(on )zichtbaar op Schiphol /off
Analyse van wayfinding en de beveiliging op Schiphol Airport.
Maandag 14 november 2011. Tijdens een koude herfstdag zit ik op Schiphol Plaza, het zenuwcentrum van de Nederlandse nationale luchthaven Schiphol. De zon schijnt ver het donkere plein in en verblindt af en toe het zicht op de vele richtingaanwijzers aan de groengrijze kolommen. Ook vandaag is het hier een drukte van belang. Schiphol is een toonbeeld van de kleine handelsnatie, een stip op de kaart maar desondanks groot als transporthub. Ik zit op de kleine zitjes naast de roltrappen van perron uitgang 5&6 in de donkere verzamelplaats. Op gezette tijden stromen massa´s mensen langs mij omhoog vanuit de diepten van het treinstation van de Nationale Spoorwegen, de meeste mensen met een aktetas, sommigen slepen zware trolleys mee. Ik kom hier al jaren. Zoals zoveel Nederlanders is deze plek gewoon geworden voor mij, de donkere hal vind ik een van de somberste binnenpleinen van het land. Vanuit de trein heb je links vertrekhal 1 en 2, en rechts 3 en 4. Ik hoef overigens nooit naar rechts; ik weet niet waarom maar telkens loop ik zo snel mogelijk links. Ik kijk even op de borden en ga dan naar boven, naar de incheckbalies en douane. Om te vliegen is onze blik automatisch gericht op Schiphol. Toch is dit niet de enige functie van het vliegveld. In de afgelopen decennia heeft het zich meer en meer ontwikkelt als transferium voor treinen, bussen en auto´s. Schiphol Plaza is ook voor deze passagiers de ontmoetingsplek, vandaar de vele aktetassen. Na een tijdje observeren kom ik erachter dat de meeste mensen hier helemaal niet opstappen op een vliegtuig. Ze gebruiken Schiphol Plaza als trein‐ of busstation en blijven dus vandaag, net als ik, met beide benen op de grond. WAYFINDING Toch is mijn verhaal enigszins anders dan deze vluchtige mensen over het donkergrijze plaveisel. Schiphol is voor mij vandaag geen transferium maar mijn eindbestemming, een vreemd gevoel beneemt mij als ik mijn schrijfblok en fotocamera uit mijn tas haal. Wat doet hij nou, hoor ik de aktetassen denken. Op deze plek? Werk je hier? Gelukkig ken ik de mensen hier; we zijn allemaal anoniem voor elkaar, zelfs het herkennen van familie zou hier vreemd overkomen. Je kent het wel! Wat doe jij nou hier? Dit stelt me gerust als ik met mijn observatie begin over wayfinding en beveiliging op Schiphol, een uitgelezen kans om ongestoord te observeren. Naast deze gedachtekronkel kom ik op mijn zitje op het idee om een groep mensen te volgen waarvoor het vliegveld nog onbekend terrein is. Ik ken de weg te goed om objectief iets te kunnen zeggen over wayfinding. Daarom lijkt me dit een goed startpunt. Na een tijdje zie ik een groepje jonge Italianen. Zes jonge jongens, wellicht een weekendje weg in Amsterdam, hebben een retourvlucht naar Milaan. De roltrappen spugen ze uit op Schiphol Plaza. Even staan ze stil, zes koffers met uitschuifbare handvaten in de aanslag. Dit was, zo realiseer ik me later, het moment waarom mijn oog op hen viel. De langste van de zes neemt het initiatief en loopt links het gewoel in. De minst logische richting; van treinperron 5&6 over het hele plein naar vertrekhal 1 en 2. Doelloos lopen ze door
de massa´s mensen. Een andere jongen met enorme bondkraag houdt even stil en wijst naar een van de vele borden, ze overleggen even en lopen vervolgens weer verder. Wat verwarring maakt zich meester van de zes. Is dit een vliegveld? Het twitterbord en de rood‐witte kubus werken duidelijk verstorend. Tussen de winkels aan de rand van het Plaza lopen ze vervolgens vertrekhal 1 en 2 binnen. Eindelijk, zie je ze denken; het vertrek en aankomstbord. Daar vinden ze de geruststellende aanwijzing over vlucht naar Milaan. Met de telefoons in de aanslag worden de tijden vergeleken. We hebben nog wel even! De jongen met twee trolleys, waarschijnlijk trekt die de koffer van een vriend mee, gaat als eerste verder en volgt de weg van de minste weerstand door het rustige gangpad tussen de commerciële ruimten rondom het Plaza. Waarschijnlijk hebben ze het niet door, maar vijf minuten later bevinden ze zich weer bij de uitgang van perron 5 en 6. Dan maar even naar de Burger King. Even later pik ik ze weer op. Nu definitief richting de incheckbalie, ze weten inmiddels waar hun vertrek en aankomstbord staat en vinden die makkelijk terug, opnieuw door Schiphol Plaza en langs al die andere vertrek en aankomstborden die ze totaal over het hoofd zien. Daar aangekomen zien ze, gelukkig, vertrekhal 2, D12 op de flatscreens staan. De borden met zwarte Frutiger letters op diepgele achtergrond vertellen hen vervolgens waar balie 12 is. We stappen, na een lichte twijfel of het donkere gat van de trap naar Vertrekhal 1 en 2 wel de juiste weg is, gelijktijdig op de roltrap, drie voor en drie achter mij. Ik realiseer me hoe twijfelachtig mijn positie inmiddels is geworden, de laatste drie kwartier bevind ik me net achter, tussen of voor deze groep jongens. Maar ze hebben niks door, zelfs in een drukke straat in Amsterdam krijg je dan vreemde blikken. Aan het einde van de roltrap moesten de jongens naar rechts, de gele borden zijn weer een enorme hulp. Balie 12 was snel gevonden, de douane neem ik aan ook. Arrivederci y buon viaggio! Ikzelf probeer een zitje te bemachtigen, loop een tijdje heen en weer langs de ramen van de vertrekhal maar zie geen zitplekken zoals aan de westzijde terminal. Het is toch fijner zittend een retro‐perspectieve analyse te schrijven, dan maar weer naar beneden. Niet mogelijk! De vlakke roltrap die mij zojuist hier gebracht heeft kent geen terugweg. Gelukkig kent de verkeersroute van vertrekhal 1 en 2, net zoals 3 en 4, een continue opeenvolging van roltrap, lift, trap, roltrap, lift en trap. Op eigen benen lukt het me uiteindelijk beneden een zitje te vinden naast de schuifdeuren in aankomsthal 1. Wat heb ik zojuist meegemaakt? Ik had niet verwacht dat de architectuur zo belangrijk zou zijn om de weg te vinden. Schiphol Plaza lijkt niet op een vliegveld, de onbekende reiziger is vluchtig opzoek naar aanknopingspunten om zijn referentie van een vliegveld te onderbouwen, er zijn geen duidelijke symbolen van vliegtuig of vliegveld aanwezig. Plaza is eerder een hyperactief winkelcentrum. In het voorbeeld lijken de Italiaanse jongens pas gerustgesteld als ze de vertrekhal zijn binnengelopen, de ruimte is daar beter verlicht en groter opgezet. Ook al zijn ze het hele plein overgestoken, een virtuele kaart van het gebied hebben ze nog niet gemaakt. Ze lopen vervolgens doelloos rond langs de commerciële ruimten naar de Burger King. Het feit dat ze na de snack weer terugkeren naar dezelfde vertrekborden is aanleiding te vooronderstellen dat Schiphol Plaza nog steeds, ook al zijn ze inmiddels drie kwartier binnen, een labyrint is voor onze zes passagiers. Vertrekhal 1 helpt hen vervolgens naar de juiste incheckbalie via de goed verlichte gele borden. Deze geven de juiste informatie op het juiste moment. De enorme herkenbaarheid, het lettertype en de
Vertrekkende passagier vanuit de trein
Looprichting
of....
Vluchtroutes Vertrekhal
Check-in
Vertrekhal
17-32
T3 en T4
T1 en T2
departures
departures
arrivals
arrivals
to the trains
to the trains
naar de treinen
4
Vluchtroutes
0
Check-in
2
1-16
naar de treinen
information
information
bussen
parkeren
lounge
Hotels
Meeting point
Car rental
baggage storage
STA-STT
Vluchtroutes
Vluchtroutes
TIJD
Twitterbord
Gate
B,C,D
+1
+1
E,F,G,H,M
Vertrekhal
Vertrekhal
1
Vluchtroutes
uitbreidbaar
Gate
Vluchtroutes
3
© Carst Abma
duidelijke symbolen zijn voor mij een teken dat ik op Schiphol ben. Overigens zijn ze er ook op Schiphol Plaza, maar vallen weg achter de rest van het interieur. Toch kijken de jongens een beetje vreemd op als diezelfde borden ze naar boven leidt richting de donkere roltrappen. Bij vertrekhal 3 en 4 zijn deze loodrecht op de looprichting aangebracht, dat geeft een beter effect en creëert ook boven bij de vertrekhal een heldere indeling in: Verkeersruimte ‐ commerciële ruimten (last‐minute en vliegtuigmaatschappijen) – incheckbalies. De jongens hebben inmiddels het gebouwtype van een vliegveld herkent en vinden zonder problemen de incheckbalie en douane. Toch kan het veel beter. Wayfinding op Schiphol is vooral gebaseerd op aanwijzing via borden, een nadeel van het modulaire bouwsysteem is dat de architectuur identiek aan doet. Herkenning voor de reiziger is hierdoor moeilijker. Bij andere internationale vliegvelden werkt men met kleurgebruik en soms een geheel andere terminalvorm. Moderne hedendaagse terminalgebouwen zijn daarnaast groots van opzet met veel licht en zuurstof, Schiphol doet ten opzichte van deze hightech concepten klein en burgerlijk aan. Echter geloof ik dat er genoeg tussenoplossingen te vinden zijn waardoor het succesvolle one‐building concept bewaard kan blijven bij een eventuele uitbreiding en er een moderne draai kan worden gegeven aan de oude bestaande bouw. Misschien zijn er andere zintuiglijke kenmerken te vinden dan alleen zicht. Denk bijvoorbeeld aan het groene AirportPark bij gate D. Toch is dit niet het hele verhaal, onze zes Italianen hebben, behalve misschien een kater, ogenschijnlijk geen handicap. Is de wayfinding op Schiphol dermate anders als de passagier fysiek gehandicapt is of leidt aan ouderdomsverschijnselen? Verschillende vragen, verschillende antwoorden. Over het algemeen kunnen vele passagiers via de hoofdroute de weg vinden vanaf de trein naar de Gate. Op Schiphol Plaza zijn rolstoelen die dezelfde bewegingsvrijheid geven als de trolleys voor je koffers, verder zijn er genoeg liften en vlakke roltrappen aanwezig. De kleine lettertjes op de vertrek‐ en aankomstborden lijken me wel een probleem, verder staan de borden midden in de gangpaden waardoor ´even rustig kijken´ er niet inzit. Je zou moeten doorlopen tot in de vertrekhalen om de informatie rustig te bekijken. Voor blinden en slechtzienden zijn er grotere problemen, er is bijvoorbeeld geen reliëf in de plavuizen en op Schiphol.nl is geen audio richtingaanwijzing te downloaden zoals op vele spoorwegstations. Bij de informatiebalie is wel begeleiding te reserveren. BEVEILIGING Beveiliging gaat, tegenovergesteld aan wayfinding juist om zoveel mogelijk onzichtbaar te zijn voor de reiziger (behalve dan de politieman die je een gevoel van veiligheid geeft). Ik begin opnieuw vanaf mijn individuele zitje op Schiphol Plaza. Sinds de aanslagen op het World Trade Center in New York is beveiliging één van de belangrijkste taken voor het bedrijf Schiphol geworden. Overigens zeg ik hier – individueel zitje‐ omdat door de stalen armsteunen zwervers geen slaapplek kunnen maken en dus overlast en een beveiligingsrisico wordt vermeden. Op mijn plekje naast de ingang naar perron 5 en 6 onderscheid ik in korte tijd een schare aan beveiligers, videocamera´s en andere hulpmiddelen om iedereen in de gaten te houden. Ik begin met een telling. Het is half drie en tot drie uur tel ik alle zichtbare en mogelijke beveiligers incognito. Na een half uur kom ik tot de volgende bevindingen: 14 NS medewerkers, 8 verschillende marechaussee beambten,
Beveiligingszones landzijde
?
?
?
?
+1
rras
te Panorama
+1
uitbreidbaar
0
bewakingsbol bewakingsbol/staaf
© Carst Abma
6 private beveiligers in gele jacks, 4 Politiemannen/vrouwen, 1 bewaker van een winkel, 2 mannen incognito, 1 man met een koffie die wel erg lang voor niks staat te wachten, En 1 zakkenroller. Naast deze lijst vielen een aantal dingen op die ik niet kon verklaren. De mensen van de Marechaussee en de Politie liepen bijvoorbeeld altijd rustig door de vertrekhallen, zowel door de verkeersruimte als de commerciële ruimten. Maar zodra ze door Plaza liepen versnelde de pas, Op zekere momenten dacht ik dat het koffietijd was en ze snel naar de kantine liepen (het was immers bijna drie uur), maar misschien hebben zij geen surveillance taak op Schiphol Plaza. De NS medewerkers blijven alleen op Schiphol Plaza, ze worden vaak herkend en net zo vaak aangesproken. De andere personen lopen door het gehele complex. De Marechaussee werkt duidelijk vanuit het politiebureau aan de noordkant van Schiphol Plaza. Er staat met grote atypische letters POLICE op. En doet mij ouderwets aan. Wellicht is dit internationaal een erg herkenbaar symbool. De Koninklijke Marechaussee voert zelf een heel andere grafische stijl, dus dat kan het niet zijn. Na deze test besluit ik opzoek te gaan naar de videobewaking, deze tak van beveiliging heeft sinds een aantal decennia een enorme groeispurt gehad. Ook op Schiphol zijn de zogenoemde CCTV camera´s vaak en veel aanwezig. Rondom Schiphol Plaza staan bovenop de winkels een batterij van bewakingsbollen en staven. Verder is het mogelijk dat er camera´s zijn geplaatst in sprinkler of rookmelders. In de vertrekhallen zie je het CCTV systeem vooral door de vele witte en zwarte bolcamera´s die uit het plafond steken. Soms direct aan het plafond, soms met een verlengstok ertussen. Op enkele specifieke plekken zie je additionele bewaking, zoals bij lockers en de telefoonverbindingen tussen bagagehal en aankomsthal. Al snel kom ik tot het inzicht van zonering. Het gehele landzijdige gebouw is opdeelbaar in beveiligingszone´s. Vooral door een architectonische scheiding tussen commerciële ruimten, verkeersruimten en vliegveldtechnische ruimten (incheckbalie, douane). De heldere zonering is waarschijnlijk gerealiseerd omdat elke zone een bepaald veiligheidsrisico heeft. De directe verbinding van de vertrekhal boven met de openbare weg vraagt bijvoorbeeld om een andere aanpak dan de druk bezochte Plaza. De mate van videobewaking en actieve surveillance zijn afhankelijk van het aantal, type en doelgroep van de voorbijgangers/passagiers. Op de eerste verdieping zien we bijvoorbeeld dat ronde betonnen plantenbakken voertuigen beletten zomaar de glaspui in te rijden. Op Schiphol Plaza kunnen verdachte mensen vanaf elke kant en hoek worden gevolgd via videobewaking. Waarschijnlijk om niet teveel aandacht te trekken. Een aanhouding midden in de drukte van het plein zou wel eens voor veel onrust kunnen zorgen. Daarmee sluit ik mijn observaties af. Ik loop terug naar Schiphol Plaza en neem, na een vertraging van zeker 15 minuten, de trein terug naar Amsterdam Centraal. Door: Carst Abma, 14november2011, voor beroepspraktijk kunst en cultuur. J.E Bosma
