// PROJECT TRANSFORMATIE
De buitengevel van de omgebouwde vleugel van het monumentwaardige GAK-gebouw is aan de parkzijde voorzien van isolatieglas. De gevel aan de snelwegzijde is als dubbele gevel uitgevoerd.
40 // BOUWWERELD
TEKSTPRODUCTIE ING. JOSINE CRONE // FOTOGRAFIE ROB HOEKSTRA // TEKENWERK MARC NIJENHUIS
GAK-gebouw Amsterdam // Locatie: Bos- en Lommerplantsoen // Opdrachtgever: AM Wonen // Bouwperiode: maart 2012 – jan. 2013
Moderne studio's in snelwegkantoor Het destijds innovatieve GAK-kantoor aan de A10 in Amsterdam is opnieuw een voorbeeld van modern bouwen. Maar nu als transformatiegebouw waarin woonstudio's zijn gerealiseerd met hoogwaardige oplossingen voor geluidwering en PAF-ramen voor ventilatie. Dat de transformatie van het GAK-gebouw zoveel belangstelling trekt, komt volgens architect Wessel de Jonge doordat het een voorbode is van een nieuwe tijd. Een tijd waarin een aantal (ver)bouwopgaven bij elkaar komen: een nieuwe bestemming voor leegstaande kantoren zoeken, omgaan met monumentale waarden van naoorlogse bouw, de juiste gebruikersgroepen vinden en betaalbare huisvesting realiseren. Daarbij is dit gebouw met 36.000 m2 extreem groot, niet geliefd bij het grote publiek en is de plek geen toplocatie: in Bos en Lommer, direct aan de A10. “Eigenlijk is dit project zijn tijd vooruit geweest met een aanpak die nu ineens heel actueel is. Het was pionierswerk, toen we hier in 2006 met opdrachtgever AM mee begonnen. We moesten lastige problemen oplossen. Inmiddels gaat het makkelijker, omdat gemeenten bereid zijn zich faciliterend op te stellen in plaats van alleen toetsend”, aldus architect Wessel de Jonge, verantwoordelijk voor het plan voor de transformatie van de eerste vleugel van het GAK-kantoor naar woonstudio’s en de vervanging van de gevels.
Achter deze gereconstrueerde gevel gaan 320 woonstudio’s schuil. Op de kop is een extra trappenhuis met glazen gevels geplaatst.
Doorbraak naar haalbaar plan Lange tijd zaten de eigenaren AM Wonen en Stadgenoot met het oude GAK-gebouw in hun maag. Sloopplannen gingen niet door, nadat het pand als monumentwaardig werd bestempeld.
BOUWWERELD // 41
// PROJECT TRANSFORMATIE
1
2
3
1 // Het GAK-gebouw is voor de herontwikkeling in drieën gesplitst. Zo
Met de gemeente werd een akkoord gesloten voor behoud, maar zonder officiële aanwijzing als monument. De Jonge kreeg als opdracht om een voor het stadsdeel en monumentenzorg acceptabel ontwerp te maken, met een rendabele functie voor de ontwikkelaars. Plannen voor herbestemming van het complete gebouw tot hotel, onderwijsplek of hoogwaardige kantoren bleken niet haalbaar. Omdat er nauwelijks een functie te vinden was om 36.000 m2 op een consistente wijze te vullen, kozen de ontwikkelaars ervoor om het gebouw voor de herontwikkeling in drieën te splitsen. Dat betekende een doorbraak in de planvorming, omdat nu de weg vrijkwam om één vleugel tot 320 woonstudio’s om te bouwen. Consequentie van deze keuze was dat de gevels van de nog lege delen van het gebouw eveneens vernieuwd werden, omdat het gebouw anders onvoldoende kwaliteit zou uitstralen. Om die reden wordt ook het park aan de stadszijde binnenkort aangelegd door de gemeente Amsterdam. De bescheiden woonstudio’s van 28 m2 met een prijs onder een ton, inclusief 50 jaar afkoop erfpacht, bleken op de Amsterdamse woningmarkt een succes. De totaal 220 koopstudio’s waren vlot verkocht. Voor de 100 huurstudio’s verwachtte men al helemaal geen afzetproblemen. De huur is tussen 300 en 400 euro per maand en daarvoor vind je in Amsterdam nu eenmaal heel weinig. De onderste laag van de vleugel wordt een bedrijvenplint van 2000 m2. Ambtenarenmachine Het ontwerp van het GAK-kantoor, gebouwd in 1959 door stadsarchitect Ben Merkelbach, was sterk geïnspireerd op het Lever House in Manhattan. Het was het eerste gebouw in Nederland met zonabsorberend groen isolatieglas, dat compleet was voorzien van airco en niet afhankelijk was van natuurlijke ventilatie. De moderne aluminium vliesgevels hadden dan ook geen te openen ramen. Een van de meest opvallende innovaties was de tot voor kort nog functionerende warmte-koudeopslag in de bodem, een techniek die na 50 jaar nog steeds als nieuw wordt gezien. Enkele duizenden ambtenaren werkten als in een machine met paternosterliften vol ponskaarten. Zo gingen ’s morgens de roltrappen in het centrale deel van het gebouw uitsluitend omhoog, om ’s avonds weer naar beneden te keren als de ambtenaren vertrokken, aldus De Jonge. De draagconstructie bestaat uit een stalen skelet van kolommen in een stramien van 4 meter met stalen balken en dunne prefab betonnen cassettevloeren. De vleugels zijn 19 meter diep en circa 70 meter lang. De centrale kern met de roltrappen verzorgt de stabiliteit voor het gehele gebouw. “Merkwaardig is dat het gebouw niet als monument was aangewezen”, vertelt De Jonge, “maar dat we wel alles met monumentenzorg moesten bespreken. We moesten rekening houden met de wensen en zorgen van de cultuurlobby, maar we konden niet zonder meer een beroep doen op vrijstellingen die verband houden met een monumentenstatus, alhoewel er ten aanzien van een aantal punten toch vrijstelling is verleend. Een vage verdeling van lasten en lusten.” Vooral voor de gevels had dat consequenties. Dit is met een interessant technisch hoogstandje opgelost (zie verder in dit artikel).
werd het mogelijk één vleugel tot 320 woonstudio’s om te bouwen (rechts op de foto). 2 // Het gestripte kantoorcasco met een stalen draagconstructie en betonnen cassettevloeren. 3 // Het PAF parallelle uitzetraam zorgt voor natuurlijke ventilatie, terwijl de borstwering op de oude hoogte kon blijven en geen aanvullende doorvalbeveiliging nodig was.
42 // BOUWWERELD
Studio’s aan corridor Nadat het gebouw geheel gestript is, zijn de woonstudio’s ingebouwd door in het midden een 2 meter brede corridor te maken met aan beide zijden de woonstudio’s van 4 meter breed en
Op een halve meter afstand van de buitengevel is een geïsoleerde
Het PAF-raam van binnenuit gezien. Iedere woonstudio is voorzien van
schuifpui geplaatst voor voldoende geluidwering aan de snelwegzijde.
dit uitzetraam, dat in zijn geheel zo’n 100 mm naar buiten opengaat.
circa 7 meter diep. Halverwege de vleugel is een woning opgeofferd om een extra toegang met lift te maken. De woningentree heeft alleen een lift; de trappenhuizen zitten aan het eind van de gang tegen de kern en er is een extra (vlucht)trappenhuis op de kop van de vleugel gebouwd. Dit stalen trappenhuis is gekoppeld aan de oude staalconstructie van het gebouw en omsloten door volglazen wanden. Ter plaatse van de lift is de gang in tweeën gedeeld om de lengte van de gangen te beperken. Bij brand gaat de tussendeur in de gang automatisch open, zodat er in twee richtingen vluchtwegen zijn.
leidingstelsel gebruikt voor koeling door middel van koelmachines op het dak. Verder zijn de woningen voorzien van balansventilatie. In de studio’s zijn op traditionele wijze badkamers gemaakt. Een prefab oplossing met polyester cabines is overwogen, maar financieel niet haalbaar bevonden.
Box-in-box De bestaande vloeren waren plaatselijk maar 40 mm dik en hadden te weinig dekking op de wapening. Deze vloeren waren dus niet geschikt als woningscheiding. In verband met de luchten contactgeluidsisolatie en de brandwerendheid zijn de vloeren voorzien van zwevende dekvloeren van 60 mm anhydriet en verend opgehangen gipsplaten plafonds met isolatie van minerale wol. De staalconstructie is ingepakt met brandwerende platen van Promatect, waarvoor ook vrijstelling is verkregen. De anhydrietvloer is losgesneden ter plaatse van de gangwanden en de woningscheiding voor een box-in-boxconstructie met de metalstud wanden en het plafond. In de dekvloer zijn de leidingen voor de vloerverwarming, gevoed door stadsverwarming, opgenomen. ’s Zomers wordt het
PAF-raam Voor de woningen aan de drukke snelwegzijde moest een gevel worden ontworpen die voldoende geluidwerend is, fijnstof buiten de deur houdt en toch de mogelijkheid van ventilatie en spuien van de woning toelaat, omdat het de enige woninggevel is. Dit complexe eisenpakket diende ook nog te passen in het beeld van de monumentwaardige gevel! De oplossing hiervoor is gevonden in het creëren van een dubbele gevel. De buitenste gevel is een replica van de oorspronkelijke gevel, die voldoet aan de huidige luchtdichtheids- en thermische eisen. Het geanodiseerd aluminium kozijnprofiel oogt aan de buitenzijde als voorheen, net als de geanodiseerd aluminium sandwichpanelen in de borstweringen. Bovendien is hier een vernuftig ingepaste ventilatiesleuf onder aan het paneel gemaakt door een extra plaat vóór het sandwichpaneel te plaatsen. Verse lucht stijgt op in de sleuf voor luchttoevoer naar de ventilatieboxen. De speciale gevel is deels ontwikkeld en geheel gebouwd door Blitta, op basis van een technisch gevelontwerp van IBS Consultancy. Voor de spuiventilatie is iedere woonstudio
BOUWWERELD // 43
// PROJECT TRANSFORMATIE
Het aangebouwde trappenhuis voorziet in de toegang vanuit de kop, alsmede in een vluchtweg voor de gehele vleugel.
voorzien van een zogenaamd PAF-raam: een parallel uitzetraam, dat in zijn geheel zo’n 100 mm rechtstandig naar buiten opengaat. Een belangrijk voordeel van dit raam is dat er geen aanvullende doorvalvoorzieningen nodig bleken bij het handhaven van de lage borstwering, wat is aangetoond met een zandzakslingerproef. Door het gebruik van gelijmd glas op de raamkaders valt het raam in gesloten toestand nauwelijks op, het heeft alleen een zwarte rand. De gemeente eiste 50 jaar garantie op de verlijming; de fabrikant kon 25 jaar geven en dit is geaccepteerd. De buitengevel is aan de parkzijde voorzien van isolatieglas, omdat daar geen dubbele gevel vereist was. Ook aan de snelwegzijde is dubbel glas in de buitengevel toegepast om het gevelbeeld gelijk te houden. Serre tegen snelweggeluid Aan de geluidbelaste zijde is een tweede gevel geplaatst op ca. 0,6 meter naar binnen. Dit is een schuifpui met enkele, gelaagde beglazing. Met gesloten deuren en ramen hoor je werkelijk niets meer van het verkeerslawaai buiten (geluidbelasting is 71 dB). Om te spuien kan men de schuifpui en het PAF-raam openen. In deze ‘serre’ is de spouw niet open aan de onder- en bovenzijde, zoals normaal gesproken bij een tweedehuidfaçade wel het geval is. In plaats daarvan zijn de vloeren en zijwanden geheel dicht, mede omdat er geen tweede huid vóór de bestaande gevel is geplaatst, maar juist binnen de bestaande constructie, aldus Ralph Knufing van Wessel de Jonge Architecten. Om toch te kunnen voldoen aan de eisen van ventilatie met buitenlucht stelde adviseur Cauberg-Huygen voor om in de serre buitenlucht mechanisch in te blazen en af te zuigen, vanuit ventilatieboxen aan weerszijden van de serre. In de ventilatieboxen zijn tevens de filtering en geluiddemping verwerkt. Voor de geluidsisolatie tussen de woningen vroeg de ruimte tussen de buitenpui en de bestaande kolom extra aandacht. Hier is een met lood verzwaarde strook opgenomen voor extra gewicht. De puien zijn van binnenuit geplaatst; steigerwerk was niet nodig. Een tegenvaller was dat de goedkeuring van de gevelconstructie lang op zich liet wachten. Daardoor moest vanwege de zeer korte bouwtijd van 8 maanden het binnenwerk al starten voordat de gevel wind- en waterdicht was. Verder bleek bij de verwijdering van de oude puien dat er niet alleen asbesthoudende kit was gebruikt voor de beglazing, maar ook voor de afdichting van de puien tegen het achterliggende werk. Een meevaller was dat het oude groengekleurde glas nog verkrijgbaar was.
Gang in de tot woonstudio’s verbouwde kantoorvleugel. Bij brand gaat de tussendeur in de gang automatisch open.
44 // BOUWWERELD
Toekomstwaarde Voor de huidige markt zijn de woonstudio’s ideaal. Goedkoop en geschikt voor een- tot tweepersoonshuishoudens. Voor studenten, pas afgestudeerden, als pied-à-terre voor expats of gastdocenten, maar ook voor ouderen kan het concept aantrekkelijk zijn. Op termijn denkt De Jonge dat door samenvoeging de woningen eenvoudig te vergroten zijn. Ombouw naar hotelkamers is eveneens een optie. Het ontbreken van buitenruimte legt echter wel enige beperkingen op. Dat komt ook door de stringente eisen die indertijd zijn opgelegd vanuit monumentenzorg. De Jonge ziet hierin een kentering optreden: “Mede door de crisis is de culturele missie van het stadsdeel minder geworden. Nu stellen ze andere prioriteiten. We hebben veel moeite gedaan om die kantoorgevel exact terug te bouwen. Maar nu had je dat ook anders kunnen doen, zodat je een goed woongebouw maakt dat ook qua uitstraling een woongebouw is.”
Projectgegevens // Locatie: Bos- en Lommerplantsoen, Amsterdam // Architect: Wessel de Jonge Architecten BNA BV, Rotterdam, wesseldejonge.nl // Constructieadvies en quick scans haalbaarheid: ABT, Velp, abt.eu // Bouwfysisch advies: Cauberg-Huygen Raadgevende Inge nieurs, chri.nl // Installatieadvies: ABT, Delft, abt.eu // Geveladvies: IBS Consultancy // Aannemer: J.M. Deurwaarder Bouwgroep, Amsterdam, jmdeurwaarder.nl // Gevelbouw: Blitta, Venray, blitta.nl // Bruto vloeroppervlak totaal: 36.000 m2 // Bruto vloeroppervlak noordvleugel: 16.000 m2 // Bouwkosten: circa 21 miljoen euro, incl. installaties, exclusief btw // Bouwperiode: maart 2012 – januari 2013 (opgeleverd in fasen)
AS
SERRE
Dubbele beglazing, groen Parsol
WONING
Aluminium schuifpuisysteem met HR++ beglazing
Geïsoleerde ventilatiebox Geïsoleerd ventilatiesysteem Aluminium gevelsysteem met luchtspouw Dekvloer met vloerverwarming Bestaande cassettevloeren
Bestaande stalen constructie Kanaal t.b.v. afvoer en toevoer van lucht
Bestaande stalen constructie, brandwerend afgewerkt Trillingsvrij opgehangen gipsvezelplafond met luchtspouw
Optie: zonwering als oorspronkelijk Absorptieplafond
SERRE
WONING
AS
AS DETAIL 1
1:33
WONING Aluminium schuifpuisysteem met HR++ beglazing Bestaande constructie, brandwerend afgewerkt
AS
SERRE
Geïsoleerde ventilatiebox Zonering optionele zonwering Geïsoleerde brandwerende wand met 2x lood
DETAIL 2
Dubbele beglazing, groen Parsol Aluminium gevelsysteem 1:33
2
LENGTE DOORSNEDE
PAF-ramen, uitzetbaar tot 135 mm
1
1:400
BOUWWERELD // 45
