Opleiding Duurzaam Gebouw : Algemene opleiding

Opleiding Duurzaam Gebouw : Algemene opleiding Leefmilieu Brussel

MILIEU-IMPACTEN VAN GEBOUWEN,

COMPONENTEN EN MATERIALEN Wim DEBACKER VLAAMSE INSTELLING VOOR TECHNOLOGISCH ONDERZOEK (VITO) Opleiding tot stand gebracht door de Stadswinkel vzw.

Doel van de uiteenze.ng Inzicht verschaffen in… •  de impact van de bouwsector op macroschaal •  de impacten van bouwmaterialen, -‐ elementen en gebouwen over hun levenscyclus op de menselijke gezondheid en milieu •  concepten en tools waardoor bouwprofessionals hiermee rekening kunnen houden

2

overzicht een blik op de huidige bouw

milieu-‐ en gezondsheidsmpacten van gebouwen over hun levenscycli

evalua=etools op verschillende niveaus

evalua=ecases

conclusies

3

Een blik op de huidige bouw… 4

Huidige bouw enkele cijfers op macroschaal

2% 53% 75% van de aardoppervlakte wordt bezet door steden

van de wereldbevolking leeft in steden sinds 2010

van de wereldbevolking zal in steden wonen in 2030

stad met 1 miljoen bewoners verbruikt dagelijks 9.500 ton fossiele brandstof, 625.000 ton water, 32.000 ton zuurstof, stoot 29.000 ton CO uit en stort 500.000 ton vervuilt water.”

Een

2

Sources: Burde> & Rode (2011), Ba>le (2007)

5


40% 36% 31% van het energieverbruik

van de uitstoot van broeikasgassen

van grondstoffenverbruik

de EU-27 bouwwereld is verantwoordelijk voor …

33%

van afvalproductie (sloopen bouwafval)

1/8

persoon wordt geconfronteerd met woonkosten die groter zijn dan 40% van het inkomen

1/6

persoon leeft in een huis met zware structurele problemen

Sources: Eurostat (2010), EEA (2010)

6


38% >22% ???? van het energieverbruik

van de uitstoot van broeikasgassen

van grondstoffenverbruik

Belgische bouwwereld is verantwoordelijk voor...

32% 1/10 van afvalproductie (sloopen bouwafval)

persoon wordt geconfronteerd met woonkosten die groter zijn dan 40% van het inkomen

1/5

persoon leeft in een huis met zware structurele problemen

Sources: Eurostat (2010), EEA (2010), VMM, VITO et al (2011)

7


9%

van het totale EU-27 BNP

8%

Sources: Eurostat (2010), EEA (2010)

van de totale EU-27 werkgelegenheid

MAAR, de bouwwereld is ook ... Source: IPCC (2007)

Fig.: Geschat economisch potenSeel voor de wereldwijde vermindering van de uitstoot van broeikasgassen als funcSe van de koolstofprijs in 2030

8

Huidige bouw levensduur van gebouwen

75-80%

zeer tijdelijk

tijdelijk

van de bestaande gebouwen in 2030 zijn reeds aanwezig vandaag

TYPISCH

langdurig

0,1

1

10

100

1000

10000 jaar

9

Huidige bouw levensduur van gebouwcomponenten Scheidingswanden, toestellen en afwerking: 5 - 7 jaar

Sources: Brand (1994) , Durmisevic (2006)

CUMULATIEVE KOSTEN

Technieken: INVESTERINGSKOSTEN

10-15 jaar Draagconstructie & gevels:

50-75 jaar Site:

“langer als het gebouw”

10 20 30 40 50

TIJD (jaar)

10

Huidige bouw lineare benadering… VERSCHILLENDE BELEIDSADMINISTRATIES GEBRUIKER

BOUWHEER

AANNEMER ONTWERPER PRODUCENT

bron: Wim Debacker, PhD thesis

11

Huidige bouw levenscyclusdenken… bron: Wim Debacker, PhD thesis

?

12

Interactief moment: Welke impacten? Welke zijn belangrijk? Welke levenscyclusfases? Welke zijn belangrijk?

Milieu- en gezondsheidsimpacten van gebouwen over hun levenscycli… 13

Milieu-impacten van wieg tot graf / wieg …

effect…

Schade of verbetering …

Kwaliteit van ecosystemen Menselijke gezondheid Grondstoffen

Land-‐ bezeEng

Land – omvorming

Verzuring

Vermes=ng

Biodiversiviteit

Ecotoxiciteit

UitpuEng mineralen

UitpuEng fossiele stoffen

Klimaats-‐ verandering, ecosystemen

Ioniserende straling, ecosystemen

Ozonaantas=ng

Menselijke toxciteit

Klimaats-‐ verandering, mens

Ioniserende straling, mens

Fotochemische oxidantvorming

Respiratory inorganics

geluidsoverlast

geurhinder

lichtvervuiling

Water deple=on

14

Milieu-impacten extractie van « grondstoffen »

Bron: Fernandez (2006)

Voor 1940: voornamelijk inerte materialen Na 1940: sterke opmars van polymeren en composieten fossiele grondstoffen moeilijk / niet recycleerbaar

15

Milieu-impacten extractie van « grondstoffen » bron: New ScienSst (2007)

Zeldzame mineralen

16

Milieu-impacten extractie van « grondstoffen » bron: Forrest and Aggriculture OrganisaSon of UN, Global Forrest Assessment 2010, p.18

Ontbossing

Geen zicht op illegale houtkap!

Overgang naar duurzaam houtbeheer

Afkomst van hout

17

Milieu-impacten productie van bouwmaterialen en -elementen Productie = ingebedde energie ??? •  •  • 

• 

Grootste impacten te wijten aan energieconsumptie Voornamelijk fossiele brandstoffen Impact op vlak van uitputting van grondstoffen, fijn stof en klimaatsverandering Emissies worden streng gecontroleerd binnen de Europese Unie REACH: Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemical substances

bron: Gao et al (2001)

18

Milieu-impacten constructie van gebouwen

•  Korte duur ten opzichte van levensduur gebouw •  Transport van materialen en elementen •  Bouw- en snijafval wordt in principe teruggenomen •  Gezondheid en veiligheid van arbeiders

19

Milieu-impacten gebruik van gebouwen

bron: www.passieùisplaaorm.be

•  Afhankelijk van de functie van het gebouw •  Meestal is fossiel energieverbruik verantwoordelijk voor de grootste impact •  Zijn hernieuwbare energiebronnen altijd milieuvriendelijker?

20


Bron: EPEA (2010)

•  Binnenluchtkwaliteit is afhankelijk van de ventilatievoorzieningen, … •  Maar ook in functie van de materiaalkeuze

21


Bron: Wong et al,

22

Milieu-impacten schoonmaak, onderhoud en vervangingen Scheidingswa nden, toestellen en afwerking 5 - 7 jaar

Sources: Brand (1994) , Durmisevic (2006)

CUMULATIEVE KOSTEN

Technieken: INVESTERINGSKOSTEN


50-75 jaar Site:

“langer als het gebouw”

10 20 30 40 50

TIJD (jaar)

23

Milieu-impacten schoonmaak, onderhoud en vervangingen Scheidingswanden, toestellen en afwerking: 5 - 7 jaar Technieken:


50-75 jaar Site:

•  Levensduur van elementen zijn verschillend •  Vervangingen kunnen zowel financieel als ecologisch een grote impact hebben •  Ontwerp en bouw ontmantelbare constructies •  Impact van schoonmaak en onderhoud is gebonden aan het gebruikers- en gebouwprofiel

“langer als het gebouw” 24

Milieu-impacten slopen en ontmantelen

Z hee ie lezi ng r va n sloo b paf ouwen val”

“Be

•  Korte duur ten opzichte van levensduur gebouw •  Transport van materialen en afval •  Meestal geen grote impact: inerte materialen •  uitzonderingen: –  Asbest –  …

25

Milieu-impacten storten, verbranden, down-, en recyclen, …

•  Meerdere opties op het einde van het leven van bouwelementen •  Selectief sorteren •  België is koploper op vlak van recyclage / downcycling Z hee ie lezi ng r va n sloo b paf ouwen val”

“Be

26

Interactief moment: Welke tools? Waarmee hebben jullie ervaring? Na- en voordelen?

Evaluatietools op verschillende niveaus… 27

Evaluatietools Op de markt Legende: LCA: Life Cycle Assessment LCC: Life Cycle CosSng MCA: MulS-‐Criteria Analysis

Bouwproduct LABELS

EU Ecolabel; Nature Plus; FSC;…

ENV. PRODUCT DECLARATION

INIES (FR); SIA (CH); …

CLASSIFICATETOOLS

NIBE (NL); Green Guide (UK); ecobau (CH); Baubook (A); …

QUICK EVALUATION TOOLS

CES Eco Selector (UK); Ecosoh (A); catalogueconstrucSon.ch

EXPERT TOOLS

SimaPro; GABI; …

CERTIFICATIE

C2C cerSficaSon

(LCA, LCC, MCA)

REFERENTIEEL

Bouwproject

Wijk / Buurt

Envest2 (UK); eco-‐bat (CH); ... SimaPro; GABI; … ReferenSel B ; BREEAM (UK); LEED (USA); Valideo (B);...

BREEAM–communiSes (UK); LEED –ND (USA);…

Vlaamse Maatstaf; ReferenSel B (under constr.),...

28

Bouwproducten Expert tools »  Life cycle assessment (LCA)

»  Generieke LCA tools (license needed) »  »  » 

SimaPro (www.preconsultants.nl) GaBi (www.gabi-‐so`ware.com) …

29

Bouwproducten Quick assessment tools »  Ecoso`: »  »  » 

www.ibo.at

Gebaseerd op MS Office EXCEL generieke bouwmaterials databank: meer dan 500 materialen Beperkt aantal milieu-‐indicatoren: “global warming”, “acidifica8on”, “primary energy”, “photo-‐oxidants”, “eutrophica8on”, “eco-‐index”

»  Catalogueconstruc=on.ch: »  »  » 

bouwelementen databank: gebaseerd op commerciële producten Alleen ingebedde energie Beperkt aantal commerciël spelers: Isover, sto, Ytong (Xella), Foamglas, Lignatur en binnenkort FLUMROC en SAGER

www.catalogueconstruc=on.ch

30

Bouwproducten classificatietools www.bre.co.uk

www.nibe.org

www.ecobau.ch

www.baubook.info 31

www.bre.co.uk

ra=ng worst = 70 pts best = 10 pts ⇓ 70 -‐ 60 pts: E 60 -‐ 50 pts: D 50 -‐ 40 pts: C 40 -‐ 30 pts: B 30 -‐ 20 pts: A 20 -‐ 10 pts: A+

32

32

www.nibe.org

33

www.ecobau.ch

4/03/13

34

34

www.baubook.info

4/03/13

35

Building materials & products ClassificaSon systems

Materiaalgebonden Milieuprofielen van Gebouwelementen

MMG

*Materiaalgebonden Milieuprofielen van Gebouwelementen

36

Bouwproducten Labels (milieuverklaring Type 1)

Bron: h>p://www.lne.be/campagnes/bouw-‐gezond/bouw-‐gezond/materialen/labels/Labels_bouwgezond.pdf

37

Bouwprojecten Expert tools »  LCA op gebouwniveau door experten element code (13) (16) (21/31) (22/32) (23/33) (24/34) (27/37) (35) (41) (42) (43) (45) (53) (56) (57) (61) (66)

element type ground floor foundaSons external wall internal wall floor on grade staircase roof suspended ceiling exterior finishing on wall interior finishing on wall floor finishing ceiling finishing water supply system heaSng system venSlaSon system primary electricity system elevator system

life span (yr) 60 60 60 60 60 60 60 15 15 15 15 15 30 20 20 20 30

replacements (/) 1 1 1 1 1 1 1 4 4 4 4 4 2 3 3 3 2

38

Bouwprojecten Quick assessment tools www.envestv2.bre.co.uk

»  Envest II: »  »  »  »  » 

Input op basis van eenvoudig gebouwontwerp Milieu-‐analyse (LCA): 12 indicators Financiële analyse (LCC): gebaseerd op consultancy Es=mator en calculator versie Web gebaseerd (van 99£ tot 2500£)

»  eco-‐bat:

www.ecobat.ch

»  »  »  »  » 

Input op basis van eenvoudig gebouwontwerp Meer dan 100 generieke materialen Focus op life cycle energy assessment Vergelijking van verscheidene gebouwontwerpen So`ware (500CHF)

39

Evaluatiecases 40

Evaluatietools VITO

activiteiten

BBF Bouwproduct

Bouwproject

Wijk / Buurt

SuFiQuaD LCA voor KMO

Evaluatie voor KMO/ beleid

LABELS

ENV. PRODUCT DECLARATION

EPD voor industrie

CLASSIFICATIETOOLS

MMG

QUICK EVALUATION TOOLS EXPERT TOOLS

(LCA, LCC, MCA)

MMG LCA industrie / beleid

CERTIFICATIE REFERENTIEEL

Referentiel B 41

LF = IF + PF + EOL F (in euro) LE = IE + PE + EOL E (in euro)

Evaluatietools SUFIQUAD

LF: financiële levenscycluskost LE: milieulevenscycluskost

IF: iniSële financiële kost IE: iniSële milieukost

PF: periodieke financiële kost PE: periodieke milieukost

EOL F: financiële EOL-‐kost EOL E: milieu-‐EOL-‐kost

Sustainability, Financial and Quality Evaluation of Dwellings in Belgium IF

Initial Financial costs Periodic Financial

PF

IE

costs

Initial

In opdracht van BELSPO Partners: VITO, KULeuven, WTCB

Environmental costs Periodic Environmental costs

Qualities Multi Criteria analysis

PE

Monetarisatie van milieuimpacten en -effecten

Evaluatie van het bestaand gebouwpatrimonium in België Optimalisatie van gebouwelementen Beleidsadvies

42

12 000

Initial Financial and Life cycle Financial

10 000

Total Initial and Total Life cycle Cost


8 000 (euro)

Life Cycle Cost

Belang van kosten: WIE? Initiële financiële kosten: gebouweigenaar / bouwheer / vastgoedmakelaar Financiële levenscycluskosten: gebouweigenaar / huurder/ sociale huisvestingsmaatschappij Initiële milieukosten: producent / verdeler ??? milieulevenscycluskosten: maatschappij / overheid ???

6 000 4 000 2 000 0 1 000

1 050

1 100

1 150

1 200

1 250

Initial Cost (euro)

43

Evaluatietools SUFIQUAD 8.00

Qua

7.00 6.00

(points)

5.00 4.00 3.00 2.00 1.00 0.00 0

20

40

60

80

(euro) 44


wijk

woning

element

verwerkt materiaal

grondstof

45

Evaluatietools

1. Belang van milieukosten? LF(incl. heat)

lager dan

10% van levenscycluskosten

LE(incl. heat)

6000

SUFIQUAD Building Lifespan: 60years

5000

4000 )a e ra r o 3000 o l f ² m / o r u 2000 e (t s o c 1000

0 terraced (< 1945)

detached (1971 -‐ 1990)

apartment (1991-‐2001)

-‐1000

LF: financiële levenscycluskost LE: milieulevenscycluskost Uitgedrukt in € per m² vloeroppervlakte

46

Evaluatietools

2. Bijdrage tot milieu- en financiële kosten? IF

IE

PF

PE

EOL F

EOL E

PF heat

6000

PE heat

SUFIQUAD

Building Lifespan: 60years

5000

4000

Initiële milieu-kosten zijn ongeveer

6%

van de totale levenscycluskosten

)a e ra r o 3000 o l f ² m / o r u 2000 e (t s o c 1000

0 terraced (< 1945)

detached (1971 -‐ 1990)

apartment (1991-‐2001)

-‐1000

LF: financiële levenscycluskost LE: milieulevenscycluskost Uitgedrukt in € per m² vloeroppervlakte

47

2. Bijdrage tot milieu- en financiële kosten?

Evaluatietools

Financieel: Locatie > vervangingen > investering > verwarming > elektriciteit > water elektriciteit > verwarming

SUFIQUAD Source: Allacker (2010)


IF: financiële investeringskost PF: periodieke financiële kosten EOLF: End-‐of-‐Life kosten

48

2. Bijdrage tot milieu- en financiële kosten?

Evaluatietools

Milieu: Locatie > verwarming > elektriciteit > productie/constructie > water > … elektriciteit > verwarming ≈ productie/constructie

SUFIQUAD Source: Allacker (2010)


49

2. Bijdrage tot milieu- en financiële kosten? IF: financiële investeringskost LE: milieulevenscycluskost

Milieuwinsten over de gehele levenscyclus voor een lage financiële financiering •  isoleringsgraaf •  technische installaties

Energievraag

•  Initiële productie and vervangingen -  Ingebedde energie / “resources” -  levensduur -  afwerking

•  Gedragsaspecten: -  water -  elektriciteit

•  Dagelijks transport

Materialen / “Resources” Verbruik van energie en water locatiekeuze mobiliteit

Source: Allacker (2010)

50

3. Verder gebruik, renovatie of nieuwbouw?

Rijwoning, voor 1945


Initiële financiële kosten versus financiële levenscycluskosten

51


Rijwoning, voor 1945


Initiële milieukosten versus milieulevenscycluskosten

52

Evaluatietools


Vrijstaande woning, 1971 - 1990

SUFIQUAD Initiële financiële kosten versus financiële levenscycluskosten

4.000

3.500 life cycle cost (euro/m² floor)

renovation

new construction

3.000

solid FC skeleton FC

reference 1971-‐ 1990 FC (costs-‐in-‐use + EOL cost)

2.500

reference solid new FC reference skeleton new FC

2.000

RENOVATION FC

1.500

1.000

500

0 -

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

initial cost (euro/m² floor)

53

Evaluatietools


Vrijstaande woning, 1971 - 1990

SUFIQUAD Initiële milieukosten versus milieulevenscycluskosten

350

300

LE (euro/m² floor)

250

reference 1971-‐ 1990 (costs-‐in-‐use + EOL cost)

200 renovation 150

solid_without solar boiler

new construction

solid_with solar boiler

100

skeleton_without solar boiler

skeleton_with solar boiler solid_reference new

50

skeleton reference new RENOVATION

0 -‐

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

IE (euro/m² floor)

54

Evaluatietools MMG

Milieugerelateerde Materiaalprestaties van Gebouwelementen

Initial Financial costs Periodic Financial costs

Initial Environmental

In opdracht van Openbare Vlaamse Afvalmaatschappij (OVAM) Partners: VITO, KULeuven, BBRI

costs Periodic Environmental costs

Qualities

SuFiQuaD Multi Criteria analysis + in lijn met Europese normen (en meer) In consultatie met sectororganisatie en andere overheden

Monetisation of environmental effects

55

56

Milieueffecten Indicatoren cf. Europese normen (EN 15804)

Aanvullende indicatoren

57

Fasen Indicatoren cf. Europese normen (EN 15804)

Aanvullende indicatoren

58

Totaalbeeld CEN +

Fasen

CEN

Milieueffecten

59

Bijvoorbeeld vergelijking van …

Evaluatietools MMG

BW 2

Gevelsteen (190 x 90 x 50), incl. mortel Luchtspouw, 3cm Regen- en winddichting (damp-open), geniet op waterbestendige OSB Dragend houtskelet met rotswol, 22cm Houtvezelplaat met dampscherm, geplakt Houten latten, Belgische houtmix (0,022 x 0,047)

BW 10

Acrylverf op gipskartonplaat

Gevelsteen (190 x 90 x 50), incl. mortel Luchtspouw, 3cm Rotswol, medium hard, 22cm, incl. spouwankers Holle dragende betonsteen (290 x 140 x 190) Acrylverf op gipspleister 60

Evaluatietools

Verschil in prestaties

MMG

option BW1_houtskelet_RW14_gevelsteen BW2_houtskelet_RW22_gevelsteen BW3_houtskelet_cellulose22_gevelsteen BW4_houtskelet_RW14_vezelcementplaat BW5_FJI_cellulose24_gevelsteen BW6_FJI_cellulose36_gevelsteen BW7_FJI_cellulose36_crepi_gipsblokken BW8_houtskelet_RW14_planken BW9_betonsteen_hol_RW7.5_gevelsteen BW10_betonsteen_hol_RW22_gevelsteen BW11_betonsteen_hol_PUR5_gevelsteen

d (m)

lamdba (W/mK)

U (W/m2K)

0,33 0,41 0,41 0,29 0,65 0,88 0,85 0,30 0,35 0,49 0,32

nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt

0,28 0,20 0,20 0,29 0,16 0,11 0,11 0,29 0,38 0,15 0,37 61

Evaluatietools MMG

62

63

Fasen: wand met houtskeletbouw

64

Fasen: wand met holle betonblokken

65

Milieuindicatoren: wand met holle betonblokken

66

Milieuindicatoren: wand met houtskeletbouw

67

Milieuindicatoren: alle buitenwandvarianten

68

69

Evaluatietools Grenzen van een efficientietools

Meten

“dit is duurzaam, dit is niet duurzaam!”

Focus

“verminderen van negatieve milieu-impacten en financiële kosten (i.e. optimalisatie)” “enkel huidige bouwtechnieken en -materialen”

Geen denkkader

Om het onduurzame duurzaam te maken!

Geen uitbreiding

naar positieve impacten en het creëren van meerwaarde Naar innovatieve bouwconcepten en bouwoplossingen

70

Adapted from Royal Haskoning (2010)

betaalbaar winstgevend Propere lucht Ecosysteemdiensten

Ontwerper Overheid

Propere en veilige energie

Afvalvermndering

aanpasbaar veerkrachtig Proper water

Hergebruik

Dematerialisatie Energievermindering

welzijn

Vermijden van gevaarlijke stoffen Kostbesparend

Ontwerper

Overheid

71

Door zijn fysische en tijdsgerelateerde schaal heeft de huidige bouwwereld een belangrijke (negatieve) impact op milieu, maatschappij en economie. Het “meten” van het duurzaamheidgehalte kan op verschillende niveaus. Nood aan een Belgische en transparante tool voor het bepalen van de milieu-impacten van bouwmaterialen , gebouwelementen en gebouwen Uitbreiding en compatibiliteit met andere duurzaamheidtools Een combinatie tussen efficientie- en effectiviteitsmaatregelen is noodzakelijk Bouwheer: laat u adviseren door milieu-experten Architect/studiebureau: neem de gehele levenscyclus mee in het ontwerp maak een zorgvuldige keuze van type evaluatietool Gebouwbeheerder: plan vervangingen op korte en lange termijn keuze van materialen in functie van periodieke schoonmaak en onderhoud

Conclusies… 72

Bibliografie Allacker K .(2010), Sustainable Building: the development of an evaluation method, doctoral dissertation, K.U.Leuven, Leuven, Belgium. Allacker K., De Troyer F., Geerken T., Debacker W., Spirinckx C., Van Dessel J., Janssen A., and Delem L., Final Report: Sustainability, Financial and Quality Evaluation of Dwelling Types (SuFiQuaD), in order of Belgian Science Policy Battle G. (2007), Sustainable cities. In Burdett R. and Sudjic D (Ed.).The Endless City, 386-393 , Phaidon Press Ltd, London, UK. Brand S. (1994), How Buildings Learn: What Happens After They’re Built, Penguin, USA. Burdett R. & Rode (2011), Living in the Urban Age. In Living in the Endless city, 8-24, Phaidon Press Ltd, London, UK. Debacker W. (2009), Structural design and environmental load assessment of multi-use construction kits for temporary applications based on 4Dimensional Design, PhD thesis, Vrije Universiteit Brussel, VUBPress, Brussel, Belgium. Durmisevic E. (2006), Transformable building structures - design for disassembly as a way to introduce sustainable engineering to building design & constucttion, PhD thesis, TU Delft, Delft, The Netherlands. EEA (2010), Greenhouse gas emission trends and projections in Europe, accessed via http://reports.eea.europa.eu EPEA (2010), Cradle to Cradle examples, presentation in seminar “Cradle to Cradle in higher education”, February 2010. Eurostat (2010), Combating poverty and social exclusion – A statistical portrait of the European Union 2010, Eurostat Statistical books, Luxembourg, Luxembourg. Eurostat (2011), database, accessed via epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database Fernandez J. (2006), Material Architecture - Emergent Materials for Innovative Buildings and Ecological Construction, Architectural Press (Elsevier), Oxford, UK, 2006, 332p. Forrest and Aggriculture Organisation of UN (2010), Global Forrest Assessment 2010, p.18 ..

73

Bibliografie Gao et al (2001), Energy impacts of recycling disassembly materials in residential buildings, in Energy and Buildings, vol. 33, 2001, pp.553 – 562 IPCC (2007), Fourth Assessment Report: Climate Change 2007 (AR4), accessed via http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ publications_and_data_reports.shtml#.T1d_wsBRa8A New Scien=st (2007), Earth's natural wealth: an audit , 23 mei 2007, p.34-‐41 Wong et al, Are our residenSal buildings healthy and safe? A survey in Hong Kong

Websites: www.baubook.info www.bre.co.uk www.c2ccer=fied.org www.catalogueconstruc=on.ch www.ecobau.ch www.ecobat.ch www.envestv2.bre.co.uk www.gabi-‐so`ware.com www.ibo.at www.nibe.org www.passieguisplahorm.be www.preconsultants.nl

...

74

Opleiding Duurzaam Gebouw : Algemene opleiding

Recommend Documents