Opleiding Duurzaam Gebouw: Binnenhuispolluenten: hoe ze te beperken? Leefmilieu Brussel
Polluenten in de binnenlucht van gebouwen – oorsprong en types
Ralph BADEN Divisie Gezondheid op de Werkplek / Ministerie van Gezondheid Luxemburg
Doelstelling van de voordracht
•De binnenvervuiling identificeren en voorkomen, in het bijzonder de chemische, fysische en mycologische polluenten. •De nodige kennis en middelen, die nodig zijn om de besmettingen te minimaliseren bij constructie of renovatie, aan de bouwprofessionelen en beleidsmakers verschaffen.
Plan van de uiteenzetting ●
Milieu en gezondheid
●
Besmetting (voorbeelden statistieken)
●
Bronnen van besmetting
●
Drempels & grenswaarden
●
Preventie:
●
►
beschikbare informatie
►
biologische materialen
►
labels
►
certificaties
Gezonde bouwwerken (voorbeelden)
Voorbeeld 1: Meisje van 2,5 jaar
Geboren in 2007 Vader onderzoeker/bioloog
Datum
Symptomen
Antibiotica
27/12/2007
Bronchitis
08/04/2008
neus-keelholteontsteking
23/04/2008
rodehond (vaccination)
12/05/2008
neus-keelholteontsteking
Amoxiline (5)
10/06/2008
Angina
Amoxiline (6)
03/09/2009
Koorts (9)
Augmentin
11/10/2008
Dunnedarmontsteking
19/10/2008
koorts (9)
27/10/2008
bronchitis
13/11/2008
dunnedarmontsteking
15/12/2008
koorts (9)
Geneesmidddelen
Ziekenhuis
Amoxilin (5 jours)
X
Frottis
Azitromycine (3) © ralph baden 2014
Datum
Symptomn
08/02/2009
koorts, diarree
13/02/2009
koorts, angina
27/02/2009
koorts (9)
04/03/2009
angina
AB
Geneesmiddelen
Cephalosporin (1) Erotromicin (5)
Frottis (Strept.)
Paracetamol, ibuprofen, Vitamines Amoxilin (6)
06/03/2009
bloedanalyses
19/03/2009
koorts (4), oor- en keelpijn
02/04/2009
idem
06/04/2009
astmatiforme bronchitis, neusverkoudheid & oorontsteking
Erytromycin (8)
16/05/2009
oorontsteking
Augmentin 125 (2) danach Amoxilin (8)
Ventolin, Pulmicort-Butesonid
18/05/2009
bloed IgE
22/05/009
acute Amygdalitis
12/06/2009
acute Amygdalitis
Bentelan (2) rhinofluimucil (8) Trozocina (3)
ab 15/8/09
Broncho-Vaxom (immunostimulatie (90)
03/09/2009
koorts (5)
30/09/2009
koorts, Bronchitis, hoest
Erytromycin
09/10/2009
oorontsteking
Erytromycin (14), Polydexa
19/10/2009
Bronchitis
14/11/2009
oorpijn
16/11/009
oorontsteking
Paracetamol, ibuprofen Ventolin, Pulmicort, hoestsiroop
Ventolin (20), Pulmicort (60)
Cephalosporin (10)
18/11/2009 23/11/2009
Echographie nieren koorts (9), Bronchitis, hoest
28/11/2009 21/12/2009
oorontsteking
29/12/2009
30/12/2009
ziekenhuis
Augmentin 250 (10)
Pulmicort, hoestsiroop, Fe
bloed
Zaditen
Bentelan (2) rhinofluimucil (8)
ORL bloed & urine
blaasontsteking
Urine
© ralph baden 2014
Datum
Symptomom
AB
Geneesmiddelen
19/01/2010
acute oorntsteking
Augmentin 125 (8), lokale AB
Rhinolaya (Neusspray)
29/01/2010
oorpijn
Betametason (7)
17/02/2010
Griep, koorts (5)
06/03/2010
Bronchitis, koorts
Ziekenhuis
Paracetamol, Ibuprofen Cephalosproin (8)
Ventolin, Pulmicort
12/03/2010
Mucovizidose (Schweiss)
15/03/2010
Blut im Hinblick Ohrenchirurgie
22/03/2010
Drainageröhrchen Ohren
01/04/2010
Kontrolle Drainage
02/04/2010
Pollachiurie
Cephalosporin (6)
Urin
• binnen een tijdspanne van 826 dagen (2 jaar 3 maanden): 34 x ziek, of 1 x om de 24 dagen • 19 x antibiotica, dus ongeveer 145 dagen (125 + 3x ongekend)
• 18% van het leven onder antibiotica • 5x cortisone (of 2x per jaar) hoofdkussen: • DDT • TPP
8,5 mg/kg 200 mg/kg
•Ftalaten 1468 mg/kg (waarvan DEHP 1124 mg/kg)
keel: 9x neus: 3x oren: 10x luchtwegen: 7x koorts: 12x darmen: 3x blaas: 2x © ralph baden 2014
De gezondheidsproblemen totaal
gelijkvl.
zolder
Betrokken personen
10
6
4
Personen met symptomen
8
4
4
Verbetering buiten het werk
6
4
2
Symptomen totaal gelijkvl.
zolder
hoofdpijn
4
2
2
irritatie van slijmvliezen
8
7
1
ademhalingsstoornissen
2
0
2
andere
1
0
1
kantoor burgerlijke stand "ontvanger" "bevolking" & hall
TBEP 170 mg/kg 120 mg/kg 335 mg/kg
TCPP < 4,4 mg/kg 8,8 mg/kg
PAK 73,2 mg/kg 1,0 mg/kg 6,9 mg/kg
7
Resultaten en conclusies stof
voor
na
oriënt.waarde
Gelijkvl.
TBEP
170 mg/kg
28 mg/kg
100 mg/kg
Gelijkvl.
TCPP
8,8 mg/kg
2 mg/kg
10 mg/kg
Gelijkvl.
PAK
73 mg/kg
40 mg/kg
50 mg/kg
zolder
dichlofluanide
-
< 1 mg/kg
5 mg/kg
Evolution dede l'état de santé des employé(e)s Evolutie Evolutievan van degezondheidstoestand gezondheidstoestand van vande deen fonction des assainissements werknemers werknemers naargelang naargelang van vande desaneringen saneringen 1
10
2
8 8
6 7
4 2
2
0 avant
après
employés présentant des symptômes Werknemers met medische symptomen médicaux employés signalant une amélioration leurs symptômes Werknemers die een verbetering van hundesymptomen melden employés sans plaintes médicales Werknemers zonder medische klachten
8
© ralph baden 2014
Milieugezondheid: symptomen Aandoeningen van de slijmvliezen en de luchtwegen • irritaties (ogen, neus, ...) • jeuk • allergieën • astma (toenemend percentage) • hoest • bronchitis
Nieuw symptomencomplex • chronic fatigue syndrome CFS • sick building syndrome SBS
• multiple chemical sensitivity MCS • building related illness BRI
Toenemende ziekten • tumoren
Aandoeningen van het zenuwstelsel
• fibromyalgie
• hoofdpijn • duizeligheid • misselijkheid • depressies • slaapstoornissen
• auto-immuunziekten
• concentratiestoornissen
• multiple sclerose (zware metalen, biociden?) • Pseudo-Parkinson (biociden, oplosmiddelen ?)
• Alzheimer (aluminium, kwik ?) • hyper & hypothyreoïdie (zware metalen?)
IARC International Agency for Research on Cancer (fr. CIRC): classe
substances retouvées indoor
Définition (homme)
exemples
professions
moisissures/myc otoxines
Aflatoxines
1
cancérigène
10
Amiante, benzène, formaldéhyde, radon, HAP
producteurs de meubles, peintres, industrie cautschouc
2a
probablement cancérigène
11
tétrachloréthylène, trichloréthylène, HAP, PCB, insecticides
coiffeurs
2b
potentiellement cancérigène
30
DDT, herbicides, naphthalène, styrène, TDI, éthylbenzène, HAP, chps. magnétiques ELF
41
Bisphénol A, Dieldrine, Méthoxychlor,Perméthrin, Fenvalerate, Pipéronybutoxide, PVC, Xylènes, Toluène, Limonène, laine de verre, phthalates, dérivés glycol, HAP, chps. Électriques ELF, PUR
3
données insuffisantes
menuisiers, producteurs textiles, firmes de nettoyage transformation du cuir, producteurs de peintures, peintures pour cheveux
Aflatoxin M1, Fumosinin B, Ochratoxin A, Sterigmatocystin Patulin, Deoxynivalenol
Luxemburg 2004-07: 2178 gebouwen: de kankerverwekkende parameters Kankerverwekkende polluenten
Betrokken gebouwen
percentage
klasse IARC
Kankerverwekkende parameters
Chemische stoffen
734
33,7%
1
544
Elektromagnetische velden
398
18,3%
2a
59
totaal
915
42,0%
2b
563
3
2637
total
3803
42% van de gebouwen geanalyseerd met gemiddeld 4,16 kankerverwekkende polluenten!
Kankerverwekkende stof op de werkplek 2008-2013 Classificatie van de lokalen volgens aanwezigheid van kankerverwekkende chemische polluenten per IARC-groep (n = 365)
Classificatie van kankerverwekkende chemische polluenten per IARC-groep in de werkomgeving (n = 365) 25 Geen kankerverwekkende pas de contaminants contaminanten cancérigènes
Groupe 1
Groupe 2A
Groupe 2B
Groupe 3 11% 18%
20 13% 15 Nombre de cas (%)
0%
10
58%
5
non-cancérigène Niet kankerverwekkend
0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Nombre de contaminantschemische chimiquescontaminanten cancérigènes par Aantal kankerverwekkende perlocal lokaal
14
15
16
cancérigène pour l'homme 1) 1) Kankerverwekkend voor de (groupe mens (groep probablement cancérigènes (groupe 2A)2A) Vermoedelijk kankerverwekkend (groep potentiellement cancérigènes(groep (groupe Potentieel kankerverwekkend 2B)2B)
© ralph baden 2014
non-classifiable (groupe 3) 3) Niet-classificeerbaar (groep
Vervuiling en gezondheid: Blootstelling en reactie Neurologische symptomen naargelang van dedeconcentratie van weinig vluchtige contaminanten Symptomes neurologiques en fonction la concentration de contaminants peu volatils (biociden, pyrethrinoïden en RF organofosfaten in stof zeven dagen n = 340)sept jours n=340) (biocides, pyréthrinoides et RF organo-phosphorés dans poussières
% 50
Concentratiestoornissen
45
Nervositeit & prikkelbaarheid 40
Hoofdpijn Duizeligheid
35
Misselijkheid 30
Jeuk Depressies
25
Spierpijnen
20
Gewrichtspijnen 15
Chronische vermoeidheid Slapeloosheid
10
Oorsuizen 5 0 <1
1-5
5-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-100
100-500
500-1000
>1000 mg/kg
Verdeling van indoor polluenten 2004-2007 (n = 2178) 40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
Substance Santé moisissures Benzène Amiante PCB Formaldéhyde Limonène "RF" hautes fréquences DDT Styrène Toluène fibres minérales DEHP Lindane Terpènes Pentachlorophénol Perméthrine champs électriques champs magnétiques hydrocarbures aromatiques polycycliques HAP Dieldrine Endosulfanes Cyperméthrine Perchloréthylène Pyrethrinoides Pipéronylbutoxyde TCEP Dichlofluanide dérivés du glycol Tetrachlorvinphos Chlorthalonile Butoxyéthanol Propiconazol Methoxychlor Eulan TCPP TBEP TdCPP www.yahoo.de enquête du 20. août 2009
nbre sites 2100000 1420000 563000 392300 384000 229000 130000 127000 66300 61200 56000 55900 51900 38400 35900 35800 26200 22800 20200 15800 15700 13000 3460 3350 1810 1750 1600 1580 1490 1110 841 829 780 597 507 283 ?
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
Substance Santé Perméthrine champs électriques Pyrethrinoides TCPP Eulan moisissures TBEP "RF" hautes fréquences Pentachlorophénol Formaldéhyde TCEP DDT Pipéronylbutoxyde champs magnétiques Limonène TdCPP Methoxychlor Cyperméthrine hydrocarbures aromatiques polycycliques HAP Lindane Toluène Butoxyethanol Terpènes Benzène dérivés du glycol Dichlofluanide Propiconazol Perchloréthylène Styrène amainte Dieldrine Tetrachlorvinphos Chlorthalonile PCB Endosulfanes fibres minérales DEHP résultats 2004-2007 Luxemburg
résultats 33% 18,4 16,4 13,1 12,9 12,6 12,1 11,4 10,7 9,4 8,9 6,5 6,1 3,9 3,5 3,3 2,7 2,6 2,5 1,8 1,8 1,8 1,7 1,6 0,9 0,9 0,8 0,4 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 < 0,1 < 0,1 ?
Evolutie van de polluenten binnenshuis 2001-2007 30%
percentage of formaldehyde contaminations per year
25% 20%
formaldehyde
15% 10% 5% 0%
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
30% percentage of contaminations per year
Benzeen (kankerverwekkend)
25% 20%
Tolueen
15%
Limoneen (kankerverwekkend?)
10% 5% 0%
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Evolutie van de polluenten binnenshuis 2001-2007 40%
Percentage of contaminations per year
35%
PCP (verboden sinds 1994)
30% 25%
DDT (1974, POP-2001)
20%
Eulan (uit de handel genomen 1988)
15% 10% 5% 0%
2001
45%
2002
2003
2004
2005
2006
Percentage of contaminations per year
2007
Permethrine (nog steeds gebruikt) Totaal RF
40%
TBEP
35% 30%
TEHP
25% 20%
TCEP (kankerverwekkend–US Nat.Tox. Prog)
15%
TCPP
10% 5% 0%
TdCP (TdCPP) (kankerverwekkend?) 2004
2005
2006
2007
Ouderdom van de betreffende gebouwen Part contaminated buildings less than 10 years old (percent) 10 years
1 year
9 years 8 years 7 years
2 years
Age of contaminated buildings (percent) 25%
6 years
20%
3 years
5 years 4 years
15%
10%
5%
0% 1- 10
11- 20
21- 30
31- 40
41- 50
51- 60
61- 70
71- 80
81- 90
91- 100
> 100
a ge (ye a rs)
© ralph baden 2014
Mannelijke patiënt 40 jaar astma Kantoor (stof): ftalaten
Totale ftalaten:
2222 mg/kg
Benzylbutylftalaat (BBP): Di(2-ethylhexyl)ftalaat
660 mg/kg
DEHP: 740 mg/kg
Oorsprong: vast tapijt Verandering vloerbekleding (parket): geen astmaklachten meer
Ftalaten (PVC) • Astma • hormonale effecten
Ftalaten kunnen bij kinderen astma en allergische irritaties veroorzaken "Environmental Health Perspectives" (Bornehag et al, 2004).
18 18
Formaldehyde, Aldehyden, TBEP, glycolethers, Bisphenol A, Ftalaten
Formaldehyde, Aldehyden, TBEP, glycolethers
Formaldehyde, Hexanal, TBEP, glycolethers
PCP
Dichlofluanide
DDT
Dichlofluanide PCP Dichlofluanide Tolyfluanide
PCP Lindan Chlorothalonil Dichlofluanid Tolyfluanid
PCP PCP & Lindan Clorothalonil Dichlofluanid
PAK
Vlamvertragers
TCEP
Formaldehyde
TBEP & TCEP
TBEP & TCEP
Biociden, Fungiciden, insecticiden, pesticiden, pyrethroïden, mottenbestrijdingsmiddelen, ... 1e generatie vóór 1970/80
Carbolineum Op basis van teer
PAK
2e generatie 1980-1990+ Organische
3e generatie 1990+
chloorverbindingen DDT
Pyrethroïden
PCP
Permethrine
Lindaan
Cypermethrine
Eulan
Cyfluthrine
Dieldrine
Deltamethrine
Chlorthalonil
Phenothrine
Chlorpyrifos
Allethrine
Methoxychlor
Fenvalerate
Dichlofluanide
….
….
Pyrethroïden Pyrethrum
Pyrethroïden (Permethrine)
• natuurlijk biocide
• synthetische biociden
• Chrysanthemum cinerariaefolium
• fotostabiel
• fotolabiel
• persistent (gehalogeneerd)
• biologisch afbreekbaar (niet gehalogeneerd)
• in vet oplosbaar
• dioxines
• geen dioxines
CH=CCl 2
O
CH3 C--O--CH2-=
CH3
Permethrine
O
CH3
CH3
CH3 C--O-= O
CH=CCl 2
Pyrethrum
CH3 CH3
O
CN
C--O--CH-=
R
O
Cypermethrine
bouwmaterialen
ca
re s na Kasten pé ta s /fa pis m at Tapijten el ute ui as / au o r l s Zetels/banken tre eil le s m rs eu Matrassen/kussens ch ble po arp s Andere e ut meubelen r e n te s po s eSkelet n r p l te s b o af /fe i s o Houten nê nd balken t s/ re res v. Deuren/vensters m u m oq rs Plafonds en muren ue tte au p s tre ar tapijt Vast s m qu e at ts . cParket on st r. Andere
ar m oi
Biociden: types van besmette materialen
90
Deltamethrin
80
Piperonylbut.
70
Cypermethrin
Permethrin
60
Tolyfluanid
50
PCP
40
Methoxychlor
Lindan
30
Eulan
20
Endosulfan
10
Dichlofluanid
DDT
0
Speciale school
Stofanalyse Permethrine Cypermethrine TBEP
Symptomen: • Huidirritatie • oogirritatie
1,8 mg/kg 252 mg/kg 2874 mg/kg
• duizeligheid • hoofdpijn • beter na het verlaten van de plaatsen Analyse parket
sanering:
diepte oppervlak 0-1 mm 1-2 mm 2-3 mm 3-4 mm 4-5 mm
Cypermethrin TBEP 24 mg/kg 2699 mg/kg 10 mg/kg 88 mg/kg 4 mg/kg < < < < < < <
• de vloeren gladschuren (50 zalen) • oppervlaktebehandeling door vooraf gecontroleerde olie! • kostprijs 300.000 euro
Schoonmaakproducten en onderhoudsproducten Symptomen: Oogirritaties (onderwijzeressen & kinderen) Astma (onderwijzeres) Stofmonsters TBEP
4862 mg/kg
Materialenmonsters - TBEP Glanzend linoleum Niet-glanzend linoleum Linoleum achter plint Linoleum na afbijten
663 mg/kg 79 mg/kg 12 mg/kg 85 mg/kg
Vlamvertragers organische fosforverbindingen TBEP TPP TBP TEHP
tris-(2-butoxyethyl)-fosfaat trifenylfosfaat tributylfosfaat tris-ethylhexyl-fosfaat TCPP TdCPP TCEP
tris-(3-chloropropyl)-fosfaat tris-(1,3-dichloropropyl)-fosfaat tris-(2-chloroethyl)-fosfaat
OPICN - Organophosphorus Ester-induced Chronic Neuropathy (Agency for Toxic Substances and Disease Registry of CDC)
ar pe
Andere
Beglazing au tre s
Vast Pa tapijt rq ue t vi tri fic Parket at io ns
nt po es ut re s Skelet en bo po is rte s/ fe balken Houten nê tre pl s af on ds Deuren/vensters /m ur s m oq Plafonds/muren ue tte s
ch
Vlamvertragers
70
TEHP
60
TdCPP
50
TCPP
TCEP
40
TBEP
30
TPP
20
TBP
10
0
© ralph baden 2014
Schimmels: oorzaken (vochtigheid)
(n=306) Thermische bruggen ponts thermiques 42% Secundaire thermische bruggen pts therm. Secondaires 9%
fuites lekken 6%
constructie construction 5%
autres andere 2% Infiltratie regen infiltration pluie gevel, dak façade, toiture 21%
humidité Opstijgend vocht ascenscionnelle 15%
Schimmels & gisten: gezondheidseffecten •
Allergieën (Type I, III, IV) van verschillende aard, vooral voor sporen - bronchiale astma, atopische dermatitis, allergische neusverkoudheid
•
Toxische effecten: schimmels, glucanen, mycotoxines, MVOS? - ontsteking van de ogen, de slijmvliezen en de huid - griepsymptomen (koorts, hoofd- en ledematenpijn) - griepsymptomen, sick building syndrome (eczeem, jeuk, neusbloedingen, hoest, hoofdpijn) - Symptomen van het centrale zenuwstelsel (duizeligheid, misselijkheid, chronische vermoeidheid, concentratiestoornissen) - problemen van het spijsverteringsstelsel
•
Mycotoxische effecten - Leverkanker door aflatoxines hepatotoxines - Kankerverwekkende sterigmatocystine (lever) - Safratoxine symptomen “griep”
•
Infecties (patiënten zonder immuunsysteem) © ralph baden 2014
outside
living
species
cfu/m3
Wallemia sebi 1000 Cladosporium spp. 160 Aspergillus spp. 580
1980
Wallemia sebi 1050 Cladosporium spp. 580 Aspergillus spp. 1150
3080
soorten Malte Cladosporium spp. Chaetomium sp. Heteroconium sp. Botrytis sp. Penicillium spp. colonies stériles DG 18 Wallemia seb i Aspergillus sp. Eurotium sp. Penicillium spp. Total Malte Total DG 18
cfu/m3
buiten 122 178 11 78 244 56 11 33 67 620 350
kantoor 56 222 222 33 11 22 56 450 180
soorten Cladosporium spp. Penicillium spp. Aspergillus versicolor Ulocladium sp. Acremonium sp. Chaetomium sp. Rhodotorula sp. (levure) steriele kolonies
K1 2 2 1
K2 >10 +++
K3 +++ >50 9
K4
K5
K6
13 15 +++ >150 +++ >15 >10 1
1 >10
© ralph baden 2014
Koudebruggen
Bouwvocht
Opstijgend vocht
Patiënte – vrouw – 32 jaar • Sinds verhuizing (2 jaar): Symptomen • slapeloosheid • chronische ochtendmoeheid • nervositeit • slaapmiddelen Symptomen verdwenen na 1 week
De nieuwe gebouwen (lage energie) Luchtdichte gebouwen Energiebesparing Slechte lucht
Energiebesparing inclusief Gezondheid exclusief
neurodermatitis Evolutie 10 dagen na verhuizing
living formaldehyde 59 0,047 hexanal 23 pinenen 243 d3-careen 97 Bisphenol A DDT HAP Lood nikkel
1 3,3 165,9 1510 11
kamer 1 28 0,022 24 74 30 kamers 15 < 6,3 81 43
kamer 3 34 0,027 24 91 39
Nieuwe ramen aan oorsprong van neurodermatitis
orient. waarde 25-60 0,02-0,05 19 105 35
µg/m3 ppm µg/m3 µg/m3 µg/m3
1-5 10-50 150 30
mg/kg mg/kg mg/kg µg/g µg/g
Living: parket op vloerbalken - teer
37
Renovatie: Thermische brug bij afwezigheid radiator
© ralph baden 2014
koker: dibutylftalaat 10 mg/kg Stof dibutylftalaat 27,5 mg/kg
Ventilatie besmet door schimmels
Toevoer van verse lucht
Warmtewisselaar beschimmeld Naar slaapkamers
Terugstroom vuile lucht
40 © ralph baden 2014
Biologische sensibilisering Patiënt met neusverkoudheid, allergisch voor mycotoxines in stof van klimaatregeling
Substance unité Endotoxines (EU)/g OS Aflatoxines µg/kg OS T2-Toxines (Trichothécène) µg/kg OS Ochratoxine A µg/kg OS Zéaralenone µg/kg OS Fumosines µg/kg OS Deoxynivalenol DON µg/kg OS Citrinine µg/kg OS
seuils > 10000 >5 > 50 > 20 > 0,1 > 0,1 > 0,1 > 100
conc. 357,8 8 87,5 19,2 76 <25 64 150
origine
effet sur santé
bactéries
???
Aspergillus flavus
hépatotoxique, cancérigène
Trichothecium spp., Fusarium spp. immunosuppressif, pot.cancérigène Fusarium spp.
œstrogène
Fusarium spp.
cancérigène ?
Penicillum citrinum
cancérigène potentiel
building
room
symptomen
substance
conc.
unit
school
secrétary
asthma, exzema
TBEP
600
mg/kg dust
source Wooden floor paint stripper
glycolethers
186
µg/m3 air
Cleaning product
glycolethers
88
µg/m3 air
Cleaning product
TBEP
144
mg/kg dust
?
butoxyethanol
19
µg/m3 air
Cleaning product
limonène
47
µg/m3 air
Cleaning product
TBEP
1413
mg/kg dust
Cleaning product
hospital administration
secrétary office
Respiratory troubles, headaches Respiratory and nervous troubles
school
classroom
different
glycolethers
110
µg/m3 air
Cleaning product
maison relais
office
asthma
limonène
52
µg/m3 air
Cleaning product
TBEP
90
mg/kg dust
Cleaning product
TBEP
1406
mg/kg dust
Paint stripper lino
glycolethers
440
µg/m3 air
Cleaning product
glycolethers
28
µg/m3 air
Cleaning product
µg/g dust
painting
administration school
office secrétary
Respiratory troubles exzema, respiratory troubles
lead administration
finance administration
office
office office
different
irritation of mucosa odors, no symptoms
TBEP
3577
mg/kg dust
Cleaning product
limonène
26
µg/m3 air
Cleaning product
glycolethers
26
µg/m3 air
Cleaning product
acétaldéhyde
21
µg/m3 air
Cleaning product
glycolethers
64
µg/m3 air
Cleaning product
limonène
6
µg/m3 air
Cleaning product
glycolethers
17
µg/m3 air
Cleaning product
limonène
12
µg/m3 air
other
Afgedichte toevoer van verse lucht
Mechanische ventilatie in stedelijk milieu: Vermindering van de belasting van fijne deeltjes (filters die de verse lucht filteren), Besmetting door gisten (onvoldoende onderhoud van de ventilatiekokers)
lokaal
PM 10
verluchting
Gisten/ schimmels
buiten
68 µg/m³
-
< 10 cfu/m³
kantoor gelijkvl.
56 µg/m³
Mechanische vent. & venster
1140 cfu/m³
kantoor 4e verd.
19 µg/m³
Mechanische ventilatie
980 cfu/m³
kantoor 4e verd.
13 µg/m³
Mechanische ventilatie
1020 cfu/m³
Energieaspecten
verluchting comfort Luchttoevoer/snelheid, thermisch
2
Tijdelijke eisen
(nieuwbouwvochtigheid, hobbykamer of fitness, badkamer ...)
Minimumeisen inzake hygiëne Minimale luchtuitwisseling: 0,5-1,0/u; 0,8/u, 1,5/u 20-30 m³/u persoon (D); 36 m³/u pers. (Au)
Functionaliteit Slaapkamers tijdens de nacht Aantal personen
Minimumeisen om schimmels te voorkomen
HOPE-onderzoek (Spertini et al. CHUV Lausanne) Link Energie-Welzijn-Gezondheid in de gebouwen • • •
64 kantoren, 97 woongebouwen 75% met lage energie Vragenlijst m.b.t. welzijn BSI (building Symptom Index) Astma, ademhalingsstoornissen, bronchitis, hooikoorts, irritatie neus en ogen, niezen, huideczeem, hoofdpijn
Groep met lage BSI
Groep met hoge BSI
- overal vensters die geopend kunnen worden
- 1/3 van vensters kan niet geopend worden
- 2/3 natuurlijke verluchting
- 2/3 mechanische ventilatie
Gemiddeld is de BSI hoger in gebouwen met mechanische ventilatie, maar er zijn ook gezonde gebouwen met mechanische ventilatie (AIRLESS Indoor Air Quality & Lower Energy Consumption).
De grenswaarden en de drempels
Gezondheid op het Werk / Milieugezondheid
Professionele blootstelling
Wetgeving/Arbeidswetboek
Normen (MAK, EKA, kortetermijnblootstellingen, 8 uur, …)
Compromis gezondheid/professioneel gebruik Monofactoriële blootstelling
Blootstelling aan ongezond gebouw
(sick building syndrome)
Geen wetgeving
Richtwaarden of oriënteringswaarden (chronische blootstelling op lange termijn)
Identieke of gelijkaardige blootstellingen thuis
Veelvoudige blootstellingen en synergetische effecten
Gezondheid op het werk normen MAK Tolueen 190.000 Styreen 86.000 Glycolytische derivaten 66.000 Benzeen - (carc.) PER - (carc.) Limoneen Onvoldoende gegevens Pinenen Careen formaldehyde 0,5 ppm
Milieugezondheid richtwaarden 100 20 50 5 1 50 70 20 0,02-0,05 ppm en µg/m3
OMS 0,05 ppm SBM-2003 (I)
BGA 0,1 ppm
SBM-2003 (II)
(1977) (MAK 0,5 ppm)
0,01 ppm
Irritation yeux
16% < 20µg/m3 0,016 ppm
Limite olfactive
Irritation du nez
39%
44%
20-50µg/m3
> 50 µg/m3 0,04 ppm
Australië: incidentie van kinderastma © ralph baden 2014
Beschikbare informatie
Vlamvertragers OP Glycolethers
Producten zonder solventen: < 5%, Alleen aromatische & alifatische
Prod. zonder formaldehyde: E1 (0,1 ppm in klimaatkamer) © ralph baden 2014
Number of simultaneous contaminants (biocides, pyrethoids, organo-phosphorous flame retardants) in dust samples samples 140
120
100
80
60
40
20
0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 13 contaminants
© ralph baden 2014
klimaatkamer
/
reële kamer
Slaapkamer oppervlakte 4 x 3 = 12 m²
1 m³
Hoogte 2 meter volume 24 m³ 18 m³
laminaatparket
belasting 0,4 m2/m3
gelijmde plaatsing
Belasting 1 m²/m³
(formaldehyde)
Belasting 1,33 m²/m³
Temperatuur 23°C
Temperatuur ??°C
Rel. vochtigheid 50%
Rel. vochtigheid ??%
Ventilatie 0,5/uur
BGA 0,1 ppm (1977)
Ventilatie < 0,5/uur
0,02 - 0,05 ppm
Ecologische materialen
Voorbeeld van aldehydebesmetting in een school door linoleum op de vloer
classroom classroom classroom classroom classroom Classroom Orien. Substance A B C D E F Val. Temperature/Rel. Hum. 24°C/51% 25°C/51% 24°C/51% 23°C/52% 24°C/50% 25°C Formaldehyde 91 110 124 108 158 86 30 Acetaldehyde 91 174 127 123 123 168 70 Propanal 40 76 59 61 56 47 18 Butanal < 22 16 15 13 14 9 Pentanal 29 54 42 42 35 42 7 Hexanal 76 138 114 113 95 85 19 Octanal 15 26 21 19 16 < 2 Nonanal 23 38 30 28 24 < 4 Benzaldehyde 35 40 29 24 33 < 10 © ralph baden 2014
800 700 600
Butanal
500
Nonanal
400
Octanal Benzaldehyde
300
Hexanal 200
Pentanal
100
Propanal Acetaldehyde 14°C / 32%
15°C / 32%
16°C
17°C / 41%
18°C / 39%
18° / 44%
23°C/52%
24°C/50%
24°C/51%
24°C/51%
25°C/51%
25°C
0
D
E
F
B
A
C
D
E
A
C
B
F
Formaldehyde
200 Formaldéhyde
180 160
acétaldéhyde
140
propanal
120
pentanal
100
hexanal 80 benzaldehyde
60 40
octanal
20
nonanal
0 12
14
16
18
20
22
24
26
butanal © ralph baden 2014
Patiënte – vrouw – 45 jaar Symptomen (salon) • irritatie neus, ogen • duizeligheid salon • gerenoveerd in 1991 • biologische verf eind 2007 Stofanalyse • salon: DDT 17 mg/kg Lindaan 2,6 mg/kg • Slaapkamer: DDT 64 mg/kg Lindaan 8,2 mg/kg Bronnen (materialen) Kleerkast slaapkamer: DDT & Lindaan Behangpapier salon: DDT & Lindaan
© ralph baden 2014
styreen trichloorethyleen formaldehyde pentanal hexanal benzaldehyde
Oriënt.15/02/2011 05/05/2011 15/02/2012 waarde 12 23 12 < 1 201 8 15 30 35 40 39 7 17 < < 20 38 < < 10 18 < <
Omgek. rubber 20 3 33 32 50 73
Trichloorethyleen: ontvetting vloersteen Pentanal: versnelt de vulcanisering Hexanal: oxidatieproces van onverzadigde oliën 58
Benzaldehyde: oxidatie van tolueen
Vloerpilaar steen 75 11 20 7 21 34 138 16 567 28 62 13
De labels
DICL
Committee for Health-related evaluation of building products
Agence franç. de sécurité sanitaire de l‟environnement et du travail
Ecolabels •
Verschillende oorsprong (nationale overheidslabels, labels van onafhankelijke organisaties, van industrie)
•
Betrokken schadelijke stoffen variëren (organische fosforverbindingen afwezig, behalve 1)
•
Divergerende limieten (VOS 200-1000 µg/m³; formaldehyde 0,02-0,1 ppm)
•
Klimaatkamer (23°C, RL 45%, belasting 1 m²/m³, ventilatie 0,5-1/u)
Schoonmaakproducten: vergelijking van ecologische labels en klassieke producten (n=96) 100% 90% 80% 70% 60%
non-contaminé Niet besmet
50%
Légèrement nocif Licht schadelijk
40%
Gemiddeld schadelijk Moyennement nocif
30%
Zeernocif schadelijk Très
20% 10% 0% Totaal Total
Ecologische Produits Eco producten
Producten Produits Clever Akafen Clever Akafen
Klassieke Produits Classiques producten
27 geanalyseerde ecologische producten, waaronder 7 x limoneen, 2 x pinenen en careen 4 x aldehyden, 11 x glycolethers © ralph baden 2014
Emissies 1 jaar na het aanbrengen van een biologische verf in een kleuterschool klachten: irritatie neus, ogen en huid µg/m³ 100
94
90 80 70 60
48
50 36
40 27,3
30 13,2
20
6,8
4
10
0,7
0 Somme Terpènes Som terpenen
préscolaire kleuterschool
limonène limoneen
beta-Pinène beta-pineen
moyenne D 86/87 gemiddeld
alpha-Pinène alfa-pineen
Quelle: Materialprüfanstalt Uni Stuttgart, 1996
Voorbeeld: emissies na renovatie 700 µg/m3
Hexanal
alpha-Pinen
600
500
400
300
200
100
0 3 semaines
6 sem
3 Mois
6 Mois
1 an
2 ans
5 ans
> 5 ans
Köhler 2007
Certificaties
© ralph baden 2014
© ralph baden 2014
Ecologie 10 22,5
Economie
22,5
socio-culturel et fonctionnel
Indoor hygiene 22,5 technique
2,4 20,1
procès (planning)
DGNB brons > 50% DGNB zilver > 65% DGNB of > 80%
© ralph baden 2014
Gecertificeerd project Stof
Typ
Probe
DSAT 1
A1
Richtwert Zert
Richtwert DSAT
Aromaten
COV
Luft
7 µg/m³
5 µg/m³
*
**
Alifaten
COV
Luft
<
<
*
**
Terpenen
COV
Luft
<
2 µg/m³
*
**
glycolethers
COV
Luft
traces
2 µg/m³
*
**
Gehalogeneerde koolwaterstoffen
COV
Luft
<
<
*
**
Andere
COV
Luft
<
<
*
**
Formaldehyde
Ald
Luft
13 µg/m³
5 µg/m³
60
25-60
Andere Aldehyden
Ald
Luft
<
3 µg/m³
Staub
<
-
-
10
HAP (16)
**
Bisphenol A
Bio
Staub
1,5 mg/kg
-
-
-
Propiconazol
Bio
Staub
8,0 mg/kg
-
-
1
TBEP
RF
Pouss
8,5 mg/kg
-
-
40
TCPP
RF
Pouss
1,9 mg/kg
-
-
5
BDE 209
RF
Pouss
48 mg/kg
-
-
1
Dibutylftalaat
Plas
Pouss
5,4 mg/kg
-
-
200
Benzylbutylftalaat
Plas
Pouss
9,3 mg/kg
-
-
150
DEHP
plas
pouss
19251 mg/kg
-
-
1000
* TVOC < 500 µg/m3 ** limiet voor elke stof afzonderlijk
Gezonde constructies
Afdichting: bitumen
en afwatering
Mechanische bevestiging van deuren en vensters: schuim vermijden
Houten geraamte zonder biociden
Isolerende mortel voor buitenmuren
Isolatie afdekplaten: thermische bruggen 69 vermijden © ralph baden 2014
900
Terras
100
1800
520
2400
900 100
1800 2400
520
Frequentie
living
verbetering
Radio UKW 100 MHz
- 3,1 dB(m)
x 2
TV UHF 520 MHz
-15,6 dB(m)
x 36
GSM 900 MHz
-15,9 dB(m)
x 39
GSM 1800 MHz
- 8,9 dB(m)
x 8
bioschakelaar
Aftakdoos grafiet met aarding
Gevlochten kabel met aluminium mantel en aarding Laagfrequente elektrische en magnetische velden
Bed conventioneel gebouw
bed “gezond” gebouw
71 © ralph baden 2014
Voorbeelden van plaatsing zonder lijm Parket op vloerbalken (genageld)
Tegels in mortelbed
Zwevend parket
72 © ralph baden 2014
Intensity (lum/sqf) c:3 Temperature (*C) c:1
Kalk- of leemplamuur RH (%) c:1 2
Intensity (lum/sqf) c:3 Temperature (*C) c:1 RH (%) c:1 2
Minerale verf (kalk & caseïne, leemsilicaat, …) © ralph baden 2014
04/25/08 02:00:00,0
04/24/08 20:00:00,0
04/24/08 14:00:00,0
04/24/08 08:00:00,0
04/24/08 02:00:00,0
04/23/08 20:00:00,0
04/23/08 14:00:00,0
04/23/08 08:00:00,0
04/23/08 02:00:00,0
04/22/08 20:00:00,0
04/22/08 14:00:00,0
04/22/08 08:00:00,0
04/22/08 02:00:00,0
04/21/08 20:00:00,0
04/21/08 14:00:00,0
04/21/08 08:00:00,0
04/21/08 02:00:00,0
04/20/08 20:00:00,0
04/20/08 14:00:00,0
04/20/08 08:00:00,0
04/20/08 02:00:00,0
04/19/08 20:00:00,0
Lage-energieconstructie
04/19/08 14:00:00,0
04/19/08 08:00:00,0
04/19/08 02:00:00,0
04/18/08 20:00:00,0
04/18/08 14:00:00,0
04/18/08 08:00:00,0
04/18/08 02:00:00,0
04/17/08 20:00:00,0
04/17/08 14:00:00,0
04/17/08 08:00:00,0
04/17/08 02:00:00,0
04/16/08 20:00:00,0
04/16/08 14:00:00,0
04/16/08 08:00:00,0
04/16/08 02:00:00,0
04/15/08 20:00:00,0
03/12/08 04:40:00,0
04/15/08 14:00:00,0
03/11/08 20:30:00,0
03/11/08 12:20:00,0
03/11/08 04:10:00,0
03/10/08 20:00:00,0
03/10/08 11:50:00,0
03/10/08 03:40:00,0
03/09/08 19:30:00,0
03/09/08 11:20:00,0
03/09/08 03:10:00,0
03/08/08 19:00:00,0
03/08/08 10:50:00,0
03/08/08 02:40:00,0
03/07/08 18:30:00,0
03/07/08 10:20:00,0
03/07/08 02:10:00,0
03/06/08 18:00:00,0
03/06/08 09:50:00,0
03/06/08 01:40:00,0
03/05/08 17:30:00,0
03/05/08 09:20:00,0
03/05/08 01:10:00,0
03/04/08 17:00:00,0
03/04/08 08:50:00,0
03/04/08 00:40:00,0
03/03/08 16:30:00,0
03/03/08 08:20:00,0
03/03/08 00:10:00,0
03/02/08 16:00:00,0
03/02/08 07:50:00,0
03/01/08 23:40:00,0
03/01/08 15:30:00,0
03/01/08 07:20:00,0
02/29/08 23:10:00,0
02/29/08 15:00:00,0
Relatieve luchtvochtigheid 70
“Biologische” woning
60
50
40
30
20
10
0
Badkamer: 80% van de oppervlakte “buffert” en regelt de vochtigheid
Alleen tegels rond wastafel, douche, badkuip
80
Evolutie van de relatieve luchtvochtigheid 70
60
50
40
30
20
Douche 10
bad
douche
douche
douche
74 © ralph baden 2014
Controlemetingen: sterke anomalie volgens SBM-2003
Radon/chambre Hautes fréq./living chps magn./chambre chps. élec./chambre organo-phosphorés non chlorés/living organo-phosphorés chlorés/living PCB/living HAP/living Pyréthrinoides/living Biocides/living Perchloréthylène/chambre éthers de glycol/chambre Limonène/chambre Terpènes/chambre Aliphates/chambre Toluène/chambre Benzènel/chambre Aromates/chambre COV/chambre Formaldéhyde/living Formaldéhyde/living 0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90% 100% 110% 120% 130% 140% 150%
Percent van de overeenstemmende drempelwaarde ( SBM-2003)
Constructie in massief hout Gezond en ecologisch (passief)
Binnenaanzicht
Massief hout zonder lijm met behulp van pennen
Mechanische bevestiging van tussenschotten en vensters
Verwarmende of koelende elementen in leem volgens seizoen
wanden
Parket op vloerbalken en isolatievlokken
Aluminium venstersramen en glas met metalen folie; afscherming hoogfrequente elektromagnetische velden
Plannings- en bouwfase • • • •
Materialen vrij van schadelijke stoffen Massief hout zonder lijm Mechanisch bevestigde vensterramen/deurlijsten Glas met metaalfolie Raadpleging veiligheidsfiches Chemische analyses in het laboratorium Analyses van de radioactiviteit van het hout
•
Maatregelen elektrische installatie Gevlochten kabel Aftakdozen grafiet Domotica
• • • •
Materialen die de “ademhaling” ten goede komen Leembepleistering Minerale verf Geolied massief parket op vloerbalken
• Ventilatie: korte kokers (makkelijk toegankelijk) 82
Controlemetingen laagfrequente elektromagnetische velden
Val orient. (SBM-2008) 1-5 V/m (a. forte) 20-100 nT (a. faible)
0,2 V/m
0,4 V/m
18 V/m
1,6 V/m
0,8 V/m
1,6 V/m
5,4 V/m
4,6 V/m
11 nT
8 nT
15 nT
10 nT
Slaapkamer ouders chp électrique chp magnétique 0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
110%
120%
130%
140%83 150%
Controlemetingen hoogfrequente elektromagnetische velden
Tetra
GSM
service TETRA
fréq. (MHz) 420
V/m 0,005
GSM GSM DECT DECT UMTS Total
940 1080 1880 1920 2120 0-6000
0,040 0,004 0,009 0,064 0,027 0,149
DCS UMTS WiFi DECT
service GSM DTCS WLAN WLAN WLAN Total
fréq. (MHz) 940 1900 2420 2620 3000 0-6000
V/m 0,003 0,005 0,083 0,008 0,012 0,111
84
Buiten 0,149 V/m Living 0,111 V/m Slaapkamer kind 0,034 V/m Slaapkamer ouders 0,035 V/m
Val orient. (Bioinitiative) 0,6 V/m
Hoge frequenties chambre enfant chambre parents living sans WiFi
living extérieur 0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
110%
120%
130%
140%
150%
Gemeten concentraties hautes fréquences-enf chps magnétiques -enf chps électriques-enf hautes fréquences-par
chps magnétiques -par chps électriques-par
aldéhydes halogénés éthers de glycol terpènes aliphates aromates TCOV PCB (LAGA) phtalates retardateurs de flamme bromés chambres
ret flamme organo-phosphorés non-chlorés
living
ret flamme organo-phosphorés chlorés HAP (EPA) pyréthinoides biocides 0
100
200
300
400
500
600
pyréthinoides
Tetraméthrine Piperonyl Butoxide Phénothrine Fenvalérate Deltaméthrine Cyperméthrine Cyfluthrine Perméthrine Tribromophénol Tolyfluanide Tetrachlorvinphos Propiconazole Pentachlorophénol Naphtalène
biocides
Methoxychlor Lindane Eulan Endosulfane Dieldrine Dichlofluanide 4,4'-DDT 4,4'-DDE
chambre(s) Slaapkamer(s)
Chlorpyriphos Chorothalonil
living Woonkamer
Bisphénol A Azaconazole 0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
aldéhydes Terp. aliphates
aliphates
halo
Éthers glycol
Tolualdéhyde Benzaldéhyde Décanal Nonanal Octanal Hexanal Pentanal Propanal Acéthaldéhyde Formaldéhyde 3-carène Alpha+Beta pinène Limonène Butoxyéthoxyéthanol Ethoxyéthoxyéthanol Butoxypropanol/PGMB Butoxyéthanol/EGMB Styrène 1,4-dichlorobenzène Trichloroéthylène Perchloroéthylène N-tétradécane N-tridécane N-dodécane N-undécane N-décane N-nonane N-octane N-heptane N-hexane 1,3,5-triméthyl-benzène 1,2,4-triméthyl-benzène 1,2,3-triméthyl-benzène Iso-propyl-benzène N-propyl-benzène Xylènes Ethyl-benzène Toluène Benzène 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90 100 110 120 130 140 150
Chambre/enfant 05/07/2011 06/10/2011 10/04/2012 04/09/2013 chantier chantier achevé sans aér. 7 jours Formaldehyd 30 < 17 47 Acetaldehyd 35 27 145 215 Propanal < < 17 25 Butanal < < < 21 Pentanal < < 29 72 Hexanal 21 30 56 128 Nonanal < < < 13 Limonen 28 37 148 161 α- & β-Pinenes 393 432 1356 1360 delta 3-Caren 77 76 310 278
In vet: pinus cembra (Alpenden)
17/09/2013 24/09/2013 AGOEF ss aér 12 heures VTM 0,5/u 25 17 30 58 19 70 < < 18 < < 9 19 < 7 49 20 19 < < 4 89 24 35 413 97 107 94 26 35
UBA-Neubau
110
35 148 33
500 Formaldehyd Acetaldehyd Propanal
400
Butanal Pentanal Hexanal 300
Nonanal Limonen α- & β-Pinene delta 3-Caren
200
100
0 chantier
chantier
achevé
sans aér. 14 jours
ss aér 12 heures
VTM
conclusies • Vervuiling van de binnenlucht door de constructie, en mogelijke schade voor gezondheid, is een feit • we mogen de bouwmaterialen niet veralgemenen
• drempels volstaan niet om de gezondheid te garanderen • technische fiches en veiligheidsfiches zijn goed, maar vaak onvoldoende • niet vertrouwen op schijn (zonder solventen, zonder formaldehyde) • de tests in klimaatkamer volstaan niet • ecologische producten zijn niet noodzakelijk gezond • labels zijn heterogeen en volstaan vaak niet • de bestaande certificaties hebben meer betrekking op ecologie dan op gezondheid • Een gezonde constructie is perfect mogelijk • Nog belangrijker bij lage-energiebouw of passiefbouw © ralph baden 2014
www.dailymotion.com
IFSB
© ralph baden 2014
Wat moet worden onthouden uit de uiteenzetting Binnenhuisvervuiling ligt vaak aan de oorsprong van chronische gezondheidsproblemen. Kennis van de polluenten, hun bronnen en hun gezondheidseffecten is noodzakelijk, om ze beter te kunnen vermijden of om te kunnen saneren waar nodig. De uitdaging bestaat erin contaminanten zoveel mogelijk te vermijden. De beschikbare gegevens over materialen en producten die worden gebruikt in de bouw en in de meubelmakerij zijn echter vaak onvolledig en volstaan niet, zoals bijvoorbeeld de veiligheidsfiches of tal van labels. Deze factor „milieugezondheid‟ kan nog bepalender worden door de inspanningen op het vlak van energiebesparingen in de bouw, en vooral door de veralgemening van de passiefnorm in de bouw in 2020 (2015 voor Brussel, 2017 voor het Groothertogdom Luxemburg).
Ralph Baden • Certified biologist Univ. Brussels
ULB 1991
• Building biologist IBN 1997 • Study office Ecotop 1991-2001, • Independent building biology EcoTox 1997-2001
• Ministry of health since 2001 • 2001-2008 Department of Environmental Medicine (homes) • since 2008 – Department for Occupational Health Responsible for the area of environmental health (workplaces)
Member of: • National focal point for “Environment & Health Action Plan” (WHO) - “Indoor Air Quality Expert Group” (European Commission) (DG Sanco)
- Consultative Forum on Environment & Health (European Commission) - International Advisory Committee on Electromagnetic Fields (WHO) - expert group on policy recommendations on damp and mould . . .. interventions (WHO)
- Environment & Health Task force (WHO) - Luxembourg interministerial Committee on REACH - Expert for the European Council (Chemicals, electromagnetic fields) -Vice-president of AKUT asbl (www.akut.lu)
Interessante hulpmiddelen, websites, …: •
www.a-sano.lu
Website rond milieugezondheid van de Division de la santé au Travail, met de uiteenzettingen over het werk van de dienst, folders over de gezondheidseffecten van de WiFi, schoonmaakproducten en printers en de laureaten van de prijs “gezondheid in de onderneming”, categorie “werken in gezonde gebouwen”, die elk jaar wordt toegekend door de Luxemburgse Minister van Volksgezondheid.
•
http://www.dailymotion.com/c-melon
Video-interviews op de bouwplaats over gezondheidsaspecten in verband met de verschillende vakgroepen in het Frans en het Duits (61 sessies)
•
http://www.crtib.lu/Leitfaden/index.jsp?section=FR
Luxemburgse gids over duurzame bouw en duurzame materialen gebaseerd op ecologische, energetische en gezondheidscriteria, opgesteld in samenwerking met het Luxemburgse Ministerie van Volksgezondheid.
•
www.agoef.de
Duitse vereniging van onafhankelijke instituten die betrokken zijn bij de bewaking van de binnenluchtkwaliteit en die richtwaarden opstellen voor verschillende (semi-)vluchtige organische stoffen, in het Duits en het Engels.
Ik dank u voor uw aandacht!
Zijn er nog vragen?
ralph baden Divisie Gezondheid op de werkplek Ministerie van Gezondheid Villa Louvigny – Allée Marconi L-2120 Luxemburg 00352 2478 5694
[email protected]
