Opleiding Duurzaam Gebouw : Algemene opleiding Leefmilieu Brussel
GEZONDHEID EN THERMISCH,
ADEMHALINGS-, VISUEEL EN AKOESTISCH COMFORT :
PROBLEMATIEK EN UITDAGINGEN Catherine BOULAND ECOLE DE SANTÉ PUBLIQUE – ULB Opleiding tot stand gebracht door de Stadswinkel vzw.
Doelstelling van de voordracht ●
Verwerven van noties ►
●
►
Hiërarchie van de principes
►
Preventie (voorzorg), correctie, remediëring
De uitdagingen en de aandachtspunten voor de gezondheid identificeren ►
●
Verbonden met de fase van de levenscyclus van een gebouw
De conflictpunten tussen verschillende doelstellingen identificeren ►
●
Impact op de gezondheid in de verschillende levensfasen van een gebouw
Bouw, energie, hulpbronnen, materialen, afval en gezondheid/comfort
Zoeken naar pistes voor oplossingen ►
Volgens de fasen van de levenscyclus van een gebouw
►
Om de hiërarchie van principes uit te voeren
►
Om de gezondheid van bewoners, arbeiders en buurtbewoners te beschermen 2
Referentiekader ●
De gezondheid / Het comfort
●
Het gebouw en zijn levenscyclus
●
Europeanen brengen ≈ 80% van hun tijd binnenshuis door ► ►
►
Werk, school, huis, vervoer, hobby’s,…? De niveaus van vervuilende stoffen zijn dikwijls veel hoger binnen dan buiten Ze zijn niet allemaal gelijk ten overstaan van de kwaliteit van het milieu in het algemeen maar intern ook › Kwetsbare groepen ?
►
De kwaliteit van de binnenmilieu (binnenomgeving) van de lokalen en plaatsen heeft een belangrijke invloed op de gezondheid
3
De gezondheid ? ●
Gezondheid is een toestand van volledig welzijn op fysiek, mentaal en sociaal vlak en niet enkel de afwezigheid van ziekte of kwaal. d’infirmité. Kunnen genieten van het hoogste gezondheidsniveau is een van de fundamentele rechten van elk mens, ongeacht zijn ras, godsdienst, politieke overtuiging of economische en sociale omstandigheden (WGO 1946)1.
●
De gezondheid wordt beïnvloed door beslissingen die in andere sectoren genomen worden (landbouw, handel, opvoeding, mobiliteit, milieu, werk, huisvesting, stedenbouw…). De openbare gezondheid is de wetenschap of de kunst om ziekte te voorkomen, het leven te verlengen en de gezondheid te promoten via het georganiseerd beleid van de maatschappij (Acheson 1988).
Considerans tot de Oprichting van de Wereldgezondheidsorganisatie, zoals aangenomen door de Internationale Gezondheidsconferentie, New York, 19 juni-22 juli 1946; ondertekend op 22 juli 1946 door de vertegenwoordigers van 61 Staten (Official Records of the World Health Organization, Vol. 2, p. 100), van toepassing op 8 april 1948. 1
4
Allemaal gelijk ? Kwetsbare groepen ü
Kinderen, zwangere vrouwen, ouderen, zieken, …. ►
Hele bevolking kinderen, vrouwen, ouderen
Individuele gezondheid Gezondheid op het werk Milieugezondheid ►
Volwassenen in goede gezondheid 18-65 jaar
►
Langdurige blootstelling
►
24u/24 – 7d/7 – 52weken/52
►
Blootstelling gedurende werk
►
Geringe concentratie
►
8u/d – 5d/7 – 48weken/52
►
Alle blootstellingswegen
►
Cocktails, synergieën, tegenstellingen
►
Sterke-geringe doses Alle blootstellingswegen (huid, longen)
Cumulatie en lange duur
►
Aantal en [ ] gecontroleerd
►
►
►
Onderbreking van de blootstelling 5
Het comfort ? ►
►
►
►
Al wat het welzijn vormt, al wat er toe bijdraagt. Toestand van algemeen en stabiel welzijn. De omstandigheden eigen aan het individu (stofwisseling, activiteit, kleding en gezondheid) spelen een rol bij de perceptie van het comfort. De parameters die de architect of de bouwheer betreffen hebben betrekking op de thermische omstandigheden, de luchtkwaliteit, de geluidskwaliteit, de visuele en lichtkwaliteit, de bezettingsgraad van de lokalen en de atmosfeer. Het comfortgevoel is een individuele samenvatting van de elementen.
Welzijn
Ziektepreven -tie Gezondheidszoreg en en sociale begeleiding
Sensibilisering voor gezondheidskwesties
Mentale overleving, het deel uitmaken van, zelfrespect
Fysieke overleving, voeding, onderdak, verwarming en veiligheid
6
80% van de tijd binnenshuis ! ●
Als cultureel voorwerp ontstaat het gebouw uit een behoefte die zowel van levensbelang als symbolisch is ►
►
werk aan één stuk of verschillende uitvoerders indien groter
►
onroerende constructie, gerealiseerd door menselijke tussenkomst,
►
► ►
●
moet in staat zijn zijn schil te dragen, te zorgen voor zijn bescherming en voortbestaan
als beschutting dienen, personen, goederen en activiteiten beschermen tegen slechte weersomstandigheden, en ook een sociale, politieke of culturele functie zich beschermen maar ook leven, wonen, werken, ergens zijn Ook economisch product, mogelijk gemaakt door de organisatie van materialennetwerken en know how/technieken
De vervuilingsniveaus binnen woningen of werkplaatsen kunnen 5 tot 100 keer hoger zijn dan buiten. 7
Hiërarchie principes & acties ●
VOORZORGSPRINCIPE ►
●
PREVENTIEPRINCIPE ►
●
Hoe dichter men bij de bron komt, hoe beter het probleem zal kunnen beheerst worden, hoe kleiner het risico op het verschijnen van onomkeerbare effecten, hoe evidenter de verantwoordelijkheid van de schepper van de problemen en hoe lager de kosten in het algemeen zullen zijn
PRINCIPE DAT DE «VERVUILER BETAALT » ►
●
milieuschade moet vermeden worden, indien onmogelijk, correctie, prioritair aan de bron, van milieuaantasting, door de beste beschikbare technieken te gebruiken aan een economisch aanvaardbare kostprijs. Herstel van schade is geen aan te prijzen oplossing.
PRINCIPE VAN BESTRIJDING AAN DE BRON ►
●
De afwezigheid van zekerheden, rekening gehouden met de wetenschappelijke en technische kennis van het ogenblik, moet het aannemen van effectieve en evenredige maatregelen om een risico op ernstige en onomkeerbare schade aan het milieu te voorkomen aan een economisch aanvaardbare kostprijs, niet vertragen
Volgens hetwelk de kosten voortvloeiend uit de preventiemaatregelen, de vermindering van de vervuiling en de strijd hiertegen door de vervuiler moeten gedragen worden
PARTICIPATIEPRINCIPE ►
Volgens hetwelk iedereen toegang moet hebben tot de informatie over het milieu, met inbegrip van deze over gevaarlijke stoffen en activiteiten
8
Voor de gezondheid ●
●
Source : La ventilation et l’énergie – guide pratique pour architectes
o
Preventie
o
Vapeur d’eau : La ventilation hygiénique évacuera la plus grande partie d d’eau. Le cas échant, une ventilation intensive, par ouverture momentanée ou enclenchement d’une hotte de cuisine, peut également évacuer u temporaire de vapeur d’eau. Substances radioactives : Si le radon est naturellement présent dans le sol, pas le cas en Région de Bruxelles-Capitale, une bonne ventilation des nécessaire. Une autre mesure préventive, applicable chez nous, est d’évite matériaux naturellement radioactifs. Une documentation spécifique est ré fin de fiche.
►
Ontwerp, keuze materialen,voorzieningen
►
Vermindering van de emissies aan de bron
Correctie ►
Si, dans un bâtiment existant, aucun système de ventilation mécanique ou naturelle une gestion adéquate des ouvertures doit être réalisée. Une fiche spécifique traite (voir liste en fin de fiche).
Verdunning door verluchting en ventilatie
> La filtration
► ►
●
choix d’une filtration efficace réduit le risque de pénétration des polluants ex Filter aan de luchtingangen/membraanLe (radon) poussières et pollens dans l’habitat. Il est cependant impossible de complètemen leur pénétration lors de l’ouverture des fenêtres et des portes. Vervuilende stoffen elimineren (schouw, extractie)
Sur un réseau de ventilation mécanique, un filtre fin, à partir de 60%OPA, est su
les filtres doivent être régulièrement entretenus. En l’absence de ventilation Remediëring (zoveel mogelijk te vermijden)rappel, un filtre intérieur fonctionnant par recirculation est envisageable également, mais
régulier du bâtiment est la meilleure façon d’évacuer ces polluants (aspirateu humides).
Source : La ventilation et l’énergie – guide pratique pour
Cette fiche vise à poser globalement la question de la qualité complétée par des fiches décrivant les différents types de pollu ventilation (voir liens en fin de fiche). Par ailleurs, Les outils et les rapports du CRIPI (ambulance verte) de Bruxelles Environne Source : La ventilation et l’énergie – guide pratique pour architectes
o
Source : La ventilation et l’énergie – guide pratique pour architectes
PAGE 1 SUR 8 – ASSURER LA QUALITE DE L’AIR – FEVRIER 9 200
GUIDE PRATIQUE POUR LA CONSTRUCTION ET LA RENOVATION DURABLES DE PETITS
Vapeur d’eau : La ventilation hygiénique évacuera la plus grande partie de la vapeur d’eau. Le cas échant, une ventilation intensive, par ouverture momentanée des fenêtres
RECOMMANDATION PRATIQUE CSS07
Preventie>Correctie>Remediëring
●
Grenzen van de end of pipe benadering ►
versnipperd : transfers van vervuiling, afval van afval
►
geleidelijk : kleine geleidelijke verbeteringen
►
verderfelijke kosten en economische effecten technologische luiheid: behandeling >< innovatie en anticipatie
►
geen globale visie
►
naar Suren Erkman, Vers une écologie industrielle, Ed. Charles Léopold Mayer 1998
10
Gebouw: fasen van de levenscyclus materialen Ontwerp
Materialen
Werf/ werven
Afwerking Renovatie
Bezetting
Afbreken
materialen
●
De fasen integreren de productie van materialen, de « programmering, ontwerp en bouw », het gebruik, de verschillende renovaties en wijzigingen en het afbreken van het gebouw
●
Wat zijn de inzetpunten voor de gezondheid? ►
Keuze van materialen (bouw, afwerking, renovatie) -> arbeiders, bewoners, buurtbewoners
►
Werf-werven) -> arbeiders en buurtbewoners
►
Afwerking -> arbeiders en bewoners
►
Gebruik -> bewoners
11
De werven
12
Werf, arbeiders en buurtbewoners ►
Aandachtspunten voor de gezondheid
►
Impact op de gezondheid van de arbeiders
►
Impact op de gezondheid van de buurtbewoners
►
Hoe zich beschermen
►
Indicatoren en toelaatbare concentraties
13
Werf-werven: aandachtspunten ●
Renovatie / Bouw › Grootte en omvang van de externe werf maar interne werf
●
De constructieve technieken › Traditionele constructie >< Prefab constructie
●
De keuze van materialen en hun emissies › Natuurlijk hernieuwbare grondstoffen, afkomstig van de recyclage, in overvloed in de natuur? Levensduur? › Bron van emissie van schadelijke, toxische stoffen of deeltjes? › Geografische oorsprong en voorzorgen verbonden aan de extractie, de ontginning?
●
De luchtkwaliteit en het stof verbonden aan de werf › uitvoering, emisie en verplaatsing van materialen, verplaatsing van machines, verbranding › Emissie van toxische stoffen (VOS, PAK, dioxines, PCB, rook van het solderen, Nox, SO2, aërosols
●
Het lawaai en trillingen verbonden aan de werf › machines, materieel en verplaatsingen 14
Risicoanalyse ●
Fysische agentia (lawaai, trillingen...)
●
Chemische agentia (reactief, explosief, corrosief, schadelijk, toxisch...)
●
Mechanische risico’s (beweeglijke delen, manipulatie van goederen, reservoirs onder druk ...)
●
Brand (ontstekingsbronnen, (licht) ontvlambare producten, spontane verbranding ...)
●
Het vallen (bouwputten, steiger, dakwerken,...)
●
Milieurisico’s (vervuiling van lucht, bodem, water...)
●
Uitstralingen (ioniserende, niet-ioniserende (U.V., I.R....))
●
Biologische agantia (allergieën...)
●
Externe risico’s (naburige industrie, luchtvaart-, zeevaart- en spoorwegverkeer, ...)
15
Gezondheid van de arbeiders •
Werktuigen (Manuele werktuigen, draagbare machines,…) (snijden, verpletteren,…)
•
Vibrerende machines (intensiteit = m/s2, frequentie, richtingen) (Europese richtlijn 2002/44/EC) -> gehele lichaam (ongemak, reisziekte, vermoeidheid, lendepijn) – Dagelijkse blootstelling (8u) >0.5m/s2 (start van de actie) – Grenswaarde dagelijkse blootstelling (8u) 1.15m/s2 ->handen en armen (verlies van tastgevoeligheid, paresthesie, osteoarticulaire probl., perifere neurologische symptomen) – Dagelijkse blootstelling (8u) >2.5m/s2 (start van de actie) – Grenswaarde dagelijkse blootstelling (8u) 5.0 m/s2 ►
Lawaai (geluidsdruk dB(A), frequentie, sterkte en duur) (Europese richtlijn 2003/10/EC) – LAmax>137dB(A) zonder EPI en 140dB(A) als EPI en LAeq8h>85dB(A) (action) – Grenswaarde dagelijkse blootstelling (8u) LAeq8h = 80dB(A)
16
Gezondheid van de arbeiders ●
Luchtkwaliteit en stof ►
Stof, spaanders, oliën en dampen
►
Deeltjes PM10
►
Stockering van toxische, corrosieve en ontvlambare producten
►
●
Verwijdering zonder opnieuw te suspenderen (ventilatie, zuiging,…) of dispersie
Afval ►
►
Asbest (indien nog !!!), verf op loodbasis, polyurethaanschuim, schimmelwerende middelen, huiszwam Puin, recipiënten
+ Bescherming van de andere arbeiders tegen emissies van de werf
17
Collectieve &individuele bescherming
18
Preventie arbeidsongevallen Primaire preventie: risico’s voorkomen, gevaren elimineren Primaire preventie: de schade beperken Secundaire preventie: de schade voorkomen
19
Luchtkwaliteit: chemisch Concentratieniveaus in de werkomgeving die niet mogen overschreden worden om de gezondheid van de werknemers te beschermen Grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling of GWBB (Occupational exposure limits of OELs) ● Valeur Limite de Moyenne d’Exposition (VME)-Grenswaarde middelmatige bootstelling : ► Maximaal aanvaardbare gemiddelde concentratie, gewogen voor 8U per dag en 40H per werkweek. Ze wil de werknemers beschermen tegen de effecten van chronische blootstelling in de werkomgeving. 3 ► Formaldehyde 2ppm (2,46mg/m à 20°C) 3 ► MAIS OMS valeur conseillée toutes sources confondues 0,1mg/m ● Grenswaarde kortstondige blootstelling (GWK of VLE) : ► Maximale gemiddelde concentratie die mag bereikt worden gedurende hoogstens 15min. Ze wil vooral de onmiddellijke toxische effecten of effecten op korte termijn bij de werknemers voorkomen. ●
●
Koninklijk besluit van 11 maart 2002, betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van de werknemers tegen de risico’s van chemische agentia op het werk (BS 14.3.2002, Ed. 2; erratum M.B. 26.6.2002, Ed. 2) EINECS: European Inventory of Existing Commercial Chemical Substances CAS: Chemical Abstracts Service Registry Number
20
Codex over het welzijn op het werk Binnen de lokalen ● Lawaai >85dB(A) of 200Pa ● Trillingen (max verminderingen) ● Temperatuur 20-30°C (lichte werken = bureau) ● Verlichting 300-500 lux (bureau -> dactylo) ● Relatieve luchtvochtigheid 40-70% ● Kunstmatige ventilatie ► Opvanging van zuivere en stofvrije lucht ► Luchtkanalen zonder brokkelige bekleding ► Gelijkmatige luchtverdeling ► Luchtstroomsnelheid max 0,5m/sec ► Controlesysteem voor storingen ► Geen geluid, trilling, geuren?
21
Hoe zich beschermen? ●
Gezondheid van de arbeiders ►
►
►
► ►
●
Persoonlijke beschermingsmiddelen beschermen het lichaam van de arbeider tegen ongevallen en voorvallen Collectieve beschermingsmiddelen bieden een efficiënte bescherming tegen het risico op vallen van personen en voorwerpen dankzij de versnippering van de werkzones en het hoogteverkeer Controle van de orde, de netheid en de verlichting van de werf draagt ook bij tot het verminderen van de risico’s en signalisatie Correct gebruikt materiaal en uitrusting Aangepaste maatregelen tegen brand-en explosiegevaar en voor het gebruik van toxische producten
Preventie > Correcten > Remediëring
22
Hoe zich beschermen? ●
Anticiperen op de hinder (informatie van de buurtbewoners)
●
Alternatieven (constructieve technieken, materialen, producten,…)
●
Groene werf of werf met geringe hinder + Opvolging impact ►
►
●
Zie ook: Évaluation des incidences environnementales et santé des chantiers ttp://environnement.wallonie.be/guides_incidences/pdf/Chantier%20de %20construction.pdf Lijst van gevaarlijke afvalstoffen : geconsolideerde lijst uit de Europese richtlijnen 2000/532/EEG gewijzigd door 2001/118/EEG, 2001/119/EEG, 2001/573/EEG (hoofdst18 bouwafval)
Preventie > Correctie > Remediëring
23
Gezondheid van de buurtbewoners ●
Lawaai ►
► ►
►
●
De geluidsemissie van werven kunnen een hinder veroorzaken voor buurtbewoners, maar hebben geen impact op de gezondheid gezien hun plaatselijk karakter Als >55dB(A)16u à hinder, irritatie, concentratieprobleem, Als >75dB(A) 16u à ischemische hartstoornissen, arteriële hypertensie, endocriene en immunitaire gevolgen en geestelijke gezondheid Als >85dB(A) 8h + impact à hoorstoornissen
Luchtkwaliteit (uitgestoten stof en substanties) ►
►
►
Atmosfeer = complexe mengeling. Erkende impact van atmosferische vervuiling op de gezondheid. Maar elke vervuilende stof = indicator mengeling + vervuilende stof. Impact op ademhaling (irritatie van luchtwegen, aantasting van ademhalingsfunctie vooral bij kinderen en bejaarde personen) , cardiopulmonaal, astma, vroegtijdig overlijden en daling levensverwachting PM10 en PM2,5 dringen min of meer diep binnen in het ademhalingssysteem volgens hun grootte, !! chemische aard en associatie met andere vervuilende stoffen
24
Hoe zich beschermen? ●
Gezondheid van de buurtbewoners ►
Geuromgeving, luchtkwaliteit en stof › Opslag van goederen of van afval, deksels van producten, verven en oplosmiddelen sluiten, en de goederen of afval die geurhinder zouden kunnen veroorzaken op hermetisch gesloten plaatsen bewaren › Preventie en vermindering van de productie van stof en deeltjes › Techniek (kalken / verstuiven, snijden/polijsten) › Bevochtiging, anti-stofscherm, reiniging van de wegen, vrachtwages afdekken met een zeil, afbraak, vergruizen,…
►
Hooromgeving › Het lawaai aan de bron verminderen d.w.z. lawaai van machines, geluidsinkapseling van lawaaierig materieel, beperking van de frequentie en snelheid van het verkeer › Naleving van werken overdag (7 tot 19u), planning en waarschuwig
●
Preventie > Correctie > Remediëring 25
Indicatoren, toelaatbare [concentraties] ●
Lawaai (guidelines for community noise WHO 1999 + night noise guidelines for Europe WHO 2009)
plaats
dag/avond
nacht 40dB(A)8u
Buiten residentieel
LAeq
50 dB(A)16u
Buiten school, spel
LAeq
55dB(A) ged spelen
Buiten industrieel
LAeq
70dB(A) 16u
70dB(A)8u
LAmax
110dB(A)
110dB(A)
Buiten parken
LAeq
50dB(A)16u
40dB(A)8u
Binnen rust/kamer
LAeq
35dB(A)16u
30dB(A)8u
LAmax Binnen studielokaal
LAeq
45dB(A) 35dB(A)16u
26
Indicatoren, toelaatbare [concentraties] ●
Luchtkwaliteit (zorgwekkende vervuilende stoffen !! Voor de gezondheid) ►
Stikstofoxiden (Nox en NO2) verbranding op hoge temperatuur › NO2 grenswaarde 40µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2010)
►
VOS (oplosmiddelen) › Benzeen grenswaarde 5µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2010) (kankerverwekkend)
►
Stof en deeltjes › PM2,5 doelwaarde 25µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2010) › PM10 doelwaarde 40µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2005) › PM10 grenswaarde 50µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2005)
►
Zware metalen › Lood grenswaarde 0,5µg/m3 (jaarlijks gemiddelde, januari 2005)
►
POP’s (pesticiden, chemische industriële producten, bijproducten/ contaminanten) › Arsenicum 6ng/m3, cadmium 5ng/m3, nikkel 20ng/m3, benzo(a)pyeen 1ng/m3 (jaarlijks gemiddelde van de fractie in PM10, januari 2012) 27
28
Oorzaken van binnenvervuiling ●
●
De bouwmaterialen, in contact met de binnenatmosfeer zoals de vloeren muurbekleding, verven (+uitvoering) De technische installaties met inbegrip van de verwarmingstoestellen
●
meubilair en bijhorigheden
●
Menselijke bewoning en activiteiten binnen uitgeoefend
●
Verluchtings- en ventilatiepraktijken
●
De aanwezigheid van planten, gezelschapsdieren, enz.
●
De kwaliteit van de buitenlucht(ligging, lokatie, oriëntatie)
Ø
Deze verschillende bronnen liggen aan de oorsprong van verschillende vormen van vervuiling : ►
►
►
►
fysische (vezels, stof, radon, elektromagnetische velden), chemische (ozon, koolstofmonoxide, tabaksrook, …), biologische (mijtachtigen, schimmmels, pollen, …), geluid.
29
Chemische vervuilende stoffen ●
Vluchtige organische stoffen
●
Koolstofmonoxide
●
Stikstof-en zwaveloxiden
●
Zware metalen (lood)
●
Insecticiden, schimmelwerende middelen, pesticiden
Brandvertragers ● Ftalaten ●
●
Koolstofdioxide
30
Chemische vervuilende stoffen: VOS ●
Verschillende klassen : ►
Alifatische koolwaterstoffen of alcanen ;
►
Aromatische koolwaterstoffen: benzeen, tolueen, xyleen, styreen ;
►
terpenen ;
►
Halogene koolwaterstoffen : chloroform, trichloroethyleen, vinylchloride ;
►
esters : glycolethyleen ; ketonen : aceton, butanon, cyclohexanon ;
►
Aldehyden waaronder formaldehyde.
►
●
Oplosmiddelen (verven, lakken,verglazer, lijmen, mastiek, pleisters, oliën voor houtbehandeling, verharders, schuim, harsen, plastic, enz …)
●
Emissie die ofwel beperkt is en met de tijd vermindert, ofwel blijvend
●
Indien vochtigheid, verhoging van het vrijkomen van VOS
31
Chemische vervuilende stoffen: VOS ●
Effecten: volgens de chemische bestanddelen ►
►
●
Irritatie van slijmvliezen, hoofdpijn, misselijkheid, braken, hartstoornissen, geheugenstoornissen, toxische stoffen voor de lever, de ademhalingswegen, de nieren en het zenuwstelsel Kankerverwekkend
Aanbevelingen ►
Tolueen
260 µg/m³ (wekelijks gemiddelde)
►
Benzeen
5 µg/m³ (jaarlijks gemiddelde, buiten) 3,6 µg/m³ gemiddelde waarde Brusselse woning CRIPI 2009
►
Xyleen
870µg/m³ (jaarlijks gemiddelde)
►
Formaldehyde
100 µg/m³ (normale pers.) 10 µg/m³ (gevoelige pers.)
●
Te mijden, zoeken naar alternatieven en vervangingsproducten
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
32
Chemische vervuilende stoffen: NOx en SO2 ⇐ Verbrandingsgassen op hoge temperatuur, vrwarming + uitlaatgassen ●
Effecten op de gezondheid ►
Irriterend voor onderste en bovenste luchtwegen (irritatie van slijmvliezen, astmacrises, vermindering van longfunctie)
∆ kinderen ●
Aanbevelingen ►
NO2 :
chronische blootstelling: 40 µg/m³ (jaarlijks gemiddelde) acute blootstelling: 200 µg/m³ (1u)
►
SO2 :
chronische blootstelling: 50 µg/m³ (jaarlijks gemiddelde) sub-acute blootstelling: 125 µg/m³ (24u)
●
Keuze van verwarmingssysteem , zwavelarme brandstof, dampkap en ventilatiesysteem, onderhoud, stedenbouwkundige voorschriften (hoogte en inrichting schouwen)
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
33
Chemische vervuilende stoffen: CO ⇐ Productie van warmte/warm water, verbrandingsgassen, uitlaatgassen ●
Effecten op de gezondheid ► ►
Hoofdpijn, misselijkheid, … overlijden bij acute intoxicatie (>1200ppm) hoofdpijn, zwaar gevoel in de maag, concentratiemoeilijkheden, risico voor zwangere vrouw en fœtus
∆ 197 slachtoffers waarvan 1 dode in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2007)
●
Aanbevelingen: ►
5 mg/m³ (5 ppm) gedurende 24 uur
►
10 mg/m³ (10 ppm) gedurende 8 uur
►
30 mg/m³ (25 ppm) gedurende 1 uur
►
60 mg/m³ (50 ppm) gedurende 30 minuten
►
100 mg/m³ (90 ppm) gedurende 15 minuten
●
Verwarmingsapparaten, schouwen, ventilatie, onderhoud en stedenbouwkundige voorschriften (hoogte en afstand van de schouwen)
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN 34
Chemische vervuilende stoffen: metalen ●
Lood en saturnisme
●
Effecten ►
Chronische intoxicatie, bleekheid, braken, groei-en ontwikkelingsachterstand bij acute blootstelling (encefalopathie)
∆ kinderen van 0 tot 6 jaar ●
Aanbevelingen ►
Intoxicatie als loodgehalte in bloed >100 µg/l
►
Oude verven 1mg/cm2
►
Leidingwater: 25 µg/l (vanaf 2003) en 10 µg/l (vanaf 2013)
●
Supprimeren van loodhoudende verven (geen thermische afbijting) en loden leidingen
●
Verven zonder lood opgelet nog externe lakken en verven 35
Chemische vervuilende stoffen: biociden ⇐ Insecticiden, pesticiden, schimmelwerende middelen: Houtbehandeling, schuimbehandeling ●
Effecten volgens de stoffen ►
Organochloorverbindingen (Pentachlorofenol (PCP) fungicide voor de behandeling van hout en Lindane insecticide voor de behandeling van hout, wol, weefsel) = POP › Irritaties en stoornissen van zenuwstelsel, nieren, beenderen, endocriene verstoorder, aandoeningen van het zenuwstelsel, kankerverwekkend
►
Pyrethrum en pyrethrinoïdens (talloze huishoudproducten en materialen voor binnenhuisinrichting › Weinig toxisch maar allergeen
●
Vervangingsproducten zoeken MAAR ►
Chroom-Koper-Arsenicum (vervanging PCP en lindaan, à groenachtig hout) › Arsenicum: toxisch, kankerverwekkend, spijsverteringsstoornissen, neurologische, cardiovasculaire stoornissen, stoornissen van het bloed en van de huid
●
Te mijden, zoeken naar alternatieven en vervangingsproducten
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
36
Brandvertragers ⇐ Additieven voor plastic, schuim, elektrische circuits, textiel, isolatiematerialen ●
Gebromeerde brandvertragers (hexabromocyclododecaan HCBD, pentabromodifenylether PBDE,…), chloorverbindingen (PCB),…
●
Effecten volgens de bestanddelen
●
●
►
Genotoxisch, endocriene verstoorders
►
Bij de verbranding vrijkomen van dioxines en furanen (zeer toxisch)
Aanbevelingen: ►
Sommige bestanddelen zijn verboden
►
Lijst van CMR op Europees niveau
Zoeken naar alternatieven en vervangingsproducten ►
Behandeling van natuurlijke isolatiematerialen met boorzout
37
Vervuilende chemische stoffen: ftalaten ⇐ Binnenbekledingen, plastic, textiel, binnendecoratie, isolatiematerialen voor kabels en soepele draad, producten in plastic Additieven, weekmakers, wasverzachters ●
Effectan volgens het type en de concentratie ►
●
Aanbevelingen ►
●
Endocriene verstoorders, effecten op de voortplanting, vermoedelijk kankerverwekkend Zie lijst CMR, REACH
Zoeken naar vervangingsproducten
38
« Vervuilende chemische stoffen »: CO2 Indicator van insluiting en niveau van menselijke activiteit ⇐ Verbranding, menselijke ademhaling ●
Effecten ►
Schadelijk bij sterke concentratie (5000-6000ppm)
►
Inslapen, vermindering van concentratie
Astmacrises vanaf 1000ppm (0,1%) ● Aanbevelingen ►
►
1000ppm niet overschrijden (OMS)
►
Luchtkwaliteit › uitstekend <400 › Gemiddeld 400-600 › Matig 600-1000
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN, zorgen voor een verluchtings-en ventilatiesysteem 39
Vervuiling in de lokalen 14
Fysische vervuilende stoffen ●
Minerale vezels
●
Deeltjes
●
Radon
●
Lawaai
●
Elektromagnetische golven
●
Vochtigheid en temperatuur
40
Fysische vervuilende stoffen: vezels ⇐ Isolerende materialen ●
Glaswol, steenwol, asbest (enkel bij renovatie) maar ook producten voor bewaring (formaldehyde, biociden,…)
●
Effecten ►
►
Asbest: kankerverwekkend: mesothelioom, bronchopulmonale kanker , asbestose Andere vezels: longstoornissen, irritaties van de huis, slijmvliezen en ogen
∆ Nog niet genoeg teruggang ●
Aanbevelingen ►
Preventie van blootstelling, dragen van individuele bechermingsuitrusting (arbeiders), lokalen ventileren
●
Zoeken naar alternatieven
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
41
Fysische vervuilende stoffen: deeltjes ●
De schadelijkheid : Grootte › PM>10µm neus
C organisch
SO2,SO4--
› PM<10µm bovenste en middelste Semi-vluchtige organische verbindingen luchtwegen
H2SO4
› PM<2,5µm, 1µm, 0,1µm longblaasjes Samenstelling en chemische aard Adsorptiecapaciteit … › PAK, metalen, toxische stoffen…
●
Effecten Cardiopulmonaal volgens grootte en toxiciteit
C elementair, deeltjes
- mineralen (SiO2, …) - metalen (Pb, Fe, Zn, …)
●
Aanbevelingen (zie buitenlucht)
●
Voorrang geven aan niet-brokkelige, gladde materialen, ventilatie, onderhoud en reiniging
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
PM
Anorganische emissies
Vluchtig stof (verslijten van banden, remmen, ...)
(NH4)2SO4 NH4NO3
C organisch, deeltjes
Vorm
NH3
H 2O
NOx Mariene aërosols (NaCl) Biologisch materiaal (pollen, sporen, …)
42
Fysische vervuilende stoffen: radon ●
Natuurlijk radioactief gas
⇐ Kan worden uitgestoten door materialen op basis van schist of granietertsen (sommig beton, gipskartonplaten) ●
●
Effect ►
Kankerverwekkend gas,
►
Longkanker
Aanbeveling ►
Chronische blootstelling 200Bq/m3 en zelfs 100Bq/m3
►
UE 400Bq/m3
●
Zoeken naar materialen met geringe emissie en zelfs ZERO emissie
●
Zorgen voor een ventilatie en luchtdicht membraan indien kelderverdieping met uitstraling
●
Anticiperen op de dispersie van radon m.b.t. voorzieningen zoals Canadese put 43
Fysische vervuilende stoffen: lawaai ⇐ werken en renovatie (zie werf) ⇐ geconstrueerd gebouw (aandacht voor het ontwerp) ⇐ naburige gebouwen ⇐ leefwijze ●
Effecten + Aanbevelingen ► ►
►
Als >55dB(A)16u à hinder, irritatie, concentratieprobleem, Als >75dB(A) 16u à ischemische hartstoornissen, arteriële hypertensie, endocriene en immunitaire gevolgen en geestelijke gezondheid Als >85dB(A) 8u + impact à gehoorstoornissen
●
Anticiperen door het ontwerp, indeling van de lokalen en van de geluiden naargelang hun gebruik
●
Opgelet voor lawaai veroorzaakt door ventilatie
44
Fysische vervuilende stoffen: EMF-golven ⇐ Hoospanningslijnen ⇐ Antennes van GSM en telecommunicatie ⇐ Ingeschakelde elektrische apparaten ●
Effecten ► ►
●
Elektromagnetische overgevoeligheid Voor de hoospanningslijnen, verhoging van de waarschijnlijkheid om bij kinderen leukemie te ontwikkelen
Aanbevelingen
45
Fysische vervuilende stoffen: vochtigheid/t° ●
Notie van binnencomfort
●
Ontwerp van het gebouw, van de lokalen, verwarmings-en ventilatiesystemen
●
Activiteiten en leefwijze
●
Effecten ► ►
►
●
Sick building syndrome (syndroom van ongezonde gebouwen) Irritaties van keel-neus-ogen, jeuk aan huid, verstopte neus, hoofdpijn, duizeligheid, versuftheid, vermoeidheid en overgevoeligheid Onbehagen, irritatie, hoofdpijn
Aanbevelingen ►
Relatieve vochtigheid 40-60%
►
Binnentemperatuur 18-21°C, 17°C ‘s nachts
●
VERLUCHTEN en VENTILEREN
●
Werkinstrument www.leefmilieubrussel.be/ventilatie
46
Biologische vervuilende stoffen ●
Schimmels
●
Dierlijke allergenen
●
Pollen
●
Plantaardige allergenen
●
Legionella
47
Biocontaminanten: schimmels ⇐ Vochtige, warme, goed verluchte (zuurstof) plaatsen met voedend substraat ●
Draden (mycelium), sporen, uitwasemingen (mycotoxines)
●
Effecten ►
►
►
allergisch (rinitis, huidontsteking, astma, allergische bronchitis, extrinsieke allergische alveolitis, allergische bronco-pulmonale aspergillose, …) Toxisch, via de mycotoxines die kunnen ingeademd worden (en niet enkel via orale weg opgenomen), pulmonale aantasting, soms onomkeerbaar, aantasting van spijsvertering infectieus, vooral bij immunocompromised personen
48
Biocontaminanten: schimmels Classificatie van de risico’s, CRIPI
●
Besmette oppervlakten
Evaluatie van de besmetting
< 0,3m2
gering
0,3m2 > x > 3m2
middelmatig
> 3m2
hoog
Risico’s Gering maar niet uitgesloten In functie van de aanwezige soorten en de milieucontext Hoog ongeacht de aanwezige soorten
Aanbevelingen Ø
Voorzorgsprincipe volgens WGO
Ø
Relatie blootstelling-gezondheid bewezen maar multi-blootstelling
●
Vochtigheid in de materialen vermijden
●
Goede luchtdichtheid in verhouding tot buiten, de verwarmde volumes en wanden isoleren, thermische bruggen vermijden
●
Zorgen voor een efficiënte ventilatie
49
Biocontaminanten: dieren Mijtachtigen, kakkerlakken, allergene huisdieren ⇐ Mijtachtigen in weefsels en op het behang voeden zich met schimmels ●
●
Effecten ►
Allergeen (uitwerpselen) verantwoordelijk voor 50% van de allergieën
►
Allergieën, huidonstekingen, rinitis, astma
Aanbevelingen ► Een blootstellingsdrempel, boven dewelke het risico op een allergische aandoening wordt verhoogd werd bepaald op 10 µg van Der pI per gram stof ►
100 mijtachtigen/g risico op allergie (gevoelige personen)
►
500 mijtachtigen/g risico op astma (gevoelige personen)
●
Blootstelling vermijden, te elimineren
●
Gepast ventilatie, vochtigheid beperken
●
Stof beperken (keuze bekledingen, decoratie, tapijten en textiel), onderhoud en reiniging 50
Biocontaminanten: planten ●
Pollen afkomstig van externe en soms interne planten
●
Effectens ►
●
Allergieën volgens de soorten
Aanbevelingen ►
Geen grensconcentratie, opgelet voor kruisallergieën
●
Eventueel zorgen voor de filtering van de binnenkomende lucht
●
Allergenen en toxicums van binnenplanten (afscheiding van latex)
●
Effecten ►
●
Allergieën, ademhalingsreacties, astma, huidaandoeningen, braken, diarree bij inname
Aanbevelingen
Geen grensconcentratie, opgelet voor kruisallergieën ● Selectie van niet-allergene planten bij het ontwerp van gebouw/lokalen ►
51
Biocontaminanten: bacteriën Legionella pneumophila: Warm water (leidingen, stoom, druppeltjes,..;) ●
Effecten ►
►
Longlegionellose (ziekte verplicht aan te geven) griep, zwakke hoest, onbehagen, hoofdpijn, spierpijnene, vrij onduidelijke koorts en gastrointestinale stoornissen, longontsteking en neuropsychische stoornissen, sterftekans 5-30% Ziekte van Pontiac goedaardige vorm cfr acute griep
∆ ouderen, mannen>vrouwen, diabetici, rokers, immunocompromised … ●
Aanbevelingen: Contrôle op aanwezigheid van legionella ►
<50KVE geen actie >50KVE regelmatige controle warmwatersysteem
►
>1000KVE besmetting 2ème staalname à grondige ontsmetting
►
>10.000KVE sluiting van het systeem en grondige ontsmetting
●
Stagnatie van het water vermijden, de installaties onderhouden
●
Watertemperatuur >55°C voor opslag en op elk + Temperature Flush om de bacteriën te verwijderen (60°C 30min of 70°C 4min) 52
Begrip comfort en gezondheid ●
De parameters die de architect of de bouwheer betreffen hebben betrekking op de thermische omstandigheden, de luchtkwaliteit, de akoestische, visuele en lichtkwaliteit, de bezettingsgraad van de lokalen en de omgeving.
●
De minimale bewoonbaarheidsnormen van woningen (GSV) ●
Oppervlakte en volume van de woningen, voorzieningen, natuurlijke verlichting van de bewoonbare lokalen, ventilatie, toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit
∆ Indien duurzame constructie of renovatie: comforteisen ++++ (afstemmen van de architectuur op het gebruik)
●
Comfortparameters Thermisch ● Ademhaling = luchtkwaliteit ●
●
Visueel
●
Akoestisch 53
Ademhalingscomfort ●
De blootstelling van gebruikers, bewoners, werknemers beperken ►
De bronnen van binnenvervuiling beperken › Chemische vervuilende stoffen › Fysische vervuilende stofen › Biologische vervuilende stoffen
►
►
Zorgen voor een gepaste ventilatie en de mogelijkheid om te verluchten (openen van vensters en openslaande vleugels) Kwaliteitsvolle thermische atmosfeer behouden (vochtigheid en warmte)
54
Thermisch comfort Een gevoel van warmte creëren in de winter en oververhitting voorkomen in de zomer ● Het warmte- of koudegevoel, voor een activiteit en een bepaalde klediij, hangt af van de volgende fysische factoren : ► luchttemperatuur, luchtvochtigheid, aanwezigheid van warme/koude voorwerpen in de onmiddellijke omgeving, luchtverplaatsingen (verluchting, ventilatie). ● PMV (predicted mean vote) PPD (percentage of people dissatisfied) geven het gevoel van comfort weer: ► Luchttemperatuur ► Temperatuur van de wanden ► Vochtigheid ► Luchtverplaatsingen ► Metabolisme van de gebruikers ► Kleding van de gebruikers ●
55
Thermisch comfort en gezondheid ●
Vochtigheid en temperatuur
●
De relatieve luchtvochtigheid geeft de graad van verzadiging van de lucht weer en niet zijn gehalte aan water ! Aangezien de druk van verzadigde damp stijgt met de temperatuur, voor eenzelfde absolute hoeveelheid water in de lucht, zal de warme lucht een lagere relatieve vochtigheid hebben dan de koude lucht. c Om de relatieve luchtvochtigheid van een gesloten luchtvolume te verminderen, is het dus voldoende dit te verwarmen.
●
Zeer vochtige omgeving ►
●
Warme en zware lucht, Klamme kleren, Zwetende huid
Onvoldoende vochtige omgeving ►
Droge lucht, Gesprongen lippen, Moeilijk en onhandelbaar haar
56
sont exprimées en fonction d'une température de référence qui est une moyenne atures des derniers jours:
Thermisch comfort en gezondheid ●
Adaptief comfort : 4 klassen AàD
►
Met interventiecapaciteit
►
Zonder interventiecapaciteit
Source : Alter-clim, logiciel développé par Bruxelles Environnement es de confort si l’occupant dispose d’une capacité d’intervention sur son environnement
Bruxelles Environnement
57
Visueel comfort ●
Verschillende parameters (landschap, licht, afmetingen, harmonie) ►
Lichtkwaliteit van ruimtes en afstemming activiteit/hoeveelheid/kwaliteit › Lichtkwaliteit (kleur, veranderlijkheid/stabiliteit, contrasten) › Verlichtingssterkte = hoeveelheid licht ontvangen op een oppervlakte (lux)
58
Akoestisch comfort ●
Kenmerken van klank ►
Frequentie: hoe hoger de frequentie, hoe scherper de klank plus la (gefluit); hoe lager de frequentie, hoe lager de klank (gebrom). › Een klank samengesteld uit een enkele frequentie wordt “ zuivere klank ” genoemd
●
►
Amplitude = volume
►
Figure 2.1 : Illustration de l’échelle des décibels Duur (doorlopend, intermitterend, met impuls)
Les données de l'IBGE : « Bruit – Données de base pour le plan »
Akoestisch comfort en gezondheid ►
nervositeit,
►
stress,
► ►
Verstoorde slaap,
SENSATION AUDITIVE
NIVEAU SONORE
AMBIANCE EXTERIEURE
CONVERSATION
Très bruyant
80 dB(A)
Bordure d'autoroute
En criant
Rue animée, grand boulevard
En parlant très fort
Centre ville
En parlant fort
75 dB(A) Bruyant 65 dB(A) Relativement bruyant Relativement calme
vermoeidheid Calme
Très calme Silence
60 dB(A) 55 dB(A) 50 dB(A) 45 dB(A) 40 dB(A)
30 dB(A)
20 dB(A)
Quartier résidentiel A voix normale Cour intérieur
Ambiance nocturne en milieu rural
A voix basse
Désert
59
Outre la large gamme de perception en amplitude, l'oreille humaine se caractérise par une très larg capacité d'audition en fréquence (de 20 à 20.000 Hz). Sa sensibilité varie en fonction de ces deu grandeurs. Notre ouïe est relativement plus sensible aux fréquences comprises entre 800 et 4000 Hz
thermisch/ademhalings-/ akoestisch ●
Sick Building Syndrome ►
►
► ►
►
●
ademhalingssysteem: druk op de borst, fluitende ademhaling, astma, ademnood. Huid: droogte, jeuk, uitslag. Centraal zenuwstelsel: vermoeidheid, concentratiemoeilijkheden, slaperigheid; hoofdpijn; versuftheid, duizelingen, misselijkheid. Externe hinder: onaangename geuren, smaakwijziging.
Omringende factoren: ►
●
Slijmvliezen en bovenste luchtwegen: irritatie, droogte ogen-neuskeel,tranen, neusverstoptheid, hoest, niezen, neusbloedingen, hese of gewijzigde stem.
Chemische, microbiologische vervuiling: extern, materaialen, activiteiten, verwarming en/of airconditioning
►
Temperatuur klimaat, vochtigheid, tocht, thermische straling
►
Verlichting, lawaai, elektromagnetische straling en statische elektriciteit
Persoonlijke, sociale en organisatorische factoren, 60
Andere instrumenten / benaderingen Vlaams Gewest
SAMI-Brabant Wallon Rue Saint Nicolas 17 1310 La Hulpe 02/642.26.46
Brussels Hoofdstedelijk Gewest Waalse provincies
61
Accueil > Professionnels > Secteurs > Santé et social > Environnement intérieur > SQuATte
Outil
dynamique
S'informer
Documents utiles
Qui SQuATte la demeure de votre patient ? Sélectionner un 'Problème de santé' ou un 'Suspect' Problèmes de santé Atteintes des voies respiratoires inférieures Atteintes digestives Conjonctivites et Voies aériennes supérieures Manifestations cutanées Symptômes généraux Troubles neuro-psychiques
Suspects Acariens Animaux domestiques Benzène, xylène, toluène Blattes Bruit COV Fibres minérales artificielles Formaldéhyde Insecticides & Pesticides Moisissures Monoxydes de carbone Oxydes d'azote Plantes Plomb
●
Werkinstrument http://www.leefmilieubrussel.be/Templates/Professionnels/niveau2.aspx? Qui est Bruxelles Environnement ? - Mentions légales - Offres d'emploi - Contact id=3122&langtype=2067
●
Recherche sur le site... Bedoeld voor de gezondheidsprofessionelen, hulp bij medische diagnose OK
●
MAAR lijst van gezondheidsproblemen toe te schrijven aan blootstellingen binnen de woningen en leefplaatsen 62
woordenlijst ●
Milieugezondheid: wijst de aspecten van de gezondheid en menselijke ziektes aan, die worden beïnvloed door factoren die met het milieu samenhangen. Deze term verwijst ook naar de theorie en de praktijk die de milieufactoren, die de gezondheid potenteel kunnen aantasten, willen evalueren en controleren. De milieugezondheid bevat de rechtstreekse pathologische effecten van chemische producten, stralingen en sommige biologische agentia. Ze bevat ook de (soms onrechtstreekse) effecten van de fysische, psychologische, sociale en esthetische omgeving op de gezondheid en het welzijn. (bron WGO http://www.who.int/topics/environmental_health/fr/ )
●
De milieuhygiëne betreft alle exogene fysische, chemische en biologische factoren en alle verwante factoren die invloed uitoefenen op het gedrag. Dit begrip omvat de studie van milieufactoren die een uitwerking zouden kunnen hebben op de gezondheid, evenals de strijd ertegen. De milieuhygiëne streeft naar het voorkomen van ziektes met oorsprong in het milieu en naar het creëren van en gunstig milieu voor de gezondheid. Deze definitie sluit de gedragingen uit die geen verband hebben met het milieu, de gedragingen verbonden met het sociaal en cultureel milieu, en de genetische factoren. (bron WGO http://www.who.int/topics/environmental_health/fr/ ) 63
●
Gebouw en DO: men dient eraan te herinneren dat de bouwsector de grootste verbruiker van hulpbronnen is : fossiele energie, ruimte, bouwmaterialen, water, … en voortbrenger van afval, vervuiling en hinder. De meeste huidige projecten zijn hoofdzakelijk gericht op de energie, maar een groot aantal houdt ook rekening met de waterbesparing en grondstoffenbesparing, evenals met de globale impact van de bouw-en renovatiematerialen en -technieken.
●
De vermindering van de impact van het gebouw op het globale en lokale milieu gebeurt via de « groene werf » of de werf met geringe hinder. Talrijke maatregelen zijn mogelijk om het verbruik te reduceren en de geluidsoverlast, de modder, het stof, het vrachtwagenverkeer…, en de risico’s op vervuiling van de bodem, het water en de lucht te minimaliseren. Het sorteren en de herwaardering van bouwafval, het sloopafval en het hergebruik van materialen brengen besparingen van hulpbronnen en financiële besparingen met zich mee, waarbij tegelijkertijd de conservering van een traditioneel architecturaal uitzicht en een betere integratie in het bestaande, wordt gesteund. De toevlucht tot sociaal-economische bedrijven of inschakelingbedrijven door werk kan worden aangemoedigd.
●
Binnenvervuiling: Vervuiling die de omringende lucht binnen een gebouw aantast, en die hoofdzakelijk te wijten is aan het gebrek aan verluchting, het gebruik van toxische producten, tabaksrook en zelfs aan het ontwerp van het gebouw, en die een impact kan hebben op de menselijke gezondheid. 64
Bibliografie ●
Principe de précaution: Résolution du Conseil du 13 avril 1999, Communication de la Commission sur le recours au principe de précaution (2 février 2000) (COM/2000/0001 final)
●
Principe de prévention et correction à la source: Convention Paris (1992) milieux marins de l’Atlantique nord-est, Déclaration Rio (1992)
●
Principe du pollueur-payeur: Adopté par l’OCDE (1972), Acte unique européen (1986), Livre blanc sur la responsabilité environnementale (2000), Directive 2004/35 (2004)
●
Guide de concertation DEPARIS: secteur de la construction http://www.emploi.belgique.be/publicationDefault.aspx?id=19630
●
Application de la Directive Air Chantiers de la Confédération au niveau communal Suisse http://www.vol.be.ch/vol/fr/index/luft/luftreinhaltung/baustellen.assetref/ content/dam/documents/VOL/BECO/fr/Luft/ Industrie_Baustellen_Landwirtschaft/beco-luft-baustelle-flyer-lrvumsetzung_FR.pdf
65
●
PEST in huis, om verder te gaan: http://www.leefmilieubrussel.be/Templates/ Professionnels/squatt.aspx?langtype=2067of www.leefmilieubrussel.be/squatte
●
Werkinstrument verluchting en ventilatie, om verder te gaan: http://www.leefmilieubrussel.be/Templates/Professionnels/niveau2.aspx? &id=2804&langtype=2067 of www.leefmilieubrussel.be/ventilatie
●
Fiches milieugezondheid, om verder te gaan: http://www.leefmilieubrussel.be/ Templates/Professionnels/informer.aspx? id=2936&langtype=2067&detail=tab3
●
WHO 2011. Environmental burden of disease associated with inadequate housing Methods for quantifying health impacts of selected housing risks in the WHO European Region Edited by: Braubach, M., Jacobs, D.E., Ormandy, D. 238pp. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0003/142077/e95004.pdf
●
J. Malchaire Sick building Syndrome: analyse et prévention 2000 Institut National de Recherche sur les Conditions de Travail (INRCT)
66
●
C-A. Roulet, 2004 santé et qualité de l’environnement intérieur dans les bâtiments, presses polytechniques & universitaires romandes EPFL 358pp. http://books.google.be/books? hl=fr&lr=&id=OrXqOpgI4NkC&oi=fnd&pg=PA1&dq=confort+et+sant %C3%A9+roulet&ots=6RhO103iza&sig=4RSs_0ENDJqgjpOYL3aG4JmY2Rw #v=onepage&q&f=false
●
C-A. Roulet Bien être, confort ressenti par les occupants et performance énergétique du bâtiment sont-ils compatibles ? http://www.allergolor.org/allergolor/download/formation_continue/ A__Bien_etre__confort_ressenti_par_les_occupants.pdf
●
C-A. Roulet, 2006 Architectural education for sustainable design A proposal for improving indoor environment quality. PLEA2006 - The 23rd Conference on Passive and Low Energy Architecture, Geneva, Switzerland, 6-8 September 2006. http://www.unige.ch/cuepe/html/plea2006/Vol1/PLEA2006_PAPER181.pdf
●
M. Brosius, P. Jamet, C. Bouland, 2004. Concrete voorstellen om de duurzame ontwikkeling te integreren in de sociale woningen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, BIM-rapporten nr. 22, 126pp, downloadbaar http://www.leefmilieubrussel.be/uploadedFiles/Contenu_du_site/ Professionnels/Themes/Eco-construction/Outils_pratiques/ RBC_2004_BIM_Rapport_22.pdf?langtype=2067 67
