nr. PlanAmsterdam Steden redden de wereld

2009

9 PlanAmsterdam nr.

Steden redden de wereld

Steden kunnen de wereld redden

2

‘Stadsplanning moet weer activistisch worden’

6

Wi baut duurzame steden?

12

‘Geen doemscenario’s maar oplossingen’

18

Summary

23

MorgenTomorrow | Urban Planning Day Programme Outline Six workshops: City & Water, City & Food,

PROLOGUE Wednesday, 30 September 2009 at the Zuiderkerk, Amsterdam

City & Mobility, City & ICT/Broadband, City

Introduction by Maarten van Poelgeest,

Two excursions: Sustainability & Liveability,

­A msterdam’s Alderman for Urban

Mobility & ICT

& Energy, Cities & Informality

­D evelopment Opening speech by Daniel Cohn-Bendit, Member of the European Parliament

Friday 2 October 2009, Westergasfabriek, Amsterdam Opening: Tracy Metz (moderator)

CONGRESS Thursday, 1 October 2009 at the Westergasfabriek, Amsterdam

Welcome: Marijke Vos, Amsterdam’s ­A lderwoman for the Environment, Health and Public Space

Opening: Tracy Metz (moderator) Welcome: Maarten van Poelgeest, Amster-

LaDonna Redmond, Chicago

dam’s Alderman for Urban Development

Michael Madison, Pittsburgh Kees Christiaanse, Rotterdam

Ken Livingstone, London

Zef Hemel, Amsterdam, replacing Anastasia

Maarten Hajer, Amsterdam

Volynskaya, Moscow

Jan Terlouw, The Hague, replacing Hermann

P.K. Das, Mumbai

Scheer, Berlin

Edi Rama, Tirana

Tim Lang, London Eric Corijn, Brussels

Two excursions: Water, Waste & Energy,

Dieter Läpple, Hamburg

Food & Landscape Three workshops: City Council & Sustainable Cities, City Council & Liveable Cities, ­H elsinki & Hamburg Closing speech: Jacqueline Cramer, Dutch Minister of the Environment and ­S patial Planning

San Francisco Foto: Dirk [email protected]

Steden redden de wereld Net als in 1924 onder voorzitterschap van Amsterdams fameuze wethouder Floor Wibaut, kwamen op 1 en 2 oktober 2009 stadsbestuurders, stedenbouwers, planners en experts uit binnen- en buitenland in Amsterdam bijeen om zich te beraden over de toekomst van onze steden. Dit ‘Internationaal Stedebouw Congres’ droeg de titel MorgenTomorrow, als eerbetoon aan Wibaut, die in 1925 zijn gedenkwaardige Morgen-rede hield, over ‘de stad van morgen’ en ‘het bestuur van morgen’. Het congres was een initiatief van de gemeente Amsterdam vanwege het Wibautjaar, en een coproductie van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO), het ministerie van VROM en het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (NIROV). Tevens was het de jaarlijkse Dag van de Ruimte. Financieel werd het congres mogelijk gemaakt door bijdragen van de gemeente Amsterdam, het Amsterdams Stimuleringsfonds voor de Volkshuisvesting, het ministerie van VROM en het Stimuleringsfonds voor de Architectuur. Dit nummer van Plan Amsterdam is geheel gewijd aan het congres MorgenTomorrow, met nabeschouwingen en impressies van vele deelnemers. Geen integraal verslag, maar een caleidoscopische terugblik, waarmee we hopen dat de lezer iets meekrijgt van de zinderende sfeer op het congres.

Steden kunnen de wereld redden 

Hoewel steden maar twee procent van het aardoppervlak beslaan, gebruiken ze 75 procent van de hulpbronnen. Politiek, economisch, ecologisch en cultureel domineren

De thema’s van het congres MorgenTomorrow waren voedsel, energie, water, mobiliteit, afval en ict. The themes of the MorgenTomorrow congress were food, energie, water, mobility, waste and ICT.

steden de aarde. Als we onze steden duurzaam weten te maken, heeft dat een enorm effect op de hele planeet. Ingrijpende veranderingen De wereld is in een stroomversnelling terechtgekomen. Steden wereldwijd hebben te maken met ontwikkelingen die ons leven nu al ingrijpend beïnvloeden. Zo gaat de voortgaande groei van de wereldbevolking gepaard met een snelle verstedelijking, vooral in Azië en Afrika. Meer dan de helft van de wereldbevolking leeft nu al in steden. Samen met de stijgende welvaart neemt de druk op landbouwgronden, zoetwatervoorraden en biodiversiteit daardoor toe. Uitbreiding en intensivering van de landbouw is de grootste oorzaak van het verlies aan ecologische diversiteit. Daarnaast heeft de sterk toegenomen mobiliteit van mensen, goederen, kapitaal en informatie het economisch speelveld ingrijpend veranderd. China, Brazilië en India ontwikkelen zich economisch snel. De veranderende levensstandaard in deze landen brengt niet alleen meer CO2-emissie met zich mee, maar ook meer concurrentie om energie, grondstoffen en vruchtbare gronden. De piek in de aardolieproductie

 PlanAmsterdam

If everyone in the city consumed as much as the Dutch, how many earths would we need to sustain the city?

wordt binnenkort verwacht, die van steenkool en uranium rondom 2030. In Nederland is de aardgasproductie al voorbij zijn top. De prijs van fossiele energie zal sterk gaan stijgen. Klimaatverandering dwingt steden wereldwijd tot aanpassing aan de stijgende zeespiegel en het veranderende weer. Het heeft ook effecten op velerlei andere terreinen, zoals de verspreiding van planten en dieren, de verwoestijning en de economie van wintersportgebieden. Technologische doorbraken kunnen economische spelregels en ook het dagelijks leven ingrijpend veranderen. Ict heeft al voor zo’n omwenteling gezorgd. Van bio- en nanotechnologie wordt in de nabije toekomst hetzelfde verwacht. Maar ook de snelle ontwikkelingen in het financiële stelsel en de energiemarkt nopen tot nieuwe paradigma’s.

Mondiale opgaven - lokale praktijken De crises rollen als golven op ons af. Vanzelfsprekend brengt dat problemen met zich mee, maar het biedt ook unieke kansen. Een crisis wrikt vastgeroeste structuren los en schept ruimte voor nieuwe oplossingen. De oplossingen voor de transitie naar duurzame metropolen, en breder, naar een duurzame wereldeconomie, zijn zowel technisch als financieel binnen handbereik. Het is vooral de vraag of de internationale gemeenschap op tijd is met handelen. Waar de economische globalisering de afgelopen decennia in een stroomversnelling is gekomen, verloopt de mondiale samenwerking rond veiligheid, klimaat, voedsel, biodiversiteit en water nog steeds moeizaam. De overgang naar duurzame ontwikkeling is vooral een kwestie van samenwerken: internationaal, regionaal en lokaal. Er is echter geen

San Verschuuren

wereldregering die deze transitie van bovenaf regisseert. Staten en internationale instellingen als de VN en de Europese Unie sluiten weliswaar verdragen, stellen wetten op en geven financiële injecties, maar de uitvoering vindt op lokaal niveau plaats. Steden vormen daarom de sleutel tot een succesvolle transitie. Als we onze steden duurzaam weten te maken, heeft dat een positieve uitwerking op de hele planeet. Ambitieuze steden zoals Vancouver, Hamburg, Londen en Stockholm, maar ook Amsterdam, hebben zich al gecommitteerd aan duurzame ontwikkeling, via initiatieven als Greenest City en Green Capital. In de hele wereld wordt een beroep gedaan op steden om de grote opgaven voor de toekomst het hoofd te bieden. Steden beschikken immers over het creatieve vermogen en de ruimtelijke voorwaarden om de uitdagingen aan te gaan. Maar wie regisseren deze toekomstagenda? Welke rol is er voor het stadsbestuur weggelegd? Wie zijn de nieuwe ‘Wibauten’?

Wibaut revisited In 2009 heeft de gemeente Amsterdam zijn illustere bestuurder F.M. Wibaut (1859-1936) geëerd met een reeks evenementen, waaronder het congres MorgenTomorrow. Wibaut was een eigenzinnig stadsbestuurder, die de stad zag als de basis van de democratie en als hèt terrein waar de emancipatie van de arbeidersklasse zijn beslag moest krijgen. Hij bracht de volkswoningbouw op gang en was een pleitbezorger voor moderne stedenbouw.

PlanAmsterdam



Sturen op de ontwikkeling van de stad was een even urgente als logische opgave. Waar markt en staat het lieten afweten, trok Wibaut

How many Amsterdams would have to be built annually to accommodate the current urban growth rate?

het initiatief naar de stad, met onder meer markante sociale woningbouwprojecten als resultaat. Sindsdien bepaalt de gekozen gemeenteraad de ruimtelijke agenda in Amsterdam; de markt bouwt binnen de gestelde kaders. Berlage’s Plan Zuid, Van Eesteren’s Algemeen Uitbreidingsplan (AUP), de stadsvernieuwing en de transformatie van de IJoevers zijn er de vrucht van. In 1924 vond mede op initiatief van Wibaut in Amsterdam het Internationaal Stedebouw Congres plaats. Het zou een bijzonder invloedrijke bijeenkomst blijken. Stadsbestuurders en stedenbouwers uit binnen- en buitenland gaven er de aanzet tot moderne stedenbouw en gewestelijke planning.

Nieuwe inzichten De thema’s van MorgenTomorrow waren voedsel, energie, water, mobiliteit, afval en ict. Door deze zes ‘stromen’ zal in hoge mate het succesvol functioneren van de toe-

What if all the households in the city had the same level of water consumption as Amsteerdam households?

komstige stad worden bepaald. De sprekers zijn uitgezocht op hun aansprekende bijdrage aan het denken over en werken aan de stad van de toekomst: gezaghebbende stadsbestuurders en baanbrekende experts uit Londen, Rotterdam, Chicago, Helsinki, Amsterdam, Pittsburgh, Hamburg, Mumbai, Brussel, Tirana en Berlijn. Amsterdams wethouder voor stedelijke ontwikkeling, Maarten van Poelgeest, sprak aan de vooravond van het congres in de Zuiderkerk. Hij ging in op het gelijktijdig optreden van groei en krimp in Nederland en Europa. “Het is een wonderlijke situatie: terwijl Afrika, Azië en Zuid-Amerika harder groeien dan ooit en Noord-Amerika het

Jacqueline Cramer: Cities make the ­d ifference, that’s where sustainable ­d evelopment begins! De minister kijkt naar de mondiale ontwikkeling en constateert dat nu de helft van de bevolking, ruim drie miljard mensen, in steden leeft. De komende twintig jaar zal dat aantal groeien naar vijf miljard. We moeten kiezen tussen duurzame stedelijke ontwikkeling mét leefkwaliteit of toenemende kwaliteitsvermindering en snelle afbraak van onze leefomgeving. Dat laatste is voor de minister geen optie. Duurzaamheid is een enorme kans voor onze steden. Daarbij gaat het haar niet alleen Jacqueline Cramer is the Dutch Minister

om toepassing bij gebouwen, maar ook om planning en stedenbouw.

of the Environment and Spatial Planning.

Klimaatbeheersing moet worden gekoppeld aan energiebeheer. De traditionele focus op alleen wonen, werken, recreatie en infrastruc-

tuur volstaat niet meer. Voedsel, energie, afval, vrije tijd en gezondheid zullen in hoge mate het stedelijke leefmilieu bepalen en moeten geïntegreerd worden aangepakt. Intensiever gebruik van de ruimte is de ­belangrijkste prioriteit. Kwaliteit is hierbij de sleutel. Alleen duurzame steden overleven als kloppend hart van culturele en economische activiteiten. Hoewel de wereld radicaal verandert gelooft zij sterk in de fundamentele boodschap dat ‘human activity should be compatible with the natural environment‘. Over twintig jaar moeten die vijf miljard stadsbewoners, al die steden, al die harten, in goede gezondheid zijn. “De wereld kan zich geen hartinfarct permitteren!”

 PlanAmsterdam

Daniel Cohn-Bendit: Why European cities will turn green Wat vindt de voorzitter van de Groene fractie in het Europees parlement van de toekomst van de stad? Vindt hij iets van Amsterdam? Volgens Cohn-Bendit is de enige stad met een toekomst, de open en vrije stad. Dat is opmerkelijk omdat Europese steden als gesloten systemen zijn ontstaan. De Europese steden uit de zeventiende eeuw waren door muren en poorten geïsoleerd van haar omgeving: de chaotische, gevaarlijke, buitenwereld. De vrijheid die de stadslucht met zich mee bracht was een vrijheid binnen strikte grenzen. In dit tijdsgewricht staan we voor sociale en vooral democratische opgaven. Door verstedelijking, mondialisering en migratiestromen is een open Daniel Cohn-Bendit is a German

stad onvermijdelijk geworden. Cohn-Bendit: “Hoe zorg je er in zo’n open

­politician, active in France and Germany.

stad voor dat je niemand iets oplegt, dat je respectvol blijft? Ook al

He is currently co-president of the

verschillen steden sterk van elkaar, dit is de democratische opgave waar

The Greens/European Free Alliance

stedelingen nu voor staan om een open en vrij gebied te kunnen worden.

Group in the European Parliament.

Tegelijk betwijfelt Cohn-Bendit of het zal lukken de mentaliteitsveranderingen teweeg te brengen die noodzakelijk zijn om klimaatneutraliteit

te bereiken. Compacte stad, hogere dichtheden, gebruik van fiets en openbaar vervoer; veel steden zijn hier niet of nauwelijks mee bezig. “Is democratie wel het systeem dat dergelijke koerswijzigingen mogelijk kan maken?”, vraagt Cohn-Bendit zich af. Wibaut worstelde ook al met een dergelijke vraag: ‘Van democratie niets dan goed. Maar als tijdsbesparing is zij kennelijk niet bedoeld’.

ene surplus na het andere verwelkomt, daalt in Fort Europa het inwonertal gestaag. Anders dan de Verenigde Staten hebben wij een hek om Europa gezet. Niemand lijkt nog welkom. Daarmee zet Europa zichzelf op achterstand. Jong talent, dynamiek, ondernemingszin, het wordt allemaal minder als de krimp doorzet en de migratie blijvend beperkt wordt.” Als we preciezer naar Europa kijken, dan zien we niet alleen demografische krimp, maar ook groei. Daarbij gaat het minder om staten, maar veeleer om steden en stedelijke regio’s. Er

Als we onze steden duurzaam weten te maken, heeft dat een positieve uitwerking op de hele planeet. zijn stedelijke regio’s die, ondanks de krimp, demografisch blijven groeien, zoals Londen, München, Hamburg, Parijs en Amsterdam. Tegelijkertijd blijven hele landsdelen krimpen. Wat we zien is een herschikking van de bevolking binnen Europa. Met name jongeren kiezen voor de dynamische steden. De groei is dus ruimtelijk specifiek. Niet elke stad zal groeien. Van Poelgeest: “De nationale staat boet in wat betreft betekenis, Europa en de regio’s worden belangrijker. Het vergroten van de autonomie van regio’s, van onze steden, past zo op het oog niet in onze politieke traditie. En toch is het nodig. Want als we niets doen, slaat de groei neer op de plekken die we niet willen: een nieuw rondje VINEX-wijken. En ondertussen missen we internationaal de boot omdat onze steden te weinig te bieden hebben.” Alleen steden kunnen de wereld redden.

PlanAmsterdam



‘Stadsplanning moet weer activistis 

‘Steden kunnen de wereld redden’. Deze drieste uitspraak vormde het uitgangspunt voor het congres. Als dat zo is, wat kunnen stedenbouw en ruimtelijke ordening hier dan aan bijdragen?, vraagt Wil Zonneveld, bezoeker van het congres en hoogleraar Stedelijke en Regionale

’De mogelijkheden om op een duurzame manier energie op te wekken zijn gigantisch, de hulpbronnen – aardwarmte, zon, wind – onuitputtelijk.’ Foto: Martin [email protected] ‘The possibilities for generating energy in a sustainable manner are immense, while the resources – geothermal, sun and wind – are inexhaustible.’

Ontwikkeling aan de Technische Universiteit Delft, zich af. Co 2 -reductie binnen handbereik De stelling ‘Steden kunnen de wereld redden’ plaatst het congres middenin in de actuele discussie over de gevolgen van klimaatverandering en de vraag of dit proces gestopt kan worden en hoe dan wel. Het meest inktzwarte beeld werd geschetst door Ken Livingstone, de eerste, direct gekozen Mayor of London. Volgens Livingstone is er een zeer reële kans dat de temperatuurstijging deze eeuw niet beperkt blijft tot de twee graden Celsius waar de meeste scenario’s mee rekenen, maar kan het oplopen tot het dubbele. Om dit te voorkomen had de wereld al tien jaar geleden effectieve maatregelen moeten nemen. Maar wetenschappers staan onder grote druk, zo stelde hij, om dit scenario niet naar buiten te brengen. De werkelijkheid is namelijk te afschrikwekkend: tientallen miljoenen doden en honderden miljoenen migranten, op de vlucht voor droogte, hitte en massale overstromingen van kust- en deltagebieden waar de meeste steden in de wereld gecon-

 PlanAmsterdam

What if all the households in the city produced the same amount of waste as Amsterdam households?

centreerd zijn. Inderdaad, wat dit betekent voor de planeet Aarde is moeilijk te vatten. Het zijn beelden die doen denken aan de apocalyptische romans van de dit jaar overleden schrijver J.G. Ballard: The Drowned World (1962) en The Burning World (1964). Omdat inmiddels meer dan de helft van de wereldbevolking in steden woont en deze steden, met inbegrip van industriële complexen, goed zijn voor 75 tot 80 procent van de mondiale CO2-uitstoot, móet de aanpak van het klimaatvraagstuk wel op steden gericht zijn. De noodzakelijke CO2-reductie is gigantisch, zo rekende Livingstone zijn toehoorders voor: meer dan 60 procent in twintig jaar. En op dit punt werd hij zowaar bijna een optimist: een reductie van 30 procent alleen al is te behalen door over te gaan op een totaal ander systeem van energieproductie, namelijk lokaal, uit bijvoorbeeld restwarmte. Jan Terlouw sprak in dit verband van een ‘sustainable energy galore‘: de mogelijkheden om op een duurzame manier energie op te wekken zijn gigantisch, de hulpbronnen – aardwarmte, zon, wind, ga maar door – onuitputtelijk. Maar, zo waarschuwde hij, de weerstand vanuit het huidige systeem van energieopwekking en -distributie zal enorm zijn. De energie-oligopolies hebben alle belang bij grootschalige, centrale energieopwekking, niet bij lokale oplossingen die in handen kunnen zijn van tientallen verschillende aanbieders van energie. Jammer genoeg ging Terlouw daar niet op in, maar decentrale, duurzame energieopwekking heeft natuurlijk wel gevolgen voor de stedelijke

ch worden’

structuur. Nog eens 30 procent CO2-reductie is te verwachten van een verandering van leefstijlen, zo gaf Livingstone aan. De consumptiepatronen van stadsbewoners moeten drastisch veranderen wil dit bereikt

Wil Zonneveld

worden. Maar theoretisch kan het, zo hield hij zijn toehoorders voor. Soms kan stedelijke planning hier een bijdrage aan leveren, bijvoorbeeld als het gaat om verkeer en infrastructuur. De meeste keuzen van consumenten onttrekken zich hier echter aan.

De stedelijke regio als voedselsysteem Tim Lang nam hier het stokje over van Ken Livingstone. Consumenten, maar ook boeren, worden volgens de professor Food Policy in hun keuzen volstrekt gemanipuleerd door een ‘pervers global food system‘. De urgentie van de problemen die dit systeem veroorzaakt zijn minstens zo erg als de gevolgen van klimaatverandering. Sterker nog: het huidige systeem van voedselproductie en -consumptie draagt hier op grote schaal aan bij. Steden zijn parasieten, volledig afhankelijk geworden van een wereldwijd opererend voedselsysteem. Dat systeem is niet langer meer gebaseerd op grond en bodem, maar op olie. De productie van gewassen en grondstoffen, het transport, het assembleren tot producten, het vervoer van en naar supermarkten, de gigantische afvalstromen die zowel bij productie als bij consumptie ontstaan: dit alles legt een enorm beslag op natuur, landschap, energie- en watervoorraden en het milieu in het algemeen en draagt ontegenzeggelijk bij aan het wereldwijde proces van klimaatverandering. In het Verenigd Koninkrijk is 25 procent van het totale vrachtverkeer over de weg gerelateerd aan het voedselsysteem. Het global food

PlanAmsterdam



system is volslagen ontspoord, zo benadrukte een alsmaar bozer sprekende Lang: zo liggen er in de Britse supermarkten in de winter sperziebonen uit Kenia, nota bene een ‘water stressed country‘. Wat te doen? Geen vlees eten zou al enorm helpen, zo benadrukt Lang. En als zo nodig vlees moet worden gegeten, dan moeten de

Een reductie van 30 procent alleen al is te behalen door over te gaan op een totaal ander systeem van energieproductie, namelijk lokaal, uit bijvoorbeeld restwarmte. beesten wel gras gegeten hebben. Direct grondgebonden vlees dus. En hiermee komen we bij de crux van Lang’s doorwrochte eloquente en tegelijkertijd emotionele betoog: we moeten terug naar een lokaal en regionaal systeem van voedselproductie, waarbij de lijnen tussen producent en consument kort zijn, de macht van continentaal en mondiaal opererende supermarktketens en bedrijven wordt afgebroken en de immense ecologische kosten van het huidige systeem worden teruggebracht. Wat kunnen planners doen, zo vroeg Lang zich af, wetende dat het Transformatorhuis hiermee gevuld was.

Ken Livingstone: Cities are our greatest chance to find a solution for the climate problem “De kans is klein dat het ons nog lukt het klimaat gemiddeld niet meer dan twee graden te laten stijgen. Om dat te bereiken hadden we vijftien jaar geleden al in moeten grijpen!” Met deze overdonderende boodschap leidde Ken Livingstone zijn lezing in. Wat als de temperatuur 4 of 5 graden stijgt? “We have to rebuild the city. Our buildings are not equipped for Moroccan temperatures.” Maar dat niet alleen. Een dergelijke temperatuurstijging zou de planeet verwoesten. Livingstone schetst een

Ken Livingstone served as the first

doemwereld met slechts een paar leefbare eilanden op het noordelijke

directly elected Mayor of London from

en zuidelijke halfrond; een halvering van de zoetwatervoorraad, ver-

2000 to 2008. Currently he is a cam-

woestijning en ontelbare klimaatslachtoffers.

paigner for a sustainable society and an

Gelukkig is er nog hoop. Volgens Livingstone zijn er mogelijkheden

advisor on urban planning for Caracas,

om het tij te keren en die zijn te vinden in onze steden waar mensen in

Venezuela.

hoge dichtheden wonen en de concentratie van activiteiten oplossingen bieden! Cijfermatige analyses hebben aangetoond dat met slechts een paar, doch ingrijpende maatregelen aanzienlijke resultaten te boeken zijn. Genereer energie lokaal, geïntegreerd in de bebouwing; maak steden schaduwrijk en koel door de toepassing van groen, water en parken; breng een omslag teweeg van de op consumptie gerichte, individualistische levensstijl naar matiging en hergebruik. “This means a different quality of life.” Hiervoor nodig zijn maatregelen die een stevig bestuur vergen, een bestuur dat daadwerkelijk zeggenschap heeft over een coherente stedelijke regio. En het besef dat de grootste groei plaatsvindt in steden buiten de westerse wereld. Livingstone: “Laten we de burgemeesters van deze steden in godsnaam ondersteunen met onze kennis en fondsen zodat we ze behoeden voor de fouten die wij in het verleden nog konden maken!”

 PlanAmsterdam

Jan Terlouw: Renewable energy galore, the only thing needed is will Wereldwijd zal het energiegebruik met 50 procent groeien. Bij de doelstellingen voor CO2-reductie wordt deze groei vaak vergeten! Terlouw: “Volgens Hermann Scheer (Terlouw vervangt Scheer, die af moest zeggen) is er een doorbraak nodig naar duurzame, hernieuwbare energie. Ik onderschrijf dat. De zon levert meer dan tienduizend keer het gebruik op. Er is bovendien voldoende aardwarmte. Toch wordt hier geen gebruik van gemaakt. “The heart of the problem is the enormous interests and investments in oil!” Technisch is er geen probleem. Terlouw: “We kunnen Marsgrond analyseren en we hebben internet ontwikkeld.” Economisch is het een tijdelijk probleem. “Er is maar 1 procent van het BNP nodig om Tvhe Dutch physicist and author Jan

er hernieuwbare energie onderdeel te maken van ons energiesysteem.

Terlouw is also a politician who served

Als we het niet doen kost het tien keer zoveel om de aan de biosfeer toe-

as an MP for the D66 (liberal democrat)

gebrachte schade te herstellen.”

party in the Lower House of the Dutch

Kan de markt de problemen oplossen? De markt is innovatief, flexibel,

Parliament, later becoming this party’s

dynamisch en heeft voldoende investeringskapitaal. Maar, de markt heeft

parliamentary ­leader (1973-1982) and

geen verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties. Het is dus aan

serving as Minister of Economic Affairs

de politiek. De overheid heeft immers mogelijkheden om de markt te

(1981-1982). He served as the Queen’s

reguleren. Terlouw: “Doe wat nodig is om gebruik van hernieuwbare

Commissioner for Gelderland (1991-

energie mogelijk te maken.” Via simpele maatregelen als isolatie van

1996) and became a Senator in the Dutch

bebouwing kan het energiegebruik met 30 procent worden terugge-

Parliament’s Upper House in 1999. He

drongen. Dit moet een belangrijke factor worden in stedelijke planning.

spoke as a replacement for Hermann

Terlouw: “Bewustwording is essentieel. De technologie is er, de rapporten

Scheer, who was unable to attend the

zijn geschreven; we moeten niet meer praten maar aan de slag. Om met

congress due to unforeseen circum-

Scheer te spreken: er is politieke snelheid en actie nodig. Stedelijke plan-

stances. Hermann Scheer has been a

ning kan daar een hoofdrol in spelen.”

member of Germany’s Bundestag for the SPD since 1980, serves as President of the European Association for Renewable Energy (Eurosolar) and is Chairman of the

Het belangrijkste is dat planners zich rekenschap geven van de eco-

World Council for Renewable Energy.

logische en ruimtelijke voetafdruk van de stad: welke ecologische en ruimtelijke gevolgen hebben de keuzen die worden gemaakt door stadsbewoners, van consumenten tot producenten, elders in de wereld? Op concreter niveau pleitte Lang ervoor om in de stedelijke

Koeien in een weiland in Ouderkerk aan de Amstel, met op de achtergrond Amsterdam ArenA. Foto: Shirley de [email protected] Cattle in the meadows of De Ronde Hoep polder near Amsterdam, with the Amsterdam ArenA Stadium in the background.

structuur, met inbegrip van de omgeving van de stad, ruimte te bieden voor duurzame vormen van voedselproductie en -consumptie, voor een duurzaam opererende landbouwsector in de wijde omgeving van de stad die zijn producten kan aanbieden in de stad zelf.

Terug naar het activisme En zo kwamen Livingstone, Terlouw en Lang, maar ook een reeks van andere sprekers tijdens de workshops uit bij een strategie die bij ecologen al veel langer bekend is lang voor de discussie over klimaatverandering echt losbarstte: ecologische kringlopen moeten op een zo laag mogelijk schaalniveau gesloten worden. De stromen die de stad in gaan, zoals energie en water, moeten zo klein mogelijk zijn, en wat er uitgaat, van CO2 tot afval en vervuild water, evenzeer. Zie een stad als een metabolisme, zo hield Maarten Hajer zijn toehoorders voor. De bevinding van

PlanAmsterdam



Manuel Castells dat de space of places wordt overvleugeld door een space of flows – ofwel ‘stromen’ van arbeid, kapitaal, grondstoffen, informatie zijn belangrijker geworden voor de wereldeconomie dan ‘locaties’ van vestiging, werd door verschillende sprekers aangestipt. De ecologische voetafdruk van de stad verkleinen kan alleen door de systematiek van de space of flows fundamenteel ter discussie te stellen. Alleen dan kunnen steden de wereld redden. Dus terug naar het activisme dat zo kenmerkend was voor Floor Wibaut driekwart eeuw geleden. De opgaven zijn anders, veel zwaarder en daardoor eigenlijk nog veel urgenter dan in Wibaut’s tijd. Aan de slag Amsterdam!

Wil Zonneveld (1955) is sinds 2000 verbonden aan Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft. Dit instituut is gespecialiseerd in onafhankelijk onderzoek en advies op het gebied van wonen en bouwen. Daarnaast is Zonneveld hoogleraar Stedelijke & Regionale Ontwikkeling aan TU Delft.

‘We moeten terug naar een lokaal en regionaal systeem van voedselproductie, waarbij de lijnen tussen producent en consument kort zijn.’ Foto: [email protected] ‘We must return to a local and regional system of food production, so that the lines between producer and consumer are short.’

Maarten Hajer: Policy making in the age of mediatization Maarten Hajer verkondigde het einde van de creatieve stad. Volgens hem is het tijdperk van Richard Florida afgelopen en breekt nu het tijdperk van de Groene Stad aan, waarin ecologisch verantwoord handelen de norm moet zijn. De klimaatverandering is het grootste probleem van de wereld en de steden moeten en kunnen dat probleem oplossen. In steden wonen de mensen zo dicht op elkaar dat er uitstekende kansen zijn om het gezamenlijke energie- en ruimteverbruik drastisch terug te dringen. Maarten Hajer is Professor of Political

Het transport in en om de stad moet zodanig worden teruggedrongen

Science & Public Policy at the University

dat een reductie van de CO2-uitstoot van 80 procent wordt bereikt.

of Amsterdam (UvA) and Director of the

Stedenbouwers moeten in hogere dichtheden gaan bouwen. Dat stelt

Netherlands Environmental Assessment

hoge eisen aan urban design: de stad moet wel leuk blijven. “Cool, green

Agency.

city’s represent a great chance!” Hiervoor is moedig leiderschap nodig, waarbij samengewerkt wordt met

alle belangrijke groepen in de stad: universiteiten, bedrijven, maar ook niet-gouvernementele organisaties. Daarbij moet op regionaal-nationale schaal worden gedacht. De Randstad concurreert met Hamburg – om de connectie met het Ruhrgebied – en niet met Milaan. Concentreer je dan op die slag met Hamburg. “We have to re-invent planning in a world of mediatization”, stelt Hajer. Dat lukt alleen met mensen die heel goed en tegen iedereen het verhaal kunnen vertellen. En volgens hem hebben we die nog niet. “De planning en besluitvorming is nu een bijna onontwarbare kluwen spaghetti, beheerst door wantrouwen.” Hajer’s onderbouwing waarom nu alles op alles moet worden gezet voor de groene, ecologisch verantwoorde stad berust op de wetenschappelijke gegevens die beschikbaar zijn over de klimaatverandering. Maar, om te voorkomen dat iedereen weer uitzwermt over het platteland moet de stad allereerst een plek blijven waar mensen het liefst willen wonen. Daar past toch echt ook het concept van de creatieve stad bij, evenals het terugdringen van verkeer en het bouwen in hoge dichtheden. Zo lift de groene, duurzame stad bijna ongemerkt mee met de levendige, leuke stad.

10 PlanAmsterdam

What if we started thinking about the internet as urban network?

Tim Lang: Global food systems and regional food policies Na de indrukwekkende verhalen over klimaatverandering van Ken Livingstone en Jan Terlouw begon Tim Lang met de opmerking dat niet het klimaat het probleem is, maar water! Lang schetst de relatie tussen de stad en de voedselketen. In een korte terugblik op de geschiedenis zet hij uiteen hoe de voedselketen gemondialiseerd is. Londen en Amsterdam behoorden tot de eerste steden die dat in praktijk brachten door de hele wereld over te varen om voedsel naar de stedelijke markt te halen. Wetenschap en kapitaal maakten het mogelijk goedkoper voedsel te produceren, wat tot betere volksgezondheid leidde ‘en dat noemden we vooruitgang’. Deze voedselketen is niet duurzaam en stelt ons voor grote problemen. Zo rijdt in Groot-

Tim Lang is Professor of Food

Brittannië de helft van het aan voedsel gerelateerde vrachtverkeer leeg

Policy at London’s City University. He is

rond. Om niet te spreken van de afstanden die voedsel per boot en

specialized in food safety, food inequa-

vliegtuig aflegt over de hele wereld.

lity and food control.

Voor de productie van voedsel is veel water nodig: voor het maken van een kop koffie 140 liter (om de koffieplanten te laten groeien), voor een 1 hamburger 2.400 liter (voor de koe en haar voedsel). Het is niet zo gek om te stellen dat ons voedsel uit water en olie bestaat. Bovendien is daar nog de CO2-uitstoot, voor 30 procent het gevolg van voedselproductie, en de gigantische hoeveelheid verspilling: 30 procent van het voedsel dat we kopen wordt niet geconsumeerd. Naast invloed op het milieu heeft ons huidige voedselsysteem nadelig voor de gezondheid waardoor ziekten ontstaan als obesitas. De voedselketen moet dus duurzamer worden en de steden hebben daarin een grote rol want daar wonen de meeste consumenten. Wat te doen? Als wij gezond, organisch, vegetarisch en lokaal zouden eten, is de ecologische voetafdruk half zo groot als nu. “Eating healthy lowers the footprint”. Tim Lang roept ons op om voedsel als dé energiebron van de stad te zien en niet olie! Ga bijvoorbeeld met de fiets boodschappen doen. Eet minder maar beter. Verminder de hoeveelheid afval. “If Wibaut came back he would re-install local markets”.

PlanAmsterdam

11

Wi baut duurzame steden? 

Westerpark in Amsterdam Foto: Cecile Obertop

Hans-Hugo Smit, marktanalist bij MAB Development, loopt regelmatig ’s ochtends hard in het ‘knap gelandscapete en monumentale’ Westerpark in Amsterdam. “Een mooie locatie en een goede manier om mijn gedachten te orde-

How large a forest would you need to compensate for tHe co2 emissions due to Th

nen en de dag met een frisse blik te beginnen.” Het congres gehouden in datzelfde Westerpark voelde voor Smit als ‘mentaal hardlopen om de overweldigende boodschappen van de diverse sprekers bij te kunnen benen’. De Wibaut Factor De Mission Statement van het congres had me al op enige geestelijke inspanning voorbereid. Stedenbouw en ruimtelijke ordening staan voor de enorme opgave klimaatbestendige en duurzame steden vorm te geven. Voedsel, energie, water, mobi-

CO2 COMPENSATION

liteit, afval en ict zijn ingewikkelde vraagstukken geworden. En en passant werd ook even het vreedzaam samenleven van verschillende bevolkingsgroepen en de herdefinitie van de rol van de publieke sector en institutionele partijen geagendeerd. Een congres dus over de zoektocht naar regie van een zeer complexe stedelijke vernieuwingsagenda, met als tv-format-waardige hoofdvraag: ‘Wie is de nieuwe Wibaut?’

12 PlanAmsterdam

55 000 KM2

Gaat het wel over steden? Overdonderend, maar overtuigend waren de pleidooien van onder anderen Terlouw en Livingstone over de noodzaak om fundamenteel anders met grondstoffen en energie om te gaan. In feite over de noodzaak fundamenteel anders te leven. Niet meer een nieuwe dvd-speler kopen ‘omdat het laten repareren van de oude duurder is’. Niet steeds meer autokilometers moeten afleggen om de ingrediënten voor de dagelijkse maaltijd op tafel te kunnen zetten. En – na het verhaal van Lang – misschien wel nooit meer hamburgers op het menu. Veel van de tijdens het congres geschetste problematiek is eerder humaan dan urbaan van aard. Gaat het wel over steden? Problemen van mensen worden door hun hoge concentratie in steden problemen in de stad, maar zijn doorgaans geen problemen van de stad. Diezelfde concentratie brengt gelukkig wel specifieke oplossingsrichtingen in beeld, die anders niet voor de hand lagen. Er lijken dus wel oplossingen van de stad te zijn. De stad als motor voor sociale, economische, maar vooral ook ecologische verandering. In dichtbevolkte en multifunctionele gebieden zijn bijvoorbeeld investeringen in duurzame energie eerder rendabel. En energieproductie dichter bij steden zou een enorme reductie van transport en dus verlies van energie betekenen.

Gaat het wel over stenen? De gemeenschappelijke stedelijke opgave was na de eerste congresdag duidelijk: samen bouwen aan klimaatneutrale steden, die bovendien sociaal en economisch levensvatbaar zijn. Opvallende ondergeschikte – ook op de tweede dag – was de fysieke component. Het ging over ‘stromen’ en niet over plekken. Het ging over processen en niet over projecten. Bouw je duurzame steden eigenlijk nog wel met stenen? En zo niet, hoe dan

Hans-Hugo Smit

wel? Voor de meeste sprekers lag het antwoord in een hernieuwde visie op het aansturen van steden. De tijd dat verstandige heren op basis van welgemeende inzichten over de na te streven samenleving

he CiTy’s mobility?

How large a forest would you need to compensate for tHe co2 emissions due to The CiTy’s mobility?

24.8%, 35.3%, 39.9%

subdivision co2 emissions amsterdam / year: mobility, HouseHolds, otHer

STOCK

1,629,000 TONS amsterdam mobility annual co emissions 2

14,667,136,100 TONS The CiTy mobility annual co2 emissions

29,334,272 KM2 forest needed to compensate for tHe co emissions due to The CiTy’s mobility 2

74.2%

percentage of world forest needed to compensate for tHe co2 emissions due to The CiTy’s mobility

€ 199,500,000,000 yearly costs to compensate for tHe co emissions due to The CiTy’s mobility 2

35%

yearly costs as percentage of annual gdp tHe netHerlands to compensate for tHe co2 emissions due to The CiTy’s mobility sources prb world population sheet 2009, www.prb.org rapport bouwstenen voor co2-reductieprogramma amsterdam european climate exchange http://www.ecx.eu/ecX-eua-indices http://www.fao.org/corp/statistics/en/ www.cbs.nl The CiTy: wHat if tHe entire world population were to live in a single city witH tHe same urban density as amsterdam? researcH & design: Xml arcHitecture researcH urbanism

PlanAmsterdam

13

onze steden konden vormgeven is voorbij. Dat wisten we natuurlijk al, maar we handelen er nog niet naar. De insteek van sprekers verschilde, maar de teneur was vrijwel steeds dezelfde: het stedelijke speelveld is voorgoed veranderd, de spelers zijn niet meer dezelfden, maar de spelregels komen nog uit de oude doos. Op zoek naar nieuwe spelregels dus. De ‘negen Hemelse regels’ (The Amsterdam Principles van Zef Hemel) zijn misschien niet zaligmakend, maar vonden wel brede weerklank. In plaats van plannen vóór mensen moeten we plannen mét mensen. Oude machtsmiddelen – zoals grondposities, wetten, contracten of het gelijk van de dominante cultuur – werken dan averechts. Een pleidooi voor vormgeven aan duurzame steden door communicatie, inclusie, luisteren en samenwerken op basis van kracht. Ook hier blijkt de oplossingsrichting echt iets van de stad te zijn. “De diversiteit in en interculturaliteit van steden maakt ze het platform bij uitstek voor planning op basis van netwerken, participatie en weak ties”, zo betoogt Corijn. Läpple volgt dezelfde lijn als hij stelt dat steden vanwege hun open karakter en sociale dynamiek de motor

Zef Hemel: The Amsterdam Principles Steden kunnen de wereld redden. Echter, willen mensen tot daden komen, dan zullen zij rond de tafel moeten gaan zitten, meent Zef Hemel. Hemel verklaart ‘de kunst van het polderen’, het plaatsnemen rond de poldertafel. Hoe doe je dat? Nederlanders hebben een haat-liefdeverhouding met polderen. Toch is het de enige democratische manier om tot goede besluiten te komen. Dit vereist dialoog. Stadsontwikkeling is 80 procent communiceren, 20 procent verbeeldingskracht. Hemel vat de beginselen van het polderen samen in 9 beginselen. Deze Amsterdam Principles zijn: n

Begin klein, met 2 of 3 mensen. Vertrouw erop dat het aantal zal groeien.

n

Sluit niemand uit.

Zef Hemel is Deputy Director of the

n

Laat je wapens – geld, regels, wetten en bevoegdheden – thuis.

City of Amsterdam’s Physical Planning

“These principles are about not using power.” n

Richt je op de inhoud. Hemel: “Wij planologen hebben de neiging om niet over de inhoud te praten, wij zijn te instrumenteel gericht.”

n

Deel verhalen. “Alles bestaat uit verhalen. Wij leven in verhalen. De stad bestaat uit verhalen.”

n

Geen power point-presentaties. Hemel: “Power point betekent zenden. Soms is dat nodig, maar niet aan de poldertafel. Daar heerst de

Department (DRO). He replaced the scheduled speaker, Anastasia Volynskaya, an engineer for the Ecology Division of the Institute of the Moscow Master Plan, who was unable to attend the congress due to unforeseen circumstances.

dialoog.” n

Toom de hartstochten in. Hemel: “Wees niet agressief, cynisch, jaloers of arrogant. Aan de poldertafel heerst vreugde. Als er niet gelachen wordt, dan domineert de macht.”

n

Wees nieuwsgierig. Hemel: “Praat niet teveel, maar luister.”

n

Hou vol!

De negen Amsterdamse beginselen van het polderen zijn, zo benadrukt Hemel, universeel. “Gebruik ze – praat, luister, overtuig, respecteer – en wonderen zullen geschieden.”

14 PlanAmsterdam

Eric Corijn: Can the city save the world? Het was in de stad dat mensen bevrijd werden van de tirannie van de bodem en zich konden scholen in allerlei andere dan landbouwtechnische vaardigheden. Het was in de stad dat mensen konden leren van ‘anderen’, studeren, onderwijzen en de sociale kunsten tot volle wasdom lieten komen. De stedelijke cultuur is altijd een andere geweest dan die van het platteland: dynamisch, innovatief en vrij. En is dat, volgens Eric Corijn, nog steeds! Waar ‘de staat’ vandaag de dag een traditioneel, identiteitverschaffend en representatief territorium is, is de stad een hybride en participerend netwerk. De veranderende economie is niet meer nationaal georiënteerd, maar op steden gericht, en wel op steden die deel uitmaken van de global economy. Daarom, meent Corijn, is Europees politiek Eric Corijn is Professor of Social

denken de natiestaat voorbij, en moet dat denken gevoed worden door

and Cultural Geography at the Free

steden, omdat die ‘dichter bij de wereld staan dan staten’. “Big cities are

University of Brussels. He is also

much closer to the world than countries.”

Director of Cosmopolis, a trans­

Ook stedelingen staan dichter bij de wereld dan niet-stedelingen. Het

disciplinary urban studies research

kost een Limburger van het platteland veel meer tijd om te aarden in

centre that focuses on the relationship

Brussel of Amsterdam dan een Amsterdamse kosmopoliet in Berlijn of

between city, culture and society.

Londen. Dat is een kwestie van inpluggen in de publieke of zelfs parochiale stedelijke ruimten. “Cities diminish the importance of cultural

differences”. Maar, dan moet de stad die ‘vreemdeling’ wel toelaten. Een cruciale uitdaging voor de stad van morgen. Niet alleen door ruimte toe te wijzen, maar meer nog door deel te laten nemen aan het publieke domein in al zijn verschijningsvormen. Door confrontaties in de publieke sfeer ontstaat ‘civility’, burgerschap: het fundament voor Corijns ‘archipelago of active urban regions’, de ‘global society’ van urbane netwerken.

Foto: [email protected]

PlanAmsterdam

15

Kees Christiaanse: The open city and its enemies

Christiaanse valt meteen met de deur in huis. Waarschijnlijk refererend naar het voorlaatste Amsterdamse structuurplan verklaart hij ‘the open city’ passé. De stad gedraagt zich als de bladeren en takken van een boom. Buurten als kleinere met elkaar verbonden eenheden, die zich kenmerken door monofunctionaliteit, sociale segregatie en ruimtelijke separatie. Kortom, de metropoolregio is een patchwork van identiteiten. Weliswaar onderling goed verbonden, maar vaak in zichzelf gekeerd. Het zijn eigenlijk kleine ‘gated communities’, gelukkig zonder no go areas maar met een beperktere interactie dan men veelal denkt. Kees Christiaanse founded Kees

Hij komt met een reeks aan voorbeelden, van Rotterdam tot Zurich,

Christiaanse Architects & Planners

Istanbul, Djakarta en Sao Paulo. Allemaal global cities met verschil-

(KCAP) in 1989, an international design

lende netwerkstructuren, die zeer bepalend zijn voor het stedelijk leven.

bureau for architecture and urban

Christiaanse bespeurt weinig belangstelling voor een collectief stedelijk

planning in Rotterdam. He serves as a

activiteitenpatroon. Istanbul bevestigt met tal van nieuwe, door muren

Professor at the Swiss Federal Institute

omgeven, zwaar bewaakte woonbuurten zijn analyse. De ruimtelijke

of Technology Zurich and is Curator of

inrichting accentueert daar pregnant het maatschappelijke verschijnsel

the 2009 edition of the International

van klontering met het risico van segregatie. Christiaanse heeft zijn ken-

Architecture Biennale Rotterdam.

nis toegepast in een groot stedenbouwkundig project in de stad Perm in de Oeral. Het is een open stad. Open wat betreft dichtheid, die volgens

Christiaanse zou kunnen verdubbelen. Er is veel herontwikkeling binnen het bestaand stedelijk gebied mogelijk. “You can build a lot of city within a city!” De plannen van Christiaanse gaan in de richting van kleinere stedelijke eenheden in het groen met een hoogwaardige, goed ingerichte openbare ruimte. Wie zijn dan eigenlijk de vijanden van de open stad, vraagt dagvoorzitter Tracy Metz zich af. Dat is de open stad zelf, verklaart Christiaanse. “A successful neighbourhood is an enemy of itself”. Men moet oog hebben voor de grote sociale diversiteit en via de juiste interventies het evenwicht zoeken. Dat vereist een sterke overheid tegenover de projectontwikkelaars. “The open city is a set of values.”

zijn voor contacten, informatie en kennis. Dat biedt kansen voor een civil society die de uitdagingen van de toekomst op kan pakken. Voorwaarde is dat het bestuur veel meer op het niveau van de stedelijke regio geënt moet zijn en minder op dat van het land. De stad misschien zelfs als post-nationale staat?

Wil de echte Wibaut nu opstaan? Om inclusie, communicatie en participatie niet te laten stranden in te lange inspraakavonden aan te grote poldertafels is sterk leiderschap gevraagd. Geen bestuur dat van bovenaf plannen oplegt, maar ‘governance met gezag’. Opvallend vaak werden overigens voorbeelden aangedragen waarbij dankzij een min of meer ondemocratische werkwijze dingen van de grond kwamen. Genoemde projecten in steden als Londen, Tirana en Perm zouden niet gerealiseerd zijn als iedereen daar vooraf zijn zegje over had kunnen doen. Na twee congresdagen waren dus zowel de opgaven als de oplossingsrichtingen duidelijk geschetst en ogenschijnlijk zelfs tot behap-

16 PlanAmsterdam

Dieter Läpple: Diversity of urbanization patterns in a globalized world “The crisis of an overstretched Fordism led to the rediscovery of cities”. New York is volgens Dieter Läpple een voorbeeld van ‘the comeback city’. De kern van de urban turnaround is immigratie. Immigranten brengen als vanzelf een kleinschalige economie met zich mee waarin ambacht een grote rol speelt. Deze herwaardering van ambachten én de transformatie van de industriële economie naar een kenniseconomie maakt de stad steeds interessanter. De economie vormt zich om naar een wereldwijd netwerk, waar connective cities deel van zijn en waar ‘skills matter’. “Qualified labour forces will look for places with a high variety of urban and cultural facilities”. Läpple toont een aantal voorbeelden van megasteden waarin de slop-

Dieter Läpple is Emeritus Professor of

penwijken direct tegen de goudkusten aanliggen. Hij typeert ze als

Urban and Regional Economics at the

‘failed cities’ en ‘the battlespace of the 21st century’. Grenzen tussen

HafenCity Universität Hamburg. He is

arm en rijk, maar ook tussen stedelijk en landelijk gebied zijn belang-

involved in the ‘Urban Age’ programme

rijke plekken. Läpple: “Shape the rural-urban linkages. They will become

at the London School of Economics as

more important”. Zo ligt de opgave voor morgen in de groei van steden

an urban expert and sits on the board

met drie miljoen mensen per jaar, waarbinnen ongebreidelde groei moet

of IBA Hamburg ‘Leap over the Elbe’.

worden tegengegaan en het milieu worden gespaard. Binnen de steden kan naast de groei meer stedelijke landbouw worden ontwikkeld. Läpple laat voorbeelden zien van een aantal torens waar groente wordt gekweekt in gestapelde volkstuinen. Een interessante gedachte. Een veerkrachtige stad heeft volgens Läpple een veelsoortigheid aan bewoners nodig. Migratie, integratie en de vooruitzichten van een internationale stedelijke gemeenschap zijn daarin essentieel, net als het terugbrengen van productie naar de steden, zowel voedselproductie als de herwaardering van het ambacht. En natuurlijk de energietransitie van fossiele bronnen naar duurzame. Läpple: “The next crisis will come. Let us construct robust cities!”

bare proporties teruggebracht. Steden bouwen is passé; duurzame stedelijke samenlevingen faciliteren is de toekomst. Ondernemende Hong Kong Foto: [email protected]

overheden, maatschappelijk bewogen marktpartijen en betrokken burgers doen dat met elkaar. Op een vlak speelveld met duidelijke kaders, maar ook met veel vrijheidsgraden en ruimte voor creativiteit. Wél gestructureerd, niet gepland. En dat alles onder de bezielende leiding van bevlogen aanvoerders. Dat is niet het domein van één beroepsgroep, maar van ons allemaal. Wil de echte Wibaut in ons nu opstaan?

Hans-Hugo Smit (1976) is economisch-geograaf en werkt sinds 2007 als senior marktanalist bij MAB Development.

PlanAmsterdam

17

‘Geen doemscenario’s maar oplossi 

In de avond en twee dagen die het congres duurde zag Evelien Eshuis – feministe, voormalig CPN-politica en voorzitter van de Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling (ARS) – haar verleden aan zich voorbij trekken. Een persoonlijk verslag. Met een houten kont, een verlichte geest en veel inspiratie stond ik vrijdag 2 oktober na de wat vlakke slotwoorden van minister Cramer op van mijn stoel in het Transformatorhuis van de Westergasfabriek om mij in het borrel- en praatgewoel te storten. We hadden een avond en twee dagen sterke analyses en dito visies over de stad in de komende eeuw gepresenteerd gekregen. Waar ik bij de meeste congressen na de tweede of derde inleider teleurgesteld afhaak omdat het niet de beloofde nieuwe inzichten of oplossingen biedt die ons voorgespiegeld waren, bleef ik nu tot het einde geboeid. In dit geval bood het congres meer dan de sobere titel International Urban Planning deed vermoeden. “Om toekomstplannen te maken moet je je verleden kennen”, zei Michael Madison uit Pittsburgh. Wel nu, mijn verleden kwam compleet aan mij voorbij in drie dagen. Het begon op woensdagavond met Daniel Cohn-Bendit, icoon van de studentenopstanden van 1968. Op donderdag Ken Livingstone,

18 PlanAmsterdam

Een van de twaalf bouwborden die van maart tot oktober op wisselende plekken in de Amsterdam te vinden waren, ter gelegenheid van het Wibautjaar. Foto: Thomas Schlijper One of the 12 billboards installed at various spots in Amsterdam from March to October, marking the occasion of the Wibaut Year. In Tirana gaf burgemeester Edi Rama letterlijk kleur aan de grauwe stad. Foto: [email protected] In Tirana, Mayor Edi Rama literally added colour to the drab edifices of the Albanian capital.

inspirator van Europees links in de tachtiger jaren als voorzitter van de Greater London Council en bekwaam tegenstrever van Thatcher. En dan op vrijdag Zef Hemel met zijn negen Amsterdam Principles die verdacht veel leken op ‘Love and Peace’. Even had ik het gevoel dat ik in een tijdmachine zat. De verhalen hadden de gedurfdheid en overtuiging uit die jaren, maar waren stuk voor stuk meer uitgewerkt en realistischer dan toen. Met opluchting kan ik constateren dat niet alle babyboomers tot behoudend consumentisme vervallen zijn. In een tijd dat de vrije markt bijna onaantast-

Elke investering in de stad nu, moet anticiperen op klimaat­ omstandigheden over dertig jaar. En dat stelt eisen aan het bestuur: kun je democratisch en met autoriteit tot zulke beleidswijzigingen komen? baar lijkt en de nationale politiek laf en visieloos, werd hier duidelijk gemaakt dat stadsplanning meer dan ooit noodzakelijk is en stads­ besturen een zware taak wacht.

Het probleem van de grote stad Maarten van Poelgeest zette de toon toen hij op woensdagavond signaleerde dat de bevolkingsgroei rond Amsterdam en Utrecht en de krimp in de rest van het land bij de nationale overheid niet mag leiden tot de reflex van

ngen’

herverdelen naar de leeglopende gebieden ten koste van de groeiers. Een nieuwe en samenhangende benadering wordt gevraagd. Het probleem van de grote stad werd op donderdag, de eerste congresdag, helder gesteld. Over veertig jaar zal de overgrote meerderheid

Evelien Eshuis

van de wereldbevolking in megasteden wonen. Het stedelijk leef- en consumptiepatroon is deel van het klimaatprobleem, maar kan dus ook een deel van de oplossing vormen. Het gaat over energie, water, voedsel, ict, transport, afval. Zonder ingrijpende veranderingen op al deze terreinen gaat het niet lukken. Elke investering in de stad nu, moet anticiperen op klimaatomstandigheden over dertig jaar. En dat stelt eisen aan het bestuur: kun je democratisch en met auto-

PlanAmsterdam

19

Michael Madison: Decline or Renaissance, two views of Pittsburgh Toegegeven, het is méér dan een burgerinitiatief als je goed naar Michael Madison’s verhaal luistert. Maar toch, hoe zouden wij het vinden als Gerard Spong op eigen houtje de boer op ging om het verhaal van Metropoolregio Amsterdam uit te dragen? Gelukkig hebben wij wél een visie, én mensen die het bijbehorende verhaal kunnen vertellen. Toch is het betoog van jurist Madison over de wederopstanding van Pittsburgh opmerkelijk, want ook zonder masterplan ziet de stad er van buitenaf net zo uit als al die andere succesvolle steden met een ‘downtown’ en ‘skyline’ en heeft de staalindustrie van weleer plaatsgemaakt voor een Michael J. Madison is Professor of Law

bonte diversiteit aan werkgelegenheid. Misschien is dat wel het geheim

at the University of Pittsburgh. He is a

van Pittsburgh: dat gronden in het centrum die pas onlangs vrijkwamen

specialist in information law. He is the

voor hernieuwde ontwikkeling konden worden ingezet. “The success of

author of Pittsblog, where he has been

Pittsburgh are the people who make up the city and run the city.”

comprehensively documenting the economic revival of the city of Pittsburgh

Madison somt de historie juridisch correct op, maar gaat een beetje voor-

since 2003.

bij aan het feit dat de zaal zit te wachten op hoe het nou toch allemaal zo kon gebeuren. Kortom, het waarom van het succesverhaal. Hij eindigt

met de landelijke successen van de lokale American Football players (Steelers) en Icehockey players (Penguins), die nu als affiche dienen voor het florerende Pittsburgh: alsof Ajax en Pinoké iets met stedenbouw van doen hebben?

riteit tot zulke beleidswijzigingen komen? Dat Amsterdam, zelfs met de regio incluis, nooit tot de megacities van tien miljoen inwoners en meer gaat behoren, maakt de problemen van en taak voor de stad in deze eeuw niet wezenlijk anders.

Een begin De kracht van dit congres zat er in dat de, soms overbekende, problemen niet als doemscenario gepresenteerd werden, maar als uitgangspunten waarbij strategieën en oplossingen geformuleerd werden, in samenhang: een congres Wibaut waardig! Nu eens niet de specialisten die het alleen over energie hebben, óf over water óf over biologisch eten óf over mobiliteit. Misschien heeft dit sommigen ontmoedigd: dat juist door die samenhang er een onoplosbare, hopeloze situatie is ontstaan; geen beginnen aan. Het is juist omgekeerd: omdat alles samenhangt is elk begin een bijdrage aan het totaal. Zoals Tim Lang duidelijk maakte: met een heel andere benadering van voedsel voor de stad, werk je tegelijk aan energie, afval, transport, gezondheid, educatie. Dat je altijd ergens kunt beginnen bleek uit de praktijkervaring van LaDonna Redmond met de voedselbeweging in zwarte wijken in Chicago, of van de burgemeester van Tirana die begon met het kleurig schilderen van gevels, of van architect Das die in Mumbai de kuststrook renoveerde.

Een plan dat werkt Grote vraag is nu: was dit een eenmalig prachtig congres of gaan ambtelijke organisatie en bestuur met

20 PlanAmsterdam

‘Over veertig jaar zal de overgrote meerderheid van de wereldbevolking in megasteden wonen.’ Steden moeten dus aantrekkelijke leefgebieden blijven, zoals deze plint in Manhattan, New York. Foto: Christopher [email protected] ‘In 40 years from now, the great majority of the world’s population will be living in mega-cities.’ Cities must therefore continue to provide attractive places to live, with features like this street-level plinth in Manhattan, New York.

Edi Rama: Re-inventing the wheel, when colours become politics… Na de omwenteling van begin jaren negentig was het in Albanië tien jaar lang ‘ieder voor zich’. Toen Edi Rama in 2000 tot burgemeester van Tirana werd gekozen was zijn doel iedereen weer bij elkaar te brengen en een gemeenschappelijk gevoel van verantwoordelijkheid te geven. Rama, zelf kunstenaar, startte letterlijk met het kleur geven aan de grauwe stad. Verf kost weinig en geeft het gevoel van een nieuw begin. Het begon met het oranje verven van een gebouw. Als snel stonden honderden mensen toe te kijken, wat tot verkeersopstoppingen leidde. Hij introduceerde een eigen ‘kleurenlijn’: groen, paars en geel, onderdeel van de campagne Stone Colours. De Franse supervisor namens de EU wilde dat het stopte: Edi Rama is Mayor of Tirana (Albania)

‘Dit is onacceptabel, wie is hier gek geworden, wie heeft dit besloten? Dit

and also a presidential candidate. In

is niet de EU-standaard’. Waarop de reactie van de burgemeester was:

2004 he was proclaimed ‘World Mayor’

‘Als je ons laat stoppen vertel ik in een persconferentie dat de Europese

by City Mayors, an international think-

Commissie ­net zo erg is als de dictator die we hadden’.

tank on urban affairs.

De stad had in feite niets. In 2000 waren er slechts 78 werkende lantarens in de openbare ruimte. Het was dus vooral donker. Met het project

Schoon en Groen werd de totale openbare ruimte aangepakt; met stadsilluminatie, meer groen en bomen en met het slopen van veel illegale bouwsels. Hoe voorkom je anarchie? Voor Edi Rama is het mooi maken van de openbare ruimte in de stad de enige manier: ‘the answer to bad behaviour is high quality public space’. “Agenten op straat of verbodsborden helpen niet. Geld ook niet; dat was er immers niet.” Rama bracht kleur in als wapen voor het ­herstellen van de stad. “People started to feel safe and opened their shops and started paying taxes.” Binnen drie jaar was de criminaliteit in Tirana de laagste in Europa. Rama weet het zeker: “Een mooie en schone stad dwingt respect af”.

LaDonna Redmond: Graffiti & Grub LaDonna Redmond noemt de arme wijk van Chicago waar zij vandaan komt een ‘voedselwoestijn’. “Je kunt er wapens, drugs en designerkleding krijgen. Er is een grote variatie aan gefrituurde kip te koop, en allerlei ander fastfood. Maar geen verse tomaat, geen potje naturel ­yoghurt, geen appelsap zonder toegevoegde suiker.” Redmond werd met deze eenzijdigheid geconfronteerd toen haar ­zoontje een ernstige voedselallergie bleek te hebben. Ze besloot om zichzelf te leren hoe ze hem gezond kon voeden. Vervolgens zette ze, als ervaren ‘community organizer’, zelf een lokaal voedselsysteem op, Graffiti & Grub. “Jonge mensen uit de wijk verbouwen biologische groenten en verkopen het op straat. Zo leren ze over het voedsel­

LaDonna Redmond is President and

systeem, over gezond eten en het milieu.”

CEO of the Institute for Community

Redmond integreert steden in de mondiale voedseldiscussie: “Lege

Resource Development in Chicago.

plekken in de stad kun je omzetten in landbouwgrond. Niet alleen door voedsel te kweken, maar ook om gemeenschappen te laten groeien. Wij willen een ‘soul food system’, waarbij SOUL staat voor Sustainable, Organic, Urban en Local. Voedsel met een spirituele dimensie. Ik wil ook over de maaltijd praten, over het voedsel serveren en het samen delen. Ik zoek geen utopia, ik ben ook niet tegen McDonalds of Coca-Cola. Ik wil dat we keuze hebben.”

PlanAmsterdam

21

P.K. Das: The Integration of urban planning and democracy Als leidraad voor zijn verhaal gebruikte P.K. Das zijn plannen voor de kustlijn van Mumbai. Voor miljoenen mensen die in deze drukke stad wonen is dit de enige grote openbare ruimte. Helaas is op dit moment de kustlijn de achtertuin van de stad en is deze verworden tot een dumpplaats. Das stelt dat zolang de stad groeit, het publieke domein krimpt. In zijn ogen is dit een zorgelijke ontwikkeling. Om dit proces te keren zou de publieke ruimte structureel moeten worden geïntegreerd in de grote plannen voor de ontwikkeling van de stad. Das begon dit proces bottom up met een kleinschalig ontwerp voor een deel van de kust en ging hiermee – met hulp van studenten van de plaatP.K. Das is an architect-activist with

selijke hogeschool voor stadsontwerp – de boer op in de aanpalende

his own architecture firm in Mumbai,

leefgemeenschappen. Het plan werd verder uitgewerkt en stimuleerde de

P.K. Das and Associates, Architects. He

publieke dialoog. Dit resulteerde uiteindelijk in het herstel van de kust-

also holds academic posts at Mumbai’s

strook tot een aangenaam openbaar verblijfsgebied. Bewoners werden

Academy of Architecture and at Mumbai

bij de planvorming betrokken en de openbare ruimte werd verweven met

University.

het openbaar vervoer en een fijnmazig netwerk van kleine welzijnsvoorzieningen. Das benadrukt met deze planningspraktijk dat stadsplanning een

openbare aangelegenheid is die uitsluiting en vervreemding tegen moet gaan: “As people we are all planners!”

dezelfde ambitie en gevoed door al deze ervaring en deskundigheid een plan van aanpak maken voor Amsterdam dat werkt? Gaat dit een rol spelen bij de verkiezingen, in het collegeprogramma? Welke politicus of politica durft voor zo'n plan te gaan, ook als dat sommige kiezers nu even te veelgevraagd lijkt? Is er een Wibautgeest buiten het Westerpark? In de ARS stelden we ons al enige tijd de vraag: hoe kunnen we plannen zinvol toetsen op duurzaamheid? Dit congres heeft veel aangereikt waarmee wij besturen kritisch kunnen volgen. Nog liever denken we mee over creatieve oplossingen, over mogelijkheden, over draagvlak creëren. Tenslotte nog een hartenkreet: ik ben er van overtuigd dat ambtelijke diensten en politici in Amsterdam op basis hiervan uitstekende plannen kunnen formuleren. En een vraag: zullen we voor de uitvoering de lat even hoog leggen?

Evelien Eshuis (1942) is na een loopbaan in het hoger onderwijs, welzijnswerk, de politiek – als Tweede Kamer-lid voor de CPN – en lokale overheid in Amsterdam en Amstelveen sinds 2001 zelfstandig gevestigd als adviseur, coach, interim manager. De laatste jaren gaat de meeste aandacht naar bestuurlijk werk op het gebied van cultuur en emancipatie, water, duurzame ontwikkeling, internationale samenwerking, zoals het voorzitterschap van de Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling.

22 PlanAmsterdam

De Waddenzee is een uniek gebied in Nederland, uitzonderlijk rijk aan natuur. Foto: Martin [email protected] The Wadden Sea is an unique part of the Netherlands, habitat to an exeptional diversity of nature.

Summary

Cities can save the world City councillors, urbanists, planners and experts

selected for their thought-provoking reflections on the

from the Netherlands and abroad gathered in

city of the future and for their efforts to achieve such

Amsterdam on 1 and 2 October 2009 in order to

goals: authoritative city councillors and trail-blazing

share their thoughts about the future of our cities.

experts from London, Rotterdam, Chicago, Helsinki,

This International Urban Planning Congress bore the

Amsterdam, Pittsburgh, Hamburg, Mumbai, Brussels,

title MorgenTomorrow, as an homage to Wibaut,

Tirana and Berlin.

who in 1925 gave his momentous ‘Morgen’ address about ‘the city of tomorrow’ and the city’s ‘future

Prologue Maarten van Poelgeest, the City of

governance’.

Amsterdam’s Alderman for Urban Planning, and the MEP Daniel Cohn-Bendit spoke at a reception on the

The congress was an initiative of the City of Amsterdam

eve of the congress. Both concluded their arguments

in the context of the Wibaut Year, jointly produced

by stating that cities and metropolitan regions in

by the Physical Planning Department (DRO), the

Europe have attained the scale at which optimal

Dutch Ministry of Housing, Spatial Planning and the

results can be achieved in terms of the economy,

Environment (VROM), and the Netherlands Institute

social organization, demographics and energy, but

for Spatial Planning and Housing (NIROV). It coincided

the governmental model of nations, provinces and

with the annual ‘Dag van de Ruimte / Urban Planning

municipalities is still failing to dovetail with this with

Day’. This edition of PlanAmsterdam is devoted to

the decisiveness that is called for.

the MorgenTomorrow congress, with reports and impressions contributed by several participants.

Climate According to Ken Livingstone, the former Mayor of London, there is a very real chance that the

Radical changes The unstoppable growth of

rise in temperatures over the 21st century will exceed

the world’s population goes hand in hand with rapid

two degrees Celsius; it could be twice that. Because

urbanization. More than half the world’s population

cities, including industrial complexes, account for 75

lives in cities. In conjunction with rising prosperity

to 80 percent of global CO2 emissions, cities must

this places increasing pressure on agricultural land,

be the focus when tackling climate-related issues. A

freshwater supplies and biodiversity. Besides causing

reduction of 30 percent could be achieved simply by

an increase in CO2 emissions, our ever-higher standard

switching to a local system of energy production. A

of living entails greater competition for energy, raw

further 30-percent reduction in CO2 emissions could be

materials and fertile land. The price of fossil fuel is

achieved through lifestyle changes. The consumption

set to rise markedly, while rapid developments in

patterns of city-dwellers must alter radically if this is to

technology, financial systems and the energy market

be achieved.

generate new paradigms.

Jan Terlouw spoke about ‘renewable energy galore’ in this respect: the possibilities for generating energy in

Wibaut revisited In 2009 the City of Amsterdam

a sustainable manner are immense, while the resources

was commemorating its illustrious administrator, the

– geothermal, sun and wind – are inexhaustible. He

pioneering social democrat F.M. Wibaut (1859-1936),

warned that opposition from the energy oligopolies

with a series of events that included this congress.

will be enormous all the same; all their interests are

The MorgenTomorrow congress sought to echo what

vested in large-scale, centralized energy generation

Wibaut initiated in 1924: an international congress

rather than local solutions.

that gives urban planners from the Netherlands and beyond an impulse to strive after sustainable

Food The prevailing system of food production and

metropolitanization around the globe. Food, energy,

consumption contributes substantially to the climate

water, mobility, waste and ICT were chosen as the

problem, according to Tim Lang. This system is no

thematic inroads for the congress. The speakers were

longer based on land, but on oil. The production

PlanAmsterdam

23

of crops and raw materials, their transportation,

reverse: everything is interrelated, so any initial step

their manufacture into products, the conveyance to

has an impact on the whole. As Tim Lang made clear,

supermarkets, the gigantic flows of waste that are a

by taking a totally different approach to food supply

by-product of production as well as consumption: all

for the city you are simultaneously working on energy,

this places a huge burden on nature, the landscape,

waste, transport, health and education.

energy, water supplies and the environment in general,

You can always make a start somewhere, witness the

incontrovertibly contributing to worldwide climate

practical experience of LaDonna Redmond with her

change. Refraining from eating meat would help

drive to establish local food initiatives in Chicago’s

massively in reducing the environmental pressures,

disadvantaged neighbourhoods, the Mayor of Tirana

but even eating the meat only of livestock reared

who began by painting façades in bright colours,

on grass (i.e. meat that is ‘tied to the land’ directly)

or architect P.K. Das who rehabilitated Mumbai’s

would already help considerably. The crux of Lang’s

waterfront.

argument is that we must return to a regional system of food production, so that the lines between producer

Sustainable cities Many of the issues addressed

and consumer are short and the stranglehold of

during the congress are human rather than urban in

supermarket chains and businesses which are active

nature. So does it all boil down to cities? Because of

continent-wide and globally is broken. This means a

the high concentration of people it is human problems

sustainably managed agricultural sector in the city’s

that become problems in the city, but usually these

wider surroundings, with producers marketing their

are not problems with the city itself. Fortunately that

products directly to the city.

same concentration indicates specific directions for the potential resolution of problems, paths which

Cycles Most important is that planners render

would otherwise not have been evident. For example,

account of the city’s ecological and spatial footprint:

investments in sustainable energy become profitable

what are the ecological and spatial consequences of

or cost-effective more quickly in densely populated,

the choices made by city-dwellers, from consumers to

multifunctional areas. Energy production closer to

producers, elsewhere in the world?

cities would, moreover, allow a huge reduction in

During the workshops this led Livingstone, Terlouw

transportation requirements and the minimization of

and Lang, along with several other speakers and

the associated spilling of energy.

participants, to prefer a strategy that is already familiar

The crux is flows rather than places, processes rather

to ecologists: the cycles of ecological systems must be

than projects. Indeed, are bricks and concrete still

closed at as low a scale as possible. The flows that go

the appropriate way for us to be building sustainable

into the city, such as energy and water, must be kept to

cities? If not, then how should we go about this? For

a minimum, and whatever leaves it, from CO2 to waste

the majority of speakers the answer lies in a renewed

and contaminated water, must likewise be minimized.

vision for the governance of cities. The era when

Only then can the cities save the world.

prudent patricians could design our cities based on well-intentioned insights about how society ought to

Making a start This symposium’s key strength

function has long been consigned to the annals of

was that problems, sometimes overly familiar, were

history. The urban playing field has changed for good

seen as starting points that provide an opportunity to

and it is time to go in search of new rules of play: out

formulate strategies and solutions, rather than such

with the patrician-like administration that imposes top-

issues being presented as some doom-laden scenario.

down plans and in with ‘governance with authority’.

This gelled to make this a congress of which Wibaut

Constructing cities is passé, because metropolitan

would have been proud! The speakers and participants

regions as envisioned in structural masterplans have

were not the specialists who talk about energy, water,

become a patchwork of distinct but interrelated

organic food or mobility in complete isolation, but

entities; facilitating sustainable urban societies is where

those who address the interdependencies. Perhaps

the future lies. Enterprising governments, market

this disheartened some people, who perceived an

­players with a social conscience and engaged citizens

irresolvable, hopeless situation and might have asked,

can achieve that together.

‘Why even start?’ The outcome is, however, quite the

24 PlanAmsterdam

De auteurs Saskia Hoogstraten , Hengelo (O), 1965 n

Saskia Hoogstraten werkt sinds 1992 bij DRO, onder meer aan



milieu-effectrapportages voor IJburg eerste fase, grootschalige



bioscopen, het programma Ruimtelijke Investeringen en het Ontwikkelingsbeeld Metropoolregio Amsterdam,

n

Momenteel werkt ze met name aan het Vernieuwingsplan C. Lelylaan voor stadsdeel Slotervaart en is mede-secretaris van het ambtelijke en bestuurlijke regionale samenwerkingsverband Metropoolregio Amsterdam.

San Verschuuren , Tilburg 1947 n

San Verschuuren is sinds 2002 leider van het team Stad, Regio & Infrastructuur bij Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam,

n

Verschuuren was projectleider van het congres MorgenTomorrow.

Met dank aan: Ton Schaap, Eef Keijzer, Tineke van der Pol, Remco Daalder, Ad Wagemakers, Piet Eilander, Maaike Scheringa, Jos Gadet, Henk Groenewegen, Anne Hofstede, Joost Smit, Sandra Langendijk, Frans de Rooy, Hans Epskamp en Herman Zonderland voor het schrijven van de verslagen.

verkoop

Colofon

PlanAmsterdam is verkrijgbaar in het Informatie­

PlanAmsterdam is een uitgave van Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en geeft in

centrum De Zuiderkerk voor ruimte, bouwen en

acht themanummers per jaar informatie over ruimtelijke projecten in de stad.

wonen. Zuiderkerkhof 72 Amsterdam tel.: 020 - 552 7987 e-mail: [email protected]

Jaargang 15, nr. 9, december 2009

Ook te downloaden vanaf:

www.dro.amsterdam.nl

eindredactie en coördinatie vormgeving fotografie graphics lithografie en druk vertaling

Sandra Langendijk, DRO Communicatie tel.: 020 - 552 5802 e-mail: [email protected] Peter Fokker, R Vorm ruimtelijke communicatie Omslagfoto: Planetary Visions, Londen Overige beelden, tenzij anders vermeld: Wim Salis (portret- en congresfoto‘s) XML Architecture Research Urbanism Van Amerongen drukkerij, Amersfoort Andrew May

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter geen rechten aan worden ontleend. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van de herkomst van de afbeeldingen, neem dan contact op met de redactie.

PlanAmsterdam is een uitgave van de Dienst Ruimtelijke Ordening gemeente Amsterdam en te downloaden vanaf: www.dro.amsterdam.nl