OLTtimer. Voorwoord. Nieuwsbrief Levertransplantatie. Inhoudsopgave

OLTtimer Nieuwsbrief Levertransplantatie

Nieuwsbrief van de levertransplantatiegroep van het Universitair Medisch Centrum Groningen

Voorwoord

Inhoudsopgave Voorwoord Robert Porte Fleur de Koning, leverstudent Refereeravonden Levertransplantatie Research Max Madu in Australië Joline Roze, leverstudent Portal Kinderlevertransplantatie Research Sanna op den Dries Promotie René Scheenstra Promotie Gerda Drent Corina Bosma afscheid The Dutch Liver Week Michiel Kuipers, leverstudent Promotie Harm Hoekstra Afscheid Els van de Vijver Even voorstellen... Hester van Meer Interview prof.dr. E. van der Jagt Even voorstellen…Marcel Janse Research Ton Lisman Research Coby Annema Rens van der Linde, leverstudent Kerstdiner 2009 Research Yuk Kueng Sze, Ger Sieders Eindstand levertransplantaties 2009 UMCG publicaties levertransplantatie Research Michael Sutton Bereikbaarheid Congresagenda Teamwork - agenda Colofon

1

jaargang 14 nummer 1 maart 2010

1 2 2 3 4 4 5 6 8 8 9 9 10 10 11 12 14 14 16 18 18 19 20 21 22 23 24 24 24

door Prof.dr. Robert J. Porte

Voor u ligt de nieuwste editie van de OLTtimer. Naast de vaste rubrieken wordt in dit nummer veel aandacht besteed aan het wetenschappelijk onderzoek dat plaats vindt binnen het levertransplantatieprogramma in het UMCG. Hoewel levertransplantaties een geaccepteerde behandelingsoptie zijn geworden voor patiënten met een eindstadium van een acute of chronische leverziekte, alsmede enkele stofwisselingsstoornissen, met een hoog succespercentage, zijn er op detail altijd nog verbeteringen mogelijk. Verbeteringen in de zorg komen meestal tot stand na gericht onderzoek. Onderzoek naar de oorzaak van iets, maar ook onderzoek naar de beste behandelingvorm. Medisch wetenschappelijk onderzoek kan op verschillende manieren worden uitgevoerd. Onderzoek kan variëren van experimenteel onderzoek wat in het laboratorium plaats vindt tot onderzoek wat in de kliniek plaats vindt bij patiënten. In dit nummer van de OLTtimer komen verschillende onderzoekers binnen het levertransplantatieprogramma aan het woord om iets te vertellen over het onderzoek waar aan zij werken. De redactie heeft geprobeerd een zo breed mogelijk beeld te geven van het lopende onderzoek en is daar mijns inziens goed in geslaagd. Ik denk dat het een informatieve editie is geworden en wens u veel leesplezier toe.

Universitair Medisch Centrum Groningen | Levertransplantatie

OLTtimer

Even voorstellen... Fleur de Koning, leverstudent Als een van de nieuwe aanwinsten van het studenten Leverteam zal ik kort wat over mezelf vertellen. In 2008 werd ik ingeloot voor Geneeskunde in Groningen. Dit was wel even omschakelen, aangezien Groningen niet als één van mijn lotings-universiteiten stond aangegeven en dit drie uur van Rotterdam (mijn ouderlijk huis) vandaan betekende. Dit mocht de pret zeker niet drukken, want de stad Groningen en het UMCG geven fantastische mogelijkheden. Het Leverteam is er daar één van en het maakt de studie in de beginjaren al een tikkeltje bijzonder. Daarnaast vind ik Groningen de ideale studentenstad en geniet ik volop van dit gezellige leventje. Qua tijdverdrijf vind ik het ontzettend leuk om te hockeyen en te skiën. Ook is het altijd plezierig als ik met mijn twee oudere broers en mijn ouders in Frankrijk het buitenleven ga opzoeken. Ik realiseer me dat het soms binnen twintig minuten naar OK19 sprinten om vervolgens aandachtig het anesthesieverslag bij te houden niet is wat de gemiddelde student te wachten staat. Het is best een ongewone gewaarwording als je vervolgens tien uur later richting je huisje fietst en dan normaal aanschuift bij de rest van je huisgenoten. Laatst heb ik mijn eerste ‘aan tafel’ moment gehad en dit gaf een zeer goed beeld van het chirurgische vakgebied. In het verleden ben ik ook niet vaak in het ziekenhuis geweest voor eigen mankementen, maar ik ben nu wel enthousiast om later in het ziekenhuis te willen werken. Ik wil graag afsluiten met het feit dat ik erg opgetogen ben dat wij studenten zo vroeg in onze studie onderdeel uit mogen maken van een team en daarbij in contact kunnen komen met de levertransplantaties.


2

Refereeravonden Levertransplantie De refereeravonden levertransplantatie worden in principe gehouden op de tweede woensdag van de maand, van 17.30 – 18.30 uur in de Eerlandzaal op de afdeling Chirurgie van het UMCG. De avonden worden bij toerbeurt verzorgd door de verschillende disciplines in het UMCG die bij levertransplantaties betrokken zijn. Uitnodigingen worden per email verstuurd. Wanneer u ook een uitnodiging wilt ontvangen, stuur dan een email naar: [email protected]

De data voor 2010 zijn: 14 april 2010

Anesthesiologie

25 mei 2010

Algemene

Transplantatie-

refereeravond

9 juni 2010

Chirurgie

8 september

MDL

13 oktober

Kinder-MDL

10 november

Anesthesiologie

8 december

ICV

3

OLTtimer

Research in Australië door Max Madu, leverstudent

Ik werd verzocht een stukje te schrijven over mijn komende trip naar Australië in het kader van mijn wetenschappelijke stage. Dat doe ik graag en hopelijk motiveer ik anderen ook net zo’n project te ondernemen. Ik zal mijzelf eerst even kort voorstellen. Ik ben Max Madu, 20 jaar oud en studeer geneeskunde sinds 2006. Ik ben verder lid van de studentenvereniging Albertus Magnus, een voorwaarde om van het team deel uit te mogen maken. Ik was tot januari 2010 onderdeel van het leverteam. Het leverteam heeft echt wat bijgedragen, zowel door gezelligheid en leuke nieuwe mensen die ik heb leren kennen, maar ook door serieuze gesprekken, praktische ervaring en tips over de studie geneeskunde. Tijdens een van die gesprekken gaf ik aan dat ik geen zin had om op mijn 20e al te beginnen aan mijn co-schappen en dus ook geneeskunde in een stuk door af te moeten ronden. Ik wilde eerst reizen, of tenminste iets anders doen voordat ik verder ging met mijn studie. Toen hoorde ik dat er in Adelaide, Australië een project was waar al verschillende leverteamstudenten aan hadden deelgenomen en een fantastische tijd hadden gehad. Ik ben toen contact gaan zoeken met Alwine Kist, die daar op dat moment nog zat en door haar superenthousiaste mails kreeg ik ook echt zin om mijn wetenschappelijke stage daar op te zetten. Ik heb toen een begeleider

gezocht, Dr. Nieuwenhuijs, die mij weer aan een begeleider in Australië heeft geholpen, prof. Dr. Barritt, een zeer vriendelijke man die mij ontzettend heeft geholpen een onderzoeksaanvraag in elkaar te zetten. Ik ging bezig met het regelen van de aanvraag, de benodigde reisdocumenten en nog zoveel meer zaken die nodig zijn als je weggaat waar je van tevoren helemaal niet bij stilstaat. Ik had ook nog twee herkansingen in augustus die ik moest halen als ik überhaupt weg wilde. Wonder boven wonder heb ik deze allebei met nipt een zes kunnen halen en waren er geen obstakels meer om weg te gaan, behalve een laatste blok uit het derde jaar waar ik van vanuit ging dat ik dat zou halen. Dat lukte gelukkig ook, waarna ik over kon gaan tot fulltime werken en fondsen aanvragen omdat ik dringend geld nodig had voor een ticket en verblijfskosten. Het is verbazend hoeveel geld er los te peuteren is als je er genoeg tijd en moeite insteekt. Dit is ook gelukt en ik heb een vliegticket gekocht voor 6 februari. Tegen de tijd dat dit stukje verschijnt ben ik dus al in Australië. Aangezien het thema van deze OLTtimer research is, ontkom ik er natuurlijk niet aan ook op mijn onderzoek in te gaan, bij deze dus: Een algemeen voorkomend probleem na levertransplantaties is disfunctioneren van de nieuwe lever door ischemiereperfusieschade (I/R). Vooral de galwegen hebben hier onder te lijden. Dit komt voor nadat de bloedtoevoer is hersteld na een periode van ischemie en komt vooral voor bij transplantaties met non-heartbeating donoren of verlengde ischemietijden. Voorgaande experimenten lieten zien dat


opregulatie van het enzym HO-1 de lever beschermt tegen I/R. Dit enzym zorgt voor de omzetting van heem in CO, Fe2+ en biliverdine. Deze producten hebben positieve effecten zoals anti-oxidante effecten en een verminderde plaatjesaggregatie. Ik wil proberen het enzym HO-1 op te reguleren door in een proefdieronderzoek met ratten rapamycine (sirolimus) toe te dienen en uit te zoeken of er een opregulatie van HO-1 is. Ik ga eerst rapamycine toedienen aan de ratten, en vervolgens leversegmenten van de ratten ischemisch maken door de bloedtoevoer af te klemmen voor een periode van 40 minuten. Hierna ga ik de segmenten reperfunderen. Tijdens de operatie wordt de leverfunctie in de gaten gehouden door de klaring van ICG (indocyanine green) te meten. Ook wordt gal verzameld en onderzocht op hoeveelheid, galzouten, fosfolipiden en cholesterol. Na de operatie worden leverfunctieparameters als ASAT, ALAT en LDH gemeten. Leverbiopten worden onderzocht op de aanwezigheid van HO-1expressie. Ik hoop dus aan te tonen dat voorbewerking van de lever met rapamycine zorgt voor een verbeterde leverfunctie na transplantatie en uiteindelijk dus een betere patiënt en graft-survival te realiseren. Rapamycine is bovendien een middel dat al toegepast wordt als immuunsuppressivum, dus heeft geen al te ernstige bijwerkingen en is al uitgebreid getest in patiënten. Ik hoop dat dit onderzoek mooie resultaten op gaat leveren, ik heb er in ieder geval ontzettend veel zin in. Max Madu

OLTtimer

Als patiënt inloggen op je eigen UMCG-site!

Even voorstellen… Joline Roze, leverstudent Sinds december 2009 mag ik deel uit maken van het gezellige en ambitieuze leverteam. Sommige van u zullen mij al wel eens gezien hebben tijdens een OLT of refereeravond, anderen nog niet, daarom zal ik wat over mijzelf vertellen. Ik ben Joline Roze, 18 lentes jong en geboren in een klein dorpje dat IJsselmuiden heet. Na 6 jaar vwo werd het tijd om op eigen benen te staan en ben ik verhuisd naar Groningen, waar ik nu zo’n 1,5 jaar woon. Ik heb het geluk gehad in één keer ingeloot te worden en ik vind het erg leuk om met mijn studie bezig te zijn maar ook om daar nog dingen naast te doen. Zo heb ik vorig jaar in de introductiecommissie gezeten die het hele introductieprogramma voor alle ruim 400 (!) eerstejaars organiseert. Dit jaar zit ik in de jaarvertegenwoordiging die een kritische blik werpt op het onderwijs en sinds kort ben ik ook werkzaam als NAW-er bij de doktersdienst Groningen. Mijn grote passie is dansen en daar probeer ik dan tussen alle bedrijven door ook nog een gaatje voor te vinden. Ik heb nu ongeveer 3 levertransplantaties meegemaakt en die waren erg indrukwekkend. Het geeft toch altijd wel weer een kick als je dan zo midden in de nacht op de fiets naar het UMCG zit en je weet dat er iemand is die een nieuwe lever krijgt en daardoor een veel beter vooruitzicht heeft, dat vind ik heel speciaal!

4

Binnen het UMCG bestaat al langere tijd de behoefte om patiënten te laten inloggen op hun ‘eigen’ UMCG site. Daarom is besloten om een aantal patiëntengroepen te selecteren die in een pilot mee gaan draaien. De drie groepen zijn: - het pijn revalidatieteam in Beatrixoord, - de volwassen diabeteszorg - kinderlevertransplantatie. De ontwikkeling en begeleiding zijn uitbesteed aan de TheFactor.E, een extern internetbureau. Sinds september 2009 wordt er intensief gewerkt aan het ontwikkelen van de inlog sites. Binnen het kinderlevertransplantatieteam heeft veel overleg plaatsgevonden over de inhoudelijke kant van de site. Als je als patiënt/ouders inlogt; wat voor informatie tref je dan aan op je eigen site en welke informatie willen wij, als OLT team, van de patiënt terugkrijgen? Naast een inlogpagina is het ook de bedoeling dat de homepage van het UMCG vernieuwd wordt. De planning is dat de inlogsite in mei in de lucht moet gaan. Anneke de Bruin


5

OLTtimer

Galwegproblematiek na levertransplantatie door Sanna op den Dries, MD/PhD student, Chirurgisch Onderzoekslaboratorium UMCG

De galwegen zijn een relatief weinig bestudeerd onderdeel van de lever. De belangrijkste functie van de galwegen is het transport van gal van de levercellen naar de dunne darm, waar gal de opname van vet bevordert. Na levertransplantatie krijgt ongeveer 20% van de patiënten problemen met hun galafvoer door vernauwing van de galwegen in de lever. Dit fenomeen wordt NAS genoemd, dit staat voor “nonanastomotic strictures” en betekent dat de galwegen in de lever zijn vernauwd, maar niet op de plaats waar de galwegen van de donor en ontvanger aan elkaar zijn gehecht (de anastomose). Door schade aan de binnenbekleding van de galweg (het galwegepitheel) tijdens of na de transplantatie kunnen er littekens in de galwegen ontstaan waardoor de galwegen vernauwen. Deze vernauwing van de galwegen is erg vervelend, omdat de lever zijn gal niet meer kwijt kan en de patiënt ziek wordt door ophoping van gal in zijn lever. NAS is dan ook één van de belangrijkste oorzaken van orgaanverlies na levertransplantatie. Onder begeleiding van prof. dr. R.J. Porte en prof. dr. J.A. Lisman bestaat er in het Chirurgisch Onderzoekslaboratorium van het UMCG al enkele jaren een onderzoekslijn waarin het ontstaan van NAS na levertransplantatie wordt bestudeerd. Uit dit onderzoek blijkt dat verschillende risicofactoren ten grondslag liggen aan het ontstaan van NAS. Deze kunnen worden onderverdeeld in drie groepen: 1) schade aan het galwegepitheel door zuurstoftekort

(ischemische schade), 2) schade aan het galwegepitheel door een veranderde samenstelling van gal (cytotoxische schade) en 3) schade door een reactie van het immuunsysteem op de galwegen (immunologische schade). Een aantal jaren geleden ben ik begonnen met onderzoek in deze groep, eerst als geneeskundestudent en vervolgens als promovenda. In november 2009 ben ik gestart met een MD/PhD-traject, dit houdt in dat ik mijn promotietraject kan combineren met de opleiding geneeskunde. Mijn onderzoek sluit aan bij de bovengenoemde onderzoekslijn en richt zich enerzijds op het bestuderen van ontstaansmechanismen van galwegschade en anderzijds op manieren om galwegherstel te bewerkstelligen. Ik concentreer mij in het bijzonder op de rol van de immunologische factoren in de ontwikkeling van NAS; daarnaast bestudeer ik de reparatiemechanismen van de galwegen, waardoor NAS in de toekomst mogelijk vermindert of zelfs voorkomen kan worden. In recent onderzoek naar de rol van immunologische factoren in de ontwikkeling van NAS hebben we gevonden dat dragers van de genmutatie CCR5Δ32 een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van NAS na levertransplantatie. CCR5Δ32 is een deletie in het DNA van een receptor op immuuncellen en 15% van de bevolking is drager van deze deletie. De CCR5Δ32 deletie is bekend geworden omdat dragers o.a. beschermd zijn tegen HIV infectie. Het effect van deze deletie op de ontwikkeling van NAS bevestigt dat het immuunsysteem wel degelijk een rol speelt in het ontstaan van NAS.


In het kader van cytotoxische schade aan galwegepitheel loopt momenteel een onderzoek waarin we bestuderen of de regulatie van galzouttransporters in de galwegen gerelateerd is aan het ontwikkelen van galwegschade na levertransplantatie. Als de activiteit van verschillende galzouttransporters uit balans raakt, zouden de galzouten niet goed meer uit de galwegcellen gepompt kunnen worden en daardoor het galwegepitheel beschadigen. Deze beschadiging zou weer kunnen leiden tot de ontwikkeling van NAS. Projecten waar ik momenteel aan werk en waar ik mij in de toekomst mee bezig zal houden richten zich met name op reparatie en herstel van beschadigd galwegepitheel. Een voorbeeld is een proefdierexperiment waarin we bestuderen of humane stamcellen in staat zijn beschadigd galwegepitheel van een muis te repareren en/of vervangen. Onderzoek combineren met de opleiding geneeskunde is erg leuk en leerzaam. Het onderzoek is afwisselend: verschillende aspecten zoals database analyses, laboratoriumwerk met humaan en proefdiermateriaal en onderzoek met proefdieren komen aan bod. Iets onderzoeken waar nog niemand ooit naar heeft gekeken is ontzettend spannend, en vervolgens je werk kunnen presenteren op internationale congressen is een fantastische ervaring! Graag zou ik ook later mijn werk als arts combineren met het bedrijven van wetenschappelijk onderzoek. Ik ben er in de loop van de tijd van overtuigd geraakt dat het erg waardevol is voor artsen om met wetenschappelijk onderzoek in aanraking te komen, betrokken te zijn en betrokken te blijven.

OLTtimer

6

hebben op de nierfunctie van de patiënt. Na twee jaar, als het ergste afstotingsgevaar voor bij is, kan in 70% van de gevallen overgeschakeld worden van cyclosporine naar een schema van prednisolon en azathioprine. Dit resulteert inderdaad vaak in een betere nierfunctie. Afbouwen van de ciclosporin is het meest succesvol bij jonge kinderen onder de twee jaar, mogelijk kunnen ze dan in staat zijn een bepaalde tolerantie voor het donororgaan ontwikkelen.

Promotie René Scheenstra Kinder MDL-arts ‘Consequenses of immunosuppression after pediatric liver transplantation’ doorAnneke de Bruin en Joukje Koehoorn

Na tien jaar noeste arbeid is het op woensdag 23 april 2010 zover: René Scheenstra verdedigt zijn proefschrift met de titel ‘Consequenses of immunosuppression after pediatric liver transplantation’. Wat kan er nog mis gaan? Volgens Scheenstra niet zoveel: “Ik moet in ieder geval antwoord geven op één vraag, dus dat moet wel lukken”. Maar, dat René zó niet elkaar zit merken we als we hem aan de tand voelen over zijn onderzoek. Nog voordat we goed en wel zitten steekt hij van wal. Het promotieonderzoek van Scheenstra bestaat uit vijf verschillende studies. 1. Infecties van EBV (Ebstein Barr Virus). Een groot deel van de kinderen maakt een EBV-infectie door. Het is de vraag in hoeverre ze dit virus weer kwijt raken en zo neen, is de toediening van immunosuppressie (IS) hierop dan misschien van invloed. Feit is dat kinderen met IS tijdens een EBV-infectie de kans lopen op het ontwikkelen van een lymfoom. Als je zou weten wat de oorzaak hiervan is, kun je dit wellicht voorkomen. De kinderen worden bij elke controle na levertransplantatie geprikt op de EBV-waarden. De IS wordt aangepast bij hoge waarden EBV in het bloed. Maar het is de vraag of je überhaupt lymfomen kunt voorkomen. 2. Het tweede onderzoek richt zich op het afbouwen van IS. Sinds de introductie van cyclosporine 1986 is men ook al bezig met de vraag over de mogelijke afbouw van dit medicijn. Op lange termijn kan dit namelijk een slechte invloed


3. Daarmee is de link gelegd naar het derde onderzoek, namelijk de groei voor en na transplantatie. Vroeg transplanteren geeft voordelen ten aanzien van de tolerantie maar ook ten aanzien van de groeimogelijkheden. Kinderen met bijvoorbeeld een cholestase blijven vaak achter in de groei, totdat ze getransplanteerd worden, dan trekt de groei wel bij, maar niet helemaal want de opgedane achterstand wordt niet helemaal ingelopen. Gekeken is naar de effecten van de verschillende immunosuppressiva op de groei. Hieruit is geen opzienbarende conclusie te trekken. Kennelijk liggen de verschillende oorzaken van verminderde groei voornamelijk in de periode vóór transplantatie. Een van de weinige, reeds bekende, effecten die je na transplantatie nog kunt bewerkstelligen is het om de dag geven van de prednison. 4. Met het vierde onderzoek heeft Scheenstra zich gericht op de lange termijn histologie van de getransplanteerde lever. Tijdens de 1 jaars en daarna bij elke 5 jaars evaluatie na OLT wordt een leverbiopt genomen. In 70% van de gevallen blijkt zich een fibrose (littekenweefsel) te ontwikkelen die vaak mild is, maar na 10 jaar is in 30% (van genoemde 70%) de fibrose ernstig te noemen. De kinderen hebben hiervan vaak nog geen last maar het kan wel leiden tot een cirrose en dan wordt het zorgelijk. Is deze fibrose te beïnvloeden door aanpassing van de immunosuppressie? Dit is bekeken maar de immunosuppressie heeft niet zoveel invloed. Wat wel opvalt, is dat een lange koude ischaemietijd, deellevers en transplantaties op jongere leeftijd van invloed is op de mate van fibrose van de getransplanteerde lever. En uiteraard hebben deze drie aspecten met elkaar te maken: een klein kind ontvangt in verhouding vaker een deellever, waarbij door het splitsen een langere koude ischaemietijd nodig is. Een ontwikkeling waarbij in ieder geval de koude ischaemietijd verkort kan worden is de levende donor levertransplantatie. 5. Het laatste onderdeel van het proefschrift is het onderzoek naar de invloed van immunosuppressie op fibrose in de getransplanteerde lever. Sinds 10 jaar wordt ook tacrolimus als immunosuppressie gegeven. De vraag was of met dit nieuwe medicijn de fibrose bij de 1 jaars biopten zou zijn verminderd. Dit blijkt niet het geval. Conclusie is dat IS niet van invloed is op het ontwikkelen van leverfibrose.

7

OLTtimer

‘Tailor made’ immunosuppressie Tot zover de toelichting van Scheenstra op de verschillende onderzoeken binnen zijn proefschrift. Bij alle studies zijn steeds wisselende groepen onderzocht maar natuurlijk is er een bepaalde mate van overlap. Een ‘overall’ conclusie kan in die zin goed worden gegeven door Scheenstra. Een ‘immunosuppressie op maat’ zou wat hem betreft ideaal zijn voor kinderen na levertransplantatie. Scheenstra: “Helaas hebben we daarvoor de juiste ‘tools’ op dit moment nog niet, maar ik wil je wel een aantal mogelijke opties noemen voor de toekomst: elk kind zou voor transplantatie een uitgebreid bloedonderzoek moeten krijgen, bijwerkingen moeten worden uitgezocht, genetische informatie moet zo uitgebreid mogelijk in kaart worden gebracht. En zo zijn er ongetwijfeld nog een aantal factoren te benoemen die een bepaalde voorspellende waarde kunnen hebben, waardoor je als behandelaar rekening kunt houden met de ‘hobbels’ die je voor elk individueel kind in theorie zou kunnen tegenkomen. Maar vaak is de praktijk anders en heb je gewoon te maken met een ziek kind. Met immunosuppressie op maat, ‘tailor made’, zou je veel problemen kunnen voorkomen.” Verdieping Sinds 2000 is Scheenstra bezig met onderzoek: “Tien jaar werken aan ‘het boekje’ is een flinke periode, maar het onderzoek heeft mij ook verdieping gegeven in combinatie met het werk in de kliniek. Daarnaast heb je natuurlijk op congressen contact met mensen die zich in dezelfde materie hebben verdiept. Ook binnenshuis in het UMCG zijn in de loop der tijd verschillende collegae betrokken geweest bij de diverse studies.” Henkjan Verkade (Kindergeneeskunde) en Annet Gouw (Pathologie) zijn de promotoren van Scheenstra op 23 april a.s. De paranimfen zijn twee goede vrienden. Tegen die tijd zal Scheenstra een keurig rokkostuum huren en dan kan het feest beginnen. En daarna, veel tijd over zeker? Scheenstra: “Hoezo? Ik ga gewoon verder met onderzoek. Daarnaast ben ik als hoofd kinderMDL volop bezig met levertransplantatie in de kliniek. Genoeg te doen dus, zeker met een vacature voor een staflid. Als hoofd kinderMDL zit ik in de Werkgroep Levertransplantatie van het UMCG en ben ik lid van het Landelijk Overleg Levertransplantatie; via dit medium is het mogelijk belangrijke invloed uit te oefenen op de landelijke politiek betreffende bijvoorbeeld de wachtlijstproblematiek en de wet op orgaandonatie.“ Dokter Scheenstra Al anderhalve bladzijde aan tekst over het onderzoek van Scheenstra, maar nog niets over dokter Scheenstra zelf. Wat zou hij zijn geworden als hij geen dokter was geworden? Scheenstra: “Geen idee... echt geen idee... ” Een pakkend levensmotto misschien? “Ook geen idee... ” Omdat onze interviewtechnieken kennelijk niet prikkelend genoeg

zijn gooien we het over een andere boeg: “Waar ben je geboren” en dat blijkt gelukkig een schot in de roos te zijn. Want Scheenstra vertelt: “Ik ben geboren in Heerenveen, maart 1963, een paar weken na de legendarische Elfstedentocht. Het had weinig gescheeld of ik had Reinier geheten! Ik heb in Heerenveen de middelbare school gevolgd en ben daarna Geneeskunde gaan studeren in Groningen. Na mijn co-schappen op Curaçao ben ik daar nog twee jaar gebleven als agnio Gyaecologie. Ik heb toen nog wel even getwijfeld maar heb uiteindelijk toch gekozen voor een specialisatie in de Kindergeneeskunde. Na twee jaar agnio Kindergeneeskunde te zijn geweest in Zwolle kon ik in 1995 in Groningen aan de opleiding beginnen onder professor Heijmans en later professor Sauer. In 1999 kwam ik als fellow bij de kinderMDL onder Bijleveld.” Scheenstra woont samen met zijn vriend Marc op een prachtige locatie in de stad Groningen met uitzicht op de A-kerk. Marc is apotheker in opleiding. Dus Marc heeft ongetwijfeld ook een mening over immunosuppressie na levertransplantatie? Scheenstra: “Eh, nou nee, daar hebben we het eigenlijk nog nooit over gehad...” Hobbies? Scheenstra: “Ik sport twee keer per week om ervoor te zorgen dat alles blijft functioneren. En ik ga regelmatig met de hond uit, een Cane Corso van 40 kg (!). Maar dat kun je vind ik ook geen hobby noemen. Eigenlijk heb ik niet echt een hobby, maar je kunt wel even noemen dat ik lid ben van het Consilium Hilaricum Paediatricum. Dat is het cabaretgezelschap van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde. Wij zorgen elke keer voor een hilarisch optreden tijdens de jaarvergadering van de NVKG. Vroeger heb ik wel aan toneel en theaterkoor gedaan maar daar heb ik nu geen tijd meer voor.” Anneke (verpleegkundig consulent kinderMDL en als zodanig één van de naaste collega’s van Scheenstra) vraagt zich inmiddels vertwijfeld af wie nu het stukje moet maken voor het promotiefeest van René: “Want René is altijd onze stukjesmaker!” Maar Scheenstra heeft er alle vertrouwen in: “Ze hebben nog tijd genoeg“. Erekwestie Nog een kleine twee maanden (ten tijde van het interview welteverstaan) en dan is het zover. Scheenstra: “Het boekje is half maart klaar. Tegen die tijd zal de spanning wel wat toenemen. Tijdens de verdediging zal ik wel proberen op meer dan één vraag een antwoord te formuleren, hoor, want dat is toch een erekwestie.” Niet alleen voor hemzelf trouwens maar ook voor de familie Scheenstra: “Er is namelijk nog een aantal Scheenstra’s dat binnenkort gaat promoveren. Steeds was er onderling de competitie wie zich het eerst Doctor mocht noemen. Mijn nichtje had eigenlijk een eerdere promotiedatum maar ze kreeg ‘gelukkig’ een hernia waardoor ik straks de eerste Dr. Scheenstra ben!“


OLTtimer

8

Promotie Gerda Drent door Marjon Donkerbroek

Woensdag 11 november 2009 stond in het teken van de promotie van Gerda Drent. Gerda verdedigde die dag haar proefschrift ‘Life after liver transplantation, studies on medication nonadherence, symptom experience and long-term health-related quality of life’. Het onderzoek zoals beschreven in het proefschrift bestaat uit drie onderdelen; medicatietrouw bij levertransplantatiepatiënten, de invloed van bijwerkingen van medicatie zoals deze door de patiënt ervaren worden en kwaliteit van leven op langere termijn na levertransplantatie. ‘Corina Bosma tijdens haar afscheidsetentje’

Aan het eind van de middag mag Gerda Drent zich Doctor in de Medische Wetenschappen noemen! In de overLEVERing van december 2009 is uitgebreid aandacht besteed aan de promotie van Gerda. Een exemplaar van deze overLEVERing is te verkrijgen bij het secretariaat van de Werkgroep Levertransplantatie of via [email protected].

Corina Bosma neemt afscheid van Werkgroep Levertransplantatie en van redactie OLTtimer Sinds 2005 is Corina Bosma werkzaam geweest als secretaresse voor de Werkgroep Levertransplantatie. Sinds anderhalf jaar was Corina waarnemend stafmedewerker levertransplantatie. In beide functies was ze een constante factor in de redactie van de OLTtimer en van de patiëntennieuwsbrief de overLEVERing. Per 1 november 2009 is Corina begonnen met een nieuwe uitdaging binnen het UMCG, namelijk als stafmedewerker patiëntenzorg Tandheelkunde en Mondzorgkunde. Als redactie willen we Corina hartelijk bedanken voor haar bijdragen aan de nieuwsbrieven en we wensen haar veel succes bij de Tandheelkunde!


9

OLTtimer

Even voorstellen… Michiel Kuipers, leverstudent

Dutch Liver Week Inschrijving DLW 2010

Ondergetekende schrijft zich in voor:

2010

Leden NVH

Niet leden NVH

Voor 15-04-2010

Echo cursus 8 juni NVH cursus 9,10 en 11 juni Diner op rondvaartboot

Na 15-04-2010

€ 300,€ 350,€ 100,-

€ 375,€ 425,€ 100,-

Voor 15-04-2010

Na 15-04-2010

€ 450,€ 525,€ 100,-

€ 525,€ 600,€ 100,-

Totaal €.......................... Titel Instelling Functie Adres Postcode Telefoon Datum Lid NVH ja/nee*

Voorletters

Achternaam Afdeling BIG-nummer

m/v*

Woonplaats E-mail

CCM is gemachtigd €............ af te schrijven van: Bankrekeningnummer Plaats

T.n.v. Handtekening

* Doorhalen wat niet van toepassing is

Dinsdag 8 tot en met vrijdag 11 juni NH Carlton Amsterdam

Inschrijfkaart.indd 1

19-01-10 09:31

Programma DLW 2010

Donderdag 10 juni

Lever-cursus DAG 2

Praktische informatie Doelgroep

AIH/PBC/PSC Voorzitter: prof.dr. U.H.W. Beuers en dr. R.C. Verdonk

09.00 uur 09.30 uur 10.00 uur 10.30 uur 11.00 uur 11.30 uur 12.00 uur 12.30 uur

Ontvangst en registratie Auto immuun hepatitis, mw. dr. C.M.J. van Nieuwkerk, VUmc Primaire Biliaire Cirrose, dr. H.R. van Buuren, EMC Primaire Scleroserende Cholangitis, prof. dr. U.H.W. Beuers, AMC Pauze Translationele geneeskunde: Galtransport, prof. dr. P.L.M. Jansen, AMC Wat elke hepatoloog moet weten over verloskunde: Leverziekten en zwangerschap, mw. dr. F.M. van Dunne, EMC Lunch

Accreditatie Deelnemersbijdrage

17.30 uur

Diagnostiek virale hepatitis, prof. dr. H.L. Zaaijer, AMC HCV, huidige standaardbehandeling, dr. R.J. de Knegt, EMC HBV, huidige standaardbehandeling, prof. dr. H.L.A. Janssen, EMC Pauze Coïnfecties HBV, HCV, HIV, prof. dr. I.M. Hoepelman, UMCU Toekomstige therapie in hepatitis C, dr. H.W. Reesink, AMC De ontwikkeling van een geneesmiddel voor leverziekten: van molecuul tot tablet, dr. A. van Vliet, PRA Afsluiting

18.00 uur

Diner op rondvaartboot

Vrijdag 11 juni

Lever-cursus DAG 3

Levertransplantatie Voorzitter : prof. dr. R.J. Porte en H. Telleman

09.00 uur 09.15 uur 09.45 uur 10.00 uur 10.15 uur 10.45 uur 11.15 uur 11.45 uur 12.15 uur 12.45 uur 13.00 uur

Opzet-Uitn-DLW.indd 1

Ontvangst en registratie Indicatie, selectie en prioritering voor levertransplantaties, prof. dr. H.J. Metselaar, EMC Donoren voor levertransplantatie: algemene criteria en extended criteria. Nederlandse resultaten NHBD levertransplantatie. dr. J. Dubbeld, LUMC Levende donor levertransplantatie, prof. dr. R.J. Porte, UMCG Anesthesie en intensieve zorg tijdens en direct na leverchirurgie en transplantatie, dr. H.G.D. Hendriks, UMCG Pauze Immunosuppressie bij transplantatie, dr. T. Van Gelder, EMC Gevolgen van levertransplantatie op lange termijn, dr. A.P. van den Berg, UMCG Toets Afsluiting Lunch

DLW 2010

De Dutch Liver Week is bestemd voor alle specialisten, gevestigd of in opleiding, die zich op enigerlei wijze met de lever bezighouden (MDL-artsen, internisten, chirurgen, radiologen, virologen, pathologen en arts-onderzoekers). Accreditatie is aangevraagd bij de NVMDL, NIV en NVHH. Echo cursus NVH cursus

8 juni 9,10 en 11 juni

Leden NVH € 300,€ 350,-

Niet leden NVH € 450,€ 525,-

Bij aanmelding na 15 april 2010 zullen de deelnemersbijdragen worden verhoogd met € 75,Op donderdagavond 10 juni staat een 4-gangendiner op een rondvaartboot gepland. De kosten voor deelname bedrage € 100,- inclusief het drankarrangement. Dit diner gaat door, indien er voldoende animo is. U kunt op het inschrijfformulier aangeven of u al dan niet wilt participeren aan het diner op de rondvaartboot.

Virale hepatitis Voorzitter: dr. R.J. de Knegt en B. Takkenberg

14.00 uur 14.30 uur 15.00 uur 15.30 uur 16.00 uur 16.30 uur 17.00 uur

Uitnodiging

DLW 2010

2010

Alle deelnemersbijdragen zijn inclusief 19% BTW.

Locatie

Overnachting

NH Carlton Amsterdam Vijzelstraat 4 1017 HK Amsterdam In NH Carlton Amsterdam hebben we kamers gereserveerd. De prijs per kamer per nacht bedraagt € 135,00 incl. ontbijt en toeristenbelasting. U dient zelf uw kamer te reserveren onder vermelding van Dutch Liver Week. De kamers zijn op basis van beschikbaarheid. Het hotel is centraal in Amsterdam gelegen. Parkeergelegenheid is in de buurt onder de Stopera. De kosten voor parkeren bedragen circa € 50,- per 24 uur.

Inschrijving

U kunt zich inschrijven via www.dlw2010.nl, of door het inschrijfformulier volledig in te vullen en op te sturen naar CCM.

Organisatie

Care Cure & More communication services i.s.m. Van Gijtenbeek secretariaatszaken en congresbegeleiding, Haarlem.

Informatie

Dinsdag 8 tot en met vrijdag 11 juni NH Carlton Amsterdam

Care Cure & More communication services Erik Sickmann 035 625 2460 [email protected] www.dlw2010.nl

19-01-10 09:50


Ik ben een van de vele nieuwe gezichten in het leverteam van dit jaar en zal met dit stukje proberen een beeld te schetsen van wie ik ben. In 1988 werd ik geboren in Amsterdam. Hier heb ik echter niet lang gewoond. Ik heb een tijdje in Zeist gewoond en daarna zijn mijn ouders verhuisd naar het pittoreske Nunspeet waar ik het grootste deel van mijn leven gewoond heb. Ik heb mijn hele leven veel aan sport gedaan. Ik heb veel gehockeyd en ook training gegeven hierin, nog een jaar gekickbokst en ook vanaf mijn 12e elk jaar gesnowboard. Het hockeyen ben ik op mijn 17e mee gestopt maar heb ik ondertussen wel weer opgepakt (teamsport vind ik toch het leukst). Ik heb een oudere broer en een jonger zusje met wie ik het altijd goed heb kunnen vinden. Nu studeert mijn zusje in Rotterdam en mijn broer dit jaar in Chili, wat allemaal redelijk ver van het Groningse land is. Mijn keuze voor Groningen is niet helemaal soepel gegaan. Ik was in eerste instantie uitgeloot voor geneeskunde wat resulteerde in een studie biomedische wetenschappen in Amsterdam. Na hier net lekker op mijn plaats te zijn kreeg ik een telefoontje van de IBG met het bericht dat ik in Groningen nog geneeskunde kon studeren. Dit heb ik natuurlijk aangegrepen en alhoewel ik al wel een beetje verliefd op de stad Amsterdam was geworden heb ik mijn biezen gepakt. Mijn eerste dag Groningen was een ramp, autopech, boete voor het fietsenrek van mijn moeder op mijn vaders auto te hebben, stromende regen en hopeloos verdwalen in de faculteit op zoek naar een studieadviseur. Groningen bleek uiteindelijk ook een ontzettend leuke stad te zijn en ik heb het dan nog altijd erg goed naar mijn zin. Het leverteam leek mij ook een goede toevoeging op de studie omdat ik de praktijk toch een stuk spannender vind dan de theorie en er van die ontzettend gezellige mensen in zitten. Ik heb al vaak dienst gehad maar ben pas 2 keer opgeroepen en plus het inwerken betekent dit dat ik nog niet vaak in OK 19 te zien ben geweest. Maar ik ga ervan uit dat dit nog wel gaat gebeuren. Hopelijk tot snel!

OLTtimer

Promotie Harm Hoekstra Op woensdag 3 maart verdedigt Harm Hoekstra zijn proefschrift Non-anastomic biliary strictures after liver transplantation in het Academiegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen. Hieronder volgt de synopsis van zijn proefschrift: Het doel van dit proefschrift was het identificeren van de klinische risicofactoren voor non-anastomotische galwegstricturen (NAS) na orthotope levertransplantatie (OLT). Daarnaast werd de rol van galzouttoxiciteit en galsecretoirefunctie op het ontstaan van galwegschade na OLT onderzocht. NAS wordt gekenmerkt door vernauwingen en dilataties van de intrahepatische galwegen en intraductale cast vorming. NAS is een ernstige complicatie en treedt op bij tot 20% van de OLT patiënten. De risicofactoren voor NAS kunnen in drie categorieën worden onderscheiden: ischemie-gerelateerde schade, immuun-gemedieerde schade en schade door galzouttoxiciteit. Leverdonatie na hartdood (donation after cardiac death; DCD), leeftijd van de donor, postoperatieve cytomegalovirus en primaire scleroserende cholangitis (PSC) werden geïdentificeerd als onafhankelijke risicofactoren voor het ontstaan van NAS. Roux-Y choledochojejunostomie bleek geen onafhankelijke risicofactor voor NAS te zijn. De eerder in de literatuur gesuggereerde associatie tussen Roux-Y choledochojejunostomie en NAS kon worden verklaard door het frequenter gebruik van Roux-Y reconstructie bij patiënten die getransplanteerd werden voor PSC. Endogene galzouten en ischemie/reperfusie bleken synergistisch te werken bij het ontstaan van de galwegschade na OLT. Tevens bleek een verstoorde regulatie van galzouttransporters te kunnen leiden tot intrahepatische cholestase en galzout geïnduceerde hepatobiliaire schade. Van de cholehepatische galzoutshunt na OLT kon niet worden aangetoond, dat deze bijdraagt aan een toename van galwegschade. Medicijnen met anticholestatische, anti-inflammatoire, anti-proliferatieve en anti-fibrotische eigenschappen zouden deze hepatobiliaire schade kunnen verminderen door de samenstelling van gal te veranderen en het galwegepitheel te beschermen. Nader klinisch onderzoek met dergelijke middelen is dan ook noodzakelijk.


10

Even voorstellen… Hester van Meer, nieuwe fellow bij de kinderMDL door Anneke de Bruin

Hester van Meer is vanaf november 2009 al begonnen met het werken bij de kinderMDL. Officieel was zij toen nog arts-assistent. Vanaf 2010 begint het “fellow” zijn. Hester heeft haar opleiding tot kinderarts in het UMCG gedaan, evenals haar Geneeskunde opleiding. Daarvoor heeft ze in het Martini ziekenhuis gewerkt en is ze tijdens haar studie een half jaar op Curaçao geweest. Naast de tijd die Hester besteedt aan haar promotieonderzoek (over de relatie tussen intrauteriene groeiretardatie en lipidenmetabolisme) bij Henkjan Verkade, houdt ze in haar vrije tijd van lezen en de gewone dingen zoals uit (eten) gaan, duiken en skiën. De breedte en complexiteit van de ziektebeelden spreken Hester erg aan en deze zijn een extra motivatie om bij de kinderMDL te mogen werken. Mede het feit dat het UMCG een Levertransplantatiecentrum heeft, deed Hester besluiten hier fellow te willen worden. Aangezien Hester (na het vertrek van Els) de enige vrouwelijke arts binnen de kinderMDL is, vroeg ik haar wat ze van deze eenzame positie vindt. Hester geeft aan dat ze (tot nu toe) absoluut geen problemen ervaart om alleen maar met mannen te werken. Ze kent de kinderMDL medewerkers als een fijne groep mensen waar een prettige en stimulerende werksfeer heerst.

11

OLTtimer

Overlegmomenten met collega’s zijn hier veel meer gestructureerd: team besprekingen gebeuren op vaste tijden en vaste dagen. In België gebeurt het net iets meer ad hoc. Het voordeel van zo veel teambesprekingen is dat je moeilijke beslissingen met meer mensen kan nemen, en dat andere mensen ook een nieuw zicht op bepaalde problemen kunnen geven. Soms had je wel het gevoel dat je van de ene bespreking naar de ander moest rennen en dat je nog amper kon langsgaan bij de patiënten zelf.

Afscheid Els van de Vijver, fellow kinderMDL door Anneke de Bruin

Els van de vijver (fellow kinderMDL) gaat ons verlaten. Om deze reden hebben we Els een aantal vragen gesteld over het werken in het UMCG en het wonen in Groningen. Hoe bevalt het werken binnen het UMCG je? Ik werk (of moet ik nu zeggen werkte?) met heel veel plezier in het UMCG. Het werk is heel afwisselend en je maakt deel uit van een enorm team enthousiaste mensen. Je maakt ook heel ingrijpende momenten mee, gebeurtenissen bij patiënten die je nooit of nimmer zal vergeten. Dat waren soms hele blije momenten maar ook soms intens verdrietige gebeurtenissen. Je bent zelf afkomstig uit België, kon je een beetje wennen aan de noorderlingen? Ja, dat was eigenlijk niet zo moeilijk. De noorderlingen zijn heel vriendelijk zonder opdringerig te zijn. Ze zijn ook heel behulpzaam. Voor we verhuisden naar Nederland hadden we het beeld voor ogen van luidruchtige en drukke mensen waarbij je steeds een antwoord klaar moest hebben. Maar dat beeld verdween al snel in het Noorden, het verschil met Vlamingen is niet eens zo groot. Ook familie die op bezoek kwam, was enorm gecharmeerd door de zachtheid en de vriendelijkheid van de mensen hier. Ook al spreken we officieel dezelfde taal, het verschillend woordgebruik zorgde wel regelmatig voor verwarring. Gelukkig konden de meesten er wel om lachen. Zie je een verschil in werkwijze tussen ziekenhuizen in België en het UMCG? Ja, er zijn een aantal verschillen: In de eerste plaats de grootte van het ziekenhuis. Het UMCG is vier keer groter dan het Universitair Ziekenhuis van Antwerpen, met dus ook veel meer patiënten, artsen, verpleegkundigen.


Wat zijn je toekomstplannen. Momenteel ben ik thuis met zwangerschapsverlof van ons derde kindje. Na het zwangerschapsverlof begin ik in Antwerpen in het universitair ziekenhuis als kinder-MDL arts. Het is voor mij ook een vertrouwd ziekenhuis want daar heb ik een deel van mijn opleiding als kinderarts gedaan. Het is ook terug dichterbij ouders en familie. Maar ik kan het UMCG nog niet volledig loslaten: ik blijf nog verder werken aan onderzoek in het UMCG en zal hiervoor nog regelmatig naar het noorden reizen. Ga je nog bepaalde dingen / handelingen overnemen van hier in je Belgische ziekenhuis? Mensen hier stellen zich altijd voor, dat is een gewoonte die ik heel graag wil meenemen. Het lijkt een basale vorm van beleefdheid maar die is toch wat verdwenen in België. En het is toch wel handig om te weten wie je kamer binnenkomt. Ik hoop dat ik ook toch iets van de overlegcultuur van Nederland kan introduceren. Het kan het werken alleen maar efficiënter maken. Er zullen vast nog wel dingen zijn die ik zal meenemen, waarvan ik nu niet meer weet dat ze verschillend zijn. Zit er verschil in het wonen in België en Nederland? Bijv.: winkels, scholen, crèche enz. Er zijn heel wat verschillen, wat we bijvoorbeeld zullen missen is de nabijheid van de natuur, de openheid en uitgestrektheid daarvan. België is toch erg volgebouwd. Ook de enorme fietspaden, aparte verkeerslichten en voorsorteer vakken voor fietsers zullen we missen. Hier is de fietser heel erg bevoorrecht, waardoor we ook voor nagenoeg alles de fiets gebruikten. Kinderen gaan hier pas naar school vanaf 4 jaar. In België een jaartje eerder en het kan zelfs vanaf 2,5 jaar. Dus mijn twee oudste zoontjes gaan gelijk naar school bij onze terugkomst. We kijken er wel naar uit om terug Belgisch brood te eten en weer meer keuze in heerlijke chocola te hebben. Maar satésaus en de uitgebreide keuzes aan vla en yoghurt zullen we toch weer in Nederland komen halen. Heb je nog een boodschap voor ons als levertransplantatie team? Vooral doorgaan zoals nu: elke beslissing voor levertransplantatie wordt heel zorgvuldig genomen. In het traject voor, tijdens en na worden ouders en kinderen goed begeleid en voorbereid. Maar het is nooit verkeerd om kritisch te blijven kijken waar het nog beter kan. We wensen Els een goede tijd toe in Antwerpen en gelukkig zien we haar weer terug in het UMCG vanwege haar onderzoek.

OLTtimer

12

“Die formatie moet rond, eerder vertrek ik niet!” door Marjon Donkerbroek en Joukje Koehoorn

Wij spreken Prof.Dr. Eric Van der Jagt in zijn kantoor op de stafafdeling Radiologie in het UMCG, een mooie ruimte die veel prijsgeeft over degene die wij tegenover ons hebben. Foto’s aan de muur van zijn voorgangers, van zijn kinderen en “van mijn ‘pete-kinderen” (zijn assistenten), souvenirs van verre reizen. Van der Jagt heeft net de draad weer opgepakt na de drukte rondom zijn oratie op 27 oktober 2009. Wat ging hieraan allemaal vooraf?

Eric Jan van der Jagt werd in 1948 geboren in Haarlem. Hij studeerde Geneeskunde in Groningen: “Het maakte me niet zoveel uit waar ik ging studeren, als het maar ver van Haarlem was, want ik wilde de deur uit!” Geen verstandelijk weloverwogen keuze dus maar achteraf wel een verstandige, want Groningen was de plaats waar Van der Jagt na enige omzwervingen uiteindelijk voor langere tijd neerstreek. Van der Jagt: “Mijn co-schappen heb ik Enschede gedaan en na mijn afstuderen heb ik een jaar als assistent Interne Geneeskunde in Heemstede gewerkt. Daarna heb ik de specialisatie in de Radiologie weer in Groningen gedaan en toen ik deze in 1979 afrondde ben ik in Groningen gebleven. En dat was goed.” Kwaliteit door specialisatie Waarom koos hij voor Radiologie? Van der Jagt: “Tijdens mijn

studie kwam ik er achter dat de radiologie zo leuk was, zo mooi ook. Je kijkt zo in de mens naar binnen.” Hij verwijst ook naar de titel van zijn oratie: ‘Achter de navel kijken’. Waarmee we komen op het feit dat Van der Jagt per november 2008 benoemd is tot hoogleraar in de abdominale radiologie en in deze hoedanigheid als afdelingshoofd de afdeling Radiologie aanstuurt (met 50% tijdsbesteding voor patiëntenzorg/opleiding en 50% voor het afdelingshoofdschap). Veel energie en aandacht is in de afgelopen jaren uitgegaan naar een nieuwe opbouw van de afdeling Radiologie. Van der Jagt: “Toen ik in 1979 aan de slag ging in, toen nog, het AZG was ik als radioloog gestationeerd op de Interne Kliniek. We zaten in het Triadegebouw en ik was toegespitst op de Interne patiënt. In de jaren ’80 kreeg de nieuwbouw van het ziekenhuis gestalte en gingen we naar een centrale afdeling Radiologie, waarin ‘iedereen alles moest kunnen’. Gedurende 14 jaar was dit het uitgangspunt, maar het werd steeds duidelijker dat we verloren aan kwaliteit. Halverwege de jaren ’90 moesten we deze centrale gedachte loslaten. Inmiddels werken we sinds 2000 in drie kleinschalige teams: 1. cardiologie/vasculair/acute zorg 2. oncologie/kinderen/abdominaal en 3. neurologie/hoofd-hals. In de afgelopen periode hebben we door deze aanpak weer een kennistoename kunnen bewerkstelligen en er is een behoefte tot een nog verdere specialisatie om de kwaliteit verder te kunnen uitbouwen. En dit gaat ook gebeuren; de nieuwe opleiding Radiologie is gestoeld op acht verschillende gebieden die gedefinieerd zijn naar ziekteprocessen. Het zou logisch zijn aan deze differentiatie in de opleiding een vervolg te geven in de kliniek, en onze werkwijze hierop af te stemmen.” Radiologie als groeivak Zijn grootste uitdaging op kortere termijn is het huidige aantal functieplaatsen van 19 fte te laten groeien naar 24. Van der Jagt: “Radiologie is een groeivak; dat wordt ook erkend door het ziekenhuis en er is budget beschikbaar om nieuwe mensen aan te trekken. Maar radiologen zijn schaars. Landelijk wordt bepaald hoeveel radiologen er jaarlijks opgeleid mogen worden; inmiddels is dat aantal bijgesteld maar dit heeft niet meteen het gewenste resultaat. De argumenten waarmee ik mensen motiveer om naar Groningen te komen zijn de aantrekkelijkheid om te werken in een groot centrum, het feit dat je hier ook basale geneeskunst


13

OLTtimer

kunt uitoefenen en niet alleen plaatjes bekijkt, en wat voor een arts met een gezin belangrijk is: je kunt hier goed wonen! En ik spreek uit ervaring. Sinds twee jaar is onze staf uitgebreid met een aantal jonge radiologen, ook uit de eigen opleiding. Er zit dus groei in, het enthousiasme is terug, maar de onderbezetting blijft een probleem. Meer formatie houdt in dat er meer ‘lucht’ in de organisatie komt, waardoor er weer ruimte komt voor onderwijs, opleiding en onderzoek, om zelf te doen èn om te faciliteren.” Verder staan optimalisering van de interventieradiologie en de mammaradiologie ook nog op het wensenlijstje van Van der Jagt, maar ook dit vraagt om een idem bezetting. Levertransplantatie in beeld Aangetrokken door de abdominale kant van zijn vak raakte Van der Jagt geïnteresseerd en gespecialiseerd in het in beeld brengen van de lever. “In mijn begintijd brachten we de lever voornamelijk met angiografie in beeld. Halverwege de jaren ’80 konden daarnaast echografie en CT (computertomografie)scans worden uitgevoerd en begin jaren ’90 werd daaraan de MR(magnetische resonantie)-scan toegevoegd. Met deze technieken is het mogelijk een waardevolle bijdrage te leveren aan het levertransplantatieprogramma.” Van der Jagt is een vaste bezoeker van de wekelijkse vergaderingen (de grote visite) van het lever(transplantatie) team: “Ik ben een voorstander van de klinische radiologie. Ik bekijk niet alleen de plaatjes, maar ik wil ook weten wat er in de kliniek speelt, meediscussiëren: waarom doe je het niet zus of zo. Dit is ook de bedoeling van een multidisciplinair team zoals de levertransplantatiegroep is; meedenken kan en mag ook. Het geeft meerwaarde voor jezelf en voor de groep.” Van der Jagt signaleert een intensivering van de multidisciplinaire aanpak: “In het jaar 2000 bespraken we 300 patiënten in de wekelijkse multidisciplinaire leverbespreking, maar in 2009 komen we uit op 660 patiënten, meer dan een verdubbeling dus. Ik zie ook perspectief voor bijvoorbeeld de HPB-leverpatiënten, slokdarm- en rectumcarcinomen.” Aanvragen voor de afdeling Radiologie zijn niet altijd afkomstig vanuit het UMCG zelf, ook wordt de afdeling in consult gevraagd door behandelaars uit andere ziekenhuizen. Van der Jagt: “De Radiologie is dus een ondersteunend specialisme, echter, dit hoeft een vorm van gelijkwaardigheid niet uit te sluiten. We kunnen meer bieden en dat moeten we ook laten zien.“ ‘Achter de navel’ Professor Van der Jagt is in 2008 benoemd tot hoogleraar en op 27 oktober 2009 hield hij zijn oratie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van der Jagt: “Ik zie een oratie niet als zomaar een formaliteit; het is een mooie ceremonie die moet blijven. De titel van de oratie was ‘Achter de navel kijken’ want dat is natuurlijk wat we doen in de abdominale radiologie, hè.” Van der Jagt heeft met zijn oratie een duidelijke boodschap kunnen afgeven


over het wel en wee van de abdominale radiologie. “En daarna hebben we een ontzettend gezellig feest gevierd, met vele collega’s, assistenten en natuurlijk familie.” Een goed moment om even terug te gaan naar de foto’s aan de muur van zijn werkkamer. Van der Jagt is gehuwd met een ‘zuster’ en het is dus niet verbazingwekkend dat hun kinderen sterk erfelijk belast zijn met het doktersvirus. Hun dochter is gezondheidswetenschapper en gehuwd met een aanstaand MDL-arts. Trots wijst Van der Jagt op hun kind, zijn kleinkind (waarschijnlijk ook een dokter-in-de-dop). De zoon van Van der Jagt is aanstaand orthopedisch chirurg en zijn schoondochter laborante. En daarnaast hangt een recent kunstwerk van de ‘andere kinderen’. Van der Jagt: “Dit kreeg ik tijdens mijn oratie van mijn pete-kinderen, de assistenten die ik dit prachtige vak heb mogen bijbrengen”. Hij kijkt, trots, knikt en haalt de schouders op en dat zegt genoeg. Er spreekt plezier maar ook respect uit de collage van de assistenten, en dat heeft hij dus kennelijk verdiend. Mooi. Drive Geboren in 1948; een snelle rekensom leert dat het misschien ook tijd is om het iets rustiger aan te doen? Van der Jagt: “Die formatie moet rond, eerder vertrek ik niet!” Maar de drive is er ook nog wel. Van der Jagt: “Samen met de staf zijn we goed op weg om de zaak te verbeteren. Dat is niet altijd gemakkelijk geweest, maar het geeft veel voldoening dat het harde werken nu succes heeft. Over twee jaar hoop ik de staf compleet te hebben. Het onderzoek krijgt weer gestalte; er is een intensieve samenwerking met de chirurgie, interne en kinderkliniek, bijvoorbeeld ten aanzien van de galwegproblematiek bij kinderen, diffusie MRI, speciale technieken voor tumoronderzoek en RFA van levermetastasen.” En op z’n tijd geniet Van der Jagt van de goede dingen des levens: “We hebben altijd veel gereisd: California, Zuid-Afrika, Thailand. Wat de meeste indruk op mij heeft gemaakt is onze reis naar Guatemala; het was mijn eerste ervaring met een compleet andere cultuur. Maar ik kan ook genieten van een fietstocht door de Kennemerduinen hoor! Verder ben ik geïnteresseerd in kunst en cultuur; we bezoeken veel musea in het buitenland maar ook in Nederland. Tot mijn favorieten behoort het Frans Hals Museum, in Haarlem.” Gepokt en gemazeld dus in het Noorden, maar altijd nog met een zwak voor zijn roots. Zoals gebruikelijk sluiten wij af met een woord van dank voor het gesprek en de toezegging het interview voor plaatsing in de OLTtimer door Van der Jagt te laten checken op feitelijke onjuistheden. “Dat lijkt mij prima”, aldus Van der Jagt, want hij geeft aan bekend te staan om zijn kritische en beschaafde taalgebruik en zijn heldere teksten. Waarvan akte.

OLTtimer

Even voorstellen… Marcel Janse, arts-assistent/ onderzoeker MDL Marcel Janse en sinds november 2009 ben ik werkzaam als arts-assistent/onderzoeker bij de Maag-, Darm-, en Leverziekten. Zodoende heb ik dus sinds een aantal maanden de eer deel uit te mogen maken van een enthousiast multidisciplinair team dat zich bezig houdt met de levertransplantaties in het UMCG. Ik zal mij voornamelijk bezig gaan houden met de patiëntenzorg na transplantatie. Hierbij vervolg ik de patiënten op de Intensive Care afdeling, daarna op de chirurgie afdeling, en na ontslag uit het ziekenhuis op de polikliniek. Ik ben samen met mijn drie jongere broers opgegroeid in het Friese dorpje Winsum, in de buurt van Leeuwarden. Een enkeling zal dit plaatsje misschien wel kennen van het Fries kampioenschap fierljeppen (waar ik mij zelf overigens nooit aan heb gewaagd) of de Fiets-Elfstedentocht die er door heen komt. Ik heb met veel plezier mijn middelbare school gedaan aan het Christelijk Gymnasium Beyers Naudé te Leeuwarden. In mijn middelbare schoolperiode was mijn voornaamste hobby judo, hetgeen ik inmiddels heb verruild voor jiu-jitsu wat overigens veel overeenkomsten met judo heeft. Als het weer het enigszins toelaat, mag ik daarnaast graag in een zeilbootje op een van de Friese meren of het Paterswoldsemeer ronddobberen. Na het gymnasium ben ik in 2003 begonnen aan de studie geneeskunde in Groningen. Voor mij is het UMCG dus geen onbekend terrein, en het enthousiasme voor de Maag-, Darm-, en Leverziekten werd al vroeg gewekt tijdens een van mijn eerste coschappen, op afdeling E3. Na de eerste co-schappen in het UMCG heb ik een jaar stage gelopen in het Twenteborg Ziekenhuis te Almelo, om vervolgens weer noordwaarts te trekken voor mijn keuze co-schap. Deze afsluitende stage van de studie geneeskunde heb ik deels op de Interne Geneeskunde in het Scheperziekenhuis Emmen gedaan en deels bij de Maag-, Darm, en Leverziekten hier in Groningen, en in oktober jl. heb ik mijn bul in ontvangst mogen nemen. Ik vind het een leuke en spannende uitdaging om de komende tijd mijn steentje bij te gaan dragen binnen de levertransplantatiegroep!


14

Bloedstollende overleveringen vanuit het chirurgisch onderzoekslaboratorium door prof.dr. Ton Lisman, Chirurgisch Onderzoekslaboratorium UMCG

Bloed is essentieel voor het leven. Bloed transporteert zuurstof, voedingsstoffen, en afvalstoffen van en naar organen. Bovendien bevat bloed witte bloedcellen die belangrijk zijn in afweer tegen indringers zoals bacteriën. Het is heel belangrijk dat de bloedcirculatie in stand blijft en daarom bevat bloed ook een slim en doortastend systeem om snel een bloedstolsel te vormen wanneer een bloedvat beschadigd wordt. Het bloedstelpingssysteem zorgt ervoor dat je niet leegbloedt als je je snijdt bij het scheren of bij het schillen van de aardappelen. Soms reageert het bloedstelpingssysteem wat al te enthousiast en kan een stolsel in een bloedvat ontstaan, waardoor dat bloedvat verstopt raakt. Zo’n trombose kan bijvoorbeeld in het been ontstaan (‘veneuze trombose’) of in de slagaderen rondom het hart (wat een hartinfarct tot gevolgen heeft). Het bloedstollingssysteem moet dus nauwkeurig gecontroleerd worden zodat een stolsel ontstaat waar en wanneer dat nodig is, maar geen te grote stolsels ontstaan die bloedvaten afsluiten. Het bloedstelpingssysteem bestaat uit een mechanisme wat de bloedstolling activeert en uit een mechanisme die de stolling weer uitzet. Een goede

15

OLTtimer

balans tussen het aan- en uitzetten van de bloedstolling is dus essentieel om te voorkomen dat een individu gaat bloeden of juist een trombose krijgt. Een groot aantal componenten van het bloedstelpingssysteem worden gemaakt in de lever. Patiënten met een leverziekte hebben dan ook vaak grote veranderingen in de samenstelling van het bloedstollingssysteem omdat de zieke lever verminderd in staat is deze stoffen aan te maken. Tijdens een levertransplantatie treden aanvullende veranderingen in het bloedstollingssysteem op, ondermeer omdat tijdens de transplantatie de patiënt korte tijd zonder lever is (in de periode tussen uitname van de zieke lever en transplantatie van het donororgaan). In het chirurgisch onderzoekslaboratorium verrichten we samen met prof.dr. Robert Porte en collega’s van de afdelingen anesthesiologie en hepatologie wetenschappelijk onderzoek naar veranderingen in het bloedstelpingssysteem in patiënten met een leverziekte en in patiënten tijdens en na hun levertransplantatie. Dit onderzoek is bedoeld om de gevolgen van de veranderingen in het bloedstollingssysteem beter te begrijpen om tot een zo optimaal mogelijke behandeling van mogelijke problemen in de bloedstelping te komen. In de jaren 70 van de vorige eeuw kwam de levertransplantatie beschikbaar als therapie voor patiënten met een ernstige leveraandoening. In die tijd trad er tijdens een levertransplantatie enorm veel bloedverlies op waarvoor op grote schaal bloedtransfusies werden gegeven. Dit bloedverlies werd toegeschreven aan de veranderingen in het bloedstelpingssysteem. Tegenwoordig is het bloedverlies tijdens een levertransplantatie beperkt en kunnen veel patiënten getransplanteerd worden zonder bloedtransfusies. Een beter begrip van de veranderingen in het stollingssysteem hebben bijgedragen aan de vermindering van bloedtransfusies tijdens een levertransplantatie. Door

laboratorium onderzoek begrijpen we nu dat in een patiënt met een leverziekte zowel de mechanismen die bloedstelping activeren als de mechanismen die de bloedstelping uitzetten verminderd actief zijn. Hierdoor blijft de balans in de bloedstelping behouden en kunnen we tegenwoordig grote operaties zoals een levertransplantatie uitvoeren met maar beperkt bloedverlies. Hoewel de bloedstelpingsbalans in een patiënt met een leverziekte dus behouden lijkt, is de balans niet zo stabiel als in een gezond individu. Er zijn nog steeds patiënten die wel veel bloed verliezen tijdens een levertransplantatie. Aan de andere kant kan er bij sommige patiënten na transplantatie een trombose optreden, specifiek een trombose van de vaten die de lever van bloed voorzien. Hoewel deze tromboses gelukkig maar bij een heel klein deel van de patiënten voorkomt, is dit een vervelende complicatie. In ons onderzoek proberen we door een nog beter inzicht in de veranderingen in de bloedstelping te begrijpen waarom sommige patiënten bloeden, anderen juist een trombose krijgen, en heel veel patiënten in balans blijven en dus geen bloedstollende complicatie hebben. Niet alleen willen we graag beter voorspellen welke patiënt mogelijk een bloedings- of trombotische complicatie krijgt, ook proberen we met ons onderzoek aanwijzingen te vinden hoe we deze complicaties nog beter kunnen behandelen. Een deel van ons onderzoek bestaat uit het verrichten van geavanceerde laboratorium testen met betrekking tot de bloedstelping in bloed van patiënten met een leverziekte, of in bloed afgenomen van patiënten tijdens en na een levertransplantatie. Al veel patiënten hebben toestemming gegeven voor het afnemen van een extra buisje bloed voor dit onderzoek, waarvoor we hen erg dankbaar zijn. De kennis die we tot nu toe met het onderzoek hebben opgedaan is te danken de medewerking van vele patiënten. We hopen in de toekomst op de medewerking van nieuwe patiënten om zo een nog gedetailleerder inzicht te krijgen in de bloedstelping van patiënten met een leverziekte.


OLTtimer

Onderzoek naar de psychologische gevolgen van orgaantransplantatie door Coby Annema, zorgonderzoeker werkzaam bij de School of Nursing van het Wenckebach Instituut

Of ik een stukje over mijn onderzoek wilde schrijven, was de vraag van de redactie van de OLTimer. Natuurlijk wil ik dat wel, maar daarbij wil ik gelijk even van de gelegenheid gebruik maken om mezelf voor te stellen. Mijn naam is Coby Annema, ik ben verpleegkundige en gezondheidswetenschapper en als zorgonderzoeker werkzaam bij de School of Nursing van het Wenckebach Instituut. Een aantal van jullie kent mij misschien nog van de periode (1989-2000) dat ik als verpleegkundige werkzaam was op C4. In die periode is mijn interesse in (de zorg voor) transplantatiepatiënten ontstaan en was ik op de afdeling nauw betrokken bij ontwikkelingen in de zorg voor de levertransplantatiepatiënten. In 2000 heb ik mijn baan als verpleegkundige verruild voor de functie van onderzoeker bij de Transmurale zorg. Een leerzame periode waarin ik onderzoek gedaan heb naar verschillende transmurale zorgprojecten. In 2008 ben ik een jaar werkzaam geweest voor het COACH-onderzoek bij hartfalenpatiënten. Hierbij merkte ik dat ik het heel leuk vond om weer bij een bepaalde patiëntengroep betrokken te zijn, maar dat hartfalen niet echt ‘mijn ding’ was. Toen ik de mogelijkheid kreeg om promotieonderzoek te gaan doen bij transplantatiepatiënten heb ik die kans dan ook niet laten schieten.


16

In oktober 2009 is mijn onderzoek naar de psychologische gevolgen van orgaantransplantatie van start gegaan. In het onderzoek wordt vanuit een traumamodel gekeken naar zowel de positieve gevolgen (post traumatische groei) als de negatieve gevolgen (post traumatische stress) van een orgaantransplantatie op o.a. de psychologische gezondheid en kwaliteit van leven na een transplantatie. Het onderzoek komt voort uit de ervaring van betrokken hulpverleners dat een deel van de transplantatiepatiënten, zelfs na jaren, nog onzekerheid en stress blijft ervaren met gevolgen voor de psychologische gezondheid en kwaliteit van leven. Daarnaast speelt mee dat er meer aandacht is voor de gevolgen van de transplantatie op het leven van de patiënt nu de overlevingskansen en de overlevingsduur na een transplantatie aanzienlijk verbeterd zijn. Voor de transplantatiepatiënt is zowel het hebben van een (levensbedreigende) chronische ziekte als het ondergaan van een orgaantransplantatie een ingrijpende, stressvolle gebeurtenis die van invloed kan zijn op veel aspecten van het dagelijks functioneren, de aanpassing aan het leven na een transplantatie en de manier waarop een persoon zijn/ haar kwaliteit van leven ervaart. Over het algemeen verbetert de kwaliteit van leven na een transplantatie, maar uit (met name buitenlands) onderzoek blijkt dat zo’n 40-55% van de transplantatiepatiënten geruime tijd na de transplantatie nog stress blijft ervaren en dat de psychologische gezondheid na een transplantatie achterblijft bij het niveau van de algemene bevolking. Of dit ook geldt voor

17

OLTtimer

Nederlandse transplantatiepatiënten is nog maar weinig over bekend. Om inzicht te krijgen in de psychologische gevolgen van een ingrijpende gebeurtenis als een orgaantransplantatie kan het toepassen van een traumamodel informatief zijn. Kennis over de mate waarin posttraumatische groei (PTG) en posttraumatische stress (PTS) bij transplantatiepatiënten voorkomen, de factoren die van invloed zijn op het ontstaan van PTG en PTS en de impact van PTG en PTS op o.a. de psychologische gezondheid en kwaliteit van leven, kan bijdragen aan een beter begrip van de aanpassing aan het leven na een transplantatie. Met behulp van de inzichten van het onderzoek willen we de begeleiding voor en na een transplantatie optimaliseren zodat de aanpassing aan het leven na transplantatie bevorderd wordt. Het onderzoek bestaat uit twee deelonderzoeken: 1. Een prospectief onderzoek waarin 98 patiënten die op de wachtlijst staan voor een levertransplantatie tot twee jaar na transplantatie gevolgd worden. Aan deze patiënten wordt gevraagd om vóór transplantatie, en 3, 6, 12 en 24 maanden na transplantatie een vragenlijst in te vullen. In dit onderzoek wordt gekeken hoe PTG en PTS zich ontwikkelen in de eerste twee jaar na transplantatie, welke persoonlijke en transplantatiegerelateerde factoren daarop van invloed zijn en wat de impact van PTG en PTS is op de psychologische gezondheid, kwaliteit van leven, therapietrouw, mortaliteit en morbiditeit. Dit deel van het onderzoek is in oktober 2009 van start gegaan. Patiënten die op de wachtlijst staan

of geplaatst worden in de komende jaren worden benaderd voor deelname aan het onderzoek. Naar verwachting loopt de inclusie van patiënten nog door tot oktober 2012. 2. Een cross-sectioneel onderzoek onder alle levertransplantatiepatiënten die voor oktober 2009 getransplanteerd zijn en die nog in behandeling zijn in het UMCG. Deze groep zal gevraagd worden eenmalig een vragenlijst in te vullen. Aan dit deel van het onderzoek zullen ook patiënten die een longtransplantatie ondergaan hebben, gevraagd worden mee te doen. In dit deelonderzoek wordt gekeken naar de mate waarin PTG en PTS voorkomen, wat de invloed hiervan is op de psychologische gezondheid en kwaliteit van leven, wat de invloed van tijd sinds transplantatie op het voorkomen van PTG en PTS is en of er verschillen zijn tussen de verschillende typen orgaantransplantaties. Het cross-sectionele deel van het onderzoek wordt naar verwachting in het voorjaar van 2010 uitgevoerd. Als promotoren zijn prof.dr. R.J. Porte (onderafdeling Levertransplantatie) en prof.dr. A.V. Ranchor (afdeling Gezondheidspsychologie) bij het onderzoek betrokken. Co-promotor is dr. P.F. Roodbol van het Wenckebach Instituut. De adviesroep van het onderzoek bestaat verder uit dr. E. Haagsma (afdeling MDL), dr. G. Drent (afdeling MDL) en dr. W. van Zelst (afdeling Psychiatrie). Eind 2010 hopen we de eerste resultaten van het crossectionele onderzoek te kunnen presenteren. De resultaten van het prospectieve onderzoek zullen nog wat langer op zich laten wachten. De gegevensverzameling van dit deel van het onderzoek loopt nog door tot eind 2014.


OLTtimer

18

Even voorstellen… Rens van der Linde, leverstudent Vanaf 1 februari maak ik ook uit van het leverteam en omdat u mij misschien een beetje, of anders niet kent zal ik even wat over mezelf vertellen. Op 21 oktober 1988 ben ik geboren in Utrecht, 20 minuten nadat mijn broer op de wereld was gezet en 10 minuten voordat mijn zusje werdt geboren. Ik ben dus zoals begrijpt (ja u leest het goed!) een drieling. Nadat ik 8 jaar bij mijn broer broer en 10 jaar bij mijn zusje in de klas had gezeten kwam daar in de derde klas een einde aan. Ik koos voor het profiel N&G, mijn broer voor N&T en mijn zusje voor C&M. Wat uiteindelijk heeft uitgemond in 3 verschillende studies in 3 verschillende steden. Tijdens de middelbare school heb ik fanatiek gehockeyd, ik trainde 2 keer per week en heb op hoog niveau gespeelt, maar sinds ik studeer is dat helaas op een wat lager pitje komen te staan.

Kerstdiner 2009 De liver boys and girls tijdens het jaarlijkse ’kerstdiner‘ samen met de artsen.

Dat ik Geneeskunde zou gaan doen in Groningen stond voor mij al lang vast. Helaas had ik gemiddeld geen 8 of hoger, hierdoor ben ik voor het eerste jaar uitgeloot. Het tweede jaar zat al evenmin mee, dus toen werd de nood hoog. Gelukkig ging het spreekwoord ‘3 keer is scheepsrecht’ook voor mij op en kon ik, na 2 jaar Psychologie, het derde jaar beginnen met Geneeskunde. Inmiddels woon ik 2,5 jaar in Groningen en studeer ik sinds een half jaar geneeskunde. Sinds kort zit ik bij het leverteam waar ik erg blij mee ben. Een dispuutsgenoot en een neef van mij zijn me voor gegaan en ik ben dan ook erg trots ik nu ook deel van het team uit mag maken. Het lijkt me een ontzettend leuke en leerzame ervaring om de komende 2 jaar met het leverteam mee te gaan lopen! Op het moment dat ik dit stukje schrijf heb ik pas een paar levertransplantatie mee gemaakt maar ik ga er vanuit dat dit er snel meer worden!


19

OLTtimer

Kwaliteit van leven na levertransplantatie op kinderleeftijd door Linda Albronda en Corina Bosma, redactie OLTtimer

In het UMCG worden sinds 1979 levertransplantaties verricht. In eerste instantie werden volwassenen getransplanteerd maar sinds 1982 ook kinderen met een acute of chronische leverziekte. In de loop van de tijd hebben we, zowel in het UMCG als ook in de rest van wereld, een heel goed beeld gekregen hoe de resultaten van levertransplantaties zijn. Gegevens over patiënt- en transplantaatoverleving zijn ruim voorhanden. Daarnaast weten we veel over de incidentie van complicaties, aanvullende behandelingen, etc. Over het algemeen weten we dus goed hoe het op het medische vlak met mensen na een levertransplantatie gaat. Waar we veel minder van weten is hoe de kwaliteit van leven door mensen na een transplantatie wordt ervaren. Vooral over mensen die een levertransplantatie op kinderleeftijd hebben ondergaan is wereldwijd weinig bekend. Een levertransplantatie op kinderleeftijd heeft mogelijk een grote invloed op de fysieke, psychologische, sociale en emotionele ontwikkeling van het kind, zowel op de korte- als lange termijn. Wat voor invloed heeft een transplantatie bijvoorbeeld op de ontwikkeling? Hoe functioneren mensen op school en/of werk? Doen ze aan sport? Hoe zijn de sociale contacten? Hoe ervaren ze hun kwaliteit van leven zelf? Daarnaast is het interessant om na te gaan welke factoren al deze ontwikkelingen na levertransplantatie bepalen. Is bijvoorbeeld de leeftijd waarop kinderen

getransplanteerd worden een belangrijke factor. Of speelt de diagnose een rol. En wat voor invloed heeft het post-operatieve beloop voor wat betreft medicatie, complicaties, reïnterventies en ziekenhuisopnames? Om dit in kaart te brengen hebben we in samenwerking met de afdelingen Medische Psychologie (dr. Josette Hoekstra-Weebers), Kindergastro-enterologie (dr. Rene Scheenstra) en Chirurgie (dr. Jan Hulscher, dr. Paul Peeters, prof.dr. Robert Porte) een aantal verschillende gevalideerde vragenlijsten opgesteld en verzameld. Deze lijsten hebben niet alleen als doel de kwaliteit van leven te meten maar gaan ook na welke gedrags- en emotionele problemen er spelen, hoe de respons op stress verloopt en hoe iemand met angst omgaat, hoe families functioneren en hoe de levensloop is. Voor de verschillende leeftijdscategorieën van kinderen bestaan verschillende lijsten en ook ouders van kinderen kunnen vragen beantwoorden. Daarnaast zijn er vragenlijsten voor volwassenen die op kinderleeftijd zijn getransplanteerd. Naast het doel om inzicht te verkrijgen over bovenstaande onderwerpen hopen we op deze manier ook na te kunnen gaan of er dingen zijn die we kunnen verbeteren in het traject voorafgaand en/of na een transplantatie. Misschien dat de zorg en begeleiding van kinderen en ouders anders moet. Mogelijk dat we problemen eerder kunnen signaleren of hopelijk kunnen we die voorkomen. Daarnaast is het belangrijk voor kinderen die we in de toekomst nog gaan transplanteren. Ook zij en hun familieleden/vrienden willen graag weten wat hen te wachten staat na een transplantatie. De vragenlijsten zijn het afgelopen jaar verstuurd en de huidige respons ligt rond de 55%. Op dit moment zijn we bezig om de gegevens te analyseren. We hopen u in de toekomst verder te kunnen informeren over de resultaten van het onderzoek.


OLTtimer

20

Eindstand Levertransplantaties 2009 Vorig jaar schreef ik in dit artikel dat ik hoopte u meer transplantaties te kunnen melden. Dit is inderdaad het geval. Hieronder volgt het overzicht van 2009. Met vriendelijke groeten, Thea Haak, Secretariaat Levertransplantatie MDL

Eindstand levertransplantaties

Te vermelden valt nog dat er

31 december 2009

• 3 x een splitprocedure heeft plaatsgevonden

levers

patiënten

Volwassenen

voor de patiënten:

• 8 x een NHB procedure:

Eerste keer OLT( 3 x HU)

31

31

Eerste lever/ nier ( 2)

Eerste Olt + Ré-Olt in 2009

• 1 x Reduced liver Volwassenen ook overleden in 2009: 10 patiënten.

10

5

8

8

2000,2001,2003(2),2004,2008

________ ________

Totaal transplantaties volwassenen

In 2009 bekend geworden, maar overleden in 2008: 2 patiënten.

Ré-olt in 2009, 1ste in 1988,1995,

49

Overleden op de wachtlijst: 4 patiënten Volwassenen van de wachtlijst af en overleden: 2

44 Kinderen overleden op de wachtlijst: 3

Kinderen

Kinderen overleden wel gescreend: 1

Eerste keer OLT (2x HU)

7

7

Kinderen van de wachtlijst verwijderd en

Eerste OLT + ré-OLT

4

2

overgeplaatst naar België: 3

1 Living related

1

1

Ré-OLT 1ste Olt vóór 2009

1

1

________ ________

Totaal transplantaties kinderen

13

11

(waarvan 2 overleden)

======== ========

Totaal aantal transplantaties in 2009

62

55


21

OLTtimer

Publicaties levertransplantatie eind 2009 – begin 2010 > Immediate postoperative low platelet count is associated with delayed liver function recovery after partial liver resection. Alkozai EM, Nijsten MW, de Jong KP, de Boer MT, Peeters PM, Slooff MJ, Porte RJ, Lisman T. Ann Surg. 2010 Feb;251(2):300-6. > Increasing Cycles of Intermittent Ischemia Can Effectively Maintain Liver Function during the Acute Phase of Ischemia Reperfusion Injury by Promotion of Bile Flow and Reduction in Bile Salt Toxicity. Peters J, Nieuwenhuijs VB, Morphett A, Porte RJ, Padbury RT, Barritt GJ.Dig Surg. 2010 Jan 8;26(6):455-464.

Aktief(Nonaktief) op wachtlijst

per

per

01-01-2008

31-12-2008

Bloedgroep O

26

(25)

17

(25)

Bloedgroep A

11

(12)

9

(16)

Bloedgroep B

0

( 4)

3

( 5)

Bloedgroep AB

0

( 2)

0

( 2)

Totaal aantal patiënten = 37 + (43) = 80 29 + (48) = 77

> Hemostasis in patients with liver disease. van der Werf J, Porte RJ, Lisman T. Acta Gastroenterol Belg. 2009 Oct-Dec;72(4):433-40.

> Normal to increased thrombin generation in patients undergoing liver transplantation despite prolonged conventional coagulation tests. Lisman T, Bakhtiari K, Pereboom IT, Hendriks HG, Meijers JC, Porte RJ. J Hepatol. 2009 Dec 24. > Regulation of VDR expression in rat and human intestine and liver Consequences for CYP3A expression. Khan AA, Dragt BS, Porte RJ, Groothuis GM. Toxicol In Vitro. 2009 Dec 13. > How to minimize blood loss during liver surgery in patients with cirrhosis. Westerkamp AC, Lisman T, Porte RJ. HPB (Oxford). 2009;11(6):453-8. > Multifactorial Biological Modulation of Warm Ischemia Reperfusion Injury in Liver Transplantation From Non-Heart-Beating Donors Eliminates Primary Nonfunction and Reduces Bile Salt Toxicity. Monbaliu D, Vekemans K, Hoekstra H, Vaahtera L, Libbrecht L, Derveaux K, Parkkinen J, Liu Q, Heedfeld V, Wylin T, Deckx H, Zeegers M, Balligand E, Buurman W, van Pelt J, Porte RJ, Pirenne J. Ann Surg. 2009 Oct 12. > Prevalence of hepatitis E virus infection in liver transplant recipients. Haagsma EB, Niesters HG, van den Berg AP, Riezebos-Brilman A, Porte RJ, Vennema H, Reimerink JH, Koopmans MP. Liver Transpl. 2009 Sep 29;15(10):1225-1228.


OLTtimer

Regeneratie van de extrahepatische galweg en de rol van stamcellen door Michael Sutton Promovendus afdeling Hepatobiliaire Chirurgie & Levertransplantatie

De hiel is de plek waar de moeder van Achilles hem, volgens de mythe, vasthield toen zij hem in de rivier de Styx doopte en hem onsterfelijk maakte. Helaas was het water van de Styx niet in staat om contact te maken met de hiel van Achilles en uiteindelijk bleek dit de enige kwetsbare plek van de Griekse held te zijn. Op het gebied van levertransplantatie wordt de vergelijking van de Achilleshiel vaak gemaakt met de galweg. De galwegen vormen een essentieel netwerk wat ervoor zorgt dat het gal, wat geproduceerd wordt door de lever, kan worden afgevoerd naar de dunne darm. Frequent gaat de galweg, na een technisch succesvolle levertransplantatie, ontsteken of dicht zitten. Dit kan ernstige gevolgen hebben voor de nieuwe lever en uiteindelijk leiden tot de noodzaak voor een nieuwe levertransplantatie. Gedacht wordt dat schade aan cholangiocyten (cellen die de binnenste laag van de galweg bekleden) centraal staat in het ontstaan van deze galweg problematiek.


22

Vaak is de reactie van het lichaam na schade dat reparatiemechanismen worden geactiveerd, en deze zorgen ervoor dat het beschadigde weefsel herstelt. De reactie van het lichaam na schade is vaak dat reparatiemechanismen worden geactiveerd en ervoor zorgen dat het beschadigde weefsel herstelt. Hoe reparatie naar aanleiding van schade aan de galweg plaatsvindt en waarom dit na levertransplantatie vaak onvoldoende blijkt is onbekend. Vanaf het tweede jaar van mijn geneeskunde opleiding houd ik mij bezig met het bestuderen van herstel van cholangiocyten, waarbij ik mij voornamelijk richt op de mogelijke rol van stamcellen tijdens het herstelproces. In de afgelopen decennia is steeds meer aandacht gekomen voor stamcellen, want gebleken is dat iedereen in zijn lichaam verschillende bronnen heeft van ‘stamcelachtige’ cellen die een rol spelen bij herstel. Mijn onderzoek bestaat voor een deel uit klinisch onderzoek, maar is vooral fundamenteel (experimenteel) van aard. In eerste instantie heb ik het doen van onderzoek naast mijn reguliere opleiding gedaan, maar sinds november 2009 ben ik begonnen aan een promotietraject waarbij ik 2 extra jaren heb gekregen om fulltime aan mijn onderzoek werken. Het doel van mijn onderzoek is dus om meer inzichten te verkrijgen in herstel van de galweg. Hopelijk kunnen we met deze kennis het oppervlak, waar de moeder van Achilles haar zoon vasthield, verkleinen en ervoor zorgen dat de galweg na levertransplantatie in de toekomst minder kwetsbaar wordt.


jaarscontrole machtiging medicijnen tegen afstoting wijziging persoonsgegevens, adres, bereikbaarheid, huisarts of specialist overzicht ziekenhuisbezoek voor ziektekostenverzekering Europees medisch paspoort controlelijsten en adresstickers gastenverblijf: NH-hotel veranderen van prikcentrum problemen met bloedafname in eigen prikcentrum incidenteel toesturen van bloeduitslagen laboratoriumpaspoort 050-3613284 b.g.g. 050-3613351

050-3613351 (+ voice mail)

Telefonisch spreekuur: 050-3612938 (+ voice mail) ma t/m do: 09.00-09.30 uur vrijdag: 11.00-11.30 uur b.g.g. 050-3613351 Dringende boodschappen via 050-3616161(zoemer 55299) 050-3616161 (24-uurs bereikbaarheid)

Telefoon: géén dringende berichten inspreken op de voice mail

Buiten kantoortijden: Dienstdoende kinderarts/ kindergastro-enteroloog Polikliniek kindergastroenterologie: ma t/m vr: 08.30-12.00 uur

Verpleegkundig consulent OLT kinderen: maandag t/m vrijdag 08.15-16.30 uur

-jaarscontrole - wijziging persoonsgegevens, adres, bereikbaarheid, huisarts of specialist -overzicht ziekenhuisbezoek voor ziektekostenverzekering

doorgeven van/overleg over gezondheidsklachten en ondernomen actie - vragen over medicijnveranderingen - veranderen van prikdatum - ziekenhuisopname buiten het UMCG -machtiging medicijnen -controlelijsten en adresstickers - andere vragen die direct te maken hebben met levertransplantatie en niet bij de andere medewerkers genoemd staan - overleg over gezondheidsklachten (o.a. koorts)

-

050-3612651

050-3616161 (24-uurs bereikbaarheid)

Telefonisch spreekuur: 050-3612244 ma t/m do: 08.30-10.00 uur vrijdag: 11.00-12.00 uur Dringende boodschappen via 050-3616161 (zoemer 77332)

Kinderen Bereikbaarheid levertransplantatieteam UMCG

Uitslagencoördinator: maan-, woens-, donderdag 08.00-16.00 uur

- - - - - - - -

- - -

- doorgeven van/overleg over gezondheidsklachten en ondernomen actie - vragen over medicijnveranderingen - veranderen van prikdatum - ziekenhuisopname buiten het UMCG - andere vragen die direct te maken hebben met levertransplantatie en niet bij de andere medewerkers genoemd staan - overleg over gezondheidsklachten (o.a. koorts)

Verpleegkundig consulent OLT volwassenen: maandag t/m vrijdag 09.00-17.00 uur

Buiten kantoortijden: Dienstdoende internist maagdarm en leverziekten (vervanger dr. Haagsma en dr.Van den Berg) Secretariaat levertransplantatie: maandag t/m vrijdag 08.30-16.00 uur

Onderwerp:

Bereikbaarheid levertransplantatieteam UMCG

Medewerker/werktijden:

Volwassenen

0503611787

0503611787

0503613151

0503613151

0503613151

Fax: géén dringende berichten

poliklinieklevertransplantatie@ bkk.umcg.nl

[email protected]

secretariaatlevertransplantatie@ mdl.umcg.nl

E-mail: géén dringende berichten -naam en geboortedatum s.v.p. duidelijk vermelden - antwoord binnen 1 werkweek [email protected]

OLTtimer

24

Agenda

Teamwork

14 - 18 april 2010, Vienna, Austria The International Liver Congress | 45th Annual Meeting of the European Association for the Study of the Liver www.easl.ch

Danielle Nijkamp is 17 december 2009 bevallen van dochter Pheline Frances! Van harte gefeliciteerd!

Op donderdag 15 april is er voor Greetje Sienot een afscheidsreceptie in de Kikker vanaf 16.00 uur.

Els van de Vijver (fellow kinderMDL) heeft onlangs afscheid genomen van het UMCG Hester van de Meer is in november 2009 begonnen bij als fellow kinderMDL.

18 - 23 april 2010, Buenos Aires World Congress of the International Hepato-Pancreato-Biliary Association 2010 www.ihpba.org Op donderdag 23 april verdedigt René Scheenstra, kinderarts MDL zijn proefschrift ‘Consequenses of immunosuppression after pediatric liver transplantation’. 7 - 8 mei 2010, Boedapest 17th Meeting of the European Surgical Association www.eurosurgical.info 13 - 15 mei 2010, London UK Joint 6th ELITA-ELTR Annual Meeting 5th International Meeting on Transplantation from Non-Heart Beating Donors www.elita.org Op dinsdag 18 mei vindt om 16.15 uur de oratie van Edmond Rings plaats. 8 - 12 juni 2010, Amsterdam Dutch Liver Week 2010 www.dlw2010.nl 9 - 11 juni 2010, Leiden 6 th European Donor Surgery Masterclass www.esot.org 16 - 19 juni 2010, Hong Kong, China 16th Annual International Congress of the International Liver Transplant Society www.ilts.org 10 - 12 september 2010, Montreal International Liver Cancer Association Fourth Annual Conference www.ilca2010.org 23 - 24 september 2010, Leiden Eurotransplant meeting www.eurotransplant.nl 29 oktober - 2 november 2010, Boston American Association for the Study of Liver Diseases The Liver Meeting 2010 www.easl.eu 2 - 4 december 2010, Zürich Consensus Conference on HCC and LTx www.olt4hcc.org


Annette Gouw is per 1 januari 2010 benoemd tot hoogleraar Pathologie, in het bijzonder de leverpathologie. Harm Hoekstra is op 3 maart gepromoveerd op het onderwerp Nonanastomotic biliary strictures after liver transplantation. Clinical and experimental studies on the pathogenesis and the role of bile salts.

Colofon OLTtimer is bestemd voor het levertransplantatieteam van het UMCG en de verwijzers. Redactie Ingrid Bodewes, stafmedewerker a.i. (eindredactie) | Gerda Boersma, anesthesioloog | Cees Brugman, transplantatiecoördinator | Anneke de Bruin, verpleegkundig consulent | Marjon Donkerbroek, secretaresse a.i. werkgroep levertransplantatie | Hilda Dijk, secretaresse levertransplantatie | Thea Haak, secretaresse levertransplantatie | Joukje Koehoorn, stafmedewerker | Linda Rouwenhorst, leverstudent | René Scheenstra, kindergastroenteroloog | Greetje Sekema, verpleegkundig consulent Ontwerp en opmaak Gravis Ontwerpers, Nynke Visser Productie Huisdrukkerij UMCG De volgende OLTtimer verschijnt in het najaar van 2010. Kopij kunt u inleveren bij de redactie van de OLTtimer, afdeling Chirurgie, hpc BA33, Hanzeplein 1, 9713 GZ Groningen, tel. 050 -361 36 82, fax. 050-361 17 45, e-mail: [email protected], internet: www.levertransplantatie.umcg.nl

OLTtimer. Voorwoord. Nieuwsbrief Levertransplantatie. Inhoudsopgave

Recommend Documents