijk zijn om nog steeds ‘wildere’ en spannende gebouwen te ontwerpen met behulp van de module bouw. Dit laatste is het grootste punt waar volgens dhr. de Ridder tegen aan moet worden gebokst. Het algemene beeld bij hoogwaardig modulair bouwen, is dat het eentonig en veel van hetzelfde is. Hij gaf echter een goed voorbeeld om deze mening tegen te spreken. Als je tien mensen allemaal dezelfde doos met Lego geeft, zullen zij na een uur nooit allemaal hetzelfde gebouw hebben gemaakt. Dus wanneer men in de module bouw ervoor zorgt dat het aanbod en de keuze groot genoeg is, kan men nog steeds interessante en aparte gebouwen creëren. Als module bouw vergeleken wordt met het traditioneel bouwen dan is volgens dhr. de Ridder het modulair bouwen goedkoper, onder meer omdat het ook een flexibele manier is. Met de traditionele bouw wordt het uiteindelijk allemaal te duur om het allemaal te realiseren.

Tegenstand Veelal wordt gedacht bij modulebouw dat het lelijk en eentonig is, maar wanneer er genoeg aanbod is en keuze voor de opdrachtgever kunnen er diverse gebouwen gerealiseerd worden zoals hierboven staat omschreven. Het is vooral de manier van denken over deze manier van bouwen welke zal moeten veranderen in de toekomst. Dit zal zijn tijd nodig hebben. Dit proces is goed te vergelijken met de invoering van prefab bouwelementen. Vandaag de dag zijn ze niet meer weg te denken uit de bouw, maar bij de invoering hiervan was er ook

veel weerstand van de diverse partijen uit het bouwproces. Bij hoogwaardig modulair bouwen verschuift er veel werk richting de aannemer. Hierdoor zijn architecten, ingenieurs en juristen minder blij met deze verandering. Er is op deze manier natuurlijk minder werk voor hen beschikbaar, echter wanneer zij ook meegaan in de ontwikkeling van dit bouwproces is er ook voor deze partijen nog werk in de bouw.

Cadolto Volgens dhr. de Ridder is het bouwbedrijf Cadolto een van de koplopers op het gebied van modulair-/industrieel bouwen. Echter om het nog aantrekkelijker te maken voor opdrachtgevers om te kiezen voor module bouw, zal het bedrijf er voor moeten kiezen om kleinere modules te maken. Hierdoor ontstaat er een uitgebreider aanbod aan modules waaruit de opdrachtgever kan kiezen. Dan ontstaan er weer meer verschillende ziekenhuizen qua uitstraling. Dit kan meehelpen om de manier van denken van de ‘traditioneel ingestelde bouwers’ te wijzigen en ze enthousiaster te maken om te kiezen voor module bouw. Referentieprojecten Gedurende het gesprek zijn er ook nog een tweetal referentieprojecten aan bod geweest. De IQ-woningen van Ballast Nedam: http://www.iqwoning.nl/in-depers/ballast-nedam-bouwtiqwoning%C2%AE.aspx en de transformatie van kantoorpand naar huurwoningen door woning coöperatie Jutphaas in Nieuwegein: http://www.jutphaas.nl/projecten/transfo rmatie-brinkwal/

Figuur 47: Project de IQ-woningen

84

14. Bijlage C - Interview dhr. Leeuwenkamp van Leeuwenkamp architecten Leeuwenkamp architectenbureau is een bureau uit Alkmaar. Vanuit dit bureau werken vader en zoon Leeuwenkamp met de overige werknemers aan projecten welke verspreid liggen door het hele land. Een aantal jaren geleden zijn ze in aanraking gekomen met hoogwaardig modulair bouwen van ziekenhuizen. Sindsdien werken ze vaker samen met o.a. Cadolto Benelux aan verschillende projecten. Imago modulair bouwen Er heerst een negatief beeld over modulair bouwen, namelijk dat het een tijdelijke oplossing is die bestaat uit het stapelen van containers. De laatste jaren is er echter veel energie en werk in de kwaliteit van de modules gestoken, zodat deze gedachte absoluut niet meer waar is. Ook onder de architecten heerst dit negatieve beeld over modulair bouwen. Er zou voor de architecten weinig tot niets in te brengen zijn qua architectuur en ze zouden maar toe moeten zien hoe er blokken op elkaar gestapeld worden zonder dat het geheel enige uitstraling heeft. Het architectenbureau van Leeuwenkamp architecten is in het verleden een keer betrokken geweest bij het realiseren van een uitbreiding van een ziekenhuis met behulp van hoogwaardig modulair bouwen volgens het Cadolto concept. Sindsdien is de mening van het bureau veranderd wat betreft het bouwen met units. Er is wel degelijk inspraak voor de architecten en deze kunnen zeker hun stempel drukken op de uitstraling van het gebouw, zo is de mening vandaag de dag van dit bureau. Voorheen werd gedacht dat wanneer men aan een opdracht met industrieel bouwen zou beginnen er strakke maatconcepten noodzakelijk zijn waarin de architect zijn of haar ideeën zou moeten wringen. Echter is de ervaring van Leeuwenkamp architecten dat er door

85

middel van het slim omgaan met de eenheden die er gebruikt worden en dat wanneer de modules goed geschakeld zullen worden er wel degelijk veel mogelijkheden zijn met modulair bouwen. Het gedachtegoed over het industrieel bouwen is hierbij wat betreft dit architectenbureau doorbroken. Ze zien het nu

meer als een grote puzzel van Lego-blokjes welke goed in elkaar gelegd zal moeten worden. Verschillen De ziekenhuisbranche is een branche die snel ontwikkelt en voor je het weet zijn er al weer nieuwere en betere producten op de markt te verkrijgen. Het grote verschil met het bouwen van units is dat de dragende elementen van deze blokken zich in de wanden bevinden. Deze zijn netjes verwerkt en uiteindelijk helemaal bekleed. Een traditioneel gebouwd ziekenhuis bestaat meestal uit een constructie uit vloeren gesteund door kolommen met daartussen enkele tussenwanden. Wanneer er in de toekomst wijzigingen worden

doorgevoerd in het gebouw is het bij het laatst omschreven ziekenhuis gemakkelijker om de tussenwanden eruit te halen en ze te verplaatsen. Bij een ziekenhuis dat is gebouwd uit modules is dit niet mogelijk, vanwege de dragende wanden die er tussen de verschillende ruimtes zijn geplaatst gedurende de bouw van het ziekenhuis. Het heeft ook een beperking bij de ontwerpfase van het ziekenhuis. De dragende wanden zorgen voor een beperking bij de schakeling van de modules ten opzichte van elkaar. Qua kwaliteit is er niet heel veel verschil tussen de beide manieren van bouwen. De buitenschil van een ziekenhuis kan wat betreft de kwaliteit en afwerkingsniveau net zo goed gerealiseerd worden met hoogwaardig modulair bouwen als met traditioneel bouwen. Hetzelfde geldt voor de binnenwanden in het gebouw van het ziekenhuis. Wat de vloeren betreft is er wel een verschil te ontdekken, namelijk dat er voor het vervoer van de elementen vaak wordt gekozen voor een zo laag mogelijk gewicht van de elementen. Een van de maatregelen die wordt genomen om dit te realiseren is het verlagen van het gewicht van de vloeren. Dit heeft uiteindelijk wel effect op de constructie van de vloeren en de trillings- en geluidshinder. Wat betreft de installaties is er ook nog een verschil. Bij traditionele bouw is het zo dat de installaties worden geïnstalleerd gedurende de bouw van het ziekenhuis. Dit kan plaats vinden terwijl er nog op andere plekken binnen het gebouw kolommen en vloeren worden gestort. Voor het plaatsen van de vele installaties is het noodzakelijk om meestal nog het nodige te boren, frezen, enzovoort. Dit zorgt er allemaal voor dat de installaties niet helemaal schoon worden aangelegd en wellicht ook niet allemaal strak en netjes naast elkaar. De reden dat ze toch

al worden aangelegd, terwijl er nog op andere plekken aan de ruwbouw wordt gewerkt, is vanwege de tijdsplanning. Hoe langer het allemaal duurt, des te duurder het ook allemaal wordt. Bij module bouw ligt dit anders, hierbij worden de installaties van te voren allemaal al helemaal uitgedacht op de computer. Men weet bij aanvang van het project precies waar alle buizen, draden en installaties komen te hangen/liggen. Dit heeft als effect dat alles heel strak en netjes in de modules wordt geïnstalleerd. Tevens gebeurt dit ook onder goede klimatologische omstandigheden op een schone locatie in de fabriek. Dit zorgt ervoor dat de installaties en de toe- en afvoeren allemaal onder schone omstandigheden worden opgehangen.

Bouwproces Tevens zijn er in aanloop naar het daadwerkelijke bouwen ook nog de nodige verschillen te vinden. Bij traditioneel bouwen is er gedurende bouw her en der nog wat aan te passen aan het gebouw. Natuurlijk is het dan niet meer mogelijk om het complete gebouw om te gooien, maar wat kleinere dingen zijn zeker nog aan te passen. Hier heeft de architect ook nog wat meer speling om wat aan te passen. Bij hoogwaardig modulair bouwen is dit niet meer mogelijk. Gedurende de ontwerpfase wordt alles tot in de details ontworpen en wanneer dit helemaal is gebeurd, kan er niets meer worden gewijzigd. Tevens heerst er momenteel een klimaat in Nederland dat wanneer er op een locatie spoedig een verbouwing aan een ziekenhuis moet worden gerealiseerd er dan naar een bedrijf als Cadolto wordt gestapt. Meestal wordt er dan voor een tijdelijke goedkopere oplossing gekozen, zodat wanneer men in de toekomst uiteindelijk het ziekenhuis goed en grondig

86

gaat verbouwen, men met behulp van de modules van Cadolto het ziekenhuis toch draaiende kan houden. Deze noodsituaties met behulp van Cadolto zijn aan de ene kant mooi voor het bedrijf, omdat ze (zeker in deze crisisjaren) toch aan hun werk komen. Aan de andere kant werkt het ook tegen het bedrijf, omdat het imago van tijdelijke en goedkope oplossing op deze manier niet doorbroken zal worden. Leeuwenkamp architecten is er van overtuigd dat er door middel van hoogwaardig modulair bouwen wel een kortere bouwtijd gerealiseerd kan worden. Het totale proces van zowel de ontwerpfase als de daadwerkelijke realisatie- en bouwfase kan in een korter tijdsbestek worden gedaan dan bij traditioneel bouwen. Het grote nadeel hierbij is dat in Nederland er een groot deel van de tijd in het vragen van een bouwvergunning gaat zitten. Wanneer dít op een snellere manier mogelijk is, zou het nog sneller kunnen. Echter dit zal waarschijnlijk niet in de nabije toekomst veranderen. Dat komt, doordat we in Nederland met heel veel mensen op een klein stukje grond leven. Hierdoor zijn er heel veel verschillende actoren in het bouwproces die de bouw kunnen vertragen of tegenhouden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de verschillende welstandscommissies en andere gemeentelijke organen. Hierdoor is er in ons land een cultuur ontstaan van diverse regeltjes en dat er naar een oplossing gezocht dient te worden die voor alle partijen het beste is. In bijvoorbeeld Rusland is dit helemaal niet het geval. Daar heerst een heel ander klimaat. Wanneer daar iemand met een hoge functie besluit dat er op een bepaalde locatie een nieuw ziekenhuis dient te komen, dan is het gewoon zo. Dan kan daar (bijna) niemand tegen in gaan en

87

wordt het ziekenhuis ook daadwerkelijk op die locatie gebouwd. De bouwvergunning e.d. is dan ook veel sneller geregeld, waardoor het gehele bouwproces korter duurt (en dus goedkoper is). Deze regeltjes zorgen er ook voor dat het verhuren van modules van een modulair gebouwd ziekenhuis moeilijk door te verhuren zijn aan andere ziekenhuizen. Als men op locatie A alles heeft geregeld, komt het zelden tot niet voor dat alles op locatie B ook is geregeld. Hierdoor sluiten de twee verschillende processen niet op elkaar aan, waardoor er op een van de twee locaties vertraging ontstaat die men wil voorkomen. Op deze manier zal er minder snel een goed verhuur systeem kunnen ontstaan van de modules.

Hoeveelheid werk Het nieuwe bouwproces heeft er ook toe geleid dat er voor sommige partijen in het bouwproces minder werk is te doen. Het architectenhonorarium is bijvoorbeeld bij het hoogwaardig modulair bouwen kleiner dan bij een traditioneel te bouwen ziekenhuis. Dit komt doordat er bij dit bouwproces werk van de architecten naar de aannemer(s) gaat. Het maken van bestektekeningen over de architectuur/uitstraling bijv. wordt nu door de aannemer gedaan die alle tekeningen en informatie in modellen heeft zitten. Het feit dat er minder werk voor andere partijen in de bouw is en er meer voor de aannemer te doen is, zorgt ervoor dat de andere partijen in de bouw niet heel erg tevreden zijn met deze manier van bouwen. Het kost hen uiteindelijk toch werk en dus omzet voor het bedrijf. Op de vraag of dit in de toekomst bij een eventuele doorbraak van hoogwaardig

modulair bouwen zal veranderen, doordat bijvoorbeeld architecten zich meer gaan specialiseren in deze manier van bouwen en ze zich aanpassen aan een eventuele nieuwe trend in de bouwwereld, daar heeft men weinig hoop op. Ze verwachten namelijk niet dat er in de toekomst een grote doorbraak zal plaats vinden. Dit komt, omdat we in Nederland toch steeds

weer terug grijpen naar de oude vertrouwde manier van bouwen. De innovatieve oplossingen die worden bedacht, zijn meestal voor een bepaalde periode. Er heerst echter in ons land een klimaat dat men uiteindelijk toch weer ‘opnieuw het wiel wil uitvinden’.

88

15. Bijlage D - Interview dhr. Brouns van Sint Jans Gasthuis Weert Dhr. Brouns is verantwoordelijk voor gebouwbeheer van het Sint Jans Gasthuis in Weert en was enkele jaren geleden, gedurende de verbouwing, project manager. De verbouwing Omstreeks het jaar 2007 voldeed de OKafdeling van het gasthuis nog redelijk aan de eisen vanuit de tijd waarin het was gebouwd, maar in de loop der jaren werden er meerdere en zwaardere eisen gesteld aan OK-complexen. Dit had tot gevolg dat er bij het Sint Jans Gasthuis enkele verbeterpunten waren ontstaan. Om weer volledig aan alle eisen te voldoen is er toen besloten om te kiezen voor nieuwbouw voor een OK-complex. Om tot een goede beslissing voor de nieuwbouw te komen, is er met meerdere partijen rond de tafel gezeten om te kijken wat de mogelijkheden zijn. Uiteindelijk hebben ze er bij het gasthuis voor gekozen om te kiezen voor het concept van Cadolto. De belangrijkste reden hiervoor was de goede scherpe bouwplanning waarmee deze aannemer het project kon realiseren. Dit had als grote voordeel dat de investering sneller rendement oplevert. Bovendien was de prijs/kwaliteit verhouding bij de keuze voor module bouw ongeveer 10% gunstiger ten opzichten van traditionele bouw. Volgens dhr. Brouns zit dit hem waarschijnlijk in: Gunstigere lonen in Duitsland (echter maakt het transport van de modules het project weer duurder), goede klimatologische omstandigheden wat ten gunsten komt van de kwaliteit van het eindproduct, minder tot geen afhankelijkheid van het weer. Tevens was het plan van Cadolto een die bestond uit een goed constructief concept, waarbij er eigenlijk geen beperkingen zijn met de modules. Ook de

afwerking van de modules is van hoog niveau. De twee hiervoor genoemde punten zorgen ervoor dat het bedrijf zich onderscheidt van andere modulaire bouwers. Wat goed heeft meegeholpen om uiteindelijk voor het Cadolto concept te kiezen, is het bezoeken van referentieprojecten. Met een brede delegatie vanuit het ziekenhuis is men in Duitsland op bezoek geweest in de fabriek van Cadolto en heeft men tevens enkele gerealiseerde modulaire ziekenhuizen bezocht. Door deze bezoeken ontstond er binnen het Sint Jans Gasthuis een breed draagvlak wat uiteindelijk geholpen heeft bij het maken van de keuze voor modulair bouwen. Het Sint Jans Gasthuis heeft tijdens het bouwproces geen negatieve ervaringen gehad met module bouw ten opzichten van traditionele bouw. Het enige puntje wat meer aandacht kreeg gedurende het voortraject, was de overname. Met de modules die in Duitsland werden gemaakt, heeft het ziekenhuis te maken met bijvoorbeeld andere installaties. Door gedurende het voortraject van het bouwproces goed op de hoogte te zijn van

hetgeen wat wordt toegepast in het ziekenhuis, kan er gedurende de onderhoudsperiode goed met deze installaties om gegaan worden. Het aanvragen van een bouwvergunning had meer voet in aarde dan bij een bouwvergunning voor traditionele bouw. Dit kwam vooral omdat het een ‘onbekende’ manier van bouwen is. Hierbij wil de overheidsinstantie bouwtekeningen zien, die zeer gedetailleerd zijn, alvorens ze een vergunning verlenen. De opdrachtgever echter wil graag juist een bouwvergunning voordat er daadwerkelijk gestart wordt met het uitwerken. Uiteindelijk hebben ze bij het Sint Jans Gasthuis met enkele input van referentieprojecten de bouwvergunning kunnen ontvangen.

Figuur 48: Bouwproces uitbreiding ziekenhuis

Over het algemeen Over het algemeen is de opvatting dat er bij modulair bouwen weinig tot geen wijzigingen in het ontwerp kunnen worden doorgevoerd gedurende de bouw. Bij het Sint Jans Gasthuis is men van mening dat dit niet uitmaakt ten opzichten van traditionele bouw. Je moet immers altijd met een goede voorbereiding van start gaan bij een bouwproject, zodat men bij aanvang van het proces precies weet wat men wil. Het doorvoeren van wijzigingen kost geld en zorgt ook voor een langere duur van het project. Volgens dhr. Brouns is het prettig dat hij in zijn functie bij het Sint Jans Gasthuis relatief gezien aardig wat vrijheid heeft wat betreft renoveren en verbouwen aan het ziekenhuis. Gedurende een bouwproces aan het ziekenhuis zijn er in mindere maten adviseurs en architecten nodig. Hij vergelijkt het met collega’s bij andere ziekenhuizen, waarbij een raad van bestuur veel meer wordt geadviseerd door deze actoren. De architecten en adviseurs staan volgens hem veel minder open voor module bouw en het concept van Cadolto, omdat met deze manier van bouwen minder werk voor hen is weggelegd. Zolang deze ‘vertrouwde’ manier van werken bij sommige ziekenhuizen niet zal wijzigen, zal een raad van bestuur niet snel overstappen naar dit nieuwe concept. Het is voor een bedrijf als Cadolto lastig om hier tegenop te boksen.

90

- 91 -

16. Bijlage E: Bouwplanning conventionele bouw bouwproject München

17. Bijlage F: Bouwplanning module bouw bouwproject München

93

18. Bijlage F: Bouwkosten conventionele bouw München

95

96

19. Bijlage G: Bouwkosten module bouw, project München

97

98

99

20. Bijlage H: LCCA met renovatie eens per 5 jaar

jaar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 totaal

CONVENT IONELE Σ 0%

BOUW

2.613.609 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600

2.613.609 2.686.209 2.758.809 2.831.409 2.904.009 4.893.212 4.965.812 5.038.412 5.111.012 5.183.612 7.172.816 7.245.416 7.318.016 7.390.616 7.463.216 9.452.419 9.525.019 9.597.619 9.670.219 9.742.819 11.732.022 11.804.622 11.877.222 11.949.822 12.022.422 14.011.625 14.084.225 14.156.825 14.229.425 14.302.025 14.374.625 14.374.625

0,01

Σ 1%

0,03

2.613.609 71.881 71.169 70.465 69.767 1.892.659 68.392 67.715 67.045 66.381 1.800.800 65.073 64.429 63.791 63.159 1.713.399 61.915 61.302 60.695 60.094 1.630.241 58.910 58.327 57.749 57.177 1.551.118 56.051 55.496 54.946 54.402 53.864

2.613.609 2.685.490 2.756.660 2.827.125 2.896.892 4.789.550 4.857.943 4.925.658 4.992.703 5.059.084 6.859.884 6.924.957 6.989.386 7.053.177 7.116.336 8.829.735 8.891.650 8.952.952 9.013.647 9.073.741 10.703.981 10.762.891 10.821.217 10.878.967 10.936.144 12.487.262 12.543.312 12.598.808 12.653.754 12.708.157 12.762.020

2.613.609 70.485 68.432 66.439 64.504 1.715.904 60.801 59.030 57.311 55.642 1.480.154 52.448 50.920 49.437 47.997 1.276.794 45.242 43.924 42.645 41.403 1.101.374 39.026 37.889 36.786 35.714 950.055 33.664 32.684 31.732 30.808 29.910

12.762.020

Σ 3%

0,05

Σ 5%

Σ 10%

0,1

2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.684.094 69.143 2.682.752 66.000 2.679.609 2.752.527 65.850 2.748.602 60.000 2.739.609 2.818.966 62.715 2.811.317 54.545 2.794.154 2.883.470 59.728 2.871.045 49.587 2.843.741 4.599.375 1.558.593 4.429.638 1.235.139 4.078.880 4.660.176 54.175 4.483.813 40.981 4.119.861 4.719.206 51.595 4.535.409 37.255 4.157.116 4.776.517 49.139 4.584.547 33.868 4.190.984 4.832.159 46.799 4.631.346 30.789 4.221.774 6.312.313 1.221.198 5.852.544 766.924 4.988.698 6.364.761 42.448 5.894.992 25.446 5.014.144 6.415.681 40.426 5.935.418 23.133 5.037.276 6.465.118 38.501 5.973.919 21.030 5.058.306 6.513.116 36.668 6.010.587 19.118 5.077.424 7.789.909 956.841 6.967.428 476.199 5.553.623 7.835.151 33.259 7.000.687 15.800 5.569.423 7.879.076 31.675 7.032.362 14.364 5.583.787 7.921.720 30.167 7.062.529 13.058 5.596.844 7.963.123 28.730 7.091.259 11.871 5.608.715 9.064.497 749.710 7.840.969 295.682 5.904.398 9.103.523 26.059 7.867.028 9.810 5.914.208 9.141.412 24.818 7.891.846 8.919 5.923.127 9.178.198 23.636 7.915.483 8.108 5.931.234 9.213.912 22.511 7.937.994 7.371 5.938.605 10.163.967 587.417 8.525.411 183.595 6.122.201 10.197.631 20.418 8.545.829 6.092 6.128.292 10.230.315 19.446 8.565.275 5.538 6.133.830 10.262.047 18.520 8.583.795 5.034 6.138.864 10.292.854 17.638 8.601.433 4.577 6.143.441 10.322.764 16.798 8.618.231 4.161 6.147.602 10.322.764

8.618.231

6.147.602

Tabel 12: Life Cycle Cost Analysis voor conventionele bouw referentieproject München met renovatie om de 5 jaar

100

MODULE jaar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

2.546.522 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600

totaal

BOUW Σ 0% 2.546.522 2.619.122 2.691.722 2.764.322 2.836.922 4.577.315 4.649.915 4.722.515 4.795.115 4.867.715 6.608.107 6.680.707 6.753.307 6.825.907 6.898.507 8.638.900 8.711.500 8.784.100 8.856.700 8.929.300 10.669.692 10.742.292 10.814.892 10.887.492 10.960.092 12.700.485 12.773.085 12.845.685 12.918.285 12.990.885 13.063.485 13.063.485

0,01

Σ 1%

0,03

2.546.522 71.881 71.169 70.465 69.767 1.655.924 68.392 67.715 67.045 66.381 1.575.555 65.073 64.429 63.791 63.159 1.499.086 61.915 61.302 60.695 60.094 1.426.329 58.910 58.327 57.749 57.177 1.357.103 56.051 55.496 54.946 54.402 53.864

2.546.522 2.618.403 2.689.573 2.760.038 2.829.805 4.485.728 4.554.121 4.621.836 4.688.881 4.755.262 6.330.817 6.395.890 6.460.319 6.524.110 6.587.269 8.086.355 8.148.270 8.209.572 8.270.267 8.330.361 9.756.690 9.815.599 9.873.926 9.931.675 9.988.852 11.345.956 11.402.006 11.457.502 11.512.448 11.566.850 11.620.714

2.546.522 70.485 68.432 66.439 64.504 1.501.278 60.801 59.030 57.311 55.642 1.295.015 52.448 50.920 49.437 47.997 1.117.092 45.242 43.924 42.645 41.403 963.613 39.026 37.889 36.786 35.714 831.221 33.664 32.684 31.732 30.808 29.910

11.620.714

Σ 3%

0,05

Σ 5%

0,1

2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.617.007 69.143 2.615.665 66.000 2.612.522 2.685.440 65.850 2.681.515 60.000 2.672.522 2.751.879 62.715 2.744.230 54.545 2.727.067 2.816.383 59.728 2.803.958 49.587 2.776.654 4.317.661 1.363.643 4.167.601 1.080.647 3.857.301 4.378.463 54.175 4.221.776 40.981 3.898.282 4.437.493 51.595 4.273.372 37.255 3.935.537 4.494.804 49.139 4.322.510 33.868 3.969.406 4.550.446 46.799 4.369.309 30.789 4.000.195 5.845.461 1.068.450 5.437.759 670.997 4.671.192 5.897.909 42.448 5.480.207 25.446 4.696.638 5.948.829 40.426 5.520.633 23.133 4.719.770 5.998.266 38.501 5.559.134 21.030 4.740.800 6.046.264 36.668 5.595.802 19.118 4.759.918 7.163.355 837.159 6.432.961 416.636 5.176.554 7.208.597 33.259 6.466.220 15.800 5.192.354 7.252.521 31.675 6.497.895 14.364 5.206.717 7.295.166 30.167 6.528.062 13.058 5.219.775 7.336.569 28.730 6.556.792 11.871 5.231.646 8.300.182 655.936 7.212.728 258.698 5.490.344 8.339.208 26.059 7.238.787 9.810 5.500.154 8.377.098 24.818 7.263.605 8.919 5.509.073 8.413.883 23.636 7.287.242 8.108 5.517.181 8.449.598 22.511 7.309.753 7.371 5.524.552 9.280.819 513.943 7.823.695 160.631 5.685.183 9.314.483 20.418 7.844.113 6.092 5.691.274 9.347.167 19.446 7.863.559 5.538 5.696.812 9.378.899 18.520 7.882.079 5.034 5.701.846 9.409.706 17.638 7.899.717 4.577 5.706.423 9.439.617 16.798 7.916.515 4.161 5.710.584 9.439.617

7.916.515

Tabel 13: Life Cycle Coast Analysis voor module bouw referentieproject München met renovatie om de 5 jaar

101

Σ 10%

5.710.584

Conventioneel 15.000.000

Bedrag [€]

12.000.000

9.000.000

0% 1% 3%

6.000.000

5% 10% 3.000.000

0 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren]

Figuur 49: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München met een renovatie eens per 5 jaar

Modulair 15.000.000

Bedrag [€]

12.000.000

9.000.000

0% 1% 3%

6.000.000

5% 10% 3.000.000

0 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren]

Figuur 50: Totale kostenverloop voor module bouw referentieproject München met een renovatie eens per 15 jaar

102

21. Bijlage I: LCCA met renovatie eens per 15 jaar

jaar

CONVENT IONELE Σ 0%

BOUW 0,01

Σ 1%

0,03

Σ 3%

0,05

Σ 5%

0,1

Σ 10%

0 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 1 72.600 2.686.209 71.881 2.685.490 70.485 2.684.094 69.143 2.682.752 66.000 2.679.609 2 72.600 2.758.809 71.169 2.756.660 68.432 2.752.527 65.850 2.748.602 60.000 2.739.609 3 72.600 2.831.409 70.465 2.827.125 66.439 2.818.966 62.715 2.811.317 54.545 2.794.154 4 72.600 2.904.009 69.767 2.896.892 64.504 2.883.470 59.728 2.871.045 49.587 2.843.741 5 72.600 2.976.609 69.076 2.965.968 62.625 2.946.096 56.884 2.927.929 45.079 2.888.820 6 72.600 3.049.209 68.392 3.034.361 60.801 3.006.897 54.175 2.982.104 40.981 2.929.801 7 72.600 3.121.809 67.715 3.102.076 59.030 3.065.928 51.595 3.033.700 37.255 2.967.056 8 72.600 3.194.409 67.045 3.169.121 57.311 3.123.239 49.139 3.082.838 33.868 3.000.925 9 72.600 3.267.009 66.381 3.235.502 55.642 3.178.881 46.799 3.129.637 30.789 3.031.714 10 72.600 3.339.609 65.724 3.301.226 54.021 3.232.902 44.570 3.174.207 27.990 3.059.705 11 72.600 3.412.209 65.073 3.366.299 52.448 3.285.350 42.448 3.216.655 25.446 3.085.150 12 72.600 3.484.809 64.429 3.430.728 50.920 3.336.270 40.426 3.257.081 23.133 3.108.283 13 72.600 3.557.409 63.791 3.494.519 49.437 3.385.707 38.501 3.295.582 21.030 3.129.313 14 72.600 3.630.009 63.159 3.557.678 47.997 3.433.704 36.668 3.332.250 19.118 3.148.431 15 1.989.203 5.619.212 1.713.399 5.271.077 1.276.794 4.710.498 956.841 4.289.091 476.199 3.624.630 16 72.600 5.691.812 61.915 5.332.992 45.242 4.755.740 33.259 4.322.350 15.800 3.640.430 17 72.600 5.764.412 61.302 5.394.294 43.924 4.799.664 31.675 4.354.025 14.364 3.654.793 18 72.600 5.837.012 60.695 5.454.989 42.645 4.842.309 30.167 4.384.192 13.058 3.667.851 19 72.600 5.909.612 60.094 5.515.082 41.403 4.883.712 28.730 4.412.922 11.871 3.679.722 20 72.600 5.982.212 59.499 5.574.581 40.197 4.923.908 27.362 4.440.284 10.792 3.690.513 21 72.600 6.054.812 58.910 5.633.491 39.026 4.962.934 26.059 4.466.344 9.810 3.700.324 22 72.600 6.127.412 58.327 5.691.818 37.889 5.000.824 24.818 4.491.162 8.919 3.709.242 23 72.600 6.200.012 57.749 5.749.567 36.786 5.037.610 23.636 4.514.798 8.108 3.717.350 24 72.600 6.272.612 57.177 5.806.744 35.714 5.073.324 22.511 4.537.309 7.371 3.724.721 25 72.600 6.345.212 56.611 5.863.355 34.674 5.107.998 21.439 4.558.748 6.701 3.731.422 26 72.600 6.417.812 56.051 5.919.406 33.664 5.141.662 20.418 4.579.166 6.092 3.737.513 27 72.600 6.490.412 55.496 5.974.902 32.684 5.174.346 19.446 4.598.612 5.538 3.743.051 28 72.600 6.563.012 54.946 6.029.848 31.732 5.206.078 18.520 4.617.132 5.034 3.748.085 29 72.600 6.635.612 54.402 6.084.250 30.808 5.236.885 17.638 4.634.770 4.577 3.752.662 30 72.600 6.708.212 53.864 6.138.114 29.910 5.266.796 16.798 4.651.568 4.161 3.756.823 totaal

6.708.212

6.138.114

5.266.796

4.651.568

Tabel 14: Life Cycle Cost Analysis voor conventionele bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar

103

3.756.823

MODULE jaar

BOUW Σ 0%

0,01

Σ 1%

0,03

Σ 3%

0,05

Σ 5%

0,1

Σ 10%

0 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 1 72.600 2.619.122 71.881 2.618.403 70.485 2.617.007 69.143 2.615.665 66.000 2.612.522 2 72.600 2.691.722 71.169 2.689.573 68.432 2.685.440 65.850 2.681.515 60.000 2.672.522 3 72.600 2.764.322 70.465 2.760.038 66.439 2.751.879 62.715 2.744.230 54.545 2.727.067 4 72.600 2.836.922 69.767 2.829.805 64.504 2.816.383 59.728 2.803.958 49.587 2.776.654 5 72.600 2.909.522 69.076 2.898.881 62.625 2.879.009 56.884 2.860.842 45.079 2.821.733 6 72.600 2.982.122 68.392 2.967.274 60.801 2.939.810 54.175 2.915.017 40.981 2.862.714 7 72.600 3.054.722 67.715 3.034.989 59.030 2.998.841 51.595 2.966.613 37.255 2.899.969 8 72.600 3.127.322 67.045 3.102.034 57.311 3.056.152 49.139 3.015.751 33.868 2.933.838 9 72.600 3.199.922 66.381 3.168.415 55.642 3.111.794 46.799 3.062.550 30.789 2.964.627 10 72.600 3.272.522 65.724 3.234.139 54.021 3.165.815 44.570 3.107.120 27.990 2.992.618 11 72.600 3.345.122 65.073 3.299.212 52.448 3.218.263 42.448 3.149.568 25.446 3.018.063 12 72.600 3.417.722 64.429 3.363.641 50.920 3.269.183 40.426 3.189.994 23.133 3.041.196 13 72.600 3.490.322 63.791 3.427.432 49.437 3.318.620 38.501 3.228.495 21.030 3.062.226 14 72.600 3.562.922 63.159 3.490.591 47.997 3.366.617 36.668 3.265.163 19.118 3.081.344 15 1.740.393 5.303.315 1.499.086 4.989.677 1.117.092 4.483.709 837.159 4.102.322 416.636 3.497.980 16 72.600 5.375.915 61.915 5.051.592 45.242 4.528.951 33.259 4.135.581 15.800 3.513.780 17 72.600 5.448.515 61.302 5.112.894 43.924 4.572.875 31.675 4.167.256 14.364 3.528.143 18 72.600 5.521.115 60.695 5.173.588 42.645 4.615.520 30.167 4.197.423 13.058 3.541.201 19 72.600 5.593.715 60.094 5.233.682 41.403 4.656.922 28.730 4.226.153 11.871 3.553.071 20 72.600 5.666.315 59.499 5.293.181 40.197 4.697.119 27.362 4.253.515 10.792 3.563.863 21 72.600 5.738.915 58.910 5.352.091 39.026 4.736.145 26.059 4.279.574 9.810 3.573.673 22 72.600 5.811.515 58.327 5.410.418 37.889 4.774.035 24.818 4.304.393 8.919 3.582.592 23 72.600 5.884.115 57.749 5.468.167 36.786 4.810.821 23.636 4.328.029 8.108 3.590.700 24 72.600 5.956.715 57.177 5.525.344 35.714 4.846.535 22.511 4.350.540 7.371 3.598.071 25 72.600 6.029.315 56.611 5.581.955 34.674 4.881.209 21.439 4.371.979 6.701 3.604.771 26 72.600 6.101.915 56.051 5.638.006 33.664 4.914.873 20.418 4.392.397 6.092 3.610.863 27 72.600 6.174.515 55.496 5.693.502 32.684 4.947.557 19.446 4.411.843 5.538 3.616.401 28 72.600 6.247.115 54.946 5.748.448 31.732 4.979.289 18.520 4.430.363 5.034 3.621.435 29 72.600 6.319.715 54.402 5.802.850 30.808 5.010.096 17.638 4.448.001 4.577 3.626.012 30 72.600 6.392.315 53.864 5.856.714 29.910 5.040.007 16.798 4.464.799 4.161 3.630.172 totaal

6.392.315

5.856.714

5.040.007

4.464.799

3.630.172

Tabel 15: Life Cycle Analysis voor module bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar

104

Conventioneel 7.000.000

Bedrag [€]

6.000.000

5.000.000

0% 1% 3%

4.000.000

5% 10% 3.000.000

2.000.000 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren] Figuur 51: Totale kostenverloop voor conventionele bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar

Modulair 7.000.000

Bedrag [€]

6.000.000

5.000.000

0% 1% 3%

4.000.000

5% 10% 3.000.000

2.000.000 0

5

10

15

20

25

30

Tijd [jaren] Figuur 52: Totale kostenverloop voor module bouw referentieproject München met renovatie eens per 15 jaar

105

22. Bijlage J: LCCA voor 50 jaar

jaar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

CONVENT IONELE Σ 0%

BOUW

2.613.609 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.989.203

2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 2.613.609 71.881 2.685.490 70.485 2.684.094 69.143 2.682.752 66.000 2.679.609 71.169 2.756.660 68.432 2.752.527 65.850 2.748.602 60.000 2.739.609 70.465 2.827.125 66.439 2.818.966 62.715 2.811.317 54.545 2.794.154 69.767 2.896.892 64.504 2.883.470 59.728 2.871.045 49.587 2.843.741 69.076 2.965.968 62.625 2.946.096 56.884 2.927.929 45.079 2.888.820 68.392 3.034.361 60.801 3.006.897 54.175 2.982.104 40.981 2.929.801 67.715 3.102.076 59.030 3.065.928 51.595 3.033.700 37.255 2.967.056 67.045 3.169.121 57.311 3.123.239 49.139 3.082.838 33.868 3.000.925 66.381 3.235.502 55.642 3.178.881 46.799 3.129.637 30.789 3.031.714 1.800.800 5.036.302 1.480.154 4.659.035 1.221.198 4.350.835 766.924 3.798.638 65.073 5.101.375 52.448 4.711.482 42.448 4.393.283 25.446 3.824.084 64.429 5.165.804 50.920 4.762.403 40.426 4.433.709 23.133 3.847.217 63.791 5.229.594 49.437 4.811.840 38.501 4.472.211 21.030 3.868.246 63.159 5.292.754 47.997 4.859.837 36.668 4.508.878 19.118 3.887.364 62.534 5.355.288 46.599 4.906.436 34.922 4.543.800 17.380 3.904.744 61.915 5.417.203 45.242 4.951.678 33.259 4.577.059 15.800 3.920.544 61.302 5.478.504 43.924 4.995.602 31.675 4.608.734 14.364 3.934.907 60.695 5.539.199 42.645 5.038.247 30.167 4.638.901 13.058 3.947.965 60.094 5.599.293 41.403 5.079.650 28.730 4.667.631 11.871 3.959.836 1.630.241 7.229.534 1.101.374 6.181.023 749.710 5.417.341 295.682 4.255.518 58.910 7.288.443 39.026 6.220.049 26.059 5.443.400 9.810 4.265.329 58.327 7.346.770 37.889 6.257.939 24.818 5.468.219 8.919 4.274.247 57.749 7.404.519 36.786 6.294.725 23.636 5.491.855 8.108 4.282.355 57.177 7.461.696 35.714 6.330.439 22.511 5.514.366 7.371 4.289.726 56.611 7.518.308 34.674 6.365.113 21.439 5.535.805 6.701 4.296.426 56.051 7.574.358 33.664 6.398.777 20.418 5.556.223 6.092 4.302.518 55.496 7.629.854 32.684 6.431.461 19.446 5.575.669 5.538 4.308.056 54.946 7.684.800 31.732 6.463.193 18.520 5.594.189 5.034 4.313.090 54.402 7.739.203 30.808 6.494.000 17.638 5.611.827 4.577 4.317.667 1.475.835 9.215.038 819.525 7.313.526 460.257 6.072.083 113.998 4.431.665 53.330 9.268.368 29.039 7.342.565 15.998 6.088.082 3.782 4.435.447 52.802 9.321.171 28.193 7.370.758 15.236 6.103.318 3.439 4.438.886 52.279 9.373.450 27.372 7.398.130 14.511 6.117.829 3.126 4.442.012 51.762 9.425.212 26.575 7.424.705 13.820 6.131.648 2.842 4.444.854 51.249 9.476.461 25.801 7.450.506 13.162 6.144.810 2.583 4.447.437 50.742 9.527.203 25.049 7.475.555 12.535 6.157.345 2.349 4.449.786 50.240 9.577.443 24.320 7.499.875 11.938 6.169.283 2.135 4.451.921 49.742 9.627.185 23.611 7.523.486 11.370 6.180.653 1.941 4.453.862 49.250 9.676.435 22.924 7.546.410 10.828 6.191.481 1.765 4.455.626 1.336.055 11.012.489 609.804 8.156.214 282.558 6.474.038 43.951 4.499.577

2.613.609 2.686.209 2.758.809 2.831.409 2.904.009 2.976.609 3.049.209 3.121.809 3.194.409 3.267.009 5.256.212 5.328.812 5.401.412 5.474.012 5.546.612 5.619.212 5.691.812 5.764.412 5.837.012 5.909.612 7.898.816 7.971.416 8.044.016 8.116.616 8.189.216 8.261.816 8.334.416 8.407.016 8.479.616 8.552.216 10.541.419 10.614.019 10.686.619 10.759.219 10.831.819 10.904.419 10.977.019 11.049.619 11.122.219 11.194.819 13.184.022

0,01

Σ 1%

0,03

Σ 3%

0,05

Σ 5%

0,1

Σ 10%

106

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600

totaal

13.256.622 13.329.222 13.401.822 13.474.422 13.547.022 13.619.622 13.692.222 13.764.822 13.837.422 13.910.022 13.910.022

48.279 47.801 47.328 46.859 46.395 45.936 45.481 45.031 44.585 44.144

11.060.768 11.108.570 11.155.898 11.202.757 11.249.152 11.295.088 11.340.570 11.385.600 11.430.185 11.474.329 11.474.329

21.608 20.978 20.367 19.774 19.198 18.639 18.096 17.569 17.057 16.561

8.177.822 8.198.800 8.219.168 8.238.942 8.258.140 8.276.779 8.294.875 8.312.444 8.329.502 8.346.062 8.346.062

9.821 9.354 8.908 8.484 8.080 7.695 7.329 6.980 6.648 6.331

6.483.860 6.493.214 6.502.122 6.510.606 6.518.686 6.526.382 6.533.710 6.540.690 6.547.338 6.553.669 6.553.669

Tabel 16: Life Cycle Cost Analyse voor conventionele bouw referentieproject München voor 50 jaar

107

1.458 1.326 1.205 1.096 996 905 823 748 680 618

4.501.036 4.502.361 4.503.567 4.504.662 4.505.658 4.506.564 4.507.387 4.508.135 4.508.815 4.509.434 4.509.434

MODULE jaar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

2.546.522 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 1.740.393

BOUW Σ 0% 2.546.522 2.619.122 2.691.722 2.764.322 2.836.922 2.909.522 2.982.122 3.054.722 3.127.322 3.199.922 4.940.315 5.012.915 5.085.515 5.158.115 5.230.715 5.303.315 5.375.915 5.448.515 5.521.115 5.593.715 7.334.107 7.406.707 7.479.307 7.551.907 7.624.507 7.697.107 7.769.707 7.842.307 7.914.907 7.987.507 9.727.900 9.800.500 9.873.100 9.945.700 10.018.300 10.090.900 10.163.500 10.236.100 10.308.700 10.381.300 12.121.692

0,01

Σ 1%

0,03

Σ 3%

0,05

Σ 5%

0,1

Σ 10%

2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 2.546.522 71.881 2.618.403 70.485 2.617.007 69.143 2.615.665 66.000 2.612.522 71.169 2.689.573 68.432 2.685.440 65.850 2.681.515 60.000 2.672.522 70.465 2.760.038 66.439 2.751.879 62.715 2.744.230 54.545 2.727.067 69.767 2.829.805 64.504 2.816.383 59.728 2.803.958 49.587 2.776.654 69.076 2.898.881 62.625 2.879.009 56.884 2.860.842 45.079 2.821.733 68.392 2.967.274 60.801 2.939.810 54.175 2.915.017 40.981 2.862.714 67.715 3.034.989 59.030 2.998.841 51.595 2.966.613 37.255 2.899.969 67.045 3.102.034 57.311 3.056.152 49.139 3.015.751 33.868 2.933.838 66.381 3.168.415 55.642 3.111.794 46.799 3.062.550 30.789 2.964.627 1.575.555 4.743.970 1.295.015 4.406.809 1.068.450 4.131.000 670.997 3.635.624 65.073 4.809.043 52.448 4.459.257 42.448 4.173.448 25.446 3.661.070 64.429 4.873.471 50.920 4.510.177 40.426 4.213.874 23.133 3.684.202 63.791 4.937.262 49.437 4.559.614 38.501 4.252.375 21.030 3.705.232 63.159 5.000.422 47.997 4.607.611 36.668 4.289.043 19.118 3.724.350 62.534 5.062.956 46.599 4.654.210 34.922 4.323.965 17.380 3.741.730 61.915 5.124.870 45.242 4.699.452 33.259 4.357.224 15.800 3.757.529 61.302 5.186.172 43.924 4.743.376 31.675 4.388.899 14.364 3.771.893 60.695 5.246.867 42.645 4.786.021 30.167 4.419.066 13.058 3.784.951 60.094 5.306.961 41.403 4.827.424 28.730 4.447.796 11.871 3.796.821 1.426.329 6.733.290 963.613 5.791.037 655.936 5.103.732 258.698 4.055.520 58.910 6.792.200 39.026 5.830.063 26.059 5.129.791 9.810 4.065.330 58.327 6.850.526 37.889 5.867.953 24.818 5.154.609 8.919 4.074.249 57.749 6.908.276 36.786 5.904.738 23.636 5.178.246 8.108 4.082.357 57.177 6.965.453 35.714 5.940.453 22.511 5.200.757 7.371 4.089.727 56.611 7.022.064 34.674 5.975.127 21.439 5.222.196 6.701 4.096.428 56.051 7.078.115 33.664 6.008.791 20.418 5.242.614 6.092 4.102.520 55.496 7.133.610 32.684 6.041.475 19.446 5.262.060 5.538 4.108.057 54.946 7.188.557 31.732 6.073.207 18.520 5.280.579 5.034 4.113.092 54.402 7.242.959 30.808 6.104.014 17.638 5.298.217 4.577 4.117.668 1.291.237 8.534.196 717.019 6.821.033 402.688 5.700.905 99.739 4.217.408 53.330 8.587.526 29.039 6.850.072 15.998 5.716.903 3.782 4.221.190 52.802 8.640.329 28.193 6.878.265 15.236 5.732.139 3.439 4.224.629 52.279 8.692.608 27.372 6.905.637 14.511 5.746.650 3.126 4.227.754 51.762 8.744.370 26.575 6.932.212 13.820 5.760.470 2.842 4.230.596 51.249 8.795.619 25.801 6.958.013 13.162 5.773.631 2.583 4.233.180 50.742 8.846.361 25.049 6.983.062 12.535 5.786.166 2.349 4.235.528 50.240 8.896.601 24.320 7.007.382 11.938 5.798.104 2.135 4.237.663 49.742 8.946.343 23.611 7.030.994 11.370 5.809.474 1.941 4.239.604 49.250 8.995.593 22.924 7.053.917 10.828 5.820.302 1.765 4.241.369 1.168.940 10.164.533 533.529 7.587.447 247.215 6.067.517 38.454 4.279.823

108

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600 72.600

totaal

12.194.292 12.266.892 12.339.492 12.412.092 12.484.692 12.557.292 12.629.892 12.702.492 12.775.092 12.847.692 12.847.692

48.279 47.801 47.328 46.859 46.395 45.936 45.481 45.031 44.585 44.144

10.212.812 10.260.613 10.307.941 10.354.800 10.401.196 10.447.132 10.492.613 10.537.644 10.582.229 10.626.373 10.626.373

21.608 20.978 20.367 19.774 19.198 18.639 18.096 17.569 17.057 16.561

7.609.054 7.630.033 7.650.400 7.670.174 7.689.373 7.708.012 7.726.108 7.743.677 7.760.734 7.777.295 7.777.295

9.821 9.354 8.908 8.484 8.080 7.695 7.329 6.980 6.648 6.331

6.077.339 6.086.693 6.095.601 6.104.085 6.112.165 6.119.860 6.127.189 6.134.169 6.140.817 6.147.148 6.147.148

Tabel 17: Life Cycle Cost Analyse modulaire bouw referentieproject München voor periode van 50 jaar

109

1.458 1.326 1.205 1.096 996 905 823 748 680 618

4.281.281 4.282.607 4.283.812 4.284.907 4.285.903 4.286.809 4.287.632 4.288.380 4.289.061 4.289.679 4.289.679

Conventioneel 15.000.000

Bedrag [€]

12.000.000

9.000.000

0% 1% 3%

6.000.000

5% 10%

3.000.000

0 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Tijd [jaren] Figuur 53: Totale kostenverloop conventionele bouw referentieproject München voor periode van 50 jaar

Modulair 15.000.000

Bedrag [€]

12.000.000

9.000.000

0% 1% 3%

6.000.000

5% 10%

3.000.000

0 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Tijd [jaren] Figuur 54: Totale kostenverloop module bouw referentieproject München voor periode van 50 jaar

110

111