Opleiding Duurzaam gebouw: Duurzamer werfbeheer

Opleiding Duurzaam gebouw: Duurzamer werfbeheer Leefmilieu Brussel

DE KEUZE VAN BOUWTECHNIEKEN EN -MATERIALEN

VANUIT MILIEUOOGPUNT Liesbet TEMMERMAN cera|a| asbl

Doelstellingen van de presentatie ●

De uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten en bouwtechnieken aanstippen.

●

Herhalen wat we, in de eerste plaats, mogen verwachten van een bouwproduct.

●

Het begrip "Levenscyclus" voorstellen, dat de sleutel is voor een objectieve beoordeling van de milieu- en gezondheidsimpact van een materiaal, een element, een gebouw.

●

Stilstaan bij de principes van de aanpak Duurzaam Bouwen in het domein Materiaal.

2

Algemeen schema van de presentatie ●

Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten

●

Wat verwachten we van een bouwmateriaal / -product?

●

De notie “levenscyclus” van een materiaal / product.

3

Algemeen schema van de presentatie (vervolg) ●

Materiaal – Aanpak Duurzaam Bouwen ►

Rationeel gebruik van het materiaal

►

Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen

►

Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen

►

Nieuwe materialen en producten met een lage milieuimpact

►



De ecolabels



De classificatietools



De beoordelingstools



De fiches met productgegevens

Overweeg prefabricage 

Voordelen



Beperkingen en aandachtspunten



Voorbeelden

4

UITDAGINGEN

5

Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten ●

De uitputting van de natuurlijke grondstoffen en de afvalproblematiek

●

De evolutie van de energieprestatiestandaard voor gebouwen

●

De hoge vlucht van de erkenningssystemen inzake duurzaam bouwen

●

De recuperatie en het hergebruik van materialen en elementen

●

De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid

6


De uitputting van de natuurlijke grondstoffen ›

Aanvoer van (grond)stoffen, gebruik van hulpbronnen (energie, water), die al dan niet hernieuwbaar zijn.

›

Op wereldschaal, bouwsector = het grootste deel van de grondstoffen.

›

In Europa: 31% van het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen.

7

●

De uitputting van de natuurlijke grondstoffen

8 Bron: Centre National de Recherche Scientifique, France (http://ecoinfo.cnrs.fr/article129.html)


De problematiek van het bouwafval ›

33% van het afval op schaal van Europa = bouw & afbraak

9


De evolutie van de energieprestatiestandaard voor gebouwen ›

↓ energieverbruik

›

↑ gebruik van materialen (vooral thermische isolatie)

10


De hoge vlucht van de erkenningssystemen inzake duurzaam bouwen ›

↑ systemen voor beoordeling / labeling / certificatie

11


De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen ›

Weinig toegepaste praktijk (neergehaald, voorbehoud gemaakt)

›

Bouwmaterialen en -onderdelen die gerecupereerd kunnen worden, kunnen opnieuw worden opgenomen in de cyclus van de materialen en een tweede leven krijgen, in een ander gebouw of op dezelfde projectsite

http://opalis.be/ 12


De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen

Voorbeeld: de openluchtbibliotheek van Magdeburg, Duitsland (KARO Architekten, Leipzig): Hergebruik van aluminium onderdelen afkomstig van het voormalige magazijn Horten dat werd afgebroken.

13



Voorbeeld: de openluchtbibliotheek van Magdeburg, Duitsland (KARO Architekten, Leipzig): Hergebruik van aluminium onderdelen afkomstig van het voormalige magazijn Horten dat werd afgebroken.

14



Voorbeeld: Villa Welpeloo in Enschede, Nederland (2012Architecten, Rotterdam): 60% van het volume van de gebruikte materialen is afkomstig uit recuperatie

15



Voorbeeld: Villa Welpeloo in Enschede, Nederland (2012Architecten, Rotterdam): 60% van het volume van de gebruikte materialen is afkomstig uit recuperatie

16


De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid ›

VOS (Vluchtige Organische Stoffen)

›

Afwerkingsproducten: verf, vernis, lijm, olie, vezelplaten, soepele vloerbekledingen,…

17


De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid ›

Bescherming van werknemers op de werf

Integrale bescherming bij het spuiten van een warmte-isolerend materiaal Bron: http://www.renopassive.fr

Handschoenen dragen bij het hanteren van minerale wol, om huidirritatie te vermijden. Deze bescherming moet worden aangevuld met een masker bij het snijden en plaatsen, om inademing van vezels te vermijden Bron: http://www.gamma.be

18


De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid

Aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie

Initiatief ""Top Materialen & Menselijke Gezondheid"» United States Green Building Council (USGBC)

19

Wat verwachten we van bouwmaterialen / bouwproducten? ●

Elementaire eisen die worden gesteld aan een bouwmateriaal / bouwproduct: ►

het moet perfect voldoen aan de functie waarvoor het werd ontworpen / gekozen

►

de technische kenmerken ervan moeten voldoen aan de gekende / voorziene vereisten ›

Stabiliteit op het vlak van afmetingen en structuur

›

Brandgedrag

›

Vochtgedrag

›

Thermisch vermogen

›

Slijtvastheid

›

… 20

Wat verwachten we van bouwmaterialen / bouwproducten? ●

●

Het betrokken product kan een niet te verwaarlozen milieu- en/of gezondheidsimpact genereren: ►

gedurende zijn hele levenscyclus, of

►

in een welbepaalde fase ervan.

Doelstelling: ►

Uit de opties die technisch gezien in aanmerking komen, het materiaal of product kiezen dat het best is voor het milieu en de gezondheid (van de werknemers in/de bewoners van het gebouw).

21

De notie “levenscyclus” van een materiaal ONTWERP BESTEK WERF

GEBRUIK VAN HET MATERIAAL UITVOERING

ONTWERP BESTEK

FABRICATION VERVAARDIGING HET DU VAN MATERIAU MATERIAAL

EINDE FIN DE VIE LEVENSDUUR

WERF

NATUURLIJKE RIJKDOMMEN

ONTWERP BESTEK (Bron: VITO nv)

RESSOURCES HULPBRONNEN

WERF

22

AANPAK

23

Materiaal – Aanpak Duurzaam Bouwen ●

Streef naar een rationeel gebruik van materialen ►

►

Overweeg renovatie: ›

Behoud van bestaande elementen van structuur en gebouwschil

›

Behoud van bestaande afwerkingselementen

›

↓ noodzaak van aanvoer van nieuwe materialen

›

↓ hoeveelheid bouwen afbraakafval

Vraag u af of de materiaalaanvoer effectief noodzakelijk is: ›

Hergebruik (in situ of uit hergebruikkanalen)

›

Onderdelen / materialen die ruw of zonder afwerkingslaag kunnen worden gelaten

›

Less is more 24


Streef naar een rationeel gebruik van materialen

Voorbeeld: [065] Zeepziederij, hergebruik in situ van een bestaande metalen structuur. Architecten: MDW.

Voorbeeld: [014] Van Péstraat, OCMW van VOrst, behoud van bestaande vloerbekleding (granito), architect: A2M.

25



De duurzaamheidslagen van een gebouw. Bron: "How buildings learn", Stewart Brand, 1994

Alvorens de assemblagewijzen in detail te bestuderen, moet worden stilgestaan bij de voorspelbare levensduur van de vaste onderdelen van het gebouw.

26


Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen ►

►

Omkeerbaarheid van de assemblages: ›

demontage achteraf = onderdelen en lagen zijn scheidbaar

›

hergebruik (in situ of via hergebruikkanalen)

›

sortering in zuivere fracties

›

Optimalisatie van het potentieel voor recyclage

Fasen van het project: ›

Ontwerp: keuze van bouwmethoden

›

Uitvoeringsdossier: toelichten vermelding ervan in bestek

›

Werf: naleving van de technieken die het bestek oplegt en van de richtlijnen voor afvalsortering op de werf (indien van toepassing)

van

uitvoeringstechnieken,

en

27



Voorbeeld: Project XX, Delft, XX architecten Bron: http://www.architectenweb.nl

›

De conceptuele aanpak omvat de tijdelijkheid van het gebouw

›

Na deze periode zullen renovatiewerken plaatsvinden.

›

De materialen en onderdelen zijn gekozen met het oog op een minimale milieu-impact.

›

Alle onderdelen van de structuur zijn volledig demonteerbaar.

28


Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen ●

Flexibiliteit (Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal 14) ► ►

●

buigzaamheid, lenigheid mogelijkheid tot aanpassing

Flexibel (Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal 14) ► ► ►

buigzaam, soepel (van personen) soepel in zijn optreden, niet star gemakkelijk aan te passen aan wisselende omstandigheden

29

●


PREFABRICAGE

Rationalisatie Houtskelet

Fabriek

MODULARITEIT

FLEXIBILITEIT

Snelheid

Werktekening Standaardafmetingen Blok Kit Cel

Assemblage Standaardisatie

Tijdelijke constructie

Container

Evolutie

Plasticine

Aansluitbaarheid Omvormbaar Reproduceerbaarheid

Aanpasbaarheid

Repetitiviteit Uitbreidbaarheid

Configureerbaar

Vereenvoudiging Kubus

Soepelheid in gebruik

30

●

Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen ●

De 3 noties ►

►

MODULARITEIT

te integreren vanaf de ontwerpfase van het project treden aan het licht op verschillende momenten in de gebruiksduur van het gebouw SCHETS

VOORONTWERP

ONTWERP

INSCHRIJVING

WERF

OPLEVE-RING

EXPLOITATIE

(S)

(VO)

(O)

(I)

(W)

(O)

(EX)

integreren

PREFABRICAGE

integreren

FLEXIBILITEIT

integreren Bron: Ecorce sprl

●

Gemakkelijker bij nieuwbouw 31



●

Voorbeeld: Van Volxem-project, Art & Build Architects Kantooroppervlakte die kan worden omgevormd tot woningen

Bron: Art & Build Architects

32


Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Vrij plateau

Diensten bijhorende technische functies

Mogelijke zone met overbelasting


Mogelijk terrassen

Sanitair of dienstlokalen bij bestemming als woning

33


Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Typische verdieping: Hoogte onder plafond: Structuur afscheiding: Vrije hoogte verlaagd plafond: Oppervlakte tapijt: Netto-oppervlakte per plateau: Bruto-oppervlakte per verdieping: Een lift met een capaciteit van 630 kg bedient alle typische verdiepingen vanaf de gelijkvloerse verdieping.

Een goederenlift met een capaciteit van 1000 kg bedient alle verdiepingen met inbegrip van kelder en dakverdieping. Zone voor kantoor of andere activiteit Lifthal Liftkooi Binnentrap Buitentrap Sanitair dames Sanitair heren

34 Bron: Art & Build Architects


Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Plan van een typische kantoorverdieping

Plan van een typische woningverdieping

Kantoren

Woningen

Sanitair Bron: Art & Build Architects

Terrassen

Dienstlokalen: Techniek, vuilnisbakken, kinderwagens





Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen  Grote hoogte onder het plafond  Diep verlaagd plafond, voor doorvoer van technische leidingen

 Raam tot aan de vloer (toegankelijkheid toekomstig dakterras)



Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Performant ventilatiesysteem

Dubbelestroomventilatie met warmterecuperatie door roterende warmtewisselaar.

Rendement van de wisselaar = 75%




Het systeem is compatibel met de toekomstige scheidingswanden voor kantoren of woningen



Nieuwe materialen / producten: beperkte milieuimpact ►

Ideaal: maak een analyse (studie) van de levenscyclus op schaal van het gebouw (in het ideale geval) of op schaal van de bouwonderdelen waaruit het bestaat.

►

Is een dergelijke studie niet mogelijk? Houd dan een denkoefening over de milieu-impact van de grondstoffen die zullen worden gebruikt, op basis van de volgende aandachtspunten: ›

Voorkeur voor lokaal beschikbare grondstoffen

›

Voorkeur voor materialen en onderdelen uit duurzame productie / exploitatie

›

Gebruik van materialen op basis van hernieuwbare grondstoffen

›

Gebruik van producten met een gerecycleerde inhoud

›

Gebruik van materialen en onderdelen met een lage impact op de menselijke gezondheid 40


Nieuwe materialen / producten: beperkte milieuimpact

Er bestaan verschillende types van keuzehulpmiddelen die gebaseerd zijn op een levenscyclusanalyse: ►

De ecolabels

►

De classificatietools

►

De evaluatietools

►

De fiches met productgegevens

Leefmilieu Brussel biedt ook een specifieke opleiding aan over de “Keuze van duurzame materialen”. Deze opleiding vindt plaats op 22 en 29 april 2014. 41


Ecolabels: ►

Principe : ›

Milieuverklaringen van type I, opgesteld volgens de ISO-norm 14024

›

De labeling wordt uitgevoerd door van de industrie onafhankelijke organismen en toont aan dat het materiaal of product een milieuimpact (en een gezondheidsimpact, afhankelijk van het label) heeft die overeenstemt met de eisen van het label. De eisen verschillen van label tot label.

›

Ze beschouwen de volledige levenscyclus van het product, zich baserend op een levenscyclusanalyse.

›

Belangrijk om weten: indien een materiaal of product niet over een ecolabel beschikt, wil dit daarom nog niet zeggen dat het slecht scoort op vlak van milieu en gezondheid.

42


Classificatietools: ►

Gemakkelijk in gebruik, steunen op een eigen beoordelingsmethode.

►

De verschillende beschouwde materialen worden vergeleken bij gelijke prestatie en vervolgens ingedeeld volgens hun respectieve impact.

Oorsprong: Nederland, Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

Website: http://www.nibe.org

Oorsprong: Groot-Brittanië, Building Research Establishment

Green Guide

Website: http://www.bre.co.uk/greenguide

43


Evaluatietools: ►

►

►

Gebruik van impactgegevens uit een productdatabase (zie volgend punt) De gebruiker kan verschillende scenario’s vergelijken op basis van een bepaald aantal impactindicatoren. Op schaal van een bouwonderdeel OF op schaal van het gebouw in zijn geheel

44


Milieugerelateerde productverklaringen: ►

Milieuverklaringen van type III, geregeld door de norm ISO 14024

►

Doorgaans EPD (Environmental Product Declaration) genoemd

►

Vermelden de impact van het product voor een reeks milieuindicatoren die kan verschillen van de ene database tegen de andere. Oorsprong: Frankrijk Meer dan 1000 fiches beschikbaar. Website: http://www.inies.fr €: Gratis – Betrekking op de Franse markt. Oorsprong: Duitsland, IBU (Institut Bauen und Umwelt) Ongeveer 165 fiches beschikbaar. Website: http://bau-umwelt.de €: Gratis – Duitse en Oostenrijkse markt. 45


Prefabricage overwegen ►

Voordelen : ›

Optimalisatie van het productieprocedé ›

Rationeel gebruik van hulpbronnen

›

Risicobeheer en beheersing van bronnen van verontreiniging

›

Beperking van de hoeveelheid afval die wordt geproduceerd op de werf

›

Reductie (in hoeveelheid en in de tijd) van de hinder op de werf (geluid, stof, vrachtverkeer, …)

›

Vooral methodes voor droge montage: dit bevordert demontage en sortering in zuivere fracties

›

Tijdswinst bij uitvoering op de werf

›

Vlottere vervanging van onderdelen of bestanddelen ervan op voorwaarde dat de assemblagevolgorde van de lagen wordt nageleefd volgens de principes van de duurzaamheidslagen (cf. schema hoger)

›

Schaalvergroting (indien herhaling van modules) 46



Beperkingen:

›

Structuur, werktekeningen, structurele en gestandaardiseerde afmetingen: te integreren vanaf de ontwerpfase van het project + toezien op nauwkeurigheid van de plannen

›

Nauwe interactie met de fabrikant / leverancier, op regelmatige basis

›

Nauwkeurige studie van de fasering van de werken

›

Duidelijke definitie van de verantwoordelijkheden (bv. prefab dakmodules geleverd zonder latwerk: hoe zit het met de waterdichtheid?)

›

Afmetingen van de elementen: rekening houden met … ›

configuratie van site en beschikbare plaats op werf (hantering, opslag)

›

breedte wegen, draaicirkel: beperkingen m.b.t. transport

›

Vaak gebruik van een hefinrichting

›

Binnenterreinen huizenblokken: aangepaste afmetingen of gebruik kraan

›

Planning van leveringen en beschermingsvoorzieningen bij opslag in situ 47


Prefabricage overwegen

Voorbeeld: [063] Brouwerij, openbare woningen De vloeronderdelen zijn volledig geprefabriceerd, wat een herhaling op elke verdieping mogelijk maakt. Door het principe voor bevestiging van het geraamte achteraan (metalen poten) kan overigens telkens hetzelfde onderdeel worden gebruikt, ongeacht de helling. Andere prefabelementen zijn eveneens geïntegreerd in het project, zoals de dakstoelen van het gebouw achteraan of de gebouwschil in houtskelet die alleen nog maar geplaatst moet worden op de werf.

48



Voorbeeld: [002] School Emile Bockstael De muren van dit gebouw bestaan uit massieve houten prefabwanden die perfect geïsoleerd zijn. Het gebouw voldoet aan de passiefnorm en het thermisch comfort is gegarandeerd. Dit is een voorbeeld van een grondige studie waarin de milieu-impact van de gebruikte materialen, de keuze van structurele onderdelen, het thermisch en akoestisch comfort en de energieprestatie grondig werden aangepakt om een performant voorbeeldgebouw te realiseren.

49



Voorbeeld: Murray Grove, Londen – Sociaal woongebouw (Architecten: Waugh & Thisleton) Structuur volledig uitgevoerd in prefabonderdelen in massief hout

50



Voorbeeld: Murray Grove, Londen – Sociaal woongebouw (Architecten: Waugh & Thisleton) Structuur volledig uitgevoerd in prefabonderdelen in massief hout

51



Voorbeeld: [125] Baron R. Vandernootstraat De buitenmuren zijn in totaal 52 cm dik. Ze bestaan uit strobalen die een houten draagstructuur ” inpakken” (300 x 38 mm). De stromuren worden rechtstreeks bedekt met een natuurlijke leembepleistering aan de binnenkant en een kalkbepleistering aan de buitenkant. Foto’s: Pailletech

52



Voorbeeld: een voorbeeldgebouw van het Waals Gewest (groepswoning voor 4 gezinnen), Prefab gevel- en dakmodules in houtstructuur, opgevuld met strobalen. Vloeren op de verdiepingen in prefabonderdelen (genageld massief hout). Montage van de volle onderdelen van de gebouwschil, de vloerplaten en het dakcomplex van vier wooneenheden in 2 weken tijd. Foto’s: Liesbet Temmerman

53



Plaatsing van een houten caissonvloer Bron : Construction Millet Bois

Prefab verdiepingsvloeren in genageld massief hout Foto: Liesbet Temmerman

54



Aandachtspunten: ›

Sommige prefabproducten die “all in one” zijn uitgevoerd, bieden GEEN voordelen vanuit ecologisch oogpunt. Bijvoorbeeld: sandwichpanelen met thermische isolatie, harde plaat en/of dakbedekking, luchtdichtingsfolie, dit alles met lijm geassembleerd →

de verschillende onderdelen van deze producten kunnen niet in zuivere fracties worden gescheiden op het einde van hun levensduur, wat sortering en een optimale nuttige toepassing van het afval verhindert.

›

Het gebruik van prefabonderdelen betekent niet dat een objectieve beoordeling van de milieu-impact van het product overbodig zou zijn.

›

Vooral voor prefabonderdelen op basis van hout moeten we er zeker zijn dat de gebruikte producten geen stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid van de bewoners (VOS) uitstoten

Voorbeeld: gelijmde >< genagelde vloer in massief hout →

assemblage door lijmen >< mechanische assemblage

55

Te onthouden uit deze presentatie ●

Een ecologische visie op de bouwtechnieken en -materialen moet opgenomen zijn vanaf de ontwerpfase van het project.

●

Indien er vooraf geen ecologische visie is, die de preventie van afval van de materialen mogelijk maakt, kan op de werf alleen aan remediëring, m.a.w. afvalbeheer, worden gedaan.

56

Te onthouden uit deze presentatie (vervolg) ●

1ste criterium voor keuze van een bouwmateriaal of -product: voldoet het aan de technische vereisten en kan het de verwachte prestaties leveren?

●

Zodra de keuzemogelijkheden vastliggen, moet worden gekozen voor het materiaal /product met de laagste milieu- en gezondheidsimpact

●

Maak uw keuze met kennis van zaken, op basis van een effectenbeoordeling aan de hand van een tool die een volledige levenscyclusanalyse van de bouwmaterialen en -producten omvat.

●

Om de impact en de kosten van toekomstige werven / ingrepen / verbouwingen te verminderen, is een aangepast ontwerp vereist dat zorgt voor flexibiliteit van de toekomstige inrichtingen.

57

Te onthouden uit deze presentatie (vervolg) ●

Prefabricage is een oplossing die tal van voordelen inhoudt: onder andere beperking van de milieueffecten van de producten en van de hoeveelheid afval. Andere voordelen: snelle uitvoering, minder hinder, droge montage/assemblage en potentiële schaalvergroting.

●

Aan de andere kant vereist het gebruik van prefabonderdelen een grondige studie van alle afmetingen en structuren, een regelmatige en nauwkeurige uitwisseling met de fabrikant / leverancier en oog voor de beperkingen van de site.

●

“Prefabricage” betekent niet dat een analyse van de milieu- en gezondheidsimpact van het product overbodig is! 58

Referenties Gids Duurzame Gebouwen: http://gidsduurzamegebouwen.leefmilieubrussel.be

59

Referenties Gids Duurzame Gebouwen: ●

Aanbevelingen - Thema "Materiaal": ›

G_MAT00: Duurzaam materiaalgebruik

›

G_MAT01: De levenscyclus van materialen: analyse, informatiebronnen en keuzehulpmiddelen

›

G_MAT02: Duurzame keuze van bouwtechnieken en structuurmaterialen en -elementen

›

G_MAT04: Duurzame keuze van thermische isolatiematerialen

›

G_MAT05: Duurzame keuze van materialen voor dakbedekking

›

G_MAT06: Duurzame keuze van materialen voor gevelbekleding

›

G_MAT07: Duurzame keuze van raamkaders

›

G_MAT09: Duurzame keuze van niet-dragende muren en tussenwanden

›

G_MAT10: Duurzame keuze van bekledingsmaterialen voor binnenmuren en plafonds

›

G_MAT11: Duurzame keuze van binnenvloerbekleding

60

Interessante tools, websites, ...: WEBSITES: ●

Gids Duurzame Gebouwen van Leefmilieu Brussel: http://gidsduurzamegebouwen.leefmilieubrussel.be/nl/publication?IDC=3

●

WTCB (Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf): http://www.wtcb.be

●

Green Guide to Specification: http://www.bre.co.uk/greenguide/podpage.jsp?id=2126

●

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie: http://www.nibe.org

●

EPD, 2011, The International EPD system – a communication tool for international markets: http://www.environdec.com

●

Vergelijking tussen verschillende labels (milieu en sociaal) http://www.infolabel.be

61

Nuttige hulpmiddelen, websites, enz.: NASLAGWERKEN: ●

ANDERSON, J., THORNBACK, J., (2012), A guide to understanding the embodied impacts of construction products, Construction Products Association, Londen

●

BORDEN, G. (ed.), (2011), Matter: Material Processes in architectural production, Routledge

●

BRADY, J., EBBAGE, A., LUNN, R., (2011), Environmental management in organizations, The Institure of Environmental Management and Assessment (IEMA), Earthscan, New York

●

CRAWFORD, R., (2011), Life Cycle Assessment in the Built Environment, Routledge

●

DEPLAEZ, A. et al, (2005), Constructing architecture": materials – processes – structures, Birkhaüser, Bazel

●

HEGGER, M., AUCH-SCHWELK, V., FUCHS, M., ROSENKRANZ, T., (2009), " Construire: atlas des matériaux, Presses polytechniques et universitaires romandes, Lausanne

●

HEGGER, M., DREXLER, H., ZUEMER, M., (2007), Matérialité, Birkhaüser, Bazel

●

KÖNIG, H., KOHLER, N., KREIBIG, J., LÜTZKENDORF, T., (2010), A life cycle approach to buildings, Institut für international Architektur-Dokumentation, München

●

KUR, Friedrich, (1999), L’habitat écologique – Quels matériaux choisir, Terre Vivante, Metz

62

Nuttige hulpmiddelen, websites, enz.: NASLAGWERKEN (vervolg): ●

OLIVA, J.-P., COURGEY, S., (2010), L’isolation thermique écologique, éditions Terre Vivante, Mens

●

SCHWARTZ, Jutta, (1998), L’écologie dans le bâtiment – Guides comparatifs pour le choix des matériaux de construction

●

SNELL, C., CALLAHAN, T., (2006), Manuel de construction écologique, La Plage, Parijs

63

Contact

Liesbet TEMMERMAN Afgevaardigd bestuurder & Onderzoekscoördinator Ernest Allardstraat 21 – 1000 Brussel 

: 02 537 47 51

E-mail: [email protected]

64

Opleiding Duurzaam gebouw: Duurzamer werfbeheer

Recommend Documents