Observatorium voor toerisme te Brussel. Jaarverslag. Editie 2009

Observatorium voor toerisme te Brussel

g a l s r e v r Jaa

2008 9 Editie 200

1

Jaarverslag Observatorium voor Toerisme te Brussel >> © OPT / J.-P. Remy

Editie 2009

Meeting Industry

Culturele toeristische diensten

62

Transport

Toeristen profiel

© OPT / J.-P. Remy

48

© OPT / J.-P. Remy

40

28

© OPT / J.-P. Remy

8

Toeristische overnachtingen

Inhoud

VOORWOORD Het observatorium voor toerisme te Brussel: methodologie en werkinstrumenten

6

2.1.6 Binnenlandse en buitenlandse overnachtingen in enkele Europese steden

II. MEETING INDUSTRY 14

2.1.7 De drie belangrijkste buitenlandse markten in enkele Europese steden 15 2.2

I.

1

TOERISTISCHE OVERNACHTINGEN

2.2.1 Aantal overnachtingen per categorie (aantal sterren)

Het aanbod

2.2.2 Totaal aantal hotelovernachtingen per gemeente van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest

8

1.1

Het hotelaanbod

8

1.2

Het jeugdlogiesaanbod

8

1.3

Het gastenkameraanbod

9

1.4

Het apparthotelaanbod

9

1.5

Het toeristisch logiesaanbod volgens aantal etablissementen (hotels, jeugdherbergen en gastenkamers) per gemeente

2.2.3 Bezettingsgraad in hotels voor enkele Europese steden 2.2.4 Aantal overnachtingen in hotels naar land van herkomst

17 18

20 21 22

11

2.1

Totaal aantal overnachtingen

11

2.3

11

2.3.1 Overnachtingen in jeugdlogies naar land van herkomst

12

12

2.1.4 De drie belangrijkste buitenlandse markten voor de belangrijkste Belgische steden 13 2.1.5 Totaal aantal overnachtingen in enkele Europese steden vergelijking tussen 1998 en 2008

17

2.2.6 Aantal overnachtingen per maand en per doel van het verblijf

De bezettingsgraad

2.1.3 Totaal aantal overnachtingen in de belangrijkste Belgische steden vergelijking tussen 1998 en 2008

16

9

2

2.1.2 Totaal aantal overnachtingen van 1998 tot 2008: vergelijking van de curven

16

Het aanbod van vergaderzalen

28

2

De internationale vergaderingen

28

2.1

De UIA (Union of International Associations) 28

2.1.1 Aantal vergaderingen van internationale verenigingen in de belangrijkste steden

29

2.1.2 Aantal vergaderingen van internationale verenigingen in de belangrijkste steden van 1998 tot 2008

29

2.1.3 Aantal internationale vergaderingen in de belangrijkste Belgische steden

30

2.2

International Congress & Convention Association (ICCA)

30

3

Congresorganisatoren

31

3.1

Aantal vergaderingen die tussen 2000 en 2006 gerealiseerd werden

31

Aandeel per inkomend land van de vergaderingen

31

Duur van de vergaderingen

31

3.4

Type van MICE vergaderingen

31

3.5

Aantal vergaderingen en aantal deelnemers per maand

31

3.6

Aantal vergaderingen per type cliënteel

31

4

Beurzen & Salons

32

4.1

Terugkende salons en beurzen in Brussel

32

4.2

Profiel van de bezoekers aan het Seafood Salon

33

2.2.5 Aantal overnachtingen in hotels naar land van herkomst en naar doel van het verblijf 19

2.2.7 Aantal overnachtingen per maand en per markt

2.1.1 Totaal aantal overnachtingen van 1998 tot 2008

4

Overnachtingen in hotels

1

14

Het jeugdlogies

3.3 22

2.3.2 Seizoenspreiding met betrekking tot de overnachtingen in jeugdlogies

23

2.4

24

De gastenkamers

2.4.1 Overnachtingen in gastenkamers naar land van herkomst 2.4.2 Overnachtingen in gastenkamers per maand

3.2

24 24

2.4.3 Doel van het verblijf van het cliënteel dat logeert in gastenkamers

25

2.4.4 De stagiaires in Brussel

25

2.4.5 Nationaliteiten van de stagiaires

25

Algemene bedenkingen

26

Editie 2009 Hervé Bosquet Directeur Bruxelles International – Congres Viviane Jacobs Directeur général Office de Promotion du Tourisme de Wallonie et de Bruxelles

Raymonda Verdyck Administrateur-generaal, Toerisme Vlaanderen André Vrydagh City Marketing & Toerisme van Brussel

Internetsite van het Observatorium De publicaties en de persberichten van het Observatorium voor Toerisme te Brussel zijn sedert november 2001 beschikbaar op het internet: http://www.observatoriumtoerisme.irisnet.be Foto’s van de omslag: Parlement européen, quartier de la mode, Cyclocity, gastenkamer “L’Art de la fugue”, Stadhuis van Brussel © OPT / J.-P. Remy. Foto’s van P 18, 20, 24, 26, 42, 44, 45, & 56: © OPT / J.-P. Remy.

11de uitgave van het jaarverslag van het Observatorium voor Toerisme te Brussel

5

Analyse van het MICE-cliënteel van Brussel en de perceptie van de stad 34

5.1

Wat is de aard van de ondervraagde organisatie / vennootschap?

34

2.2

Culturele rondleidingen

43

2.2.1 Aantal rondleidingen en aantal bezoekers in 2002 tot 2008

43

2.2.2 Aandeel van de talen die tijdens de rondleidingen gebruikt worden

43

2

Spoorwegtransport

56

2.1

Internationaal verkeer: Thalys

56

2.1.1 Aantal passagiers op Thalys vanuit en naar Brussel van 1998 tot 2008

56

2.1.2 Percentage tickets voor zakenreizen / vrije tijd verkocht via Thalys van 2000 tot 2007

57

2.1.3 Aantal passagiers op de Thalys lijnen van en naar Brussel per maand

57

5.2

Welk type vergaderinfrastructuur bezitten de ondervraagde bedrijven / organisaties? 34

5.3

Welke zijn de redenen van de vergaderingen buitenshuis ? 34

3

Eenmalige en terugkerende evenementen in Brussel

44

5.4

Type evenement

35

3.1

Eenmalige evenementen

44

5.5

Welke zijn de keuzemotivaties voor de bestemming (meervoudige keuze)?

3.2

Terugkerende evenementen (toegang mits betaling)

2.1.4 Profiel van het cliënteel

61

35

44

2.2

58

Van welke type infrastructuren werden door de respondenten gebruik gemaakt?

35

Terugkerende evenementen (gratistoegang)

44

2.2.1 Aantal passagiers op de Eurostar van en naar Brussel van 1998 tot 2008

58

2.2.2 Percentage tickets voor zakenreizen / vrije tijd verkocht via Eurostar van 2000 tot 2007

59

2.2.3 Aantal passagiers op de Eurostar lijnen van en naar Brussel per maand

59

5.6

3.3

5.7

De kwaliteit van de infrastructuren volgens verschillende criteria 36

5.8

De verschillende activiteiten voor of na de vergaderingen

5.9

De perceptie van Brussel als MICE-bestemming


46

36

IV. TRANSPORT 36

2.3


37

1

Luchttransport

48

Glossarium

38

1.1

Nationale Luchthaven van Brussel

48

III. CULTURELE TOERISTISCHE DIENSTEN 1

Het aanbod

40

1.1

Musea en toeristische attracties

40

1.2

Het aanbod aan musea en attracties per gemeente

40

Geleide cultuurbezoeken

1.3

1.1.1 Aantal passagiers en transitpassagiers op de Nationale Luchthaven van Brussel van 1998 tot 2008

48

1.1.2 Aantal passagiers per maand

49

1.1.3 Aantal passagiers per herkomst

49

1.1.4 Top 20 van de bestemmingen per aantal passagiers

41

1.1.6 Top 20 van de bestemmingen per aantal vluchten

51 52

2

De bezoekerscijfers

41

1.1.7 De hotellerie op het grondgebied van de gemeente Zaventem

2.1


41

1.1.8 Toegang tot de luchthaven

52

41

1.1.9 Het profiel van de passagiers

53

1.2

54

2.1.1 Alle bezoekersaantallen samengevoegd 2.1.2 De indeling naar aantal bezoekers aan musea en attracties 2.1.3 Verdeling van de nationale en internationale bezoekers van de federale musea

42

43

Brussels South Charleroi Airport

1.2.1 Aantal passagiers en aantal vluchten op Brussels South Charleroi Airport

54

1.2.2 Profiel van de reizigers

55

59 60

V. TOERISTEN PROFIEL

50 51

Internationaal verkeer (zonder Thalys en Eurostar)


1

1.1.5 Aantal vliegbewegingen op de Nationale Luchthaven van Brussel

Internationaal verkeer: Eurostar

2

3

Verblijfstoerisme

62

Profiel

62

Kenmerken van het verblijf

62

Geraadpleegde informatiebronnen

62

Activiteiten

62

Zakentoerisme

63

Profiel

63


63

Activiteiten

63

Jongerentoerisme

63

Profiel

63


63

5

In Brussel is het Observatorium voor Toerisme sinds 1998 de concretisering van een samenwerking tussen de verschillende spelers in de toeristischesector. Institutionele partnerships: • Toerisme Vlaanderen (TVl) • Brussel Internationaal Toerisme & Congres (BI-TC) • Office de Promotion du Tourisme de Wallonie et de Bruxelles (OPT) Een functionele structuur verbindt de “ City marketing ” van BI-TC met de diensten “ Perspective et Stratégie ” van het OPT en “ Planning en Onderzoek ” van TVl. Zo wordt de soepelheid gecreëerd die nodig is om in te spelen op de verwachtingen van de Brusselse toeristische sector. De analyses van het Observatorium steunen op betrouwbare statistieken en onderzoeken die kunnen worden verricht dankzij de samenwerking met de verschillende sectoren van de toeristische activiteit, bijvoorbeeld: de Brussels Hotels Association (BHA), Logies voor jongeren, Bed & Brussels, Taxi Stop, Brusselse Museumraad, Voir et Dire Bruxelles, Gidsen Brussel België, Brussels Airlines, BIAC, NMBS, BAPCO, ABTO, TO Incoming, … Dankzij deze samenwerking en het methodologische werk dat uitgevoerd werd, is het Observatorium voor de verschillende toeristische sectoren van Brussel de referentie geworden voor statistische gegevens en de analyse daarvan. • Dankzij het partnership met de BHA en de expertise van het Observatorium kunnen sinds 2004 verschillende statistieken opgesteld worden. Het is onder meer mogelijk de bezettingsgraad, met een onderscheid tussen week- en weekenddagen, de gemiddelde nettoprijzen en de inkomsten per kamer (REVPAR) te berekenen. Dankzij dit beheersinstrument kan een maand na datum al de nodige rapportering verzorgd worden. In 6 het bijzonder de hotelsector wenste al langer betrouwbare informatie op korte termijn. Deze statistieken zijn dan ook een grote vooruitgang. • Sinds mei 2009 werkt het Observatorium voor Toerisme te Brussel samen met Mkg Hospitality om de hotelbarometer te verbeteren. Deze samenwerking heeft ons in staat gesteld om ons panel uit te breiden, maar ook om Brussel te positioneren tegenover de grote Europese metropolen. • Het Observatorium voor Toerisme te Brussel heeft een soortgelijk hulpmiddel ontwikkeld in samenwerking met de jeugdherbergen (maandelijks) en de musea en attracties (halfjaarlijks). • De investeringen en inspanningen van de partners moeten echter verdergezet worden zodat de kwaliteit van de beschikbare gegevens nog toeneemt, zeker wat betreft de MICE-sector, de individuele zakenreizen en de apparthotel.

11de uitgave van het jaarverslag van het Observatorium voor Toerisme te Brussel Het toerisme in Brussel bevestigt zijn groei in 2008, maar is op het eind van het jaar toch vertraagd als gevolg van de crisis: +3,4% totale overnachtingen in Brussel, 5,6% zakenovernachtingen en 0,7% vakantieovernachtingen. Wat het aantal vergaderingen van minstens dan 300 personen betreft, is Brussel volgens de criteria van de UAI opnieuw gestegen naar de 2de plaats in Europa. Wat het aantal vergaderingen van minder dan 50 personen betreft, is Brussel volgens de criteria van de UIA teruggezakt naar de 22ste plaats. Het bezoek aan musea en attracties is in 2008 met 8,5% gestegen. Desondanks is de crisis goed voelbaar. De hotelmanagers hebben af te rekenen met de gevolgen van de financiële crisis, klanten die naar een lager gamma gaan, lowcost reizen, tophotels die van categorie veranderen, de almaar kortere verblijfsduur, koopjesjagers, enz. In afwachting dat de situatie verbetert, concentreert Brussel zich op de toekomst met het nieuwe Magrittemuseum, de heropening van het gerenoveerde Congrespaleis en de investering in een nieuw congrescentrum op de Heizel.

HET OBSERVATORIUM VOOR TOERISME TE BRUSSEL: METHODOLOGIE EN WERKINSTRUMENTEN. Methodologie De volgende factoren zijn essentieel voor het welslagen van de inschakeling van een dergelijk observatorium: • de vaste wil tot samenwerking van de toeristische partners om de collectieve en individuele resultaten te optimaliseren; • de aanpassing van het proces op basis van de opmerkingen vanuit het terrein; • de kwaliteit van de gegevens, de continuïteit in het proces en de planning ervan; • de soepele organisatie van de verspreiding van de onderzoeksresultaten en aanbevelingen. Deze methodologie werd uitgewerkt: • om te kunnen beantwoorden aan de behoefte van een vergelijkende analyse (benchmarking) tussen Brussel en andere steden, zoals deze uitgevoerd door European Cities Marketing, op basis van de statistische gegevens van TourMis, erkend door de EU en het UNWTO. • om een analyse mogelijk te maken van vraag en aanbod in de verschillende toeristische sectoren: logies, musea en toeristische attracties, vervoermiddelen en toeristische evenementen; • om een analyse mogelijk te maken van de evolutie van de ontwikkeling van de bestemming Brussel op de “vrije tijd” en “MICE” markten.

Specifieke onderzoeken • Enquête betreffende de aparthotels • Analyse van zeven commerciële hotelboekingsites en hun evaluatie “top en minder top” • Economische weerslag van de opening van Square en het Magrittemuseum • Profiel van de bezoekers en exposanten van de European Seafood Exposition (ESE) met betrekking tot Brussel • Profiel van de bezoekers en exposanten van de MOod 2009 met betrekking tot Brussel • Analyse van het profiel van de festivalgangers van Couleur Café (in samenwerking met de MIVB).

De Brieven van het Observatorium Met de Brieven van het Observatorium is het mogelijk kortetermijntrends te verspreiden bij de toeristische partners. In 2009 verschenen de volgende Brieven van het Obs: • De toeristische werkgelegenheid in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest: zakentoerisme en vrijetijdstoerisme in 2006 • Profiel van de bezoekers en exposanten van de European Seafood Exposition (ESE) met betrekking tot Brussel • Kerncijfers van het toerisme in 2008 • Profiel van de bezoekers en exposanten van de MOod 2009 met betrekking tot Brussel • Profiel van de festivalgangers van Couleur 7 Café 2009 ten opzichte van Brussel

Internetsite van het Observatorium De publicaties en de persberichten van het Observatorium voor Toerisme te Brussel zijn sedert november 2001 beschikbaar op het internet: http://www.observatoriumtoerisme.irisnet.be of http://www.observatoiretourisme.irisnet.be

© Foto’s: OPT / J.-P. Remy

Het jaarverslag Het jaarverslag van de toeristische activiteit in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest is een structureel hulpinstrument voor strategisch beleid. Het bundelt gegevens die het hele jaar door worden gecompileerd, en het analyseert de trends. Het aanbod in Brussel, het profiel van de toeristen, de bezoeken in zakelijk/recreatief verband, de evolutie van de prioritaire markten: het jaarverslag verwerkt elk jaar een massa essentiële informatie. Sinds 2003 is een speciaal hoofdstuk van het jaarverslag gewijd aan de MICE-sector. Omdat de informatie hierover zeer onvolledig was, hebben de partners van het Observatorium zich toegespitst op de analyse van aanbod, vraag, incoming-activiteiten, internationale positionering van Brussel en perceptie van Brussel als MICE-bestemming. Deze informatie werd aangevuld met een meer verfijnde analyse van de hotelovernachtingen in het kader van het recreatief verblijfstoerisme en MICE. De eerste resultaten tonen aan dat het proces in werking is getreden. Het komt erop aan de samenwerking met de partners te blijven verruimen. De doelstellingen van dit jaarverslag zijn: • de gegevens te vergelijken op korte termijn (2008 / 2007) en op middellange termijn (2008 / 2000/1998); • het niveau van een simpele opsomming van statistieken te overstijgen; • de informatie voor te stellen om tot actie aan te sporen. Elk hoofdstuk wordt duidelijk gesitueerd met een overzicht van de belangrijkste observaties.


1. Toeristische overnachtingen O 1. Het aanbod Logiesvormen

Betrokkenen

Bronnen

Hotels

Toerisme Vlaanderen Franse Gemeenschapscommissie Brussels Hotels Association (BHA)

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI) Hotelcatalogus

Jeugdlogies

Logies voor jongeren1

ADSEI Logies voor jongeren

Gastenkamers

Bed & Brussels Taxi Stop Franse Gemeenschapscommissie

Bed & Brussels Taxi Stop Franse Gemeenschapscommissie BDLF

VV 1.1. Het hotelaanbod Aantal sterren

Aantal erkende hotels

***** **** *** ** * Totaal erkende hotels Andere Totaal

Aantal kamers volgens ADSEI

Aantal hotels (aantal bedplaatsen)

3.017 5.735 3.911 869 232 13.764 1.595 15.359

19 40 51 33 13 156 15 171

17 36 45 31 11 140 19 159

Maximale capaciteit 7.900 11.378 8.332 2.008 612 30.230 940 31.170

Bron: Hotelcatalogus BI-TC 2009 (erkenning 2008) ADSEI 2009

Opmerkingen 8

De verschillen die worden vastgesteld tussen de twee databases voor erkende hotels worden verklaard door: - Het referentiejaar voor de hotels die opgenomen zijn in de catalogus van Brussel Internationaal – Toerisme en Congressen (BI-TC) is 2008. - Het referentiejaar voor de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie: de hotels die in augustus 2008 werden erkend. In 2008 werden 140 etablissementen erkend door de Franse Gemeenschapscommissie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest en door Toerisme Vlaanderen. In 2008 is een nieuwe vereniging opgericht die de hotels van Brussel en omstreken vertegenwoordigt: Brussels Hotels Association (BHA). Deze vereniging telt 227 leden.

VV 1.2. Het jeugdlogiesaanbod Aantal etablissementen

Maximale capaciteit (aantal bedplaatsen)

5

918

Bron: Logies voor jongeren 2008

1. Logies voor jongeren is een vereniging die de vijf jeugdherbergcentra omvat van de Franstalige en van de Vlaamse Gemeenschap. 2. BDLF: Bruxelles Destination Langue Française is een vereniging gespecialiseerd in de sector opleiding, toerisme en cultuur in Brussel. Ons doel is de promotie van het imago van Brussel, de Europese Franstalige hoofdstad, dankzij kwalitatief hoogstaande tijdelijke overnachtingsmogelijkheden, de organisatie van cursussen Frans, de organisatie van bedrijfsstages en permanente begeleiding. 3. De rubriek “Andere“ omvat de hotels die ter erkenning voorliggen en een deel van de apparthotels.

Jaarverslag • 2008


VV 1.3. Het gastenkameraanbod Aantal aanbieders

Aantal kamers

Maximale capaciteit (aantal bedplaatsen)

Erkende gastenkamers(1)

75

132

281

Bij verenigingen ingeschreven gastenkamers(2)

290

470

672

Bron:

(1) Franse Gemeenschapscommissie (erkenning 2008) (2) Bed & Brussels en Taxi Stop 2009

VV 1.4. Het apparthotelaanbod Appartementhotels4 zijn een vorm van huisvesting die de bewoners een ruime mate van zelfstandigheid bieden en waarbij ten minste een bepaalde dienstverlening (schoonmaak, diensten à la carte, …) is inbegrepen. Het Observatorium voor Toerisme heeft door middel van passieve prospectie (internet en gouden gids) het potentieel van de Brusselse appartementhotels op niet-exhaustieve wijze onderzocht. In totaal telden wij 100 vennootschappen die appartementen, flats en/of kamers verhuren. Slechts 38 van hen deelden ons hun verhuurcapaciteit voor appartementen mee. Vervolgens hebben wij door middel van de regel van drie een raming gemaakt van de totale capaciteit. Aantal geïnventariseerde ondernemingen

Aantal appartementen/flats (raming)

100

6.500

Bron: Observatorium voor Toerisme te Brussel

VV 1.5. Het toeristisch logiesaanbod volgens aantal etablissementen

(hotels, jeugdherbergen en gastenkamers) per gemeente

9

Cartografische bron Articque

4 De appartementhotels in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest – BRAT, mei 1998.


1

Gemeente

Hotels

Jeugdherbergen

Gastenkamers

Totaal

Brussel

93

3

15

111

Sint-Gillis

20

3

23

Sint-Joost-ten-Noode

13

3

17

Elsene

10

3

13

Schaarbeek

7

9

16

Anderlecht

7

4

11

Etterbeek

5

6

11

Evere

4

1

5

Sint-Lambrechts-Woluwe

3

3

6

Ukkel

2

5

7

Watermaal-Bosvoorde

2

3

5

Sint-Pieters-Woluwe

2

4

6

Vorst

1

2

3

Ganshoren

1

2

3

Jette

1

3

4

Oudergem

0

7

7

Sint-Agatha-Berchem

0

1

1

Koekelberg

0

0

0

Sint-Jans-Molenbeek TOTAAL

1

0

1

1

2

171

5

75

251

Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie en Observatorium voor Toerisme te Brussel (voor hotels en jeugdherbergen) en Franse Gemeenschapscommissie (voor de Gastenkamers)

10



O 2. De bezettingsgraad Verblijfsvormen

Betrokkenen

Bronnen

Hotels

Brussels Hotels Association (BHA) Hotels

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie BHA Observatorium voor Toerisme te Brussel

Jeugdlogies

Logies voor jongeren

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Logies voor jongeren

Gastenkamers

Bed & Brussels Taxi Stop

Bed & Brussels Taxi Stop

De frequentering van de overnachtingsmogelijkheden wordt eerst globaal gepresenteerd en vervolgens uitgesplitst per categorie: • hotels, • jeugdherbergen, • en gastenkamers.

VV 2.1. Totaal aantal overnachtingen

(behalve de gastenkamers) QQQ

2.1.1. Totaal aantal overnachtingen van 1998 tot 2008

6.000.000 5.271.014 5.000.000

4.686.350

4.496.895 4.000.000

5.099.264

4.793.357

4.083.978

4.836.476

4.717.667 4.650.013

4.418.679

4.268.734

3.000.000 11

2.000.000

1.000.000

0 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

• Er wordt gesproken van een overnachting als een bezoeker een nacht doorbrengt in een accommodatie (zakelijk of recreatief toerisme). • De recreatieve overnachtingen omvatten vakantie- en recreatieve bezoeken. • De zakelijke overnachtingen omvatten overnachtingen enerzijds voor een conferentie, een congres, een seminarie en anderzijds omwille van een andere professionele reden.

5 Alle soorten accommodatie (hotels, apparthotels, jeugdlogies) behalve de gastenkamers


1

QQQ

2.1.2. Totaal aantal overnachtingen van 1998 tot 2008: vergelijking van de curven: recreatieve overnachtingen, overnachtingen voor conferenties, congressen en seminaries en overnachtingen voor andere beroepsdoeleinden.

2.500.000

2.654.687 1.943.748

2.000.000

1.500.000

1.431.474 1.418.208 1.234.296

970.842

1.000.000

500.000

0 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

O Recreatieve overnachtingen O Meetings O Andere beroepdoeleinden


QQQ

2.1.3. Totaal aantal overnachtingen in de belangrijkste Belgische steden (vergelijking tussen 1998 en 2008)

6.000.000

+29% 5.000.000 4.000.000 12

3.000.000 2.000.000

+18%

+25% +45%

1.000.000

+70%

0 Brussel

Antwerpen

Brugge

Gent

Luik

O 1998 O 2008



Brussel

Antwerpen

Brugge

Gent

Luik

1998

4.083.978

1.344.211

1.186.638

529.714

236.190

1999

4.268.734

1.325.127

1.246.612

573.298

237.247

2000

4.496.895

1.387.617

1.268.695

622.112

325.364

2001

4.418.679

1.357.514

1.156.974

603.426

336.913

2002

4.686.350

1.338.716

1.441.725

617.015

340.280

2003

4.793.357

1.351.653

1.309.096

608.638

326.661

2004

4.717.667

1.345.426

1.312.797

616.753

327.146

2005

4.650.013

1.314.130

1.299.754

609.854

342.332

2006

4.836.476

1.419.485

1.374.800

675.773

371.580

2007

5.099.264

1.519.877

1.425.290

724.492

383.883

2008

5.271.014

1.581.084

1.483.604

765.758

402.363


QQQ

2.1.4. De drie belangrijkste buitenlandse markten voor de belangrijkste Belgische steden Steden

Markten

Overnachtingen

%

Verenigd Koninkrijk

593.231

11%

Frankrijk

586.442

11%

Source: Direction générale Statistique et Information Economique Duitsland

392.723

7%

Nederland

420.997

27%

Brussel

Antwerpen

Brugge

Gent

Luik

Duitsland

131.063

8%

Verenigd Koninkrijk

124.708

8%

Verenigd Koninkrijk

434.079

29%

Nederland

176.325

12%

Frankrijk

163.140

11%

Nederland

178.909

23%

Verenigd Koninkrijk

91.315

12%

Duitsland

68.387

9%

Frankrijk

84.514

21%

Verenigd Koninkrijk

36.557

9%

Duitsland

27.596

7%


13


1

QQQ

2.1.5. Totaal aantal overnachtingen in enkele Europese steden (vergelijking tussen 1998 en 2008)

20.000.000 18.000.000

+115%

O 1998 O 2008

16.000.000

+89%

14.000.000

+37% +33%

12.000.000 10.000.000

+43% +12%

8.000.000

+31% +50%

6.000.000

+29% +56%

4.000.000

+177%

2.000.000 0 Berlijn

Barcelona

Praga

Wenen

München Amsterdam Boedapest Stockholm Brussel Kopenhagen Dubrovnik

Bron: European Cities Tourism in TourMis (http://www.tourmis.info/).

Opmerkingen TourMis is een marketing informatiesysteem dat met 110 Europese bestemmingen is verbonden en dat door de Europese Unie en door de Wereld Toerisme Organisatie (UNWTO) gebruikt wordt via het netwerk van de European Cities Tourism (ECT).

QQQ

2.1.6. Binnenlandse en buitenlandse overnachtingen in enkele Europese steden

Berlijn Wenen München 14

Amsterdam Boedapest Stockholm Brussel Kopenhagen

O Aandeel binnenlandse

Dubrovnik

overnachtingen 0

20%

40%

60%

80%

100%

O Aandeel buitenlandse overnachtingen

Bron: European Cities Tourism in TourMis (http://www.tourmis.info/).



Binnenlandse overnachtingen

Aandeel binnenlandse overnachtingen

Buitenlandse overnachtingen

Aandeel buitenlandse overnachtingen


2008/2007

Berlijn

10.724.998

60%

7.033.593

40%

17.758.591

2,7%

Wenen

2.253.793

21%

8.723.112

79%

10.976.905

5,6%

München

5.262.563

53%

4.584.559

47%

9.847.122

3,3%

Amsterdam

1.387.700

17%

6.921.900

83%

8.309.600

-6,0%

Boedapest

860.812

14%

5.154.333

86%

6.015.145

-2,4%

Stockholm

3.550.977

59%

2.338.070

41%

6.038.963

6,9%

Brussel

764.196

14%

4.506.818

86%

5.271.014

3,4%

Kopenhagen

1.960.617

42%

2.750.705

58%

4.711.322

-1,3%

Dubrovnik

151.870

8%

1.641.811

92%

1.793.681

-1,2%

Bron: European Cities Tourism in TourMis

QQQ

2.1.7. De drie belangrijkste buitenlandse markten in enkele Europese steden Steden Berlijn

Wenen

München

Amsterdam

Boedapest

Stockholm

Brussels

Kopenhagen

Dubrovnik

Bron: European Cities Tourism in TourMis

Markten

Overnachtingen

Verenigd Koninkrijk

742.988

V.S. Amerika

565.182

Italië

617.210

Duitsland

2.279.063

V.S. Amerika

539.168

Italië

601.849

V.S. Amerika

612.958

Italië

499.653

Verenigd Koninkrijk

377.736

Verenigd Koninkrijk

1.559.500

V.S. Amerika

860.400

Duitsland

541.400

Duitsland

555.356

Verenigd Koninkrijk

543.458

Italië

336.040

Duitsland

300.833

Verenigd Koninkrijk

292.140

V.S. Amerika

198.570

Verenigd Koninkrijk

637.456

Frankrijk

605.018

Duitsland

421.314

Zweden

427.298

Verenigd Koninkrijk

337.904

Noorwegen

342.361

Frankrijk

180.448

V.S. Amerika

109.920

Duitsland

104.459

15


1

VV 2.2 Overnachtingen in hotels

Aantal aankomsten (1) Aantal overnachtingen

(1)

Gemiddelde verblijfsduur 2)

2007

2008

2008/2007

2.561.131

2.684.089

6,1%

4.832.683

5.007.163

5,7%

1,9

1,9

Bezettingsgraad per kamer (

73,5%

71,07%

-2,4 punten

Gemiddelde netto-prijs per kamer (2)

103,15€

101,18€

-1,9%

77,41€

74,24€

-4,1%

REVPAR

(2)

Bron: (1) Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (2) Observatorium voor Toerisme te Brussel

2.2.1. Aantal overnachtingen per categorie (aantal sterren)

QQQ

2.500.000

Aantal overnachtingen

2.000.000

1.500.000

1.000.000

500.000

0 5 sterren

16

4 sterren

3 sterren

2 sterren

1 ster

Aankomsten

Overnachtingen

%

5 sterren

639.575

1.213.660

24%

4 sterren

1.056.543

1.953.021

39%

3 sterren

737.657

1.392.843

28%

2 sterren

158.071

291.639

6%

1 ster

46.655

68.648

1%

Andere

45.588

87.352

2%

Totaal

2.684.089

5.007.163

100%


Anderen

O 2007 O 2008



QQQ

2.2.2. Totaal aantal hotelovernachtingen per gemeente van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest

en millions / in miljoen > 1,0 0,50 - 1,0 0,50 - 0,25 0,25 - 0,10 < 0,10


Brussel

Aankomsten

Overnachtingen

Aandeel overnachtingen (%)

1.544.275

2.893.641

58%

Sint-Joost-ten-Noode

318.151

601.820

12%

Sint-Gillis

264.636

471.601

9%

Elsene

176.617

331.006

7%

Anderlecht

80.419

159.957

3%

Schaarbeek

74.955

159.732

3%

Evere

79.937

135.001

3%

Etterbeek

63.370

106.080

2%

Sint-Lambrechts-Woluwe

38.404

61.220

1%

Andere

43.325

87.105

2%

Totaal

2.684.089

5.007.163

100%


17

De categorie “Andere” vertegenwoordigt de volgende gemeenten: Vorst, Ganshoren, Jette, Sint-Jans-Molenbeek, Ukkel en Watermaal-Bosvoorde. Deze gemeenten werden niet afzonderlijk weergegeven omdat ze minder dan drie etablissementen bezitten.

QQQ

2.2.3. Bezettingsgraad in hotels voor enkele Europese steden

Brussel

71,1%

Barcelona

60,8%

Berlijn

50,8%

Praag

49,0%

Dubrovnik

27,5%

Bron: Tourmis


1

2.2.4. Aantal overnachtingen in hotels naar land van herkomst

QQQ 800.000 700.000

O 2007 O 2008

600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0

ië

lg Be

18

gd jk nd nd eni ijk kri rla sla Ver inkr Fran uit ede D N n Ko

je

n Spa

. V.S a rik e Am

lië

Ita

an

Jap

n

en ark

ede Zw

D

m ene

ina

Ch

2007

2008

2008/2007

België

681.760

725.849

6,5%

Verenigd Koninkrijk

620.071

593.231

-4,3%

Frankrijk

549.516

586.442

6,7%

Duitsland

381.983

392.723

2,8%

Nederland

332.258

343.647

3,4%

Spanje

308.623

324.753

5,2%

Italië

201.425

204.069

1,3%

Zweden

69.397

68.000

-2,0%

Denemarken

50.113

51.866

3,5%

Polen

46.880

49.974

6,6%

Griekenland

47.563

47.957

0,8%

Ierland

44.658

44.255

-0,9%

Portugal

42.168

40.760

-3,3%

Finland

42.221

40.229

-4,7%

Roemanië

31.208

36.347

16,5%

Oostenrijk

32.633

34.274

5,0%

Luxemburg

26.929

29.041

7,8%

Hongarije

25.936

26.324

1,5%

Tsjechië

20.185

23.303

15,4%

Bulgarije

18.637

19.951

7,1%

Litouwen

15.209

15.379

1,1%

Slovenië

8.695

11.068

27,3%

Slowakije

9.678

10.080

4,2%

Cyprus

8.277

8.820

6,6%

Malta

8.246

8.155

-1,1%

n

e Pol

ia

Ind

da

a Can

and

l Fin

ë

chi

Tsje



Estland

6.828

7.523

10,2%

Letland

6.342

6.984

10,1%

Totaal EU

3.637.439

3.751.004

3,1%

V.S. Amerika

315.123

281.695

-10,6%

Japan

95.420

97.475

2,2%

Zwitserland

61.127

64.016

4,7%

Rusland

47.370

52.871

11,6%

China

69.340

50.915

-26,6%

India

28.981

43.716

50,8%

Canada

40.487

43.035

6,3%

Noorwegen

38.275

39.773

3,9%

Turkije

30.133

29.853

-0,9%

Rest van de wereld

468.988

552.810

17,9%

Totaal buitenlanders

4.150.923

4.281.314

3,1%

Totaal

4.832.683

5.007.163

3,6%


QQQ

2.2.5. Aantal overnachtingen in hotels naar land van herkomst en naar doel van het verblijf

350.000 300.000

100%

Recreatieve verplaasting

-10% 67%

250.000 200.000

165%

36%

150.000

O 2001 O 2008

17% 70%

100.000

-8% 14%

50.000

284%

-34%

136%

64%

83%

Polen

Oostenrijk

0 Frankrijk Verenigd Koninkrijk

350.000

België

Spanje Nederland Duitsland

Italië

V.S. Amerika

205%

Canada

China

Rusland

Verplaatsing in het kader van een conferentie, congres of seminaire

-19%

300.000

Japan

250.000 200.000

21%

12%

150.000

70% 6%

100.000

O 2001 O 2008

-82%

-5% 21%

50.000

27%

87%

Polen

Rusland

-39%

72%

0%

China

Oostenrijk

0 België

Verenigd Frankrijk Koninkrijk

V.S. Duitsland Nederland Spanje Amerika

Italië

Japan

Canada

19


1

250.000 200.000

Elk ander type van beroepverplaasting

-59%

-18% -27%

O 2001 O 2008

150.000

15%

100.000

-21%

5%

-25%

-38%

50.000

-55% 45%

18%

3%

-21%

-28%

Rusland Oostenrijk Canada

China

0 België

Frankrijk Duitsland Verenigd Koninkrijk

Spanje

Nederland

Italië

V.S. Amerika

Japan

Polen


2.2.6. Aantal overnachtingen per maand en per doel van het verblijf

QQQ

500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000

O Overnachtingen voor congres,

150.000

seminarie of conferentie

100.000

O Overnachtingen voor andere

50.000 0 Januari

20

beroepsdoeleinden Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli

Augustus September Oktober November December

O Recreatieve overnachtingen O Totaal aantal overnachtingen

Maand

Overnachtingen voor congres, seminarie of conferentie

Overnachtingen voor andere beroepsdoeleinden

Recreatieve overnachtingen


Januari

132.875

135.107

61.887

329.869

Februari

143.785

142.613

71.602

358.000

Maart

166.110

172.528

87.179

425.817

April

168.002

187.093

91.652

446.747

Mei

193.979

180.081

96.587

470.647

Juni

155.764

178.657

86.913

421.334

Juli

194.713

133.630

71.825

400.168

Augustus

229.507

129.526

71.103

430.136

September

170.175

191.373

91.218

452.766

Oktober

180.679

183.743

88.804

453.226

November

157.885

160.519

77.184

395.588

December

199.150

148.878

74.837

422.865

Gemiddelde

174.385

161.979

80.899

417.264

2.092.624

1.943.748

970.791

5.007.163

Totaal



Toeristische overnachtingen Opmerkingen De drie drukste maanden in functie van de motivatie zijn: • voor congres, seminarie of conferentie: augustus, december en juli. • recreatie: mei, april en september. • andere beroepsdoeleinden: september, april en oktober.

QQQ

2.2.7. Aantal overnachtingen per maand en per markt

70.000

60.000

60.000

50.000

50.000

40.000

40.000 30.000 30.000 20.000

20.000

10.000

10.000

0

0 J

F

M

O Verenigd Koninkrijk O Frankrijk

A

M

J

J

A

S

O

N

D

O Nederland O Duitsland

J

F

M

O Spanje

10.000

A

M

J

J

A

S

O

N

D

J

J

A

S

O

N

D

O Italïe

35.000

9.000

30.000

8.000 7.000

25.000

6.000

20.000

5.000 4.000

15.000

3.000

10.000

2.000 5.000

1.000

0

0 J

F

M

O Denemarken O Zweden

A

M

J

J

A

S

O

N

D

O Noorwegen

J

O V.S. Amerika O Japan

F

M

A

M

O China

8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 J

F

M

A

M

J

J

A

S

O

N

D Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

O Zwitserland O Polen

O Ostenrijk O Rusland

O Tsjechïe

21


1

VV 2.3. Het jeugdlogies

Aantal aankomsten (1) Aantal overnachtingen

(1)

Gemiddelde netto-prijs per kamer

(2)

Gemiddelde verblijfsduur in aantal overnachtingen

(2)

Bezettingsgraad per bed (1)

2007

2008

2008/2007

172.668

162.713

-5,8%

266.581

261.871

-1,8%

20,78€

19,85€

-4,5%

1,54

1,61

80,21%*

83,6%**

3,4 punten

Bron: (1) B ( ) Algemene Al Directie D Statistiek S k en Economische E h Informatie I f (2) Observatorium voor Toerisme te Brussel (*) 3 jeugdlogies (**) 4 jeugdlogies

2.3.1. Overnachtingen in jeugdlogies naar land van herkomst

QQQ

60.000

O 2007 O 2008

50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0

ijk nkr Fra

lgië

Be

and

itsl

Du

nje

Spa

gd jk .S. a nd eni kri V merik derla Ver Konin A Ne

lië

Ita

da

a Can

an

Jap

n

e Pol

nd

rla

itse Zw

n

ede Zw

ijk

nr ste Oo

ina

en ark

D

Ch

m ene


22

2007

2008

%

2008/2007

Frankrijk

47.678

50.038

19%

5%

België

40.869

38.244

15%

-6%

Duitsland

26.680

28.535

11%

7%

Spanje

18.411

21.687

8%

18%

Verenigd Koninkrijk

12.628

11.724

4%

-7%

V.S. Amerika

13.033

11.681

4%

-10%

Nederland

13.017

11.110

4%

-15%

Italië

7.638

8.124

3%

6%

Canada

7.120

6.193

2%

-13%

Japan

6.884

5.595

2%

-19%

Polen

4.029

4.257

2%

6%

Zwitserland

3.281

4.254

2%

30%

Zweden

3.254

3.786

1%

16%

Oostenrijk

5.225

3.033

1%

-42%

Denemarken

3.414

2.936

1%

-14%

China

2.966

2.573

1%

-13%

nd

sla

Ru

ë

chi

Tsje

gen we r o No



Rusland

846

1.291

0%

Tsjechië

1.104

1.079

0%

-2%

703

400

0%

-43%

Rest van de wereld

47.801

45.331

17%

-5%

Totaal

266.581

261.871

100%

-2%

Noorwegen

53%


QQQ

2.3.2. Seizoenspreiding met betrekking tot de overnachtingen in jeugdlogies

30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Januari

Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli


Maand

2007

2008

%

2008/2007

Januari

16.825

16.651

6%

-1%

Februari

18.881

19.919

8%

5%

Maart

22.834

24.664

9%

8%

April

24.891

24.377

9%

-2%

Mei

23.197

24.148

9%

4%

Juni

23.981

22.435

9%

-6%

Juli

25.938

24.336

9%

-6%

Augustus

24.693

23.085

9%

-7%

September

22.736

22.959

9%

1%

Oktober

23.399

23.192

9%

-1%

November

21.099

17.999

7%

-15%

December

18.107

18.106

7%

0%

Gemiddelde

22.215

21.823

8%

-2%

Totaal

266.581

261.871

100%

-2%


23


1

VV 2.4. De gastenkamers 2007

2008

Aantal aankomsten

4.811

4.887

Aantal overnachtingen

18.292

18.048

3,80

3,69

Gemiddelde verblijfsduur in nachten Bron: Bed & Brussels

QQQ

2.4.1. Overnachtingen in gastenkamers naar land van herkomst

België

2007

2008

%

2008/2007

5.140

4.738

26%

-8%

Frankrijk

3.056

3.586

20%

17%

Duitsland

1.926

1.774

10%

-8%

Spanje + Italië

1195

1.662

9%

39%

Verenigd Koninkrijk

1.041

1.157

6%

11%

Andere landen

5.934

5.131

28%

-14%

Totaal

18.292

18.048

100%

-1%

Bron: Bed & Brussels

QQQ

24

2.4.2. Overnachtingen in gastenkamers per maand

Maand

2007

2008

%

2008/2007

Januari

895

1.314

7%

47%

Februari

1.185

1.345

7%

14%

Maart

1.675

1.781

10%

6%

April

1.564

1.649

9%

5%

Mei

1.269

1.735

10%

37%

Juni

1.515

1.569

9%

4%

Juli

1.307

898

5%

-31%

Augustus

1.266

1.271

7%

0%

September

2.639

1.983

11%

-25%

Oktober

1.918

1.954

11%

2%

November

1.878

1.622

9%

-14%

December

1.181

927

5%

-22%

Gemiddelde

1.524

1.504

8%

-1%

Totaal

18.292

18.048

100%

17%




QQQ

2.4.3. Doel van het verblijf van het cliënteel dat logeert in gastenkamers

Doel van het verblijf

2006

2007

2008

Toerisme

39,8%

18%

42%

Zaken

27,7%

40%

29%

Stage

26,8%

25%

5%

Niet aangegeven

5,7%

16%

24%


QQQ

2.4.4. De stagiaires in Brussel

De vereniging Bruxelles Destination Langue Française (BDLF) organiseerde het logement van stagiairs verbonden met internationale instellingen, met het Erasmus-uitwisselingsprogramma, met bedrijfsstages… 2005

2006

2007

2008

393

-

852

897

19.500

39.340

48.328

66.150

Aantal aankomsten Aantal overnachtingen Bron: BDLF

QQQ

2.4.5. Nationaliteiten van de stagiaires

4%

2%

7%

4%

32%

3% 6% 2%

O Duitsland O Frankrijk O Spanje O Italië O Nederland O Oostenrijk

8% 9%

Bron: BDLF

22%

O Verenigd Koningrijk O Polen O Scandinavië O V.S. Amerika O Andere

25


1

Algemene bedenkingen 1. Brussel - overnachtingscapaciteit

4. Brussel-clienteel

● in aantal mensen (totaal)

De belangrijkste markten: ● Verenigd Koninkrijk (-4,3% t.o.v. 2007 en -26% t.o.v. 2001) ● Frankrijk (+6,7% t.o.v. 2007 en +30% t.o.v. 2001) ● België (+6,5% t.o.v. 2007 en +63% t.o.v. 2001) ● Duitsland (+2,8% t.o.v. 2007 en +22% t.o.v. 2001) ● Nederland (+3,4% t.o.v. 2007 en+15% t.o.v. 2001) ● Spanje (+5,2% t.o.v. 2007 en +50% t.o.v. 2001) ● V.S. Amerika (-10,6% t.o.v. 2007 en 0% t.o.v. 2001)

● in aantal mensen (hotels) ● in aantal mensen (jeugdlogies) ● in aantal mensen (gastenkamers)

32.760 31.170 918 672

2. Brussel - hotelaanbod Het aantal etablissementen in de categorieën met 5, 4 en 3 sterren blijft relatief stabiel. 59% van de overnachtingen gebeurden in de gemeente Brussel en dus 41% in de andere gemeentes: 12% in Sint Joost, 9% in Sint Gillis, 7% in Elsene en 3% in Evere. De hotels met 4 en 5 sterren zijn goed voor een aandeel van 63% van de hotelovernachtingen. Sinds 2000 is het hotelaanbod met 28% gestegen, het aantal bedden met 8,4% en de hotelvraag (aantal overnachtingen) met 16% . De bezettingsgraad van de hotelkamers is met 1 punt gestegen. Intussen ontbreekt het niet aan nieuwe hotelprojecten in Brussel: het Eurostation (228 kamers), het casinocomplex aan de Anspachlaan (140 kamers), inrichting van een kerk aan de Kruidtuin, ontwikkeling van een duurzaam boothotel (50 à 60 kamers) aan de Becokaai, investering van Prem Group in het centrum van Brussel (100 kamers), enz. Hoe omvangrijk deze projecten ook zijn, toch mag men niet vergeten dat ze afhankelijk zijn van de toename van de vraag. Dat heeft tot gevolg dat de hotels almaar inventiever worden via originele promotie- en commerciële acties (Bongobonnen), de introductie van nieuwe merken (Radisson BLU enz.) en de ontwikkeling van groene ketens zoals Accor. 26

3. Brussel-bestemming Het aantal overnachtingen in Brussel is gestegen met 29% tussen 1998 en 2008, dit stemt overeen met ongeveer 1.200.000 overnachtingen. In 2008 zijn de overnachtingen in Brussel gestegen met 17% in vergelijking met 2000, dit stemt overeen met meer dan 774.119 overnachtingen. In 2008 zijn de overnachtingen in Brussel gestegen met 3,4% in vergelijking met 2007, dit stemt overeen met een verlies van 171.750 overnachtingen. De gemiddelde verblijfsduur in hotels bedraagt 1,9 nachten. De gemiddelde verblijfsduur in jeugdlogies bedraagt 1,6 nachten, voor gastenkamers is dit 3,7 nachten.

De prioritaire buitenlandse markten (Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Nederland) vertegenwoordigen 38,3% van alle hotelovernachtingen, 38,7% van de overnachtingen in jeugdlogies en 38,0% van alle overnachtingen in gastenkamers. De markten waar Toerisme Vlaanderen en/of het OPT (Office de Promotion du Tourisme de Wallonie et de Bruxelles) een toeristische dienst hebben, vertegenwoordigen 68% van het aantal overnachtingen in hotels, 65% van het aantal overnachtingen in jeugdherbergen en 56,5% van alle overnachtingen in gastenkamers. De oorsprong van de andere klanten is zeer gediversifieerd.

5. Brussel-vakantiebestemming Het aantal overnachtingen met vakantiemotief is in 2008 met 64% gestegen in vergelijking met 1998, met 38% in vergelijking met 2000 en met 0,7% in vergelijking met 2007. Hotels: ● De vier seizoenen worden als volgt verdeeld: winter (23%),

lente (25%), zomer (28%) en herfst (24%). ● De drie belangrijkste maanden zijn: mei, september

en oktober. ● De drie minst belangrijke maanden zijn: januari, februari

en augustus. Jeugdlogies: De drie belangrijkste maanden zijn: april, juli en augustus. De belangrijkste markten: ● Verenigd Koninkrijk (-9,1% t.o.v. 2007 en -10% t.o.v. 2001) ● Frankrijk (+1,8% t.o.v. 2007 en +100% t.o.v. 2001) ● Nederland (+7,7% t.o.v. 2007 en +37% t.o.v. 2001) ● Duitsland (-3,2% t.o.v. 2007 en +17% t.o.v. 2001) ● België (+17,1% t.o.v. 2007 en +67% t.o.v. 2001) ● V.S. Amerika (-23,0% t.o.v. 2007 en -8% t.o.v. 2001) ● Spanje (+14,0% t.o.v. 2007 en +155% t.o.v. 2001)



6. Brussel-MICE

9. Brussel-city marketing

De meetingovernachtingen (seminaries, congressen…) zijn gestegen met 57% in vergelijking met 1998, met 22% in vergelijking met 2000 en met 5% in vergelijking met 2007.

Brussel onderscheidt zich als bestemming van de andere steden door vijf imagopijlers en drie MICE-sleutels:

Het topseizoen voor zakenverblijven loopt in van mei tot juli en van oktober tot december.

De vijf pijlers van het imago – bestemming Het dorp van de europeanen (architecturaal erfgoed) Levenskunst (typische & avant-garde gerechten, bieren, terrassen, chocolade, mode, design) ● Cultuur (musea, strips, tentoonstelling en stadsanimatie) ● De coole sfeer van brusselmania (jongeren, erasmus, eu-stagiairs) ● Supergreen (duurzame en groene aspecten zoals parken, tuinen en wandelingen) ● ●

De belangrijkste markten voor de meetingovernachtingen (seminaries, congressen, …): ● Verenigd Koninkrijk (-6,5% t.o.v. 2007 en -19% t.o.v. 2001) ● V.S. Amerika (-4,8% t.o.v. 2007 en -5% t.o.v. 2001) ● Duitsland (+5,5% t.o.v. 2007 en +12% t.o.v. 2001) ● Frankrijk (-19,6% t.o.v. 2007 en -21% t.o.v. 2001) ● België (+4,6% t.o.v. 2007 en +203% t.o.v. 2001) ● Italië (+2,1% t.o.v. 2007 en +21% t.o.v. 2001) ● Spanje (+1,7% t.o.v. 2007 en +6% t.o.v. 2001)

7. Brussel-andere beroepsdoeleinden De overnachtingen voor andere beroepsdoeleinden zijn gedaald met -32% in vergelijking met 1998, met -19% in vergelijking met 2000 en met -6,5% in vergelijking met 2007. Het topseizoen voor verblijven voor andere beroepsdoeleinden loopt in van maart tot juni en van september tot oktober. De belangrijkste markten voor de overnachtingen voor andere beroepsdoeleinden: ● België (-3,5% t.o.v. 2007 en -18% t.o.v. 2000) ● Frankrijk (+4,4% t.o.v. 2007 en -27% t.o.v. 2000) ● Verenigd Koninkrijk (+23,9% t.o.v. 2007 en -59% t.o.v. 2000) ● Duitsland (+9,4% t.o.v. 2007 en +15% t.o.v. 2000) ● Nederland (+19,1% t.o.v. 2007 en -21% t.o.v. 2000) ● Spanje (+1,7% t.o.v. 2007 en +5% t.o.v. 2000)

8. Brussel-concurrentiepositie De trend in vergelijking met 2007 is de volgende:: Stockholm: +6,9% Wenen: +5,6% Brussel: +3,4% München: +3,3% Berlijn: +2,7% Dubrovnik: -1,2% Kopenhagen: -1,3% Boedapest: -2,4% Amsterdam: -6,0% Barcelona: -8,3%

De 3 sleutels van het aanbod - MICE De toegankelijkheid (twee luchthavens, vijf verschillende hogesnelheidstreinen, een velocityaanbod) ● De special venues (musea, historische plaatsen, parken) ● De kwaliteit (diensten, creativiteit en meertaligheid) ●

10. Het merkimago komt tegemoet aan de vraag Op de uitzendende markten zijn de contacten met de pers doorslaggevend. De journalisten moeten aan deze ervaringen worden blootgesteld via het Brusselse culturele marketingteam met de bedoeling dat er zo veel mogelijk onverwachte en spitse artikels verschijnen die vorm geven aan dit nieuwe perspectief. Dit coherente merkimagobeleid helpt de promotieteams om de beslissingnemers (van beurzen, congressen, meetings, incentives, touroperators) zin te doen krijgen om Brussel in hun programma op te nemen. Deze aanpak dringt zich des te meer op omdat de klant zich informeert op de supermarkt van het internet waar hij zijn shortlist van bezoeken aan beurzen, workshops, gezinsuitstapjes of Brusselsdays samenstelt. Het internet voedt meer dan ooit de perceptie over Brussel, net als het nieuws in primetime van “Brussels-EU”, de artikels in gespecialiseerde magazines, de bezoekersblogs en niet in geringe mate de mond-tot-mondreclame van vrienden.

27


2. Meeting Industry Infrastructuren

Betrokkenen

Hotels Vergaderzalen Special venues

Bronnen

Federatie Horeca Brussel PCO (BAPCO) DMC (ABITO) Evenementenbureaus (ACEA) Organisatoren van beurzen en salons Brussels Special Venues associations (B.S.V)

Brussel Internationaal MICE-cel van Toerisme Vlaanderen en van Office de Promotion du Tourisme Observatorium voor Toerisme te Brussel UIA ICCA

O 1. Het aanbod van vergaderzalen Ondernemingen Zalen voor conferenties

21

Zalen voor exposities en salons

10

1

Zalen in MICE hotels B.S.V.

86

2

18

Jeugdlogies

5

Special venues3:

129 Historische plaatsen

36

Theaters

14

Museum

20

Cultureel centrum

24

Kastelen

5

Sportcentrum

7

Andere

23

Bron: Brochure “Let’s meet in Brussels 2009“

O 2. De internationale vergaderingen 28

VV 2.1 De UIA (Union of International Associations) De UIA houdt in zijn statistieken rekening met de bijeenkomsten die worden georganiseerd en/of onder patronage staan van internationale organisaties die opgenomen zijn in het “Yearbook of International Organisations” en in de “International Congress calendar”. De criteria voor deze bijeenkomsten zijn: • Minstens 300 deelnemers • 40 % buitenlanders • Minstens 5 nationaliteiten • Minimumduur: 5 dagen

Opmerking De UIA heeft twee bijkomende categorieën gecreëerd. In de cijfers van 2008 zijn de vergaderingen van internationale verenigingen + ‘Andere internationale vergaderingen van twee dagen’ opgenomen.

1 In de catalogus “Let’s meet in Brussels”, worden er 42 hotels vermeld zonder een identificatie van het aantal vergaderzalen. 2 Brussels Special Venues 3 De “Special venues” zijn vergaderzalen die zich in een gebouw met cultureel of historisch karakter bevinden.


QQQ

2.1.1. Aantal vergaderingen van internationale verenigingen in de belangrijkste steden

800 700 600 500 400 300 200 100 0 Singapore

Parijs

Stad

Brussel

Wenen

Barcelona

Tokyo

Aantal vergaderingen Aantal vergaderingen in 2007 in 2008

Seoul

Boedapest

Londen

Kopenhagen

O 2007 O 2008

Aandeel wereldmarkt

Singapore

465

694

6,0%

Parijs

315

478

4,2%

Brussel

229

304

2,6%

Wenen

298

271

2,4%

Barcelona

161

207

1,8%

Tokyo

126

160

1,4%

Seoul

121

135

1,2%

Boedapest

123

1,1%

Londen

111

1,0%

Kopenhagen

108

0,9%

Bron: UIA – International Meetings Statistics 2008

QQQ

2.1.2. Aantal vergaderingen van internationale verenigingen in de belangrijkste steden van 1998 tot 2008 29

Parijs

Brussel

Wenen

London

Aantal vergaderingen

Marktaandeel


Marktaandeel


Marktaandeel


Marktaandeel

1998

229

2,60%

170

1,93%

172

1,95%

186

2,11%

1999

231

2,63%

150

1,70%

175

1,99%

150

1,71%

2000

258

2,93%

146

1,66%

194

2,21%

182

2,07%

2001

217

2,47%

133

1,51%

179

2,03%

181

2,06%

2002

228

2,50%

165

1,80%

196

2,10%

171

1,90%

2003

272

2,88%

188

1,99%

182

1,93%

144

1,52%

2004

221

2,41%

219

2,39%

190

2,07%

131

1,43%

2005

294

3,28%

245

2,74%

189

2,11%

177

1,43%

2006

363

4,09%

316

3,56%

179

2,02%

118

1,33%

2007

315

3,05%

298

2,89%

229

2,22%

103

1,00%

2008

478

4,2%

304

2,36%

271

2,36%

111

0,97%



2

QQQ

2.1.3. Aantal internationale vergaderingen in de belangrijkste Belgische steden

Steden

Aantal internationale vergaderingen

%

Brussel

304

78%

Gent

26

7%

Antwerpen

16

4%

Brugge

9

2%

Leuven

20

5%

Luik

1

0%

Andere

20

5%

België

388

100%


VV 2.2. International Congress & Convention Association (ICCA) De gegevens van de ICCA bevatten enkel data van organisaties die aan de volgende criteria voldoen: • Minstens 50 deelnemers • Op recurrente wijze georganiseerd worden in drie verschillende landen • Vergadering met deelnemers uit minstens drie verschillende landen

30

Parijs

Wenen

Londen

Brussel

2000

71

53

Barcelona

62

29

2001

51

57

45

17

2002

40

58

35

28

2003

41

89

34

15

2004

75

101

105

44

25

2005

91

129

116

62

52

2006

130

147

103

68

51

2007

115

154

106

69

66

2008

139

139

136

68

65

Plaats

1ste

1ste

3de

19de

22de

Bron: Statistics Report – International Association and Corporate Meetings Market 2008– ICCA Data


Meeting Industry

Meeting Industry

O 3. Congresorganisatoren Methodologische opmerking

Het onderzoek werd door en bij de BAPCO-leden gevoerd. De BAPCO verzamelt de agentschappen die met de organisatie van congressen verbonden worden, PCO’s genaamd. 11 leden hebben de vragenlijst beantwoord. De cijfers dekken de periode van 2000 tot 2008.

VV 3.1. Aantal vergaderingen die tussen 2000 en 2008 gerealiseerd werden 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

82

92

89

82

98

132

208

292

381

39 48%

45 49%

45 51%

42 51%

40 41%

57 43%

80 38%

150 51%

179 47%

Totaal aantal vergaderingen die door de PCO’s georganiseerd werden Aantal vergaderingen die in Brussel georganiseerd werden

Bron: BAPCO

VV 3.2. Aandeel per inkomend

VV 3.3. Duur van de vergaderingen

land van de vergaderingen


%

België

57%

1 dag

86

23%

Frankrijk

9%

2 dagen

83

22%

Spanje

4%

3 dagen

66

17%

Duitsland - Portugal

4%

4 dagen

59

15%

Andere

26%

> 4 dagen

87

23%

Totaal

381

100%

Bron: BAPCO B

Bron: BAPCO

VV 3.4. Type van MICE

vergaderingen

VV 3.5. Aantal vergaderingen en


%

Meetings

321

84%

Evenementen

47

12%

Andere

13

3%

Totaal

381

100%

Bron: BAPCO

VV 3.6. Aantal vergaderingen

per type cliënteel Type

2007

2008

Internationale vereniging

31%

24%

Farmaceutische sector

20%

26%

Europese instellingen

16%

22%

Nationale vereniging

9%

5%

Overheidssector

5%

3%

Universitaire sector

1%

2%

Andere

16%

19%

Bron: BAPCO

aantal deelnemers per maand Aantal vergaderingen

%

Januari

19

5%

Februari

10

3%

Maart

28

7%

April

41

11%

Mei

39

10%

Juni

44

12%

Juli

5

1%

Augustus

12

3%

September

50

13%

Oktober

61

16%

November

46

12%

December

16

4%

Totaal

381

100%

Bron: BAPCO

31


2

O 4. Beurzen & Salons VV 4.1. Terugkende salons en beurzen in Brussel Nom

32

Lieu

Dates

Type

Nombre de visiteurs

Batibouw

Brussels Expo

Van 26 tot 08 maart 2008

Gemengde beurs

330.000

European Motor Show Brussels

Brussels Expo

Van 16 tot 25 januari 2008

Publieksbeurs

325.000

Voedingssalon

Brussels Expo

Van 03 tot 18 oktober 2008

Publieksbeurs

160.000

AGRIBEX

Brussels Expo

Van 01 tot 06 december 2008

Gemengde beurs

150.000

Brussels Holiday Show

Brussels Expo

Van 07 tot 11 februari 2008

Publieksbeurs

106.000

Modelma

Brussels Expo


Publieksbeurs

50.000

Zenith

Brussels Expo

Van 18 tot 22 november 2008

Publieksbeurs

39.000

Antiques & Fine Arts Fair

Tour & Taxis

Du 18 au 27 janvier 2008

Grand Public

38.000

Mobicar

Brussels Expo

Van 25 oktober tot 02 november 2008

Publieksbeurs

35.000

Creativa

Brussels Expo


Publieksbeurs

35.000

Babyboom

Brussels Expo


Publieksbeurs

33.000

ART Brussels

Brussels Expo

Van 18 tot 21 april 2008

Publieksbeurs

31.500

Sound & Music Expo

Tour & Taxis


Publieksbeurs

30.000

Foire du Livre

Tour & Taxis


Publieksbeurs

30.000

Eurantica Brussels

Brussels Expo

Van 16 maart tot 19 mei 2008

Publieksbeurs

28.000

European Seafood

Brussels Expo

Van 27 tot 29 april 2008

Vakbeurs

28.000

Bradexpo

Tour & Taxis


Publieksbeurs

25.000

Brussels Retro Festival

Brussels Expo


Publieksbeurs

23.000

Megavino

Brussels Expo


Publieksbeurs

23.000

Meubelbeurs

Brussels Expo


Publieksbeurs

21.000

Life²

Brussels Expo


Publieksbeurs

21.000

Europacado

Brussels Expo

Van 10 tot 13 februari 2008 Van 31 augustus tot 3 september 2008

Vakbeurs

20.000

Estetika Autumn

Brussels Expo

Van 27 tot 29 september 2008

Vakbeurs

18.000

Horeca Life

Tour & Taxis


Gemengde beurs

15.000

Decosit Brussel

Brussels Expo


Vakbeurs

13.000

Estetika Spring

Brussels Expo


Vakbeurs

12.000

Brussels Dog Show

Brussels Expo

Van 21 tot 22 juni 2008

Publieksbeurs

10.000

Ondernemen 2008

Tour & Taxis


Vakbeurs

10.000

EMIF

Brussels Expo


Vakbeurs

10.000

CM2

Brussels Expo


Vakbeurs

10.000

Salon duurzame ontwikkeling

Tour & Taxis


Publieksbeurs

9.500

B&B EXPO

Brussels Expo


Publieksbeurs

9.200

Brussels-Innova

Brussels Expo


Vakbeurs

7.000

Second Place

Brussels Expo


Publieksbeurs

4.000

SIEP

Tour & Taxis


Publieksbeurs

5.000

Bron: Observatorium voor Toerisme te Brussel


Meeting Industry

VV 4.2. Profiel van de bezoekers aan het Seafood Salon Opmerking over de methode Het Observatorium voor Toerisme te Brussel heeft het bedrijf Research Solution gevraagd een profiel op te stellen van de bezoekers en de exposanten van de European Seafood Exposition. De studie vond plaats van 28 tot 30 april 2009. Via persoonlijke interviews werden er 292 personen ondervraagd, van wie 246 bezoekers en 46 exposanten.

Nationaliteiten

Klantenbinding

Frankrijk

16%

België

11%

Verenigd Koninkrijk Nederland

9%

Spanje

7,5%

Duitsland

6%

Italië

5%

China

3%

Klantenbinding

3%

Ja

85%

Neen Duur van het verblijf Logies

Vervoersmiddelen voor de reis naar Brussel

Vervoersmiddelen in Brussel

Activiteiten buiten het salon

15% 2,8 dagen

In Brussel

87%

Buiten Brussel

6%

Geen logeren in hotel

3%

Vliegtuig

56%

Auto

27%

Trein

16%

Publiek transport

42%

Taxi

26%

Auto

24%

Huurauto

4%

Restaurant

58%

Winkelen

27%

Vrij bezoek

25%

Museum en/of tentoonstelling

4%

Bron: studie: Profiel van de bezoekers en exposanten van de European Seafood Exposition (ESE)met betrekking tot Brussel (uitgave 2009) van Research Solution.

33


2

O 5.Analyse van het MICE-cliënteel ë

van Brussel en de perceptie van de stad Opmerking over de methodologie Het Observatorium voor Toerisme heeft bij telemarketingbureau Phonecom een onderzoek besteld over de perceptie van Brussel als MICE-bestemming. Het onderzoek werd gevoerd bij in totaal 107 instellingen: 51 uit België, 15 uit de Verenigde Staten, 14 uit Frankrijk, 9 uit het Verenigd Koninkrijk, 6 uit Nederland en 6 uit Duitsland. Al deze instellingen hadden in 2008 contact opgenomen met Brussel Internationaal.

VV 5.1. Wat is de aard van de ondervraagde organisatie / vennootschap? Type Bedrijf

46%

Vereniging

31%

Agentschap

23%

Totaal

100%

VV 5.2. Welk type vergaderinfrastructuur bezitten de ondervraagde

bedrijven / organisaties? • 53% van de ondervraagden bezitten een vergaderzaal Aantal vergaderingen per jaar

34

Omvang van de vergaderingen

1-5

32%

1-25

19%

6-10

16%

26-50

18%

11-50

30%

51-100

17%

51-100

11%

101-250

19%

101-500

8%

251-500

14%

501-1000

1%

501-1000

5%

-

1001-2000

4%

>2000

4%

>1001

VV 5.3. Welke zijn de redenen van de vergaderingen buitenshuis? Het internationale karakter van de vergadering

28%

De toegankelijkheid voor de deelnemers

28%

Om het imago van de onderneming te versterken

18%

Plaatsgebrek in de onderneming

11%

De keuze van de klant

11%

Het komt ten goede aan de werksfeer

4%

Andere

11%


Meeting Industry

• 64% van de respondenten hebben voor Brussel gekozen in 2008 • De redenen om niet voor Brussel te kiezen, bevatten volgende elementen: • de vergadering werd uitgesteld • gebrekkige beschikbaarheid • de vergadering werd in een andere Europese stad gehouden omdat er een rolbeurt wordt gehanteerd • de keuze van de klant • de bestemming is te duur

VV 5.4. Type evenement Type Conventie/congres/conferentie

34%

Vergaderingen/ceminaries

29%

Beurzen & salons

12%

Incentivereis

11%

Speciaal evenement

10%

VV 5.5. Welke zijn de keuzemotivaties voor de bestemming

(meervoudige keuze)? 40% 35% 30%

34% 34%

25%

20%

20% 15%

13%

10%

7%

5%

6%

4%

3%

0% Positie van Brussel

Europese Opgedrongen instelling keuze

Ervaring Beschikbaarheid Aantrekkelijkheid

Prijs

1% Aanbevelling 35

VV 5.6. Van welke type infrastructuren werden door

de respondenten gebruik gemaakt? 70% 60%

59%

50% 40% 30%

25%

20%

14%

10%

6%

0% Zaal in een hotel

Special venues

Congrescentrum

Andere


2

VV 5.7. De kwaliteit van de infrastructuren volgens verschillende criteria Uitstekend

Goed

Middelmatig

Zwak

Geen mening

Kwaliteit van de vergaderzalen

18%

60%

19%

1%

1%

Kwaliteit van de antwoorden op de vragen

25%

55%

15%

0%

4%

Kwaliteit en efficiëntie van de diensten

20%

64%

12%

3%

1%

Beschikbaarheid van het personeel

28%

46%

23%

0%

3%

Prijs-kwaliteitverhouding

22%

38%

30%

6%

4%

Kwaliteit van de uitrusting

22%

54%

16%

6%

3%

Kwaliteit van het restaurant

9%

57%

22%

9%

4%

Kwaliteit van de infrastructuren (Totaal)

20%

53%

20%

4%

3%

73%

VV 5.8. De verschillende activiteiten voor of na de vergaderingen 30% 25%

25% 22%

20% 15%

13%

13%

12%

10%

7%

6%

5%

3%

0% Stadsrondrit

Culturele leven

Musea / attracties

Recreatie

Niets

Nachtleven Gastronomie

Andere

VV 5.9. De perceptie van Brussel als MICE-bestemming 36 Brussel niet bezocht

Brussel bezocht

Bereikbaarheid per vliegtuig, auto of trein

10

Groene stad

Onthaal

8,4 Culturele leven

Shoppingsmogelijkheden

6,1 5,7

7,6

6,1 Kosmopolitische stad

4,2

6,1

3,7

8

8,2

Gastronomie

4,2 6,1

5,8 Attractiestad

6,9

6,6

5,3

0

5,3

Kwaliteit van de conferenciediensten

4,9 5,9

5,9 Business- en vergaderbestemming

4,9

4,9

8,1

4,6

5

5,1

Kwaliteit lokaal transport

7,2

6,5 6,1

5,9 6,6 Veiligheid

Netheid

Kwaliteit en verscheidenheid van hotels en zalen

Dienstverlening aan organisaties Kwaliteit / Prijs


Meeting Industry

1. De internationale positionering van Brussel Brussel is volgens UIA wereldwijd de 3de bestemming voor bijeenkomsten van verenigingen, na Singapore en Parijs maar vóór Wenen, Genève, Barcelona en New York. Deze bijeenkomsten brengen minstens 300 deelnemers van 5 verschillende nationaliteiten op de been gedurende minstens 5 dagen. Minimum 40 % van de deelnemers moet buitenlander zijn (bron UIA). O Brussel is volgens de ICCA de 22ste bestemming voor de organisatie van congressen. Deze congressen moeten op recurrente wijze georganiseerd worden en minstens 50 deelnemers uit 3 verschillende landen op de been brengen. O In 2008 stonden Parijs en Wenen volgens ICCA op de 1ste plaats, Barcelona op de 3de en Londen op de 19de plaats. O

2. De Belgische professionele MICE-sector O

O

O

De congresorganisatoren hebben 381 vergaderingen gerealiseerd in 2008 waarvan 179 in Brussel. Dit is een stijging met 19% ten opzichte van 2007. De vergaderingen vinden hoofdzakelijk plaats in België (57%), daarna volgen Frankrijk (9%) en Spanje (4%). De vraag voor vergaderingen komt van de farmaceutische sector (26%), internationale verenigingen (24%), de Europese instellingen (22%), nationale verenigingen (5%), overheidsinstanties (3%) en van de universitaire sector (2%).

3. Profiel en tevredenheid van de Belgische MICE-professionelen: O

O

O

46% van de bevraagde instellingen zijn bedrijven, 31% zijn verenigingen en 23% zijn agentschappen (PCO, DMC, …). 78% van deze structuren organiseren relatief weinig vergaderingen per jaar (van 1 tot 50 vergaderingen/ jaar). Het merendeel van de bedrijven beschikt zelf over vergaderzalen maar huurt niettemin externe zalen. Redenen zijn het internationale karakter van de vergadering (28%), het plaatsgebrek in de onderneming (28%), het imago van de onderneming versterking van (18%) en de toegankelijkheid voor de deelnemers.

8 Interview met Henry Dineur, Directeur van “Square” in La Libre Entreprise, 19 september 2009

Algemene bedenkingen De vereniging Brussels Special Venues (BSV) verbindt zich er ook toe om informatie te verzamelen in hun sector. Na een actie van het Observatorium, merken we een daling op van 13% van het aantal vergaderingen en een stijging van 11% van het aantal deelnemers in 2008 ten opzichte van 2007. (Bron: een tiental vergaderzalen van BSV) De vereniging Brussels Special Venues (BSV) verbindt zich er ook toe om informatie te verzamelen in hun sector. O

O

O

De keuze van Brussel wordt vooral gemotiveerd door de positie van Brussel (34%), het internationale karakter van de vergadering (20%), de ervaring (7%), de beschikbaarheid (6%) en de aantrekkelijkheid (4%). Men komt vooral naar Brussel voor conventies/congressen (34%) en vergaderingen/seminaries (29%), ‘special venues’ (25%) en congrescentra (14%). De verwachtingen vóór en na de vergaderingen zijn stadsrondritten (25%), het culturele leven (22%), de musea en attracties (13%) en het nachtleven (7%). 12% van de ondervraagden zeggen niets doen.

4. De perceptie van Brussel als MICE-bestemming Drie punten zijn positief: gemakkelijke bereikbaarheid (per trein, per vliegtuig, per auto), de gastronomie en de perceptie van Brussel als zakenbestemming. O Drie punten blijven negatief: de weinig groene stad, de kwaliteit van het transport en de netheid. O

37

En morgen? In september 2009 werd Square, het nieuwe Congrespaleis plechtig, geopend. “Volgens het voorlopige activiteitenprogramma zijn er voor 2010, 2011 en 2012 al meer dan 120.000 hotelovernachtingen gereserveerd. Voor 2010 wordt een omzet van bijna 8 miljoen euro verwacht1.” De regeringsverklaring van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest voorziet de bouw van een grootschalig congrescentrum op de Heizel met een zaal van 5.000 plaatsen. En dan mogen we het Grand Casino Brussels, ‘Viage’, niet vergeten, dat beschikt over 12.000 m² vergaderzalen en een toneelzaal met 700 plaatsen en wordt ingericht in de Anspachgalerij. Het Grand Casino opent de deuren begin 2010.


2

Het begrip MICE dekt verschillende definities die overeenstemmen met basisconcepten. Het letterwoord MICE staat voor Meetings, Incentive travels, Congressen, Conferenties, Conventies, Exhibities, Exposities en Evenementen.

Q

“De geregelde ontmoeting van grote groepen van individuen, in het algemeen om een bijzonder onderwerp te bespreken. Een congres duurt vaak verscheidene dagen en kent verscheidene gelijktijdige sessies. Het tijdsinterval tussen congressen wordt gewoonlijk vóór de implementatiefase vastgesteld en kan ofwel meer-jarig, ofwel jaarlijks zijn. De meeste internationale of mondiale congressen zijn van het eerste type, terwijl de nationale congressen veelal jaarlijks worden georganiseerd”.

MICE is een vorm van toerisme die toeristische infrastructuur (in de ruimste zin) aan businessgebonden diensten koppelt. "Travel & Tourism Intelligence" heeft een aantal definities op een rij gezet die te maken hebben met de verschillende termen in MICE. Meetings (of vergaderingen): "een algemene term die verwijst naar de bijeenkomst van een aantal mensen op een plaats om elkaar te raadplegen of een bijzondere activiteit uit te voeren. Dit is mogelijk op een ad hoc basis of volgens een vast model". (International Meetings Industry Glossary)

(International Meetings Industry Glossary)

Q

Q

38

V “Een algemeen managementin-

strument van motivatiemanagement om de werknemers, de arbeiders, de dealers, de distributeurs en het personeel van algemene diensten aan te moedigen of te belonen. Het betreft een recreatieve reis die, vaak in de vorm van een premie, volledig of gedeeltelijk door het bedrijf wordt betaald voor de werknemers die ervoor in aanmerking komen. Het kan de beloning zijn voor verhoogde productiviteit of voor de realisatie van bedrijfsdoelstellingen. Incentives zijn beloningen die niet contant worden betaald aangezien ze te danken zijn aan de realisatie van werkgebonden doelstellingen. Het betreft typisch een evenement dat in het buitenland wordt georganiseerd en dat speciaal wordt opgevat om een ‘voordeel’ of een ‘beloning’ te zijn voor de aanwezige personen”.

strument dat een uitzonderlijke reiservaring gebruikt om de deelnemers te motiveren en/of te erkennen voor verhoogde prestatieniveaus ter ondersteuning van organisatorische doelstellingen”.

(Society of Incentive & Travel Executives)

(Society of Incentive & Travel Executives)

V “Een concept waarmee de werk-

nemers van een bedrijf, de distributeurs en de verkoopteams worden gemotiveerd om ongewone commerciële doelstellingen te realiseren met het perspectief van een buitengewone reiservaring, als beloning voor het verwezenlijken van de doelstellingen”. (Understanding Incentive Travel, Great Britain and Ireland).

De conventie “Een algemene en formele bijeenkomst van een wetgevend orgaan, een sociale of economische groep om informatie te leveren over een bijzondere situatie en om met de deelnemers te beraadslagen en uiteindelijk een akkoord op te stellen over beleidskwesties. Gewoonlijk van beperkte duur, met welbepaalde doelstellingen, maar zonder vastgelegde frequentie”.

Incentive travel V “De incentive-reis is een modern in-

Het congres


Q

De conferentie V “Een conferentie of bijeenkomst is

een evenement waarbij 15 of meer personen betrokken zijn en waarbij gedurende een uur of meerdere dagen, gedurende zes minster per dag gebruik wordt gemaakt van een vaste verzamelplaats”. (British Conference Market Trends Survey)

V “Een bijeenkomst buiten de

werkplek met een duur van minstens zes uur en waarbij minstens acht personen betrokken zijn”. (BTA)


Meeting Industry

V ”Een evenement dat door een

organisatie wordt gebruikt om elkaar te ontmoeten en onderling ideeën uit te wisselen, om een mededeling over te brengen, om een debat te openen of om bij een bepaalde opiniegroep ruchtbaarheid te geven aan een specifiek probleem. Er is geen enkele traditie, continuïteit of periodiciteit vereist om een conferentie bijeen te roepen. Conferenties kennen in het algemeen weliswaar geen beperking in de tijd, maar hebben meestal toch een korte duur en specifieke doelstellingen. Conferenties vinden in het algemeen op een kleinere schaal plaats dan congressen”.


Q

Een beurs of salon V “Een activiteit opgezet voor doel-

groepen van leveranciers van producten, uitrusting en diensten, om demonstraties te geven en promotie te voeren met het oog op een welbepaalde markt. De bedoeling van dit evenement is een forum te bieden voor verkoop, contacten met beïnvloeding, verzameling van concurrerende informatie en het opbouwen van een imago bij de consument”. V “Neemt de vorm aan van driedi-

mensionale reclame waarbij het product kan worden bekeken, betast, eventueel geproefd, en geëvalueerd. De exposanten kunnen hun producten vergelijken met die van hun concurrenten, terwijl de afgevaardigden concurrerende producten van nabij kunnen keuren”.

Q

Exposities “bestaan in het algemeen uit een beurs of salon voor het groot publiek

De organisatoren van evenementen Een evenement is in de eerste plaats een marketinginstrument dat in de marketingmix op hetzelfde niveau staat als de direct marketing, de salespromotie en de public relations. Een evenement is een communicatiemiddel, een instrument om op een specifieke plaats een goed gedefinieerde doelgroep te bereiken. De communicatiebureaus die evenementen organiseren, hebben allemaal hun eigen specialiteiten. Aan de ene kant zijn er degene die zich toeleggen op de organisatie en het beheer van evenementen, aan de andere kant degene die een evenement integreren in een algemene benadering. Zij garanderen een follow-up van het hele proces. De rol van het evenementenbureau reikt veel verder dan de conceptie van het evenement: het bureau controleert het tijdschema, het hele proces en de technische aspecten.


Q

verantwoordelijk voor de logistieke, technische, administratieve en financiële aspecten die inherent zijn aan de organisatie en de voorbereiding van vergaderingen. Dankzij uitbesteding van deze veelheid van opdrachten kan de organisator-klant tijd en energie besteden aan de voorbereiding van de inhoud en aan de realisatie van de doelstelling van zijn vergadering – het domein waarop hij onmisbaar is. Verder organiseert en leidt een PCO een vergadering wanneer deze plaatsvindt, zodat de klant zich volledig kan concentreren op zijn presentatie of discussie, een attente gastheer kan zijn en op doeltreffende wijze informatie en kennis kan uitwisselen.

waarbij de diensten of producten van een specifieke sector worden tentoongesteld. Vaak wordt ook de afkorting ‘Expo’ gebruikt. De term ‘expositie’ wordt dikwijls uitwisselbaar met het woord beurs of salon gebruikt, maar refereert soms aan een grote handelsbeurs”.

Q

PCO – Professional Congres Organiser De veelzijdige rol van een PCO (Professional Conference Organiser) is vergelijkbaar met die van de dirigent van een groot symfonieorkest die alle betrokken partijen coördineert met het oog op een geslaagd en harmonieus eindproduct. Een PCO combineert de rollen van coordinator en consulent, en is

Q

DMC – Destination Management Corporate De lokale DMC’s zijn de eerste van alle dienstverleners. Zij zoeken voortdurend nieuwe manieren om de bezoekers aangenaam te verrassen. Zij grijpen elke kans om de kwaliteiten van een bestemming aan te prijzen. De lokale DMC’s zijn echte ambassadeurs van hun land. Ze opereren onafhankelijk van de officiële autoriteiten. Ze zijn ideaal gepositioneerd om aanbod en vraag met elkaar te verzoenen. De DMC’s hebben de opdracht de verschillende diensten die de consument wil gebruiken te coördineren. Ze zijn bovendien hun enige aanspreekpunt. Zij analyseren en evalueren voorts de reputatie van de verschillende leveranciers en de geleverde diensten. Objectiviteit is voor hen van kapitaal belang. Goede DMC’s streven er altijd naar creatief te zijn: ze presenteren nieuwe ideeën, ontwikkelen nieuwe producten en thema’s, en bieden de klant dat tikkeltje extra.

39


3. Culturele toeristische diensten n O 1. Het aanbod Het toeristische culturele aanbod

Betrokkenen

Bronnen


Brusselse Museumraad1 Attractions & Tourisme asbl2

Brusselse Museumraad Observatorium voor Toerisme te Brussel

Geleide cultuurbezoeken

Gidsen Brussel België3 Voir et Dire Bruxelles4 Brussels Platform voor Stadstoerisme5

Brussel Internationaal Voir et Dire Bruxelles Onthaal en Promotie Brussel

Eenmalige evenementen Terugkerende evenementen

Brochures Evenementen

VV 1.1. Musea en toeristische attracties Definities Een museum “ is een permanente instelling, zonder winstoogmerk, ten dienste van de maatschappij en de ontwikkeling daarvan, die open staat voor het grote publiek en die onderzoek doet omtrent het materiële erfgoed van de mens en zijn omgeving. Deze zal ze verwerven, bewaren, meedelen en tentoonstellen ten dienste van studie, educatie en genot. ” – ICOM. Een toeristische attractie “ is een plaats van bestemming, speciaal ingericht op permanente basis en regelmatig uitgebaat als trekpleister van natuurlijk, cultureel of recreatief belang, teneinde op een professionele manier, zonder voorafgaande reservatie, toeristen, deelnemers aan excursies en plaatselijke bezoekers te kunnen ontvangen. De toeristische attractie bestaat uit een geheel aan activiteiten en geïntegreerde diensten, die makkelijk herkenbaar zijn. De toegang wordt gecontroleerd. De prijzen en openingsuren worden gepubliceerd en gerespecteerd.” - Definitie en rangschikking van de toeristische attracties – Overeenkomst Attractions & Tourisme - GT4 - 1998. In Brussel zijn er 93 musea, 3 attracties, 1 bezoekerscentrum en 1 cultureel multidisciplinair centrum.

VV 1.2. Het aanbod aan musea en attracties per gemeente

40


1 De Brusselse Museumraad verenigt 93 musea waarvan er 4 het buiten Brussel geleden zijn. 2 De “Attractions & Tourisme asbl” telt 22 Brusselse toeristische attracties. 3 De G.B.B.-gidsen is een vereniging van zelfstandige officieel gediplomeerde gidsen, waarvan de administratieve organisatie geregeld wordt door BI-TC. Zij organiseren voornamelijk geleide bezoeken voor groepen en individuen. 4 De vereniging “Voir et Dire Bruxelles” groepeert de volgende verenigingen: ARAU, Arcadia, Bus Bavard, Pro-Velo en Itinéraires. 5 Zijn inbegrepen in het Platform voor stedelijke bezoeken in Brussel: Brukselbinnenstebuiten, Coördinatie Zenne, Culturama, Jeugd & Vrede, Kerk en Toerisme Brussel, Klare Lijn, Korei, Polymnia, Seniorencentrum, StapStad, Tochten Van Hoop, Vereniging voor Brusselse Geschiedenis, Vizit en VTB-VAB Brusselgidsen.


Culturele diensten

VV 1.3. Geleide cultuurbezoeken Verenigingen

Aantal verenigingen

Aantal circuits

Type bezoek

Gidsen G.B.B.

1

25

Traditionele bezoeken

Voir et Dire Bruxelles

4

184

Brussel anders De Zomerwegen

Brusselse Platform voor Stadstoerisme

14

282

Stadsrondrit en van het klassieke bezoek tot het gespecialiseerde bezoek

Bron: Brochures van de verenigingen

O 2. De bezoekerscijfers VV 2.1. Musea en toeristische attracties Sinds 1997 zijn OPT en GT4 gestart met een database van het bezoek aan attracties en musea. In 1999 werd het beheer van deze database overgenomen door het Observatorium voor Toerisme te Brussel. Om de vertrouwelijkheid van deze gegevens te bewaren, presenteren wij de sector op twee manieren: • alle bezoekersaantallen samengevoegd • de indeling naar aantal bezoekers.

QQQ

2.1.1. Alle bezoekersaantallen samengevoegd

Dit laat toe de recentste trends voor een zelfde groep van 15 musea en attracties weer te geven van 2000 tot 2008. 3.000.000

2.500.000

41

2.000.000

1.500.000

1.000.000

500.000

0 2000

2001

FRegelmatige bezoeken aan een groep van 15 musea en toeristische attracties

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

1.842.760

1.960.119

2.215.063

2.166.839

1.972.363

2.062.833

2.674.161

2.631.409

2.855.864

Bron: Observatorium voor Toerisme en Brusselse Museumraad


3

Panel van musea en attracties: Museum van de Stad Brussel – Broodhuis, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Museum voor Natuurwetenschappen van België, Atomium, Mini-Europe, Belgisch Centrum van het Beeldverhaal, Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Oceade, Jubelparkmuseum, Muziekinstrumentenmuseum, Hortamuseum, Voormalig Paleis van Brussel – Archeologische Site van de Coudenberg, BELvue Museum, Brussels Museum van de Geuze (Brouwerij Cantillon) en Musea van het Verre Oosten.

QQQ

2.1.2. De indeling naar aantal bezoekers aan musea en attracties

Deze methode heeft het voordeel dat elk museum en elke toeristische attractie zich kan positioneren in het toeristische landschap en toch zijn cijfers vertrouwelijk kan houden. Minder dan 10.000

42

Tussen 10.001 en 100.000

Tussen 100.001 en 250.000

> 250.000

15 musea 1 bezoekerscentrum

19 musea

3 musea 1 attractie

2 musea 2 attracties 1 multicultureel centrum

• Brussel in de kijker

• Bruxella 1238

• Belgisch Centrum van het Beeldverhaal

• BOZAR

• David en Alice van Buuren Museum

• BELvue Museum

• Oceade

• Atomium

• Aquariologisch Centrum

• Museum van de Stad Brussel – Broodhuis

• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis

• Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België

• Joods Museum van België

• Hortamuseum

• Muziekinstrumentenmuseum

• Mini-Europa

• D’Ieteren Gallery

• Jubelparkmuseum

• Historische Dienst van de Politie

• Experimentarium

• Museum voor het Stedelijk Vervoer te Brussel

• Cauchie Huis

• Kunstcentrum van het Roklooster

• Brussels Museum van de Geuze

• ULB Museum

• Kindermuseum

• Museum voor Arbeid en Industrie. La Fonderie

• Planetarium

• Museum voor Griezelkunst in Brussel

• Botanique

• Constantin Meunier Museum

• Museum van de Nationale Bank van België

• Antoine Wiertz Museum

• Archeologische Site van de Coudenberg

• Koninklijke Muntschouwburg

• Musea van het Verre Oosten

• Museum van de Orthodoxe Kerk

• Museum Moderne Religieuze Kunst

• Maurice Carêmemuseum

• Hallepoort • Museum voor het Kostuum en de Kant • Museum voor Schone Kunsten van Elsene • Stichting Jacques Brel

Bron: Brusselse Museumraad en Observatorium voor Toerisme te Brussel

• Museum voor Natuurwetenschappen van België

-


Culturele diensten

QQQ

2.1.3. Verdeling van de nationale en internationale bezoekers van de federale musea

52%

48%

O Woont in België O Woont niet in België

Bron: Publieks Observatorium van de federale wetenschappelijke instellingen – Permanente enquête in de federale musea van Brussel: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België , Museum voor Natuurwetenschappen van België, Jubelparkmuseum en Muziekinstrumentenmuseum.

VV 2.2. Culturele rondleidingen QQQ

2.2.1. Aantal rondleidingen en aantal bezoekers in 2002 tot 2008

Totaal aantal rondleidingen Totaal aantal bezoekers

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

5.781

6.040

7.196

9.205

10.167

8.331

8.047

-

-

237.412

293.624

259.440

286.892

258.808

Bron: Gidsen G.B.B., “Voir et Dire Bruxelles” en Brussels Platform voor Stadstoerism

QQQ

2.2.2. Aandeel van de talen die tijdens de rondleidingen gebruikt worden Frans

36%

Nederlands

25%

Engels

18%

Duits

16%

Spaans

2%

Italiaan

2%

Andere

1%

Bron: Gidsen G.B.B en “ Voir et Dire Bruxelles ”

43


3

O 3. Eenmalige en terugkerende evenementen in Brussel VV 3.1. Eenmalige evenementen Aantal bezoekers in 2008

44

Titel van de tentoonstelling

Plaats

Datum

350.066

Leonardo Da Vinci. The European Genius

Basiliek van Koekelberg

18 augustus 2007 - 6 april 2008

135.000

Stars Wars

Tour & Taxis

16 februari - 1 juni 2008

130.000

Dit is onze geschiedenis

Tour & Taxis

oktober 2007 - mei 2008

75.000

Juwelen uit Europese vorstenhuizen

ING

17 oktober 2007 - 17 februari 2008

63.891

Paul Klee

BOZAR

1 maart - 25 april 2008

42.112

It's not only Rock 'n' Roll, Baby!

BOZAR

20 juni - 14 september 2008

e

39.229

De wereld rond Portugal, een wereldrijk in de 16 en 17e eeuw

BOZAR

26 oktober 2007 - 3 februari 2008

26.641

Kunstschatten uit Wallonië van vroeger en nu

BOZAR

14 februari - 18 mei 2008

23.290

Alechinsky van A tot Y

KMSKB

23 november 2007 - 30 maart 2008

22.061

Cobra & Cie

BOZAR

7 november 2008 - 4 januari 2009

19.356

Open kaart

BOZAR


16.688

Jan Fabre

BOZAR

7 maart - 25 mai 2008

12.393

Onder dak in China. Oude architectuurmodellen uit het Henan Museum

Jubelparkmuseum

28 september 2007 - 20 april 2008

11.588

Johan Muyle

BOZAR


9.500

Mike Kelley

Wiels

6 september - 2 november 2008

9.200

Un-Scene

Wiels

29 november 2008 - 22 februari 2009

6.500

Anne-Mie Van Kerckhoven: Nothing More Natural

Wiels

6 september - 2 november 2008

1.892

Van Gilgamesj tot Zenobia. Oudheden uit het Nabije Oosten en Iran

Jubelparkmuseum

6 december 2007 - 29 juni 2008

VV 3.2. Terugkerende evenementen (toegang mits betaling) Aantal bezoekers in 2008

Titel van het evenement

Plaats

Maand

Duur in dagen

150.000

Brussels Summer Festival

Verschillende plaatsen in de stad

21 - 31 augustus 2008

10

66.000

Couleur Café

Tour & Taxis

27 - 29 juni 2008

3

60.000

Internationaal Festival van de Fantastische Film

Tour & Taxis

7 - 18 mei 2008

13

47.000

Memorial Van Damme

Koning Boudewijn Stadion

5 september 2008

1

38.000

Antiques & Fine Arts Fair

Tour & Taxis

16 - 19 mei 2008

4

35.000

Anima Festival

Flagey

1 - 9 februari 2008

9

22.000

Brossela

Théâtre de Verdure

12 - 13 juli 2008

2

20.000

Nuits Botanique

Botanique en Koninklijk Circus

7 - 15 mei 2008

9

18.447

Kunstenfestivaldesarts

Een twintigtal theaterzalen en andere plaatsen in de stad

9 - 31 mei 2008

23


Culturele diensten

Aantal bezoekers in 2008


Plaats

Maand

Duur in dagen

18.300

Festival van de Kortfilm - Brussel

Verschillende bioscopen

25 april - 4 mei 2008

10

15.000

Nocturnes van de Brusselse Musea

50 musea

van september tot december 2008

13

13.272

Museum Night Fever

Musea in Brussel

1 maart 2008

1

10.000

Ommegang

Van de Zavel naar de Grote Markt

1 - 3 juli 2008

2

8.000

Stylistenparcours

Centrum van Brussel

24 - 28 oktober 2008

5

VV 3.3. Terugkerende evenementen (gratistoegang) Aantal bezoekers in 2008


Plaats

Maand

Duur in dagen

2,5 miljoen

Winterpret


28 november - 29 décember 2008

32

1,3 miljoen

Kermis van Brussel

Zuidlaan

9 juli - 24 augustus 2008

47

400.000

Brussel-Bad

Akenkaai

18 juli - 17 augustus 2008

31

300.000

Bloementapijt

Grote Markt

15 - 17 augustus 2008

3

250.000

Brussels Jazz Marathon


23 - 25 mei 2008

3

150.000

Euroferia Andaluza

Atomium

5 - 8 juni 2008

3

137.258

Bezoek aan Koninklijk Paleis

Koninklijk Paleis

Van juli tot september 2008

40

125.000

Nuit Blanche


4 oktober 2008

1

100.000

Irisfeest

Centrum van Brussel

10 - 11 mei 2008

2

100.000

Zinneke Parade

Centrum van Brussel

31 mei 2008

1

100.000

Opendeurdag in het Europees Parlement

Schuman

7 juni 2008

1

28.000

20 km van Brussel

Centrum van Brussel

25 mei 2008

1

15.000

Bier weekend

Grote Markt

5 - 7 september 2008

3

45


3

Algemene bedenkingen Brussel: korte citytrips en congressen Brussel is een typische bestemming voor citytrips en congressen. Deze activiteiten genereren een hele reeks secundaire toeristische activiteiten. Niet enkel het stadscentrum, maar ook de ruimere omgeving vallen bij de bezoekers in de smaak. De redenen voor een bezoek aan Brussel hebben niet enkel met de stad zelf te maken. De meeste toeristen bezoeken onze hoofdstad vanwege hun persoonlijke voorkeuren (cultureel aanbod, comfort, ...) of professionele verplichtingen. De ervaringen van elke toerist zijn uiterst persoonlijk en uniek. Ook vormt men zich steeds een totaalbeeld van de stad: men kijkt naar de praktische aspecten, de mensen peilen naar de algemene sfeer.

Brussel heeft een belangrijk en gediversifieerd cultureel, architecturaal en gastronomisch aanbod. De toeristische culturele diensten zijn eclectisch: 93 musea, 3 recreatieve toeristische attractie, 1 bezoekerscentrum, 19 verenigingen bieden meer dan 400 toeristische routes aan voor groepen en individuele bezoekers en HopOn/ Hop Off ” bustrajecten. Het hele jaar lang bloeien een reeks specifieke of terugkerende evenementen.

46

Sinds 1998 heeft de UNESCO de Grote Markt van Brussel uitgeroepen tot Werelderfgoed. Daartoe hanteerde de UNESCO de volgende criteria: “De Grote Markt is een uitzonderlijk voorbeeld van de geslaagde eclectische mix van verschillende architecturale stijlen en van de cultuur van de gemeenschap in deze regio.” En “Door de aard en de kwaliteit van de architectuur en de opmerkelijke waarde, illustreert de Grote Markt de opvallende evolutie van een koopmansstad in het noorden van Europa op het hoogtepunt van haar welvaart ”6. De vakmensen van het toerisme worden bovendien elk jaar gevaloriseerd. De Awards van het Toerisme, die jaarlijks door de Brusselse sector worden uitgereikt, hebben het Museum voor Natuurwetenschappen, de Art Nouveau Biënnale en het Museum voor Oude Kunst bekroond. De Museumprijs die door het tijdschrift “Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen” wordt toegekend,

© OPT / J.-P. Remy

Het toeristische aanbod

in samenwerking met het advocatenkantoor Linkaters De Brandt, gaat naar de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (Museumprijs) en het Muziekinstrumentenmuseum (Publieksprijs). Het permanente museumaanbod is fundamenteel voor een stadsbeleid. “ Lege schelpen met een schitterende architectuur, zonder cultureel project, horen thuis in de categorie van de “ monumenten ”, niet in die van de musea ”7. Aangewezen zijn veeleer te ijveren voor een groot permanent œuvre zoals een Europees stadscomplex binnen Brussel, als tegengewicht voor de politieke bekendheid van de EU-instelling, om op termijn ook de positie van toeristisch-culturele hoofdstad van Europa op te eisen. Op deze manier 2009 zijn heel wat zaken gepland, zoals de opening van het Magrittemuseum, een promotie campagne rond van het stripverhaal, en de heropening van het Filmmuseum. 6 http://whc.unesco.org. 7 Claudine Chapsoul in Question de public. – Les Cahiers Espaces november 2005.


Culturele diensten

Imago en notoriëteit Het huidige imago van Brussel roept het beeld op van de hoofdstad van de EU, een cultuurstad met een eclectisch architecturaal patrimonium, een Europees dorp met gastvrije inwoners, een groene stad waar het goed leven is en een stad waar zakenmensen graag vergaderen of in investeren en die de tijdelijke gasten zodanig betovert dat ze er graag hun oude dag zouden doorbrengen.

Het imago van Brussel is veel meer dan een optelsom van de sterke en zwakke punten. Het is een systematische constructie van voorstellingen die wordt opgebouwd via ervaringen die uit het aanbod worden gekozen omdat ze een goed idee geven van de concurrentiële positionering van de stad.

De beeldvorming van Brussel die op de ronde tafels van het

© OPT / J.-P. Remy

toerisme werd gedefinieerd, is gebaseerd op de volgende elementen: ‘Europa/Cultuur, musea & evenementen/ Levenskunst/Stad voor jongeren-cool/Groene stad’. Wat het imago betreft, is het evenemententoerisme een van de activiteitensegmenten met de sterkste uitstraling2. De grote evenementen zijn een ideale gelegenheid om de aandacht van de media naar zich toe te trekken en de overheidsdiensten, de inwoners en de bezoekers te mobiliseren. De Assisen stelden voor om een 10-jarenkalender met vier internationale evenementen samen te stellen en elke drie jaar een sterk thema met een internationale dimensie naar voor te brengen. De tijdelijke tentoonstellingen van internationaal niveau zijn vaak de beslissende factor die bezoekers naar Brussel lokt. Hun organisatie beantwoordt aan de lokale, culturele, educatieve, economische en internationale uitdagingen om bezoekers aan te trekken of te binden, maar moet ook aandacht besteden aan de media en een imagostrategie ontwikkelen die Brussel onderscheidt van de concurrerende steden. Hierin spelen de communicatie via de pers en de arrangementen die de reissector aanbiedt een cruciale rol.

47

En tot slot, dragen de internationale evenementen, te midden van het bruisende Europese culturele aanbod, bij tot het genereren van bijkomende toeristenstromen, op voorwaarde dat ze het imago uitdragen en niet verworden tot een kopie waarin de lokale ziel niet aanwezig is.


4. Transport Transportmiddel

Betrokkenen

Bronnen

Luchttransport

Brussels Airport

Brussels Airport

Spoorwegtransport

N.M.B.S. Thalys International Eurostar

N.M.B.S. – nationale reizigers N.M.B.S. – internationale reizigers

O 1. Luchttransport VV 1.1. Nationale Luchthaven van Brussel QQQ

1.1.1. Aantal passagiers en transitpassagiers op de Nationale Luchthaven van Brussel van 1998 tot 2008

25

20

15

10

5

0 1998

1999

2000

48

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

O Bestemmingspassagiers (in miljoen) O Transit passagiers (in miljoen) O Totaal passagiers (in miljoen)

2008

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2008/2007

Bestemmingspassagiers (in miljoen)

13

13,7

14,7

13,8

13,2

13,7

14,3

14,87

15,3

16,7

16,9

1,20%

Transit passagiers (in miljoen)

5,48

6,26

6,84

5,79

1,28

1,48

1,38

1,33

1,4

1,1

1,60

45,45%

Totaal passagiers (in miljoen)

18,5

20

21,6

19,6

14,4

15,2

15,6

16,2

16,7

17,8

18,5

3,93%

Bron: Brutrends 2008 – BIAC

1 Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen


Transport

1.1.2. Aantal passagiers per maand

QQQ

2.500.000 1.949.843

2.000.000

1.757.802

1.712.466 1.479.279

1.500.000

1.821.326

1.721.766

1.590.367

1.607.819

1.195.650 1.269.530

1.000.000

1.260.647 1.149.235

500.000

0 Januari

Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli



1.1.3. Aantal passagiers per herkomst (in miljoen)

QQQ

Aantal passagiers per herkomst (in miljoen)

14 12

O 2007 O 2008

10 8 6 4 2 0 Europese Unie

Niet - Europa

Afrika

Noord-Amerika

Midden-Oosten

Verre Oosten

Aantal passagiers (in miljoenen)

2007

2008

%

2008/2007

Europese Unie

12,2

12,0

65%

-2%

Niet - Europa

2,2

2,3

13%

5%

Afrika

1,9

2,0

11%

5%

Noord-Amerika

0,92

1,2

7%

30%

Midden-Oosten

0,21

0,26

1%

24%

Verre Oosten

0,15

0,45

2%

200%

Centraal en Zuid-Amerika

0,17

0,20

1%

18%

Totaal

17,8

18,5

100%

4%

Bron: Brutrends 2008 – BIAC – transit inbegrepen

Centraal en Zuid-Amerika

49


4

1.1.4. Top 20 van de bestemmingen per aantal passagiers

QQQ

900.000 800.000

O 2007 O 2008

700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0

den

Lon

d

dri

Ma

na

lo rce Ba

me

Ro

n

ne We

fur

nk Fra

t

e nèv

Ge

on

sab

Lis

n

ya

tal An

age

Ko

h pen

a ir ton ork ghad ast on ing r wY h e u M s N H Wa

2007

2008

2008/2007

Londen

799.480

698.106

-13%

Madrid

667.371

675.798

1%

Barcelona

563.324

523.347

-7%

Rome

478.987

505.974

6%

Wenen

450.784

467.970

4%

Frankfurt

487.467

463.044

-5%

Genève

374.455

448.452

20%

Lissabon

484.885

440.834

-9%

Antalya

418.669

437.656

5%

Kopenhagen

419.902

436.697

4%

New York

361.038

602.552

41%

Hurghada

172.352

181.250

5%

Europa

Buiten Europa 50

Monastir

186.271

174.022

-7%

Washington

129.729

155.812

20%

Tel Aviv

140.980

155.667

10%

Djerba

151.912

153.786

1%

Mumbai

52.716

138.452

163%

Casablanca

170.164

136.220

-20%

Chicago

130.165

135.545

4%

Delhi

32.519

128.312

295%

Bron: Brutrends 2008 - BIAC

v Avi Tel

rba

Dje

ai

mb

Mu

ca

lan

ab Cas

go

ica

Ch

lhi

De


Transport

1.1.5. Aantal vluchten op de Nationale Luchthaven van Brussel

QQQ

Type vlucht

2007

2008

%

2008/2007

Lijnvluchten

215.875

219.200

85%

2%

Cargo

24.709

16.600

6%

-33%

Algemene luchtvaart

17.400

16.500

6%

-5%

Militaire vluchten

6.400

6.400

2%

0%

264.366

258.795

100%

-2%

Totaal Bron: Brutrends 2008 - BIAC

1.1.6. Top 20 van de bestemmingen per aantal vluchten

QQQ

14.000 12.000

O 2007 O 2008

10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0

den

Lon

en

nch

Mü

d

dri

Ma

fur

nk Fra

t

n

ne We

n

laa

Mi

n

n

rlij

Be

age

h pen

me

Ro

Ko

e nèv

Ge

ork wY Ne

a a v ir Avi blanc ast had on Tel a urg s M H a C

2007

2008

2008/2007

Londen

12.644

11.181

-11,6%

München

6.815

6.724

-1,3%

Madrid

6.639

6.716

1,2%

Frankfurt

6.828

6.419

-6,0%

Wenen

5.966

6.166

3,4%

Milaan

6.166

6.022

-2,3%

Berlijn

5.396

5.807

7,6%

Kopenhagen

5.362

5.541

3,3%

Rome

5.007

5.372

7,3%

Genève

4.803

5.189

8,0%

rba

Dje

ch

ke rra Ma

o Tor

nto

ai

mb

Mu

lhi

De

Europa 51


4

2007

2008

2008/2007

New-York

2.564

3.591

40,1%

Tel Aviv

1.232

1.333

8,2%

Casablanca

1.717

1.253

-27,0%

Monastir

1.308

1.204

-8,0%

Hurghada

1.057

1.133

7,2%

Djerba

1.113

1.133

1,8%

Marrakech

957

840

-12,2%

Toronto

298

774

159,7%

Mumbai

299

732

144,8%

Delhi

205

731

256,6%

Buiten Europa

Bron: Brutrends 2008 – BIAC (alleen maar passagiersvluchten)

QQQ

1.1.7. De hotellerie op het grondgebied van de gemeente Zaventem Aankomsten

Overnachtingen

Verblijfsduur

2004

80.194

105.302

1,3

2005

73.500

96.030

1,3

2006

80.268

99.001

1,2

2007

79.675

100.778

1,3

2008

87.552

111.457

1,3

Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Hotelbarometer - Observatorium voor Toerisme te Brussel – (*) van juni tot december 2004.

QQQ

52

1.1.8. Toegang tot de luchthaven 2004

2005

2006

2007

2008

Toegang met de wagen (in aantal wagens)

2.288.035

2.264.833

2.211.858

2.362.792

2.308.624

Toegang met de trein (in aantal passagiers)

2.311.471

2.427.291

2.717.415

3.011.860

3.242.287

Toegang taxis (in aantal passagiers)

593.000

480.000

615.000

628.000

589.000

Bron: Brutrends 2008 - BIAC


Transport

QQQ

1.1.9. Het profiel van de passagiers

Jaar

O Meer dan 54 jaar O 45-54 jaar O 35-44 jaar

O 25-34 jaar O 0-24 jaar

Geslacht

18%

20%

Mannelijk

60%

Vrouwelijk

40%

18%

22% 22%

Redenen voor verplaasting

Aandeel per reisklasse O Economisch O Business - First

8%

62%

Toerisme

92%

Zakelijk

38%

Frequentie in aantal vluchten (heen en terug per jaar)

1

15%

2-4

Type groep

Alleen

53%

39% Met z’n tweeen

5-10 10 en meer

32%

20% 27%

In groep > 2 personen

15%

53


4

Nationaliteit

Internationaal

Belgen

55%

45%


VV 1.2. Brussels South Charleroi Airport QQQ

1.2.1. Aantal passagiers en aantal vluchten op Brussels South Charleroi Airport van 1998 tot 2008

3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000

54

0 1998

1999

1998

2000

1999

2001

2000

2002

2001

2003

2002

2004

2005

2003

2006

2004

2007

2005

2008

2006

2007

2008

2008/2007

Aantal passagiers

210.727 235.949 255.322 773.431 1.279.000 1.700.000 2.034.797 1.873.349 2.166.360 2.458.255 2.957.026

20,3%

Aantal vluchten

62.539

12%

Bron: Brussels South Charleroi Airport

60.305

57.055

57.216

64.237

63.140

65.952

61.182

66.404

70.724

79.487


Transport

QQQ

1.2.2. Profiel van de reizigers Redenen van de verplaatsing Nationaliteit België

43%

Italië

12%

Frankrijk

12%

Spanje

10%

Nederland

5%

Ierland

3%

Verenigd Koninkrijk

2%

Polen

2%

Andere

6%

Bezoek vrienden, familie

O - 18 jaar O 18-34 jaar O 35-44 jaar

31%

Recreatie

Zaken

Andere

Student

Leeftijdsgroep

43%

17% 5% 3%

O 45-54 jaar O Meer dan 54 jaar

Bron: Brussels South Charleroi Airport

55


4

O 2. Spoorwegtransport VV 2.1. Internationaal verkeer: Thalys QQQ

2.1.1. Aantal passagiers op Thalys vanuit en naar Brussel van 1998 tot 2008

4.500.0000 4.000.0000 3.500.0000 3.000.0000 2.500.0000 2.000.0000 1.500.0000 1.000.0000

O O O O

500.0000 0 1998

Aantal passagiers Parijs

1999

1998

2000

1999

2001

2000

2002

2003

2001

2004

2002

2005

2003

2006

2004

2007

2008

2005

2006

Totaal Parijs Keulen Amsterdam

2007

2008

1.292.300 2.638.000 2.814.700 2.909.048 2.943.340 2.837.669 2.825.705 3.018.019 3.223.214 3.376.699 3.423.717

2008/2007 1%

Keulen

86.900

239.000

167.700

177.886

193.913

340.509

303.556

313.966

330.766

363.751

320.540

-12%

Amsterdam

24.100

110.000

66.800

67.748

73.982

73.734

72.258

72.325

80.319

78.608

78.694

0%

Andere bestemmingen

800

-

363.745

444.289

485.054

454.030

653.773

445.759

521.389

167.308

127.751

-24%

Totaal

1.404.100 2.987.000 3.412.945 3.598.971 3.696.289 3.705.942 3.855.292 3.850.069 4.155.688 3.907.758 3.950.702

Bron: NMBS – Thalys International

56

Andere herkomst/ bestemmingen

2006

2007

2008

Rotterdam

14.818

16.852

15.361

La Haye

12.935

15.340

13.004

Marseille

1.156

1.287

594

Bron: NMBS – Thalys International

Opmerkingen: Berekening van het aantal passagiers: het gaat over de samenvoeging van de heen- en terugreizen. Het aantal passagiers naar Brussel is dus ongeveer 50%.

1%


Transport

2.1.2. Percentage tickets voor zakenreizen / vrije tijd verkocht via Thalys van 2000 tot 2007

QQQ

Type ticket

2000

2002

2003

2004

2006

2007

Tickets zaken

43%

43%

44%

48%

33%

33%

Tickets vrije tijd

48%

57%

42%

47%

64%

67%

2

9%

-

14%

5%

-

-

Andere

Bron: Thalys International

QQQ

2.1.3. Aantal passagiers op de Thalys lijnen van en naar Brussel per maand

400.0000 350.0000

334.011

327.329

314.452

300.0000

334.267

320.285

338.870

339.562 354.975

345.188

322.327 332.842

285.900

250.0000 200.0000 150.0000 100.0000 50.0000 0 J

F

M

A

M

J

J

A

S

O

N

D


QQQ

2.1.4. Profiel van het cliënteel

Geslacht

Herkomst 57

34%

Frankrijk

Mannelijk

België

56%

Nederland Duitsland

Vrouwelijk

Leeftijd

44% 39% is minder dan 35 jaar oud 79% van het cliënteel is werkend

2 Andere = groepstarieven, tarieven voor touroperators en speciale tarieven (gehandicapten + begeleiders, honden, VIP…).

Andere bestemingen

31% 10% 7% 18%


4

Profiel van het cliënteel

Verdeling van de door de reizigers geboekte klassen

52%

Toerisme

48%

Zaken

28%

Comfort 1

72%

Comfort 2


VV 2.2. Internationaal verkeer: Eurostar 2.2.1. Aantal passagiers op de Eurostar van en naar Brussel van 1998 tot 2008

QQQ

2.500.000

2.000.000

1.500.000

1.000.000

500.000

0 1998

58

Aantal trajecten Brussel - Londen Brussel - Rijsel Totaal Bron: NMBS

O Brussel - Londen O Brussel - Rijsel 1999

1998

2000

1999

2001

2002

2000

2003

2001

2004

2002

2005

2003

2006

2007

2004

2008

2005

2006

2007

2008

1.396.000 1.357.000 1.226.000 1.102.190 1.058.135 1.066.573 1.473.039 1.585.798 1 620 114 1.793.145 2.081.249 63.000

77.000

214.000

229.240

206.359

204.945

233.112

241.223

243 175

244.358

2008/2007 16%

250.827

3%

1.459.000 1.434.000 1.440.000 1.331.430 1.264.494 1.271.518 1.706.151 1.827.021 1.977.166 2.152.477 2.434.623

13%


Transport

2.2.2. Percentage tickets voor zakenreizen / vrije tijd verkocht via Eurostar van 2000 tot 2007

QQQ

Type ticket

2000

2002

2003

2004

2006

2007

Tickets zaken

43%

43%

44%

48%

33%

33%

Tickets vrije tijd

48%

57%

42%

47%

64%

67%

2

9%

-

14%

5%

-

-

Andere

Bron: Eurostar

QQQ

2.2.3. Aantal passagiers op de Eurostar lijnen van en naar Brussel per maand

250.0000 226.023

219.515

200.0000

211.542

212.061

215.261

208.299

191.090

213.661

213.950

201.353 182.383

150.0000 139.483 100.0000

50.0000

0 J

F

M

A

M

J

J

A

S

O

N

D

Bron: NMBS

VV 2.3. Internationaal verkeer (zonder Thalys en Eurostar) 2006

2007

2008

Internationaal TGV

624.010

852.657

1.798.469

Internationaal ticket

1.539.111

4.251671

953.539

Totaal

2.163.121

5.104.328 2.752.008

Bron: NMBS

De NMBS telt 14.786.938 binnenlandse vervoerbewijzen, waaronder 432.336 B-Dagtrips. Tegenover 63.470.484 niet-schoolabonnementen staan 9.610.860 schoolabonnementen.

59


4

Algemene bedenkingen Brussel ligt centraal in een netwerk van luchten spoorvervoer.

Q

Luchtvervoer: Brussel Nationaal Het aantal reizigers naar Brussel-Nationaal is in de periode van 10 jaar stabiel gebleven. Het aantal passagiers dat in Brussel Nationaal per vliegtuig aankomt, is van 1998 tot 2008 met 7% gestegen. Lokale passagiers zijn de stuwende kracht achter de luchtvaartactiviteiten van de Brusselse luchthaven. De meest gewaardeerde bestemmingen zijn de landen van de Europese Unie met 65% van het totaal. De belangrijkste bestemmingen volgens aantal passagiers zijn Londen, Madrid, Barcelona en Rome. Deze sterke stijging was vooral te danken aan het succes van de nieuwe langeafstandsverbindingen en de komst van nieuwe lowbudgetmaatschappijen. Q

60

Luchtvervoer: Charleroi Brussels South De luchthaven van Charleroi positioneert Brussel als ‘low-cost’ bestemming. In 2008 kreeg Brussels South Charleroi Airport 2.957.026 passagiers over de vloer, een stijging met 20,3% in vergelijking met 2007. Deze toename van het aantal passagiers is gedeeltelijk te danken aan de vijf nieuwe bestemmingen van Ryanair: Bergerac, Limoges, Perpignan, Porto en Zaragoza en de nieuwe verbinding van Wizz Air met Boekarest. Ook de andere vluchten van Wizz Air, Jet4you en Ryanair hadden een uitstekende bezettingsgraad. Tot slot vermelden we nog de vluchten van OnAir naar Pescara en de dienst zakenreizen die Private Wings aanbiedt.


Transport

Q

Spoorvervoer: Eurostar

© OPT / J.-P. Remy

Het aantal Eurostar-passagiers vanuit Londen steeg van 1999 tot 2008 met 70%. In 2008 werd een stijging met 13% genoteerd tegenover 2007. Deze stijging van het verkeer wordt mede veroorzaakt door de kortere reistijden en de zoektocht naar milieuvriendelijke vervoersmiddelen. Het grootste aantal reizigers treffen we aan in de maanden januari tot juli, oktober en december. Het kleinste aantal reizigers treffen we aan in de maanden augustus, september en november.

Q

Spoorvervoer: Thalys Het aantal reizigers op de Thalys-verbinding met Parijs is van 1999 tot 2008 met 32% toegenomen en is ook met 1% gestegen in vergelijking met 2007. De bestemmingen evolueerden op volgende wijze: Parijs (+1%), Amsterdam (0%) en Keulen/Aken (-12%) in 2008 t.o.v. 2007. Het grootste aantal reizigers treffen we aan in de maanden maart, april, juni, juli, september, oktober en december. Het kleinste aantal reizigers treffen we aan in de maanden januari, februari, mei, augustus en november.

61


5. Toeristen profiel Dit hoofdstuk presenteert drie korte beschrijvingen van reizigersprofielen met bestemming Brussel: recreatieve bezoeken, zakenbezoeken en jongerentoerisme. De drie studies werden door het WES uitgevoerd, gecoördineerd door Toerisme Vlaanderen.

O Verblijfstoerisme VV Profiel Q 9 van de 10 Nederlanders die Brussel bezoeken zijn jonger dan 55 jaar, terwijl meer dan 40% van de Duitse

toeristen ouder is dan 55 jaar. Q De Japanners en de Amerikanen vertegenwoordigen een vrij jonge markt. Q We kunnen de zakenreizigers opsplitsen in twee groepen, ongeacht het land van herkomst van de respondenten:

enerzijds de kaderleden, de ondernemers en de vrije beroepen en anderzijds de bedienden. Q Lets minder dan de helft van de ondervraagden heeft een universitair diploma.

VV Kenmerken van het verblijf Q 95% van de toeristen reist naar Brussel zonder kinderen. Q De gemiddelde verblijfsduur in Vlaanderen of in Brussel is 3,2 overnachtingen. Q De belangrijkste vervoermiddelen zijn: het vliegtuig (39%), de auto (19%), de Thalys en de Eurostar (15%)

en de autocar (15%). Q 65% van de toeristen reserveert zijn verblijf en vervoer voor het vertrek, 15% reserveert enkel het verblijf,

8% enkel het vervoer en 12% reserveert niets.

VV Geraadpleegde informatiebronnen Q Meer dan 4 toeristen op 5 hebben voor hun vertrek een informatiebron geraadpleegd: Q Internet (36%), reisgidsen (33%) en reisbureaus (22%). Q Een vijfde van de toeristen haalt informatie uit de media (kranten, tijdschriften en televisie).

VV Activiteiten Q De belangrijkste activiteiten in Brussel zijn een wandeling in de stad (31%), de monumenten, het patrimonium

en de bezienswaardigheden bezoeken (14%). 62 Bron: Vlaanderen Vakantieganger - Toerismecahier Reizen - Toerisme Vlaanderen 2005


Toeristen profiel

O Zakentoerisme VV Profiel Q 58% van de respondenten is ouder dan 40 jaar Q 20% van de respondenten is afkomstig uit België/Luxemburg en 38% uit de buurlanden. Q 73% van de ondervraagde zakenreizigers zijn universitairen.

VV Kenmerken van het verblijf Q De gemiddelde verblijfsduur van buitenlandse zakenreizigers in Brussel is 4,7 dagen. Q De vervoermiddelen zijn het vliegtuig (54%), de trein (Thalys of Eurostar) (12%), de auto (12%). Q 92% van de zakenreizigers logeert in een 3- of 5-sterrenhotel. Q Ze reizen alleen (46%) of met een deelnemer aan de vergadering (52%). Slechts 2% wordt vergezeld

van iemand die niet aan de vergadering deelneemt.

VV Activiteiten Q Vrijetijdsactiviteiten (39%) en een toeristisch bezoek (16%), uitgaan, eten en drinken (41%). Bron: Reizen met kennis van zaken - Toerismecahier Reizen - Toerisme Vlaanderen 2004/05

O Jongerentoerisme VV Profiel Q Het studieniveau van de respondenten is 38% secundair onderwijs, 26% bachelor en 36% universitair. Q Hun statuut is: 42% studenten, 36% bedienden en 14% kaderleden of vrij beroep.

VV Kenmerken van het verblijf Q 20% van de respondenten maakt een rondreis in Europa, 19% maakt een citytrip en 8% maakt een rondreis in België. Q Ze reizen alleen (15%), met een andere persoon (55%), of met vrienden (29%). Q Ze verplaatsen zich hoofdzakelijk met de trein (Thalys, Eurostar) 43%, de auto (25%), het vliegtuig (15%).

VV Geraadpleegde informatiebronnen Q De belangrijkste informatiebronnen zijn het internet (76%), reisgidsen (76%) en vrienden en familie (21%).

Bron: Jongerenonderzoek - Toerisme Vlaanderen 2008.

63

Nota’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nota’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Layout en realisatie: www.helloagency.com

DE PARTNERS VAN HET OBSERVATORIUM:

MET DE MEDEWERKING VAN:

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie BAPCO Bed & Brussels BIAC Brusselse Museumraad City Tours FBAA Federatie Horeca Brussel Gidsen Brussel België Logies voor jongeren MIVB NMBS Brussels Airlines Stichting voor kunsten Taxi Stop TO Incomings Toeristische Attracties Voir et Dire Bruxelles

Institut Arthur Haulot Observatorium van de federale wetenschappelijke instellingen Onthaal en Promotie Brussel

CONTACT: Béatrice Walgraeve Charleroise Steenweg, 111 1060 Brussel T.: 02/504 02 36 F.: 02/513 69 50 E-mail: [email protected] http://www.observatoiretourisme.irisnet.be

Observatorium voor toerisme te Brussel. Jaarverslag. Editie 2009

Recommend Documents