provinsje fryslân provincie fryslân b

provinsje fryslân provincie fryslân

b

postbus 20120 8900 hm leeuwarden tweebaksmarkt 52 telefoon: (058) 292 59 25 telefax: (058) 292 51 25

W’VW.fryslan.nl provinciefryslan.nl www.twitter.com/provfryslan

Provinciale Staten van Fryslân

Leeuwarden, 15 april 2014 Verzonden, 15 APR. 2014 Ons kenmerk Afdeling Behandeld door Uw kenmerk Bijlage(n)

: 01125027 : Kennis en Ekonomy : R.Zijlstra-Ytsma / (058) 292 55 99 of [email protected]

Onderwerp

: Voortgang Innovatie Cluster Drachten en nadere uitwerking projectplan

: 3

Geachte Statenleden, Via deze brief informeren wij u over de voortgang Innovatie Cluster Drachten en de nadere uitwerking van het projectplan, waarvoor u in uw vergadering van 3juli 2013 een REP bijdrage van € 8 miljoen beschikbaar heeft gesteld. GS werden tijdens deze vergadering ge mandateerd om de individuele projectvoorstellen met subsidieaanvragen in het kader van het ICD te behandelen en beschikken. Ingestemd werd met een tussentijdse evaluatie in 2016, waarbij de werkgelegenheidseffecten nadrukkelijk onderdeel van de evaluatie zijn. Ieder jaar wordt u bij de tweede berap geïnformeerd over de voortgang van het cluster. Conform uw eis om uiterlijk 1juli 2014 een nader uitgewerkt plan met een beschrijving van activiteiten en doelen voorgelegd te krijgen doen wij u hierbij de gevraagde informatie toekomen. Ook is de voortgangsrapportage per de stand van zaken van 1januari 2014 bijgevoegd. INLEIDING De ontwikkeling van het Innovatie Cluster Drachten is het begin van een significante nieuwe sterkte van de noordelijke regio. Zes hoogwaardige en innovatieve bedrijven in en rond Drachten hebben in 2012 het initiatief genomen, samen met de gemeente Smallingerland en de provincie Fryslân, de regio als innovatief, technologisch en kennisintensief op de kaart te zetten. Hiertoe hebben ze een 4-stappenplan ontwikkeld. Het samenwerkingsverband is ‘in de markt gezet’ onder de naam Innovatie Cluster Drachten en vertegenwoordigt ca. 2.700 werknemers van wie 850 fte in de productontwikkeling. Voor Noord-Nederland is een dergelijk samenwerkingsverband, met internationaal acterende be drijven als kennisbron en kennispartner, van grote betekenis. De ontwikkeling van het Innovatiecluster zal ongeveer acht jaar gaan duren (2013-2020). Inmiddels is fase 1 (2013-2014) volop in uitvoering. Binnenkort wordt een subsidieaanvraag voor fase 2 (2015-2016) ingediend. De aanvraag voor fase 3 zal in de loop van 2016 worden

-

1 / 3-

Ons kenmerk: 01125027

provinsje fryslân provincie fryslân ingediend en die voor de laatste fase in 2018.

FASE 1 2013-2014 In augustus 2013 is voor fase 1 een REP-bijdrage van € 192.500,- toegekend. Fase 1 betreft de oprichting van een klein programmabureau voor het faciliteren van de Organisatie en ont wikkeling van het cluster. Er worden activiteiten ontplooid op het gebied van ‘boeien’ (het aantrekken van talent) en ‘binden’ (het behouden van talent) en de promotie van de regio als centrum van technologie en innovatie. De totale kosten van fase 1 bedragen € 1.284.500,-. De private bijdragen van deelnemende en nieuwe bedrijven zijn geraamd op € 926.400,- en de gemeente Smallingerland draagt € 165.600,- bij. Verwacht wordt dat in fase 1, die eind dit jaar wordt afgerond, sprake is van 150 nieuwe arbeidsplaatsen in de high tech producten procesontwikkeling. Er zijn de afgelopen tijd veel activiteiten opgestart. Het cluster is actief op banenbeurzen en vakbeurzen. Er is een uitvinderswedstrijd georganiseerd en er zijn initiatieven ontwikkeld in het kader van ‘ingenieurs voor de klas’, bedoeld om jonge mensen te interesseren voor en kennis te laten maken met techniek. In 2014 zijn in het kader van ‘binden’ diverse activiteiten opgestart, zoals kenniskringen en losse kennissessies. De website is per oktober 2013 in de lucht. Bezoeken van landelijke prominenten (minister Kamp, de heer Wientjes, en de voorzit ter/directeur van FME-CWM, de ondernemersorganisatie voor de technologie-industrie, me vrouw Dezentjé) waren belangrijk voor het op de kaart zetten van het cluster. Per eind 2013 was er sprake van acht deelnemende bedrijven. Aan het eind van de periode 2013-2014 zal het ICD overgaan in een vereniging, als opmaat voor vervolgstappen, en zal Philips CL te rugtreden als penvoerder. Voor uitgebreide informatie zie bijlage ‘Voortgang en resultaten van het cluster in 2013 Inno vatiecluster Drachten’. FASE 2 Fase 2 betreft de periode 2015-201 6. De aanvraag voor de REP-bijdrage van fase 2 zal bin nenkort worden ingediend. Doel van fase 2 is, in aanvulling op fasel, het inzetten van meer gezamenlijke activiteiten, zoals: het intensiveren en harmoniseren van de relaties met de PO-HBO onderwijskolom het opzetten van een goede programmering met het UCF het gebruiken van elkaars (onderzoek)faciliteiten het uitbreiden van de onderlinge toelever- en uitbesteedrelaties het zetten van de eerste stappen op het gebied van gemeenschappelijke R&D -

-

-

-

-

Naar verwachting groeit in 2015-2016 het aantal deelnemende bedrijven naar 14 en geniet de regio en het cluster landelijke bekendheid. FASE 32017-2018 In fase 3 zullen meer ondernemingen in Noord-Nederland worden betrokken bij het lopende cluster. Op die manier wordt meer massa verkregen (20-24 bedrijven) en ontstaat een soort noordelijk ‘vliegwiel met een as in Drachten’. in fase drie zullen voor veel clusterleden naast UCF ook werkrelaties met de RUG en UTwente worden gerealiseerd. Het cluster wil vanaf fase 3 ook regionale technostarters helpen in hun eerste stappen op het gebied van High Tech Systems. Qua bekendheid gaat het cluster in deze fase proactief over de landsgrenzen heen kijken.

-2 / 3-


provinsje fryslân provincie fryslân

v

rj 1-

FASE 4 In fase 4 vindt de ultieme opschaling plaats. Gedacht kan worden aan gezamenlijke R&D in samenwerking met regionale onderzoekinstellingen (UCF, NHL, Stenden, Hanzehooge school, Windesheim, RUG, TU Delft, TU Enschede en UTwente). Ook behoort het realiseren van bijv. een startersgebouw en andere facilitaire functies en het aanjagen van eigen techno- spinouts (kleine nieuwe technische ondernemingen) vanuit de verschillende deelnemers tot de plannen. Fase 4 is budgettair het meest ongewis, maar ook zeker de grootste stap. -

Voor uitgebreide informatie over de vier stappen in het totale project wordt verwezen naar de bijlagen ‘Activiteitenkalender2Ol5-2016’ en ‘Het 4-stappenplan van het Innovatiecluster Drachten’.

G edep 1

Staten van Fryslân,

van den Berg, secretaris

-3I3


Innovatiecluster Drachten VOORTGANG EN RESULTATEN VAN HET CLUSTER IN 2013

Kor Visscher, Philips CL Joost Krebbekx, ICD projectenbureau

Januari 2014

cLuster

innovatie drdchtPn

0

0

NHIHDVNQ N3ISfflDdIIVAONNI

•

5.

Inhoud Voorwoord

.

7 9

1.

ICD als opmaat voor Noordelijke Hightech ecosysteem

2.

Projectresultaten stap 1

1. 2. 3.

2013 in hoofdlijnen Wat is er allemaal gerealiseerd in 2013 per deelactiviteit? Beschrijving huidige projectorganisatie

3.

Financiële projectgegevens

19

3.1

Uitgavenplanning

19

4.

Voorgestelde aanpassingen 2014

21

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Versnellen van de kalender 2014 Stoppen van de volgende voorgenomen activiteiten Opstarten van nieuwe ICD activiteiten Van penvoerder Philips LS naar penvoerder vereniging ICD Gevolgen voor voorziene budget

21 22 22 22 22

13

.......................

13 14 17

0 ZLz

0

7.

Voorwoord In dit rapport wordt een overzicht gegeven van de voortgang en de resultaten van het Innovatie Clus

In dit overzicht vindt u de gerealiseerde activiteiten

ter Drachten in de periode maart 2013 tot en met

van het cluster, wat is succesvol geweest en wat niet, de planning voor het jaar 2014. Daarnaast vindt u

december 2013.

het overzicht van de ingezette uren en de opmaat voor een versnelling van de activiteiten

De start van de rapportage valt samen met de indie ning van de REP aanvraag bij de provincie Fryslân op

Het Innovatie Cluster Drachten is ook bezig een

11maart2013.

rechtsvorm in te richten om te dienen al vehikel voor verdere groei. Wij verwachten dat in 2014 dit

De uiteindelijk beschikking is bij ons ontvangen op 22 augustus 2013 en is daarmee ook het startsein

project van de penvoerder Philips CL overgedragen

geweest om het projectenbureau daadwerkelijk aan de gang te zetten met ingang van september 2013.

vatie Cluster Drachten. Hierover zullen we met u

Om een klein voorschot te nemen op de volgende

Ondergetekende verklaart dat alle voor de aanvraag

hoofdstukken kan ik u reeds melden dat het dus

benodigde stukken zijn toegevoegd.

kan worden naar de op te richten Vereniging Inno nog apart in contact treden.

ter verder is gegroeid. Twee nieuwe bedrijven zijn toegetreden: SMST en Whisper Power per juni jl. Het negende bedrijf: Delta Instruments uit Drachten is gevraagd om per 1 januari 2014 toe te treden.

Aldus naar waarheid ingevuld:” Naam:

Dhr. IK. Visscher, Director Industrial Projects & Facilities

Organisatie:

Philips Consumer Lifestyle

Functie:

Director Industrial Projects & Facilities

Plaats:

P0 Box 20100, 9200 CA Drachten

Datum:

19 december 2011

Handtekening:

1)

0

0

NILHDVMQ 3ISf11D3IIVAONNI

8.

9.

1. ICD als opmaat voor Noordelijke Hightech ecosysteem Zes hoogwaardige en innovatieve bedrijven in en rond Drachten, te weten Neopost Technologies, BD

Het samenwerkingsverband wordt in de ‘markt’ gezet onder de naam Innovatiecluster Drachten en verte

Kiestra, Variass, Irmato, Norma-IMS en Philips CL Drachten, hebben het initiatief genomen samen met

genwoordigt circa 2.700 werknemers in deze regio

de gemeente Smallingerland en de provincie Frys lân, de regio als innovatief, technologisch en ken nisintensief op de kaart te zetten. Hiertoe hebben ze een 4-stappenplan ontwikkeld waarbij in de eerste stap vooral gewerkt gaat worden aan het boeien en binden van technisch talent zodat de bedrijven ook in de toekomst verzekerd zijn van professionele arbeidskrachten. De bedrijven maken allemaal deel uit van de hoogtechnologische maakindustrie, zoals bedoeld in de Topsector High Tech Systems. Onder High Tech Sys tems verstaan we in algemene zin bedrijfsactiviteiten

van wie 850 fte in de productontwikkeling. Met name dit punt is onvoldoende bekend in en buiten de regio, in en buiten Nederland. Met betrekking tot de deelnemende bedrijven in het samenwerkingsverband valt een aantal zaken op. In de eerste plaats dat vier van de zes bedrijven OEM’er zijn: een Original Equipment Manufacturer. Zij zijn ‘zelfscheppend’ en internationaal actief en leveren aan eindgebruikers; dit kunnen zowel consumenten (Philips) als zakelijke klanten zijn (overige). Het Innovatiecluster Drachten herbergt hiermee, nu al, uitzonderlijk veel OEM’ers. Variass en Norma heb ben een andere rol in de keten die van proces suppli

gericht op de ontwikkeling en productie van com plexe apparaten, instrumenten, machines, mecha

ers en deels ook systeemintegratoren.

nisaties, automotive, trucks & bussen, vliegtuigen en schepen. Karakteristieke eigenschappen van High

Inmiddels zijn er twee extra bedrijven toegetreden: SMST en Whisper Power. Een negende bedrijf is

Tech systemen zijn:

onlangs gevraagd om deel te nemen per 1 januari 2014.

• zeer intelligent (embedded systemen, software, sensors) • zeer nauwkeurig (nano-elektronica, high precision manufacturing) • zeer efficiënt (mechatronica)

In het plan 2013-2014 van het cluster is uitbreiding met een nog één onderneming voorzien, die interna tionaal en zelfscheppend is, of die toeleverend actief is in de hightech ketens.

. 10 INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

Hiermee ziet het huidige overzicht van de betrokken bedrijven er als volgt uit; NOORD-

OEM

NEDERLAND

SYSTEMS

PARTS

SYSTEM

PROCES

INNOVATOR

SUPPLIER

INTEGRATOR

SUPPLIER

HQ

HTS

Philips Cl.

x

NL

B2C-apparaten

BDKiestra

X

USA

B2B-mechanisaties

Neopost

X

X

F

B2B-apparaten÷ onderdelen

Irmato

X

X

X

NL

B2B-mechanisaties

Variass

X

X

X

NL

Elektromechani sche modulen

Norma

X (deels)

X

X

NL

Mechanische subassies/parts

X

X

X

SMST

X

X

X

NL

B28 offshore subsystemen en totaalsystemen

Whisper Power

X

X

X

NL

B2B (groene) energiesystemen diverse toepas singen

Delta Instruments

X

USA

B2B instrumenten

FIGUUR 1: DEELNEMERS ICD PER 1-1-2014

Het 4-stappenplan van het Innovatiecluster Drachten Om het Innovatiecluster Drachten in nationaal en internationaal perspectief met voldoende professio naliteit en zwaarte te presenteren, is het zinvol om

nomische ontwikkeling en de werkgelegenheid. De doorontwikkeling van het cluster in de volgende stappen zal het innovatieve klimaat in Noord-Neder

het Innovatiecluster Drachten op een organische, vraaggestuurde, wijze te laten groeien. Hiertoe zijn een aantal stappen in de tijd voorzien. Elke stap kan een doorlooptijd van twee jaar in zich hebben. De huidige deelnemers hebben aangegeven dat de kwali

betrokkenheid van onderwijs- en kennisinstellingen

teit van de te nemen stappen prevaleert boven een te gehaaste invoering. Alle stappen hebben te maken met het verder uit bouwen van massa en functies van het ecosysteem (voor een uitgebreide beschrijving zie ook bijlage B). De beoogde kennis- en innovatiestructuur kan zeer positieve gevolgen hebben voor de regionale eco

land binnen de kansrijke sector Metaal (High Tech Systems & Materials) op een hoger niveau tillen. De

en de versterking van de (provinciegrens)overschrij dende brede netwerken tussen de triple helix zal bijdragen aan de transitie naar een kenniseconomie Noord-Nederland.

0

11 .

Stap 1: Het huidige Innovatiecluster Drachten heeft de afgelopen jaren reeds samengewerkt op het gebied van boeien en binden van technisch talent bij de

Stap 3: Vanuit deze lopende ecosysteemfuncties meer ondernemingen in Noord-Nederland betrekken bij het lopende cluster om op deze manier meer massa

deelnemende bedrijven in de regio Drachten. Men wil dit op een veel professionelere wijze versnel

(20-24 bedrijven) te krijgen en een soort Noorde lijk ‘vliegwiel met een as in Drachten’ te creëren. Doordat stap 1 en stap 2 zijn genomen wordt het

len, regionale opleidingsinstituten (onder andere Friese Poort en hbo-instellingen) beter betrekken en tegelijkertijd het cluster laten groeien met vier extra bedrijven uit de regio Drachten. Aan het eind van de periode 2013-2014 zal het Innovatiecluster Drachten overgaan in een juridische entiteit (vereniging) als

r

opmaat voor vervolgstappen en zal Philips CL terug treden als penvoerder.

samenwerkingsverband steeds aantrekkelijker ook voor nieuwkomers Stap 4: Vanuit het dan lopende cluster opschakelen naar nog meer ecosysteemfuncties zoals precompetatieve R&D in samenwerking met onderzoekinstellingen (NHL, Stenden, Noordelijke Hogeschool, RUG en extra shared facilities (bv. startersgebouw en andere facilitaire functies) en aanjagen spin-outs (kleine nieuwe ondernemingen) vanuit de verschil

Stap 2: Het daarbovenop inzetten van meer gezamenlijke activiteiten (lees ecosysteemfuncties) zoals het

UTwente

gebruiken van elkaars onderzoeksfaciliteiten (shared facilities), het uitbreiden van de onderlinge toele ver- en uitbesteedrelaties (waardoor MKB versterkt

lende deelnemers

),

wordt), en het opzetten van onderlinge kenniskrin gen waarin op actuele thema’s kennis wordt uit gewisseld tussen werknemers van de deelnemende ondernemingen

BEZOEK TWEEDE KAMER FRACTIE AAN HET INNOVATIE CLU5TER DRACHTEN

0

0

N3IHDVNQ M3ISfYID3IIVAONJNI ZE.

13 .

2. Projectresultaten stap 1 1.

2013 IN HOOFDLIJNEN

Het jaar 2013 kenmerkt het programma zich door opschaling en externe publiciteit: het aantal deel nemende bedrijven wat toenam, het aantal betrok ken werknemers van de verschillende bedrijven dat toenam en het aantal activiteiten dat toenam.

T’! OVE T VAN VERSCHILLENDE INNOVATIE CLUSTER DRACHTEN

bt

Met betrekking tot publiciteit en het boeien heeft het cluster een aantal mooie resultaten geboekt: de eerste uitvinderwedstrijd heeft veel publiciteit opgeleverd richting de hbo-instellingen, het live gaan van de ICD website en de vele bestuurlijke bezoe

BEZOEK DHR WIENTJES (VNO-NCW) AAN HET INNOVATIE CLUSTER DRACHTEN

Met name de activiteiten gericht op de interne kant van de bedrijven onder de kop binden, zijn achter gaan lopen deels door capaciteitsgebrek bij organise rende bedrijven en het onplanbare karakter van acti viteiten zoals successen delen, overschotten/tekorten delen en projectdetachering. Door capaciteit toe te voegen en nieuwe, planbare, activiteiten hiervoor on de plaats te zetten, hoopt het cluster dit gat snel te dichten.

ken. Te noemen zijn: een delegatie van statenfractie CDA Friesland, het bezoek van VNO-NCW voorman Bernard Wientjes en de minister van Economische

TU • S

Zaken dhr Henk Kamp.

BEZOEK MINISTER KAMP BIJ INNOVATIE CLUSTER DRACHTEN

• 14 INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

WAT IS ER ALLEMAAL GEREALISEERD

2.

IN 2013 PER DEELACTIVITEIT? De samengestelde kalender voor stap 1 in de periode 2013- 2014 ziet er als volgt uit: 2014

2013

•

Uitvinderswedstrijd

•

Ingenieur voor de klas

•

Basisscholenprogramma

•

Overschotten/tekorten personeel uitwisselen

•

Onderlinge bedrijfsbezoeken & presentaties

•

Successen delen

•

Prolectdetachering Kennisdeling onderling medewerkers mbv kenniskringen (minstens 5)

I

•

Website / kalender —

—

—

—

Imago Stageplaatsen

***

*

Beurzen bezoeken 16 per jaar)

—

Werkwijze gereed Nieuwe bedrijven

*** * Werkwijze*gereed

* Â

Â

Â

*

*** **

Â

* *

*

**

* *

.

c)

**

*.i

*** **

Niet 100% plan baar

Verbinden kringen met websire

Â

Vacatures

Â

Social fora

Â

Q1

—

Q3

Q2

Externe bijeenkomst

FIGUUR 2: ACTIVITEITENKALENDER 2013

Continu vullen/aanpassen website

Functionaliteiten live

Q4

Interne bijeenkomst

Q1

Q2

Interne bijeenkomst met pers

Q3

Â

Q4

Exrerne bijeenkomst

2014

Daarnaast lopen natuurlijk de individuele

Het gaat dus om de volgende activiteiten onder de labels Boeien, Binden en FR, die we stuk voor stuk

banenbeurzen en vakbeurzen nog waarbij

langs zullen lopen en daarbij aangeven hoe het loopt

informatiemateriaal over het cluster door

en wat de gerealiseerde activiteiten zijn.:

individuele bedrijven wordt meegenomen.

• Beurzen

—

Het gezamenlijk verzorgen van een

stand met bemanning op vak-, bedrijven- en banenbeurzen. Het innovatiecluster Drachten is op de volgende beurzen gezamenlijk opgetrokken: -

Goed: Ten behoeve van het beursbezoek is een gezamenlijke achterwand en informatiemateriaal geïnvesteerd en wordt er nog meer geïnvesteerd in het maken van extra informatiemateriaal. Materiaal en achterwand moeten telkens herzien worden als een nieuw bedrijf toetreedt. Er zijn verschillende gezamenlijke beurzen bezocht.

BANENBEUR5: OP DE WERKVLOER

0

15 .

Het gezamenlijk organiseren van een uitvinderswedstrijd voor hbostudenten waarbij op een thematische wijze wordt gewerkt Activiteiten behelzen: opzetten,

• Uitvinderwedstrijd

—

begeleiden, voorselecteren en uiteindelijk het organiseren van het uitvinderssalon. -

• Ingenieur voor de klas In het kader van uitwisseling met de kennisinstellingen is het —

goed om medewerkers uit het bedrijfsleven met enige regelmaat voor de klas te hebben. -

Goed: Uitvindingen worden gekoppeld aan

kennisinstellingen regulier en soms ook incidenteel actief zijn en dat er gekeken moet

het thema gezondheid en deze uitvindingen zijn bekroond tijdens op 3 juni 2013. De wedstrijd kende een achtkoppige jury en

0

worden naar een gezamenlijke reguliere aanpak. Verwacht wordt dat in 2014 er eerst een harmonisatieslag wordt gemaakt: het optreden namens het cluster in plaats van een

stelde geldprijzen beschikbaar. Er deden vijf hogescholen mee en twaalf studententeams Er zijn diverse artikelen in de media geweest over het evenement. Out-of-pocket kosten zijn door de bedrijven gedragen (€ 3.500 per bedrijf). De voorbereiding van de uitvinderwedstrijd 2014 wordt door een klein subteam ter hand genomen. Dit jaar doen mee: • HIT Assen • Windesheim Zwolle • Saxion Enschede (nieuw voor 2014) • Stenden Emmen

individueel bedrijf. Daarna wordt opgeschaald naar meer onderwijsinstellingen. • Basisscholenprogramma- speciaal voor het basisonderwijs, daar waar de keuze voor techniek meestal al valt, wil het Innovatie Cluster Drachten een bijdrage leveren. -

• Hanzehogeschool Groningen • NHL Leeuwarden

Onvoldoende: Dit onderwerp is ook door de HRM groep opgepakt. Tijdens de inventarisatie bleek dat een aantal bedrijven bij de basisscholen regulier en soms ook incidenteel actief zijn en dat er gekeken moet worden naar een gezamenlijke reguliere aanpak. Verwacht wordt dat in begin 2014 een keuze gemaakt wordt bij welk lopende initiatief het Innovatie

• RUG Groningen (nieuw voor 2014)

INNOVATIE

Onvoldoende: Dit onderwerp is door de HRM groep opgepakt. Tijdens de inventarisatie bleek dat een aantal bedrijven bij de

CLUSTER DPACKTEN

Cluster Drachten zich wil aansluiten om vervolgens dit namens alle deelnemende partijen uit te gaan rollen • Tijdelijk overschot of tekort aan personeel communiceren binnen het cluster Het organiseren van een continue stroom van interne -

LF.EUWARDERCÛURANT

Armband helpt tegen trillen 6p&6L IN

61 I1.Ir 161%..a fl66.. 4 1.fl1.INIINUN $flh11pINfl46WIIfl&fl961fl 6.91.4.1. 16194.6.11.11

flI6fl’ IN 4W m461,, 1 1.1.61.69111e. 6161)9469 :1.611.1.1194 4. 9fl 1.1.1.111.41 1.1169116.6911611.61.1.61 961.191$. 1.6994.16114 I 469 -..lIfltll6 61914.6flfl$.169t4696fl1

911$. 19664. II16964.611. $.91.fl. 941.1

69911964.69699 9 4 $19661614 91916 4È9966916461.lp6l4$9 61.91.96191.141 Ir 114.14 .11 149.41. $16 6161 4 64, 61. 1.19 191 49699661 91.6.916111614.. II’ 938,96111691.1.19916 6l48,49l344119I8l69

116.11.1 119611$ .96 61669C lId 41... 9116 1661..61916164691691 6l4.t 1..1.616I16 191 1.6691. 446611 441.4111.4 916 $41111.11. 41811 1111$ 96913 6I3r$90 1’ 461b81161643

9111119 1g1111 911991$ .p II p4ÇÇ1199648.66191419$$W $14481189164 1611fl 46 1914.11119,9 Ii, $8.14 964118441fl499$. 4 49196

1114.1.1 9l&

1._

8611919111.4.1. 4.166 — 668.9139 8494448418fl 1.4 1111119111$ $4. 4. ________

PUBLICITEIT RONDOM DE UITVINDERS WEDSTRIJD

-

Goed: Onderlinge afspraken zijn gemaakt en dit is nu in de regulier fase en niet meer

46.6

—

9:

vacatures richting de bedrijven binnen het cluster en het actief ophangen! ‘promoten’ van deze mogelijkheden binnen die organisaties.

planbaar. Vacatures worden een de website aangeleverd, indien die er zijn. Verder moet de bekendheid van de website nog verder omhoog. Hiermee is dit deelproject klaar.

.

16 INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

• Onderlinge bedrijfsbezoeken en —presentaties Voordrachtencyclus waarbij elk bedrijf

-

—

eenmaal per jaar een ‘open’ presentatie houdt naar de andere clusterbedrijven. -

eerst vijf van dit soort kenniskringen te laten ontstaan en daarna organisch verder

Onvoldoende: Dit deelproject is nog niet ter hand genomen door de HRM werkgroep en

te groeien. In deze periode is de eerste kenniskring Electronica & Software opgestart, de tweede kenniskring CAD/PLM start in

wordt min of meer ingevuld door de startende kenniskringen die telkens een bedrijfsbezoek combineren met een bijeenkomst. Stuurgroep

2014 en de derde, vierde en vijfde kenniskring komt voort uit een reeks van losstaande aparte sessies die georganiseerd gaan worden voor

gaat nadenken of dit punt doorgezet moet worden.

de huidige medewerkers van het Innovatie Cluster Drachten.

• Successen delen Open dag organiseren bij lancering nieuwe producten/technologieën —

voor clusterdeelnemers: om elkaar beter en vaker deelgenoot te maken van belangrijke momenten binnen de bedrijven. Indien mogelijk (vanwege geheimhouding) dan ook een mooi moment van collectieve PR. Onvoldoende: Dit deelproject komt niet tot wasdom omdat er telkens geldige redenen -

zijn waarom dit bedrijfssucces nog niet naar buiten getoond mag/kan worden. Het lastige van dit onderwerp is dat het ook niet planbaar is als reguliere activiteit. Stuurgroep gaat nadenken of dit punt doorgezet moet worden. • Op projectbasis medewerkers detacheren bij Innovatiecluster Drachten bedrijven (ISO certificatie, engineering projecten) Zeker als —

het gaat over de inzet van bepaalde specialisten. Goed: Onderlinge afspraken zijn gemaakt en dit is nu in de reguliere fase en niet meer -

planbaar en zal per geval bekeken worden hoe dit tussen de bedrijven onderling afgesproken kan worden • Stimuleren en faciliteren van kennisdeling bestaand personeel, vakgenoten onderling

—

Het gaat hier om het organisch laten ontstaan en groeien van een aantal kenniskringen vanuit verschillende expertises.

Onvoldoende: Het idee is om vooral de medewerkers de vrijheid te geven om hier initiatief in te ontplooien. Het streven is

Dit is een collectief initiatief om met één gezicht naar buiten te treden en via de website een aantal verdere

• Gezamenlijke website

—

boeien-functies te realiseren zoals overzicht van stageplaatsen, overzicht van vacatures, overzicht van lopende activiteiten binnen het cluster in het kader van boeien & binden, overzicht van aantrekkelijk punten in de regio. Goed: op 3 oktober is de website van het -

Innovatie Cluster Drachten gelanceerd en meteen in gebruik genomen. Vanaf die tijd staan er vacatures van het Innovatie Cluster Drachten op het web en ook verschillende nieuwsberichten worden geplaatst naar aanleiding van de verschillende activiteiten van het cluster.

0

17 .

0,011v

Cn$111

=

=

I,C.II,COII0C D0,0,,,

(CCCIII

=

—

1m

5———

=

.

= -

EE. — —

CwJn

i

—

0*

0

0

—

_mn

—

—

0—

—

1I

0

AFBEELDINGEN VAN DE INNOVATIE CLUSTER DRACHTEN WEBSITE

Overzicht realisatie gezamenlijke activiteiten in 2013 tot en met 31 januari 2014

de tweejarenkalender toezien. Daarnaast is voor deze periode de penvoerder van deze samenwerking Philips CL

Zijn dit alle acties vanuit de bedrijven op het gebied van boeien en binden?

Los van deze collectieve acties is het dus goed om te vermelden dat verschillende acties zoals bijvoorbeeld JetNet, UCF, vakschool gewoon door Philips Drach ten verder individueel blijvend worden ondersteund.

Stuurgroep: eenmaal per zes weken wordt het gehele project doorgelicht en besproken met alle deel nemende organisaties

Ook het ‘Great Place to Work’ programma blijft een

Kleine stuurgroep: eenmaal per zes weken wordt het gehel project doorgelicht en besprooken tussen het

activiteit van Kiestra die gewoon doorloopt. Stages blijft een individuele activiteit, maar worden wel

projectburo en de bedrijven Philips CL (penvoerder), Irmato en Neopost

vanaf 2013 op de website geplaatst. Voor de uitvoering van de verschillende activiteiten zijn verschillende werkgroepen actief: werkgroep PR, 3.

BESCHRIJVING HUIDIGE PROJECTORGANISATIE

Het Innovatie Cluster Drachten bestaat per decem ber 2013 uit acht bedrijven. Hierbij gaan we er vanuit dat het cluster doorgroeit naar de genoemde tien bedrijven in 2014. Deze bedrijven zullen met de gemeente Smallingerland op de uitvoering van

werkgroep HRM, werkgroep uitvinderswedstrijd.


Het ICD projectenbureau wordt bemand door Joost Krebbekx en Gijs Duivenvoorde van Berenschot. Het projectbureau concentreert zich op: • Coördinatie: het aanjagen en doseren van de activiteiten uit de kalender. • Uitvoering: informatiebeheer, urenadministratie en websitebeheer.

0

0

19 .

3. Financiële projectgegevens 3.1 UITGAVENPLANNING In onze REP aanvraag is uitgegaan van een volgende uitgavenplanning van de verwachte betalingen per jaar (in te vullen voor subsidiabele uitgaven). JAAR

BEDRAGEN IN€

2013

€ 92.500

2014

€ 100.000

Totaal kosten project

€ 192.500

Gebaseerd op de volgende financiering: FINANCIERING

[EURO’SI

[%]

Totaal private bijdragen

926.400

72,2%

In kind uren 6 deelnemende bedrijven

615.360

In kind uren 4 nieuwe bedrijven

311.040

Totaal publieke bijdragen Bijdrage gemeente Smallingerland

165.600

12,9%

Bijdrage provincie Fryslân

192.500

14,9%

Gevraagde REP-bijdrage

192.500

14,9%

Totaal financiering project

1.284.500

100%

Waarbij de financiering is gebaseerd op de volgende uitgangspunten: • Het innovatiecluster Drachten zal groeien naar tien bedrijven: twee extra bedrijven in 2013 en nog twee extra bedrijven in 2014. De bijdrage van de laatste bedrijven is dus voor

• Gemeente Smallingerland is projectleider van de website en neemt alle out-of-pocketkosten van alle activiteiten voor haar rekening. Gemeente Smallingerland rekent € 60 per uur als in-kind bijdrage. Btw bij de gemeente Smallingerland is niet te verrekenen in 2014, maar niet opgenomen in de begroting.

een halve periode. Bijdrage van de bedrijven is in-kind middels de inzet van uren. • Voor de in-kind bijdrage van de bedrijven hanteren wij een bedrag van € 60 per uur. Feitelijk uurtarief van de bedrijven ligt hoger. Gezien de administratieve last van het achteraf bewijzen van verschillende deelnemers wat hun daadwerkelijke directe loonkosten zijn (inclusief opslag voor indirecte kosten), kiezen we voor deze inzet.

• Provincie Fryslân neemt de projectleiding voor haar rekening minus inzet gemeente Smallingerland website.


Hiermee is de volgende begroting gemaakt. 3 0

Activiteiten

1

Projectleiding OoP

Boeien Beamen Uitvinderawedstrijd lngeviears voor de klan Bavinscholenoroeramma —

uren Tanef Bereaa Bareaa Bareaa Bareaa

I1lTi-

Overschotten/tekorten aitmisselen Onderlinge aitwivveling Saccessen delen Projectdetachering Kenninkringen IJ;.—_— Website/kalender Imago Stageplaatsen Vacatarev Sociale fora Totaal earo per poat

Bareaa Bareaa Bareaa Bsreaa Bareaa Gemeente

Euro’v

Uren

175

Uren

Uren

Uree

Uren

Uren

Uren

Uren

r.

r

Uren

Uren

60

60

60

60

60

60

60

60

60

60

60

17500 43750

35000

1920

1920

1920

1920

1920

1920

0

1920

1920

960

960

30000

9600

9600

9600

9600

9600

9600

7200

9600

9600

0

2830

2880

2830

0

2880

2830

0

2830

2880

4800 1440

4300

13125 17500

0

3840

3840

0

3840

3840

3840

0

3840

3840

1920

1920

0

0

0

0

0

0

0

0

0

13125

0

3840

3840

3840

3840

3840

3840

0

0 3840

0 3840

0 1920

1920

13125

0

28800 4800

28800

28300

14400 2400

0

4800 0

4800

0

4800 0

28800 4800

28800

4800 0

28300 4800

19200

0 0

28800 4800

28800

17500 13125

43750 0

10000

48000

48000

28800

48000

28800

0

18000

tS000

0 0 0 0 210500

0 0 0 0 90000

0 9600 0 0 0 0 113280

Totaal generaal earo Bijdrage Provincie Bijdrage gemeente Bijdrage 6 bedrijven Bijdrage 4 nieawe bedrijvee Totaal 6 bedrijven Totaal 10 bedrijven

Earo 192500 165600 815360 311040 973460 1284500

1CD6% 0,1977 0,1701 0,6321

ven (ICDIO) verandert de verhouding naar 28,8°k

28800

21600

0 9600 0 0 0 0

0

0

0

0

0

9600

9600

9600

9600

0 0 0 0 113280

0 0 0 0

0 0 0 0 110400

0 0 0 0

0 0 0 0 94080

lC010% 0,14986 0,12892 0,47307 0,24215

zal de verhouding publiek—privaat 36,8% om 63,2% blijven. Bij gewenst aantal deelnemende bedrij

0

0 0

9600

Blijft het aantal bedrijven steken bij zes (ICD6) dan

publiek om 72,3% privaat.

1

90240

94080

57600

1440 0 14400 2400

0

0

0

0

48000

28800

24000

14400

0 4800 0 0 0 0 56640

0 4800 0 0 0 0

0

0

9600

9600

0 0 0 0 113280

0 0 0 0 94080

47040

J

21 .

4. Voorgestelde aanpassingen 2014 4.1 OPVOEREN VAN DE KALENDER 2014

Omdat de begroting gebaseerd is op de verhouding private en publieke inspanning ligt het voor de hand

OP dit moment zijn de volgende activiteiten voorzien, wat duidelijk bewijst dat het activiteitenniveau

omhoog gaat:

om de activiteiten op te schroeven naar het geplande niveau aan de private kant. Op dit moment wordt hier een aanvang mee gemaakt. Met name door de het versneld opstarten van de verschillende ken niskringen dient een impuls gegeven te worden aan de inzet van de bedrijven. Ook het verder uitbreiden van het cluster naar tien bedrijven zal hierbij helpen. Januari 2014 S.jan S-jan 15-jan 21-jan 27-jan 25-jan Februari 2014 2-feb 10-feb 18-feb 15-feb ?? Maart 2014 2? 2?

6-mrt 11-mrt 12-mrt 15-mrt 16-mrt 18 en 15 maart 12-mrt 2

27-mrt

Vergadering HRM werkgroep Kenniskring electronica Workshop PLM2PDM Topsector dag plan 2015/16 sessie 1: shared facilities Stuurgroepbijeenkomst

SMST Whisper Power Neopost Philips Projectenbureau Gemeente

Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gepland Gepland Gepland

Meeting Event Event Meeting Meeting Meeting

plan 2015/16 sessie 2: R&D projecten plan 2015/16 sessie 3: Onderwijs &Oriderzc Sessie biobased polymeren plan 2015/16 sessie 4: PR, boeien binden RK 2: technologie& inriovatiemanagement

Projectenbureau Projectenbureau Projectenbureau Projectenbureau Neopost

Gepland Gepland Gepland Gepland Gepland

Meeting Meeting Meeting Meeting Event

Kenniskring electronica Kenniskring CADIPLM Vergadering HRM werkgroep Bèta Bedrijvendagen 2014 Bèta Bedrijvendagen 2014 Nationale carrierebeurs Amsterdam Nationale carrierebeurs Amsterdam TEL 2014 Leeuwarden Stuurgroepbijeenkomst HTS Noord Nederland Stagiaredag

Neopost Philips Gemeente HRM werkgroep HRM werkgroep HRM werkgroep HRM werkgroep Gemeente Gemeente Projectenbureau HRM werkgroep

Optie Optie Gepland Gepland Gepland Optie Optie Optie Gepland Optie Gepland

Event Event Meeting Banenbeurs Banenbeurs Banenbeurs Banenbeurs PR beurs Meeting Meeting Banenbeurs

.

22 INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

Het voorstel is bovendien om de volgende twee acti

Het idee is het vieren van successen uit te wisselen met het uitwisselingsprogramma, en bedrijfsbezoe ken door gezamenlijke opleidingen. Dit betekent dat

viteiten te stoppen

projectleiderschap en begroting identiek blijven.

• Vieren van successen: omdat het nieuwe productintroducties niet snel goed afgerond lijken, bedrijven vaak zekerheid willen hebben

4.4 VAN PENVOERDER PHILIPS LS NAAR

4.2 STOPPEN VAN DE VOLGENDE VOORGENOMEN ACTIVITEITEN

en tegen die tijd dat die zekerheid er is de ‘nieuwigheid’ verdwenen lijkt te zijn. • Bedrijfsbezoeken: worden vaak meegenomen bij de Kenniskringen en gaat op een natuurlijke wijze gestalte krijgen

PENVOERDER VERENIGING ICD

Het is de bedoeling dat het Innovatie Cluster Drachten in 2014 een rechtsvorm gaat worden. De voorkeur is, op dit moment, een vereniging te worden met een bestuur en leden. De gemeente Smallingerland heeft aangegeven geen deel te willen uitmaken van deze vereniging. Dit betekent dat het

c

huidige REP traject niet meer onder het penvoerder schap van Philips LS zou moeten uitgevoerd worden 4.3 OPSTARTEN VAN NIEUWE ICD ACTIVITEITEN

Het voorstel is om twee reguliere activiteiten aan de kalender toe te voegen • Stagiaire uitwisselingsprogramma: Alle bedrijven hebben stagiaires. Het is de bedoeling om alle stagiaires met alle ICD bedrijven in contact te brengen door twee maal per jaar twee uitwisselingsdagen te organiseren. De eerste staat gepaind op 27 maart 2014. • Gezamenlijke opleidingen: alle bedrijven leiden jun mensen op middels trainingen, workshops etc. Het idee is om te kijken welke opleidingsvraag bij meerdere bedrijven voorkomt en dit dan te organiseren in ICD klasjes. Extra voordeel is dat medewerkers onderling de gedachten van het Innovatie Cluster ook meekrijgen, trainingen eerder doorgaan omdat er eerder volle klassen zijn en sommige trainingen in Drachten uitgevoerd kunnen worden in plaats van elders in Nederland.

maar vanuit het bestuur van deze vereniging. Zodra de oprichting is voorzien zal penvoerder direct in contact treden met de provincie Fryslân om er voor te zorgen dat alle formaliteiten op de juiste wijze dan plaatsvinden.

4.5 GEVOLGEN VOOR VOORZIENE BUDGET

Op dit moment is het de wens van het Innovatie Cluster Drachten om het overall budget voor alsnog niet aan te passen (behalve het hierbovengenoemde inruilen van twee activiteiten voor andere activi teiten). Het aantal te organiseren activiteiten zal worden opgevoerd in 2014 zodat de bijdrage van de publieke kant weer in evenwicht komt met die van de private kant. Of het totale budget uitgenut zal worden is nu nog niet IOO% te voorspellen. Wij stel len voor dat kwartaalgewijs nu te volgen.

-f

.4

Het 4-stappenplan van het Innovatiecluster Drachten Om het Innovatiecluster Drachten in nationaal en internationaal perspectief met voldoende professionaliteit en zwaarte te presenteren, is het zinvol om het Innovatiecluster Drachten door te ontwikkelen tot een Noordelijk High Tech Systems eco-systeem en dat door op een organische, vraaggestuurde wijze te groeien (zie hiervoor Berenschot (2012): Plan van aanpak korte termijn en perspectief lange termijn ontwikkeling). Hiertoe zijn een aantal stappen in de tijd voorzien. Elke stap kan een doorlooptijd van 2 jaren in zich hebben. De huidige deelnemers hebben aangegeven dat de kwaliteit van de te nemen stappen prevaleert boven een te gehaaste invoering. Alle stappen hebben te maken met het verder uitbouwen van massa (aantal bedrijven ) en functies van het ecosysteem. De beoogde kennis- en innovatiestructuur kan zeer positieve gevolgen hebben voor de regionale economische ontwikkeling en de werkgelegenheid. De doorontwikkeling van het cluster in de volgende stappen zal het innovatieve klimaat in Noord-Nederland binnen de kansrijke sector High Tech Systems & Materials, voorheen ook wel de metaal-elektro-industrie genoemd) op een hoger niveau tillen. De betrokkenheid van onderwijs- en kennisinstellingen en de versterking van de (provinciegrens) overschrijdende brede netwerken tussen de triple helix (Ondernemingen-Onderwijs en Overheid) zal bijdragen aan de zo gewenste transitie naar een kenniseconomie in Noord-Nederland.

Figuur 2: Vier stappenplan van het noordelijke High Tech Systems ecosysteem Stap 1: 2013-2014 Het huidige Innovatiecluster Drachten heeft de afgelopen jaren reeds samengewerkt op het gebied van boeien en binden van technisch talent bij de deelnemende bedrijven in de regio Drachten. Men wil dit op een veel professionelere wijze versnellen, regionale opleidingsinstituten (o.a. Friese Poort en HBOinstellingen) beter betrekken en tegelijkertijd het cluster laten groeien met 4 extra bedrijven uit de regio Drachten. Aan het eind van de periode 2013-2014 zal het Innovatiecluster Drachten overgaan in een juridische entiteit (de keuze is hier recentelijk gevallen op een vereniging) als opmaat voor vervolgstappen en zal Philips CL terugtreden als penvoerder.

Stap 2: 2015-2016 Het daarbovenop inzetten van meer gezamenlijke activiteiten (lees ecosysteemfuncties) zoals het intensiveren en harmoniseren van de relaties met de PO-HBO onderwijskolom ( met als primaire doelgroep scholieren en studenten) , het opzetten van een goede programmering met het UCF, het gebruiken van elkaars (onderzoeks)faciliteiten (shared facilities), het uitbreiden van de onderlinge toelever- en uitbesteedrelaties (waardoor de onderlinge relaties versterkt worden), het zetten van de eerste stappen op het gebied van gemeenschappelijke R&D met name die projecten die het ecosysteem verder aanjagen en het uitbouwen van onderlinge kenniskringen waarin op actuele thema’s kennis wordt uitgewisseld tussen werknemers van de deelnemende ondernemingen. Het cluster zal zich lokaal ook inspannen voor, generieke, starters/MKB-ers. In deze fase grote het aantal bedrijven naar 14 en wordt gestreefd naar landelijke bekendheid van de regio en het cluster. Stap 3: 2017-2018 Vanuit deze lopende ecosysteemfuncties meer ondernemingen in Noord-Nederland betrekken bij het lopende cluster om op deze manier meer massa ( 20-24 bedrijven) te krijgen en een soort Noordelijk ‘vliegwiel met een as in Drachten’ te creëren. Doordat stap 1 en stap 2 zijn genomen wordt het samenwerkingsverband steeds aantrekkelijker ook voor nieuwkomers. Dit wordt nog een versterkt door een tweede fase in het verder openstellen van bepaalde faciliteiten voor elkaar. In deze fase is het intensiveren en harmoniseren van de relaties met de PO-Post Academische onderwijskolom ( voor alle doelgroepen dus naast studenten ook docenten, bestuurders etc) van belang. Met name in deze fase zullen naast UCF ook werkrelaties gerealiseerd worden voor veel clusterleden met de RUG en UTwente. Het cluster zou vanaf deze fase ook graag regionale technostarters willen helpen die hun eerst stappen willen zetten op het gebied van High Tech systems. Qua bekendheid gaat het cluster in deze fase proactief over de landsgrenzen heen kijken. Stap 4: 2019-2020 Vanuit het dan lopende cluster opschakelen naar nog meer ecosysteemfuncties zoals precompetatieve gezamenlijke R&D i.s.m. regionale onderzoekinstellingen (UCF, NHL, Stenden, Hanzehoogeschool, Windesheim, RUG, TUD, TU Enschede en UTwente ), extra non core shared facilities (bv. startersgebouw en andere facilitaire functies zoals one rooms en opleidingsruimte) en actief aanjagen eigen -techno- spinouts (kleine nieuwe technische ondernemingen) vanuit de verschillende deelnemers. Deze stap is budgettair het meest ongewis maar ook zeker de grootste stap. Zodra we het hebben over collectieve R&D weten we dat we vanuit vergelijkbare programma’s zoals ‘het voormalige Point One programma we het over minstens een miljoen Euro hebben. Ook het collectief realiseren van gemeenschappelijke noncore faciliteiten komt minstens op een dergelijk bedrag. PR dient, gefocust, mondiaal te zijn.

Tabel 2: Samenvatting opstarten nieuwe ecosysteemfuncties per stap

1.

Projectresultaten stap 2 2015-2016

In de drie Noordelijke provincies werd in 2009 gezamenlijk circa € 250 mln. door bedrijven in R&D geïnvesteerd. Naar schatting is meer dan. € 100 mln. daarvan afkomstig van bedrijven uit Drachten, 1 primair vanuit Philips Consumer & Lifestyle . Het cluster vormt daarmee het zwaartepunt van private R&D in Noord-Nederland en zorgt voor hoogwaardige bedrijvigheid in het Noorden. Zoals eerder gezegd vertegenwoordigt Innovatiecluster Drachten inmiddels ca 3.000 werknemers in deze regio van wie meer dan 900 fte in de productontwikkeling. Boeien en Binden van talent: ‘Tegen de stroom in’ Het beschikbaar komen van technici is inmiddels een landelijk erkend en herkend probleem geworden. De verwachting is dat het steeds lastiger wordt om talent, van alle niveaus, naar deze bedrijven te krijgen, zeker ook in concurrentie met andere technische regio’s. Op dit punt bevinden alle bedrijven van het Innovatiecluster Drachten zich in dezelfde situatie en zullen zelfs tegen de stroom in extra inspanningen moeten doen richting de toekomst. Het voldoende aanwezig zijn van talent, op alle niveaus, is een van de criteria bij internationale, strategische positioneringsbesluiten vanuit de hoofddirecties (die vaak niet in deze regio gevestigd zijn). Om bovengenoemde doelstellingen te behalen ziet de samengestelde activiteiten kalender stap 2: 20152016 ziet er als volgt uit:

1

Bron: onderzoek Philips.

Het idee is om telkens voor de nieuwe stap een subsidiebijdrage te vragen en de ontwikkelde activiteiten door de bedrijven op een reguliere wijze te laten financieren. Aan het einde van elke stap zal een nieuwe begroting worden gemaakt voor een volgende stap in de volgende ontwikkeling van het ecosysteem.

1. Wat is er in het eerste jaar van stap 1 (2013) reeds bereikt?

De eerste 3 kwartalen van cluster zijn succesvol gebleken (start REP periode Q2 2013) 2013 in hoofdlijnen Het jaar 2013 kenmerkt het programma zich door opschaling en externe publiciteit: het aantal deelnemende bedrijven dat toenam, het aantal betrokken werknemers van de verschillende bedrijven dat toenam en het aantal activiteiten dat toenam. Enkele concrete resultaten vanuit deze periode zijn: 

Ca 30 gezamenlijke activiteiten uitgevoerd



Veel publiciteit in de regio maar ook daarbuiten



SMST en Whisper Power zijn succesvol toegetreden



Komst van Variass Medical Systems naar Drachten



Belangstelling vanuit bedrijven uit andere delen van het land voor het starten van dependances in Drachten

Overzicht van verschillende publiciteitszaken Innovatie Cluster Drachten Met betrekking tot publiciteit en het boeien heeft het cluster een aantal mooie resultaten geboekt: de eerste uitvinderwedstrijd heeft tot veel publiciteit opgeleverd richting de HBO instellingen, het live gaan van de ICD website en de vele bestuurlijke bezoeken. Te noemen zijn: een delegatie van statenfractie, het bezoek van VNO-NCW voorman Bernard Wientjes, voorzitter FME Ineke Dezentjé en de minister van Economische Zaken, dhr Henk Kamp.

ICD plan 2015-2016

Pagina 1

Bezoek dhr Wientjes (VNO-NCW) aan het Innovatie Cluster Drachten Met name de activiteiten gericht op de interne kant van de bedrijven onder de kop binden, zijn achter gaan lopen deels door capaciteitsgebrek bij organiserende bedrijven en het onplanbare karakter van activiteiten zoals successen delen, overschotten/tekorten delen en projectdetachering. Door capaciteit toe te voegen en nieuwe, planbare, activiteiten hiervoor on de plaats te zetten, hoopt het cluster dit gat snel te dichten.

Bezoek minister Kamp bij Innovatie Cluster Drachten

Wat is er allemaal gerealiseerd in 2013 tot op heden?

De samengestelde kalender voor stap 1 in de periode 2013- 2014 ziet er als volgt uit:

ICD plan 2015-2016

Pagina 2

2013

Boeien

• • • •

•

Werkwijze gereed

Overschotten/tekorten personeel uitwisselen Onderlinge bedrijfsbezoeken & presentaties Successen delen Projectdetachering Kennisdeling onderling medewerkers mbv kenniskringen (minstens 5)

•

Binden

2014

Beurzen bezoeken ( 6 per jaar) Uitvinderswedstrijd Ingenieur voor de klas Basisscholenprogramma

• • •

•

Nieuwe bedrijven Niet 100% planbaar Werkwijze gereed

PR

Website/ kalender • Imago • Stageplaatsen • Vacatures • Social fora

Verbinden kringen met website

Functionaliteiten live

Q1

Q2

Q3

Continue vullen/aanpassen website

Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Figuur 1: Activiteitenkalender 2013 – 2014

Legenda:

Het gaat dus om de volgende activiteiten onder de labels Boeien, Binden en PR, die we stuk voor stuk langs zullen lopen en daarbij aangeven hoe het loopt en wat de gerealiseerde activiteiten zijn.: 

Beurzen – Het gezamenlijk verzorgen van een stand met bemanning op vak-, bedrijven- en banenbeurzen. Het innovatiecluster Drachten is op de volgende beurzen gezamenlijk opgetrokken: ‫־‬

Ten behoeve van het beursbezoek is een gezamenlijke achterwand en informatiemateriaal geïnvesteerd en wordt er nog meer geïnvesteerd in het maken van extra informatiemateriaal. Materiaal en achterwand moeten telkens herzien worden als een nieuw bedrijf toetreedt. Er zijn verschillende gezamenlijke beurzen bezocht. Daarnaast lopen natuurlijk de individuele banenbeurzen en vakbeurzen nog waarbij informatiemateriaal over het cluster door individuele bedrijven wordt meegenomen.

ICD plan 2015-2016

Pagina 3

Banenbeurs: Op de werkvloer 

Uitvinderwedstrijd – Het gezamenlijk organiseren van een uitvinderswedstrijd voor HBO-studenten waarbij op een thematische wijze wordt gewerkt Activiteiten behelzen: opzetten, begeleiden, voorselecteren en uiteindelijk het organiseren van de uitvinderswedstrijd. ‫־‬

Uitvindingen worden gekoppeld aan het thema gezondheid en deze uitvindingen zijn bekroond tijdens op 3 juni 2013. De wedstrijd kende een 8 koppige jury en stelde geldprijzen beschikbaar. Er deden 5 hogescholen mee en 12 studententeams Er zijn diverse artikelen in de media geweest over het evenement. Out-of-pocket kosten zijn door de bedrijven gedragen (3500 Euro per bedrijf). De voorbereiding van de uitvinderwedstrijd 2014 wordt door een klein subteam ter hand genomen. Dit jaar doen mee:       

ICD plan 2015-2016

HIT Assen Windesheim Zwolle Saxion Enschede (nieuw voor 2014) Stenden Emmen Hanzehogeschool Groningen NHL Leeuwarden RUG Groningen (nieuw voor 2014)

Pagina 4

Publiciteit rondom de uitvinderswedstrijd 

Ingenieur voor de klas – In het kader van uitwisseling met de kennisinstellingen is het goed om medewerkers uit het bedrijfsleven met enige regelmaat voor de klas te hebben. ‫־‬



Dit onderwerp is door de HRM groep opgepakt. Tijdens de inventarisatie bleek dat een aantal bedrijven bij de kennisinstellingen regulier en soms ook incidenteel actief zijn en dat er gekeken moet worden naar een gezamenlijke reguliere aanpak. Verwacht wordt dat in 2014 er eerst een harmonisatieslag wordt gemaakt: het optreden namens het cluster in plaats van een individueel bedrijf. Daarna wordt opgeschaald naar meer onderwijsinstellingen.

Basisscholenprogramma- speciaal voor het basisonderwijs, daar waar de keuze voor techniek meestal al valt, wil het Innovatie Cluster Drachten een bijdrage leveren. ‫־‬

Dit onderwerp is ook door de HRM groep opgepakt. Tijdens de inventarisatie bleek dat een aantal bedrijven bij de basisscholen regulier en soms ook incidenteel actief zijn en dat er gekeken moet worden naar een gezamenlijke reguliere aanpak. Verwacht wordt dat in begin 2014 een keuze

ICD plan 2015-2016

Pagina 5

gemaakt wordt bij welk lopende initiatief het Innovatie Cluster Drachten zich wil aansluiten, om vervolgens dit namens alle deelnemende partijen uit te gaan rollen 

Tijdelijk overschot of tekort aan personeel communiceren binnen het cluster – Het organiseren van een continue stroom van interne vacatures richting de bedrijven binnen het cluster en het actief ophangen/'promoten’ van deze mogelijkheden binnen die organisaties. ‫־‬



Onderlinge bedrijfsbezoeken en –presentaties – Voordrachtencyclus waarbij elk bedrijf eenmaal per jaar een ‘open’ presentatie houdt naar de andere clusterbedrijven. ‫־‬



Onderlinge afspraken zijn gemaakt en dit is nu in de reguliere fase en niet meer planbaar en zal per geval bekeken worden hoe dit tussen de bedrijven onderling afgesproken kan worden

Stimuleren en faciliteren van kennisdeling bestaand personeel, vakgenoten onderling – Het gaat hier om het organisch laten ontstaan en groeien van een aantal kenniskringen vanuit verschillende expertises. ‫־‬



Dit deelproject komt niet tot wasdom omdat er telkens geldige redenen zijn waarom dit bedrijfssucces nog niet naar buiten getoond mag/kan worden. Het lastige van dit onderwerp is dat het ook niet planbaar is als reguliere activiteit. Stuurgroep gaat nadenken of dit punt doorgezet moet worden.

Op projectbasis medewerkers detacheren bij Innovatiecluster Drachten bedrijven (ISO-certificatie, engineering projecten) – Zeker als het gaat over de inzet van bepaalde specialisten. ‫־‬



Dit deelproject is nog niet ter hand genomen door de HRM werkgroep en wordt min of meer ingevuld door de startende kenniskringen die telkens een bedrijfsbezoek combineren met een bijeenkomst.

Successen delen – Open dag organiseren bij lancering nieuwe producten/technologieën voor clusterdeelnemers: om elkaar beter en vaker deelgenoot te maken van belangrijke momenten binnen de bedrijven. Indien mogelijk (vanwege geheimhouding) dan ook een mooi moment van collectieve PR. ‫־‬



Onderlinge afspraken zijn gemaakt en dit is nu in de regulier fase en niet meer planbaar. Vacatures worden een de website aangeleverd, indien die er zijn. Verder moet de bekendheid van de website nog verder omhoog. Hiermee is dit deelproject klaar.

Het idee is om vooral de medewerkers de vrijheid te geven om hier initiatief in te ontplooien. Het streven is eerst vijf van dit soort kenniskringen te laten ontstaan en daarna organisch verder te groeien. In deze periode is de eerste kenniskring Electronica & Software opgestart, de tweede kenniskring CAD/PLM start in 2014 en de derde, vierde en vijfde kenniskring komt voort uit een reeks van losstaande aparte sessies die georganiseerd gaan worden voor de huidige medewerkers van het Innovatie Cluster Drachten.

Gezamenlijke website – Dit is een collectief initiatief om met één gezicht naar buiten te treden en via de website een aantal verdere boeien-functies te realiseren zoals overzicht van stageplaatsen, overzicht van vacatures, overzicht van lopende activiteiten binnen het cluster in het kader van boeien & binden, overzicht van aantrekkelijk punten in de regio.

ICD plan 2015-2016

Pagina 6

‫־‬

Op 3 oktober is de website van het Innovatie Cluster Drachten gelanceerd en meteen in gebruik genomen. Vanaf die tijd staan er vacatures van het Innovatie Cluster Drachten op het web en ook verschillende nieuwsberichten worden geplaatst naar aanleiding van de verschillende activiteiten van het cluster.

Afbeeldingen van de Innovatie Cluster Drachten website

ICD plan 2015-2016

Pagina 7

2. De volgende stap: activiteitenkalender 2015 – 2016

Met de negen bedrijven is tijdens gezamenlijke werksessie een 2-jarenplan gemaakt waarbij de collectieve acties zijn gekozen uit een gezamenlijk opgestelde longlist van mogelijke actviteiten. Deze activiteiten worden in een activiteitenkalender uitgedrukt. Vervolgens is gekeken naar de organisatie van deze gezamenlijke activiteiten en de uren die de verschillende bedrijven bereid zijn om daarvoor in te zetten. Hieruit blijkt dat er ondersteuning nodig zal zijn om deze ambitieuze samenwerkingskalender waar te maken. Verdiepen staat centraal. Stap 2 omvat het toevoegen van nieuwe functies aan het cluster waarmee het een ecosysteem ontstaat dat voeding biedt voor bestaande en nieuwe bedrijven om te innoveren. Daarnaast wordt er binnen de bestaande functies significant meer gedaan door diverse collectieve activiteiten. We onderscheiden de volgende functies/thema’s binnen deze tweede stap: 

Boeien van scholieren en studenten



Binden van medewerkers



Helpen bij het starten van nieuwe MKB ondernemingen



Delen van faciliteiten (shared facilities)



Ontwikkelen van nieuwe methoden en toepassingen door het uitvoeren van gezamenlijke R&D projecten.



Tonen (PR) wat het cluster vermag door middel van communicatie, promotie en marketing. Onderdeel hiervan is ook het ondersteunen, begeleiden en coachen van startende ondernemers in de gemeente Smallingerland.

De samengestelde activiteitenkalender stap 2: 2015- 2016 ziet er als volgt uit op basis van bovengenoemde thema’s:

ICD plan 2015-2016

Pagina 8

Figuur 2: Activiteitenkalender 2015 – 2016 Legenda:

ICD plan 2015-2016

Pagina 9

Hierna gaan we kort in op de verschillende functies/thema’s, in de volgende paragraaf worden de functies/thema’s en de onderliggende activiteiten verder uitgewerkt.



Boeien op de onderwijs- en arbeidsmarkt, het verder uitbreiden van de activiteiten van het ICD als het gaat om harmoniseren van de activiteiten richting de verschillende onderwijsinstellingen. Hierbij is afgesproken dat: a. op gebied van academisch onderwijs Philips het pionierswerk doet richting UCF, RUG, TUtwente. In de periode 2017-2018 haakt dan de rest aan. b. op het gebied van HBO, MBO, VMBO, HAVO/VWO het cluster gezamenlijk optreedt en dat aansluiting bij de Technetkring(en) gezocht wordt en dat alle andere communicatie met onderwijsinstellingen namens het hele cluster gebeurd. c.

Philips op PO niveau het Junior Jetnet programma ontwikkelt voor het hele cluster

In de volgende paragraaf van dit plan lopen de alle soorten onderwijsinstellingen langs om te laten zien dat het aanhalen van de banden met het onderwijs serieus door het cluster opgepakt gaat worden. 

Binden van medewerkers, het verder uitbreiden van het aantal kenniskringen maar ook de kenniskringen, na hun opstartfase, meer functies geven zoals: a. Contactgroep voor onderwijs. Leveren van gevraagde docenten b. Ontwikkelen van eigen lesprogramma’s c.

Projecten generator

Kenniskringen zijn de spil voor verdere ontwikkeling van het cluster. Goed is om aan te geven dat het Innovatie Cluster Drachten op het gebied van ” Lean” geen eigen kenniskring op start maar aansluit bij het reeds bestaande noordelijke “Lean” netwerk 

Helpen van starters: hoewel nog erg vroeg in de ontwikkeling van het cluster, heeft het cluster besloten om haar steun uit te spreken naar het Innovatiehuis i.o. in Drachten. Hoewel de primaire behoefte van het cluster ligt bij het hebben van zgn technostarters, is het hebben van een innovatief klimaat in de regio drachten zeer van belang. Er is naar de OVD dan ook uitgesproken dat er ondersteuning mogelijk is door een colloquium reeks te verzorgen en het netwerk van de ICD bedrijven open te stellen voor doorverwijzingen bij vragen van de startende MKB ondernemingen. Hierbij wordt dus in deze fase niet alleen naar lokale Technostarters gekeken



Delen van shared facilities: een logische stap in een ontwikkeling van samenwerking is het gebruik kunnen maken van (onderzoeks) faciliteiten die de een heeft en de ander niet. Het onderdeel shared facilities heeft betrekking op het delen van de toegang tot bestaande productieen ontwerp- en onderzoeksfaciliteiten aan de deelnemende bedrijven binnen het cluster. Elke deelnemer binnen het cluster heeft de beschikking over eigen faciliteiten die nodig zijn voor het primair proces van de onderneming. In veel gevallen worden deze faciliteiten niet volledig benut in termen van tijd of capaciteit: er is sprake van restcapaciteit. Voor andere bedrijven kan laagdrempelige toegang tot deze faciliteiten helpen om ideeën verder te ontwikkelen en te testen. Ideeën waar nu vaak niets mee gebeurd omdat ofwel niet bekend is dat deze faciliteiten in de buurt beschikbaar zijn, omdat het gebruik van faciliteiten elders duur en tijdrovend is of omdat

ICD plan 2015-2016

Pagina 10

investeren in een eigen faciliteit niet rendabel is. Het gebruik van elkaars faciliteiten vraagt om onderling vertrouwen en vereist deskundigheid in gebruik. Daarnaast zijn afspraken nodig over de mogelijke vergoeding voor het gebruik. Uitgangspunt bij het delen van toegang tot bestaande faciliteiten is dat en dat er een vergoeding plaatsvindt voor het gebruik van de faciliteit. Deze vergoeding kan verrekend worden met het gebruik van andere faciliteiten (met gesloten beurzen) of financieel gemaakt worden. Er worden 2 soorten shared facilities voorzien: a. De openstelling van een aantal aanwezige faciliteiten b. Het opzetten van een 2 tal nieuwe, te realiseren, faciliteiten 

Gezamenlijke R&D projecten: Binnen het Innovatie Cluster Drachten ontstaat nu al behoefte tussen partijen om gezamenlijke innovatieve projecten in te richten om primair business doelstellingen te realiseren. Toch zien wij dergelijke projecten vooral als een gewenste doorontwikkeling van het cluster. Telkens als het cluster groter wordt is de kans ook steeds groter dat bedrijven consortia kunnen vormen met bedrijven die ook een bepaalde kennisbehoefte hebben. Dit verankert niet alleen deze bedrijven steviger in de regio, dit zorgt ook bij succesvolle ontwikkeling voor meer economische bedrijvigheid. Zonder het cluster hadden deze bedrijven elkaar minder snel gevonden op inhoud.



Regiomarketing en PR: het verder opschalen van de bekendheid van het cluster is een basisvoorwaarde voor toestroom van arbeidskrachten, bedrijven, kennis en ideeën. De gedachte is om de volgende doelgroepen op regionaal maar ook nationaal niveau goed te bereiken: a. Studenten en scholieren b. Eigen werknemers c.

e

e

Werknemers met een 2 of 3 overstap naar een volgende job

d. Bedrijven met aanvullende competenties en een dependance behoefte e. Belangrijke stakeholders in de High Tech Systems community f.

Belangrijke stakeholders in de Onderwijs & Onderzoek community

g. Belangrijke beleidsbepalers in de regio en nationaal niveau

Boeien verder de loep: Hoe wil het Innovatie cluster Drachten samenwerken in 2015 en 2016 met de gehele onderwijskolom? Op het onderdeel van opleiden en onderwijs (boeien) worden in de komende periode de bestaande functies verzwaard. De activiteiten richten zich op het boeien van schoolverlaters en ‘graduates’. De activiteiten richten zich op alle onderwijsniveaus van basisschool tot (post)academisch en PhD. Het HBO niveau is voor, met name, de OEM-ers binnen het cluster belangrijk. De scope is gericht op Noord Nederland: Stenden, Hanzehogeschool Groningen, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Van Hall Larensteijn en Hogeschool Windesheim zijn de primaire samenwerkingspartners. Het MBO is met name voor alle maar zeker de toeleverende bedrijven van belang. Het gaat hierbij met name om de niveaus 2, 3 en 4 van belang. Waarbij voor niveau 4 wordt samengewerkt met VAPRO (procesopleiding). De scope is ICD plan 2015-2016

Pagina 11

vooral op de regio Fryslân gericht, vanwege de reisafstand voor scholieren tot Drachten. Primaire samenwerkingspartners zijn de ROC-instellingen Friese Poort, het Friesland College en Nordwincollege. Het accent ligt bij het primair onderwijs, het VMBO, HAVO en VWO op het interesseren van leerlingen voor de techniek zodat men later via vervolgopleidingen mogelijke kandidaat wordt om bij het cluster in dienst te treden. De scope van het cluster is in deze fase is lokaal georiënteerd (Drachten en omgeving). Alle bedrijven binnen het cluster werken op één of meerdere manieren samen met onderwijs- en kennisinstellingen. De komende periode staat het brengen van samenhang centraal in deze activiteiten en meer afstemming en samenwerking tussen onderwijs instellingen en het cluster. Op het onderdeel van opleiden en onderwijs worden in de komende periode de bestaande functies verzwaard. De activiteiten richten zich op het boeien van schoolverlaters en ‘graduates’. De activiteiten richten zich op alle onderwijsniveaus van basisschool tot (post)academisch en PhD. Alle bedrijven binnen het cluster werken op één of meerdere manieren samen met onderwijs- en kennisinstellingen. De komende periode staat centraal het brengen van samenhang in deze activiteiten en maar ook om meer afstemming en samenwerking tussen onderwijs instellingen te stimuleren. Achtereenvolgens beschrijven we onze gedachten op: 

Academisch en PhD niveau



HBO niveau



MBO niveau



VMBO niveau



HAVO/VWO niveau



PO niveau

Academisch en PhD niveau Voor de meeste bedrijven binnen het cluster is de behoefte aan medewerkers op dit niveau op de korte termijn beperkt. Op langere termijn ligt dat mogelijk anders. Voor Philips vormt hierop een belangrijke uitzondering: er is een grote behoefte binnen het bedrijf aan ontwikkelaars met een technische (engineering, electronica & software, etc…) achtergrond. De beschikbaarheid van dergelijke medewerkers is een cruciale factor in de binding van het bedrijf met de regio. Concrete activiteiten op dit niveau zijn: ‫־‬

In samenwerking met UCF worden twee PhD trajecten gestart.

‫־‬

In samenwerking met de RUG wordt gestart met PhD trajecten binnen Industrial Engineering.

‫־‬

In samenwerking met de RUG en UCF is een Honours programma HTS&M ingericht en moet nu ten uitvoer worden gebracht per 1 september 2014.

Philips vervult bij deze activiteiten een trekkende pioniersrol, namens de bedrijven uit het cluster. Andere ICD bedrijven haken aan langs deze geplaveide weg in 2017-2018 en kunnen dan hun individuele R&D projecten of collectieve projecten organiseren. De scope is Noord Nederland: UCF, de RUG en UTwente

ICD plan 2015-2016

Pagina 12

zijn de primaire samenwerkingspartners. Elk kwartaal vindt er overleg plaats tussen RUG, UTwente, UCF en Philips namens het ICD.

HBO niveau Het HBO niveau is voor, met name, de OEM-ers binnen het cluster belangrijk. De scope is gericht op Noord Nederland: Stenden, Hanzehogeschool Groningen, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Van Hall Larensteijn en Hogeschool Windesheim zijn de primaire samenwerkingspartners. Al jaren geldt hier natuurlijk de volgende activiteit: ‫־‬

Stages/afstudeerwerk - Elke deelnemer binnen het cluster heeft de afgelopen jaren stageplaatsen aangeboden en afstudeerders begeleid. Deze activiteiten zullen uiteraard door de afzonderlijke deelnemers worden gecontinueerd. In clusterverband wordt de komende periode beoogd om bestaande zaken te professionaliseren en te intensiveren. Het gaat daarbij om: o

Het (blijven) volgen van leerlingen: operationaliseren en opzette volgsysteem

o

Meer stages: meer stagebegeleiders, ontzorgen regellast voor bedrijven.

o

Meer afstudeerwerk: meer begeleiders, ontzorgen regellast voor bedrijven.

Dit geldt voor alle opleidingen en opleidingsniveaus. Aan deze activiteiten wordt echter toegevoegd: ‫־‬

HTS&M-opleiding. In samenwerking met UCF wordt gestreefd naar een geaccrediteerde opleiding HTS&M opleiding op HBO-niveau. Bij dit initiatief zijn vijf hogescholen aangesloten (Stenden, Hanzehogeschool Groningen, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Van Hall Larensteijn en Hogeschool Windesheim). Elk kwartaal vindt er overleg plaats tussen RUG, TU-Twente, UCF. Beoogd wordt de hogescholen aan te laten sluiten bij het kwartaal overleg met de universitaire instellingen. Philips is trekker van deze activiteit namens het cluster.

‫־‬

Instroom functies. Al deze activiteiten betekent ook dat er perspectief moet zijn op werk. Zonder startersfuncties missen de – Dit is een verantwoordelijk die de aangesloten bedrijven op zich willen nemen. .

MBO niveau Het MBO is met name voor alle maar zeker de toeleverende bedrijven van belang. Het gaat hierbij met name om de niveaus 2, 3 en 4 van belang. Waarbij voor niveau 4 wordt samengewerkt met VAPRO (procesopleiding). De scope is vooral op de regio Fryslân gericht, vanwege de reisafstand voor scholieren tot Drachten. Primaire samenwerkingspartners zijn de ROC-instellingen Friese Poort, het Friesland College en Nordwincollege. Activiteiten die worden gecontinueerd zijn: ‫ ־‬Stages/afstudeerwerk ‫־‬

Beurzen en bezoeken

‫־‬

Ingenieurs voor de klas

Verdieping vindt plaats door de volgende nieuwe cluster activiteiten: ICD plan 2015-2016

Pagina 13

‫־‬

Het traject ‘MBO talent’ beoogt talentvolle leerlingen in teamverband en op locatie (bij de deelnemende bedrijven) projecten te laten uitvoeren. Philips vervult in dit traject, namens het cluster, een trekkende rol. Ook hier geldt dat de kennisinstellingen en bedrijven aan één tafel afspraken maken over de uitvoering van het traject.

‫־‬

TechNet: TechNet bevordert de regionale samenwerking tussen VMBO, MBO en technische bedrijven. In meer dan honderd TechNetkringen werken scholen en bedrijven samen aan aantrekkelijker techniekonderwijs en een betere loopbaanoriëntatie voor jongeren. Het doel is om meer leerlingen te laten kiezen voor een loopbaan in de techniek. TechNet is een initiatief van Platform Bèta Techniek en TechniekTalent.nu. Het ICD sluit zich hierbij aan middels 2 activiteiten: Technics4U en de skelterrace.

VMBO niveau Het accent ligt hier op het interesseren van leerlingen voor de techniek zodat men later via vervolgopleidingen mogelijke kandidaat wordt om bij het cluster in dienst te treden. De scope van het cluster is in deze fase is lokaal georiënteerd (Drachten en omgeving). Activiteiten die worden gecontinueerd zijn: ‫־‬

Bezoeken

‫־‬


Nieuwe activiteiten zijn: ‫־‬

Technics4U en skelterrace (ook via de Technet Kring Drachten)

HAVO / VWO Het accent ligt hier op het interesseren van leerlingen voor de techniek zodat men later via vervolgopleidingen mogelijke kandidaat wordt om bij het cluster in dienst te treden. De scope is lokaal georiënteerd (Drachten en omgeving). Activiteiten die worden gecontinueerd zijn: ‫־‬

Bezoeken

‫־‬


Nieuwe activiteit is: ‫־‬

Jet-Net – In Jet-Net zetten bedrijven samen met havo/vwo-scholen uitdagende activiteiten op die aansluiten bij de bètavakken. Hiermee wil Jet-Net de keuze van scholieren voor bèta en techniek in positieve zin beïnvloeden. De activiteiten zijn enerzijds gericht op het verrijken van de lesstof met concrete praktijkvoorbeelden en anderzijds op het zichtbaar maken van de toekomstperspectieven. Het ICD wordt als cluster deelnemer in het Jet-Net programma.

PO (Primair onderwijs)

ICD plan 2015-2016

Pagina 14

Het accent ligt hier op het interesseren van leerlingen voor de techniek. De scope is lokaal georiënteerd (Drachten en omgeving). Activiteiten die worden gecontinueerd zijn: ‫־‬

Bezoeken

‫־‬


Nieuwe activiteiten zijn: ‫ ־‬Jet-Net junior – Het ICD wordt als cluster deelnemer in het Jet-Net junior programma. Philips gaat dit ontwikkelen

ICD plan 2015-2016

Pagina 15

Activiteitenkalender 2015-2016 De samengestelde activiteitenkalender stap 2: 2015- 2016 ziet er als volgt uit:

Figuur 3: Activiteitenkalender 2015 – 2016

ICD plan 2015-2016

Pagina 16

We lopen alle activiteiten per functie/thema langs thema’s langs met een korte beschrijving: BOEIEN De volgende activiteiten worden onder dit thema uitgevoerd: ‫־‬

Beurzen – Het gezamenlijk verzorgen van een stand met bemanning op vak-, bedrijven- en banenbeurzen. Er wordt wel opgeschaald naar 10 beurzen per jaar.

‫־‬

NIEUW Rondleidingen – Het gezamenlijk verzorgen van een rondleidingen binnen de bedrijven voor verschillende doelgroepen. Voorbeeld is de studievereniging van de Industrial Engineering faculteit van de RUG die een gecombineerde Philips/Irmato rondleiding krijgt daar waar voorheen alleen Philips de gastheer was.

‫־‬

NIEUW Dutch Technology Week – Het gezamenlijk mee doen aan het landelijke programma van de High Tech Systems community gericht op het publiek waarbij gedurende 1 week allerlei activiteiten zijn met als hoogtepunt op zaterdag de (publieks)openstelling van verschillende ICD bedrijven. In 2014 doen de ICD bedrijven hier voor het eerst aan mee, naast de regio’s Eindhoven, Delft en Twente. In de loop van de tijd kunnen er meer events plaatsvinden in de zgn Week-ofWonders. ING is landelijk nauw betrokken bij dit initiatief.

‫־‬

Uitvinderswedstrijd – Het gezamenlijk organiseren van een uitvinderswedstrijd voor HBOstudenten waarbij op een thematische wijze wordt gewerkt Activiteiten behelzen: opzetten thema, begeleiden HBO instellingen met PR, aanjagen HBO teams en uiteindelijk het organiseren van de uitvinderswedstrijd zelf. Prijswinnaars krijgen naast een prijs/cheque ook hulp om hun ideeën daadwerkelijk te verwezenlijken.

‫־‬

Stages/afstudeerwerk (AC / HBO / MBO / VMBO) - Elke deelnemer binnen het cluster heeft de afgelopen jaren stageplaatsen aangeboden en afstudeerders begeleid. Deze activiteiten zullen uiteraard door de afzonderlijke deelnemers worden gecontinueerd. In clusterverband wordt de komende periode beoogd om bestaande zaken te professionaliseren en te intensiveren. Het gaat daarbij om:

‫־‬

o

Het (blijven) volgen van leerlingen: operationaliseren en opzette volgsysteem

o

Meer stages: meer stagebegeleiders, ontzorgen regellast voor bedrijven.

o

Meer afstudeerwerk: meer begeleiders, ontzorgen regellast voor bedrijven.

NIEUW Programma Academisch en PhD-niveau. Voor de meeste bedrijven binnen het cluster is de behoefte aan medewerkers op dit niveau op de korte termijn beperkt. Op langere termijn ligt dat mogelijk anders. Voor Philips vormt hierop een belangrijke uitzondering: er is een grote behoefte binnen het bedrijf aan ontwikkelaars met een technische (engineering, electronica & software, etc…) achtergrond. De beschikbaarheid van dergelijke medewerkers is een cruciale factor in de binding van het bedrijf met de regio. Concrete activiteiten zijn: o

In samenwerking met UCF worden twee PhD trajecten gestart.

o

In samenwerking met de RUG wordt gestart met een PhD traject binnen Industrial Engineering.

ICD plan 2015-2016

Pagina 17

o

In samenwerking met de RUG wordt een Honours programma HTS&M ingericht.

Philips vervult bij deze activiteiten een trekkende pioniersrol, namens de bedrijven uit het cluster. Andere ICD bedrijven haken aan langs deze geplaveide weg in 2017-2018 en kunnen dan hun individuele R&D projecten of collectieve projecten organiseren De scope is Noord Nederland: UCF, de RuG en TU Twente zijn de primaire samenwerkingspartners. Elk kwartaal vindt er overleg plaats tussen RUG, TU-Twente, UCF en Philips namens het ICD. ‫־‬

NIEUW Honoursprogramma (HBO). In samenwerking met UCF wordt gestreefd naar een geaccrediteerde opleiding HTS&M opleiding op HBO-niveau die medio 2014 zal moeten starten. Bij dit initiatief zijn vijf hogescholen aangesloten (Stenden, Hanzehogeschool Groningen, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Van Hall Larensteijn en Hogeschool Windesheim).

‫־‬

NIEUW MBO talentprogramma (MBO) – Het traject ‘MBO talent’ beoogt talentvolle leerlingen in teamverband en op locatie (bij de deelnemende bedrijven) projecten te laten uitvoeren. In 2015 en daarna doen alle ICD bedrijven hier aan mee.

‫־‬

NIEUW TechNet Technics4U (VMBO) – Technics4U is een landelijk programma waarbij leerlingen een vrijdagmiddag met techniek kennismaken en de volgende zaterdag verschillende technische bedrijven geopend zijn om hen de dag na het programma ook te laten zien hoe techniek in de bedrijven echt werkt

‫־‬

NIEUW Technet Skelterrace (VMBO) – Ook dit is een landelijk programma waarbij leerlingen uitgedaagd worden om samen met technici van een bedrijf na te denken over het verbeteren en oppimpen van hun skelter(bouwpakket). Dit evenement eindigt met een onderlinge skelterrace

‫־‬

NIEUW JetNet (HAVO/VWO) – In Jet-Net zetten bedrijven samen met havo/vwo-scholen uitdagende activiteiten op die aansluiten bij de bètavakken. Hiermee wil Jet-Net de keuze van scholieren voor bèta en techniek in positieve zin beïnvloeden. De activiteiten zijn enerzijds gericht op het verrijken van de lesstof met concrete praktijkvoorbeelden en anderzijds op het zichtbaar maken van de toekomstperspectieven. Het ICD wordt als cluster deelnemer in het Jet-Net programma.

‫־‬

NIEUW JetNet junior (PO) – Het uitvoeren van het ontwikkelde programma. Het ICD wordt als cluster deelnemer in het Jet-Net junior programma.

‫־‬

Ingenieurs voor de klas – In het kader van uitwisseling met de kennisinstellingen is het goed om medewerkers uit het bedrijfsleven met enige regelmaat voor de klas te hebben. Het ICD kent aan aantal vaste docenten die op regelmatige basis voor de klas staan. Daarnaast zijn er ook gelegenheidsdocenten. Deze ICD ambassadeurs gaan groeien in aantal.

‫־‬

NIEUW : Verdubbelen aantal stage en afstudeerplekken – De meest effectieve wijze van weven van nieuwe medewerkers in het kenniswerkers domein is het werken met stages en afstudeerplekken. Hierdoor leren bedrijf en student elkaar goed en van dichtbij. Het idee is im het absorptievermogen van het cluster op te rekken naar een verdubbeling van het aantal plekken.

ICD plan 2015-2016

Pagina 18

BINDEN Activiteiten op het gebied van binden zijn doorontwikkelingen uit de vorige periode: 

Stagiaire uitwisselingsprogramma – Vele bedrijven uit het ICD begeleiden jaarlijks stagiaires en afstudeerders. Deze studenten zien normaal gesproken alleen het desbetreffende bedrijf van binnen. Het idee is om 4 maal per jaar de mogelijkheid te creëren dat studenten ook kennismaken met de andere ICD bedrijven. Het idee is dat de studenten van de ontvangende bedrijven een programma maken voor de bezoekende studenten onder begeleiding van HRM mensen van het ontvangende bedrijf.



ICD opleidingen – Veel bedrijven uit het ICD maken opleidingsplannen voor hun medewerkers. Het idee is om vanuit de “gestapelde” opleidingsplannen te kijken of er gecombineerde ICD opleidingen mogelijk zijn. Dit heeft als voordeel: gezamenlijke kennisontwikkelingen, groei van het netwerk van medewerkers dat elkaar kent, logistieke voordelen (cursussen in Drachten i.p.v. elders in het land) en wellicht ook kostenvoordelen. Gecombineerde opleidingen kennen 3 doelgroepen: operators, ontwikkelaars en management.



NIEUW Traineeprogramma (AC / HBO). Alle BOEIEN activiteiten betekent ook dat er perspectief moet zijn op werk bij het cluster. Zonder startersfuncties missen de bedrijven de studenten, leerlingen die juist door dit cluster geboeid zijn. Dit is een verantwoordelijk die de aangesloten bedrijven op zich willen nemen. Vanuit het besef dat investeringen in arbeidsmarktcommunicatie daardoor extra rendement opleveren, bestaat binnen het cluster de wens om toch startersplaatsen aan te bieden in de vorm van een traineeprogramma met een omvang van ca. 10 fte per programma. De deelnemers aan dit programma wordt de mogelijkheid geboden om bij een gezamenlijk inwerkprogramma te doorlopen. Per bedrijf wordt 1 trainee aangenomen die 1 dag in de week met de andere trainees van de andere bedrijven de extra opleiding doorloopt.



Kenniskringen – Stimuleren en faciliteren van kennisdeling bestaand personeel, vakgenoten onderling. Kenniskringen zijn het hart van het boeien thema en de motor van het cluster voor later. Het gaat hier om het organisch laten ontstaan en groeien van een 7 tal kenniskringen (vakbroeders/gilden) vanuit verschillende expertises en het verder uitbreiden van het aantal kenniskringen maar ook de kenniskringen, na hun opstartfase, meer functies geven zoals: a. Contactgroep voor onderwijs. Leveren van gevraagde docenten b. Ontwikkelen van eigen lesprogramma’s c.

Projecten generator

START Hieronder valt het ondersteunen van startende bedrijven in de omgeving van Drachten in samenspraak met de gemeente Smallingerland en de Ondernemersvereniging Drachten: 

NIEUW: Ondersteunen OVD – Het gericht doorverwijzen van startende MKB bedrijven en beantwoorden van vragen van startende MKB bedrijven door bedrijven van het Innovatie Cluster Drachten.

ICD plan 2015-2016

Pagina 19



NIEUW: Colloquium reeks – het wegwijs maken van startende bedrijven op een aantal onderwerpen waar het Innovatie Cluster Drachten een vast programma voor kan maken en dat ook voor de bedrijven uit te voeren.

DELEN De activiteiten op het gebied van shared facilities zijn onder te verdelen in twee categorieën. 1. Delen van toegang tot bestaande faciliteiten: Het onderdeel shared facilities heeft betrekking op het delen van de toegang tot bestaande productieen ontwerp- en onderzoeksfaciliteiten aan de deelnemende bedrijven binnen het cluster. Elke deelnemer binnen het cluster heeft de beschikking over eigen faciliteiten die nodig zijn voor het primair proces van de onderneming. In veel gevallen worden deze faciliteiten niet volledig benut in termen van tijd of capaciteit: er is sprake van restcapaciteit. Voor andere bedrijven kan laagdrempelige toegang tot deze faciliteiten helpen om ideeën verder te ontwikkelen en te testen. Ideeën waar nu vaak niets mee gebeurd omdat ofwel niet bekend is dat deze faciliteiten in de buurt beschikbaar zijn, omdat het gebruik van faciliteiten elders duur en tijdrovend is of omdat investeren in een eigen faciliteit niet 

Philips: EMC lab



Philips: Akoestisch lab



Philips: Moldflow simulaties



Norma: Precisie meetkamer



Neopost: Klimaatkamer

2. Opzetten van nieuwe, gezamenlijke faciliteiten (core) Het onderdeel shared facilities heeft daarnaast betrekking op het opzetten van nieuwe, gezamenlijke, faciliteiten. De toevoeging “core” wil zeggen dat het over faciliteiten gaan die in de dagelijkse directe activiteiten van de bedrijven zit. De ratio hierachter is dat het voor een enkele onderneming niet rendabel is om te investering in een dergelijke faciliteit. Door dit gezamenlijk te doen is het, in bepaalde gevallen, wel mogelijk om de business case rond te krijgen en zijn deze faciliteiten ook een versterking van de onderscheidende kenmerken van het cluster. Deze faciliteiten zijn dus ook te gebruiken door alle ICD deelnemers. NIEUW: Clean Room – trekker Variass Een clean room is een assembly/test shop met geconditioneerde temperatuur, vochtigheid en vooral stofklasse. Variass overweegt om in Drachten een clean room te realiseren voor haar medische producten. Ook Norma overweegt een clean room faciliteit om meer te kunnen doen in de semiconductor en health industrie (belangrijke klantensectoren van de High Tech Systems industrie). Iedere partij afzonderlijk kan een dergelijke investering niet rendabel krijgen. Het idee is om deze beide wensen ineen te laten vloeien maar ook extra ruimte te creëren voor een mogelijke derde en zelfs vierde partij die in de toekomst ook deze condities nodig heeft. Met een cleanroom in het cluster wordt de regio nog aantrekkelijker voor partijen uit de High Tech systems sector. De kans neemt daarmee toe dat bedrijven zich in deze regio vestigen.

ICD plan 2015-2016

Pagina 20

Norma en Variass zullen ieder de helft voor hun rekening nemen van de voor de bedrijven geldende investering. Een gedetailleerd plan zal uiterlijk 1 oktober 2014 ingediend worden.

Figuur 3: Impressie van clean room activiteiten

NIEUW: Additive Manufacturing shop – trekker Norma Een Additive Manufacturing shop is een werkplaats met diverse industriële 3D-printing machines (metaalprinters) waarin prototypes, modellen en onderdelen geproduceerd kunnen worden. Deze shop is vooral bedoeld om te experimenteren met deze nieuwe technologie en dat open voor alle bedrijven van het ICD. 3D printing van metaalproducten staat in de kinderschoenen. 3D-printing is op dit moment geen onderdeel in de primaire bedrijfsprocessen van de deelnemende bedrijven binnen het cluster. 3D printen van metaal wordt algemeen en door de bedrijven binnen het cluster gezien als één van de belangrijkste technologieën van de toekomst.. Met een dergelijke state-of-the art productie/ experimenteer faciliteit zijn de deelnemende bedrijven in staat om zelf ervaring op te doen met metaalprinten om zo de toepassingsmogelijkheden van 3D printen voor het eigen ontwikkelen productieproces scherper te krijgen en de eerste reguliere producties op te starten. Deze faciliteit staat open voor alle ICD deelnemers die willen experimenteren

Figuur 4: Impressie 3D metaal technologie en AMT shop ICD plan 2015-2016

Pagina 21

Dit voorkomt bovendien dat toekomstige opdrachten vanuit OEM-ers uitbesteed worden aan buitenlandse partijen of andere regio’s. Voor de bedrijven afzonderlijk is het niet reëel om een dergelijke faciliteit zelfstandig te financieren, omdat het gebruik daarvoor nog te gering is en de onzekerheden in dit (pre-competitieve) stadium te groot zijn. De bedrijven die hier in willen investeren delen de investering evenredig over het aantal bedrijven. Een gedetailleerd plan zal uiterlijk 1 oktober 2014 ingediend worden. NOOT 1: Beide soorten shared facilities zijn ook in ontwikkeling in de Eindhovense regio voor de daar gevestigde bedrijven rondom Brainport Eindhoven NOOT 2: Een derde onderdeel binnen shared facilities vormen de non-core faciliteiten, zoals gedeelde vergaderlocaties, opleidingslocatie, One-room werkplekken, startersplekken, ontmoetingsplekken etc. Deze uitbreiding van de faciliteiten zou een soort campus kunnen worden in de buurt van een zwaartepunt van de deelnemende bedrijven. Dit is in de laatste stap voorzien in de periode 2019-2020.

R&D Het samen pre-competitief ontwikkelen van kennis essentieel voor toekomstige economische bedrijvigheid. Uit 12 mogelijke projecten zijn de volgende 2 geselecteerd als de meest bijdragend aan de ontwikkeling van het ecosysteem nu en in de toekomst. Er zijn 2 R&D projecten voorzien die door verschillende consortia worden uitgevoerd. Consortia zijn een deelverzameling van het cluster. Per R&D project zal een deel REP aanvraag worden ingediend door de penvoerder namens het betreffende consortium. NIEUW: 3 D printen metaal onderdelen-trekker NORMA Zoals daarnet gezegd is 3D printen van metaal een zeer veel belovende technologie voor het maken van metaal producten in kleine series. Voor grote series blijft het conventioneel verspanen waarschijnlijke effectiever en efficiënter. Veel deelnemende bedrijven aan het cluster werken in eindmarkten waarbij de seriegroottes niet hoog zijn. Bijvoorbeeld BD Kiestra maak 45 grote systemen per jaar vanuit Drachten. Dit betekent dat de dit soort seriegroottes zeer goed passen bij nieuwbouw van systemen maar ook het snel printen van een reserveonderdeel. Een volgende ecosysteem overweging is het feit dat veel high tech systemen kunststofonderdelen bevatten. Deze kunststofonderdelen worden door middel van spuitgieten gemaakt. Spuitgieten gebeurd in een zogenaamde matrijs. Het maken van 1 matrijs voor dit soort producten is een tijdrovende zaak. Meestal duurt dit 5-6 weken voordat een matrijs gereed is. Het 3D printen van een matrijs in 24 -48 uur zou een mondiale doorbraak betekenen voor de matrijsbouw. Mn NORMA is van origine actief in dit veld en wil middels dit collectieve onderzoek. Dit R&D project is de eerste invulling van het experimenteren in de faciliteit AMT –shop. Beide projecten hebben dus een directe relatie met elkaar. Zonder de shared facility is dit project niet uitvoerbaar. Kortom voor de volgende bedrijven hebben interesse en belang bij de uitkomsten van een dergelijk onderzoek: NORMA, Irmato, Neopost, SMST, Philips CL, BD Kiestra, Whisper Power, Deltainstruments.

ICD plan 2015-2016

Pagina 22

Een gedetailleerd plan zal uiterlijk 1 oktober 2014 ingediend worden.

NIEUW: High Tech Sensing & Big Data High Tech systemen bevatten steeds meer sensoriek en daarmee worden deze systemen steeds complexer. Neem een auto: er komen steeds meer sensoren in een auto om de extra gebruikersfuncties waar te maken: Sensoren in de bumper om aanrijdingen te voorkomen Sensoren in de ruiten tbv automatische regenwisser aansturing Sensoren in de stoelen, accuaansluitingen etc tbv antidiefstal GPS sensor voor routebepaling etc Ook veel producten van ICD leden zitten vol met sensoren en electronica. Deze sensoren leveren heel veel meetgegevens op. Meetgegevens zijn echter nog geen informatie. Het is vaak de combinatie van meetgegevens die tot informatie leidt en niet alle informatie is waardevolle informatie waar bedrijven hun producten mee kunnen verbeteren of nog beter: nieuwe diensten mee kunnen ontwikkelen. Dit project is bedoeld om daar een eerste stap in te maken. Voorbeeld: Delta Instruments levert wereldwijd meetinstrumenten voor de kwaliteitscontrole van melk. Hierdoor monitoort Delta instruments eigenlijk de melk van 100.000-en koeien over de hele wereld. Door nieuwe sensoren maar ook de interpretatie van individuele koe-gegevens wil men op termijn proactieve voedsel adviezen kunnen geven per individuele koe zodat het dier altijd in de beste conditie is. Dus per dag worden 100.000-en gegevens opgehaald en de informatie verwerkt en omgezet tot een individueel advies per boer, per koe. De wijze waarop die informatie gemaakt en beheerd dient te worden heet ook wel Big Data. Dit onderzoeksproject kent op dit moment 3 belangrijke zaken met betrekking tot de ontwikkeling van het ecosysteem a. Door het opzetten van dit project zijn we in staat om een organisatie van buiten de regio (Leiden) naar de regio te krijgen. Het bedrijf S&T is bereid om een vestiging in Drachten en Assen te beginnen. Het bedrijf S&T is uit de ruimtevaart sector ontstaan en is erg capabel op het gebied van High Tech sensoriek en Big data. S&T zal dan ook toetreden tot het ICD. b. Dit brengt ons meteen naar de tweede factor namelijk de verbinding tussen het ICD en Sensor Universe. De wereld van het ICD en de wereld van Sensornetwerken kan hiermee goed verbonden worden. S&T is een deelnemend bedrijf in dit ecosysteem c.

De derde ecosysteemfactor is het betrekken van de NHL als kennisinstituut in de regio en, via Delta Instuments, Diary campus

Kortom: de volgende bedrijven hebben interesse en belang bij de uitkomsten van een dergelijk onderzoek: Irmato, Neopost, Philips CL, BD Kiestra, S&T en Deltainstruments. Hierdoor is het gehele project dan ook in 6 workpackages opgedeeld en leveren die workpackages 7 complementaire demonstrators op.

ICD plan 2015-2016

Pagina 23

Een gedetailleerd plan zal uiterlijk 1 oktober 2014 ingediend worden. TONEN In de periode 2015-2016 zijn 4 belangrijke activiteiten voorzien: 

Het onderhouden van de website – het actueel houden van de content van de website en het verder beheren van het intranet gedeelte van de website



NIEUW: ICD app – Het ontwikkelen, lanceren en gebruiken van een Innovatie Cluster Drachten app. Doel is ook om via deze applicatie nog meer regiomarketing te kunnen doen.



NIEUW: Regionale campagne – Het ontwikkelen, lanceren en gebruiken van een regionale communicatiecampagne. De gedachte is om de volgende doelgroepen op regionaal maar ook nationaal niveau goed te bereiken: a. Studenten en scholieren b. Eigen werknemers c.

e

e

Werknemers met een 2 of 3 overstap naar een volgende job in de regio

d. Bedrijven met aanvullende competenties en een dependance behoefte e. Belangrijke stakeholders in de Onderwijs & Onderzoek community f.



Belangrijke beleidsbepalers in de regio en op nationaal niveau

NIEUW Nationale campagne – Het ontwikkelen, lanceren en gebruiken van een nationale communicatiecampagne. De gedachte is om de volgende doelgroepen op nationaal niveau goed te bereiken: o

Studenten en scholieren

o

Werknemers met een 2 of 3 overstap naar een volgende job in Nederland

o

Bedrijven met aanvullende competenties en een dependance behoefte

o

Belangrijke stakeholders in de Onderwijs & Onderzoek community

o

Belangrijke beleidsbepalers op nationaal niveau

e

e

3. Wijze van organiseren. In het onderstaande overzicht is inzicht gegeven in de wijze van organiseren, wie participeert in welke trajecten? In deze matrix zijn ook al de nieuwe kandidaten van het cluster ingeschat op deelname. In 2015 en in 2016 treden telkens 2 nieuwe partijen toe, die meteen ook hun bijdrage moeten leveren aan de kalender. Hiermee zijn de lusten en lasten evenredig verdeeld. Nieuwe deelnemende partijen zullen gevraagd worden om toe te treden op basis van deze activiteitenkalender en hun bijdrage zal overeen moeten komen met de inspanningen die de huidige initiatiefnemers erin steken.

ICD plan 2015-2016

Pagina 24

Per activiteit is middels de kruisjes aangegeven wie dan verder actief deelneemt aan de verschillende activiteiten.

Figuur 5: Activiteitenkalender Innovatiecluster Drachten

ICD plan 2015-2016

Pagina 25

provinsje fryslân provincie fryslân b

Recommend Documents