NOTA OPENBARE RUIMTE BINNENSTAD. Gemeente Bergen op Zoom Sector Ruimtelijke Ontwikkeling & Beheer. Heeling Krop Bekkering

Gemeente Bergen op Zoom Sector Ruimtelijke Ontwikkeling & Beheer Heeling Krop Bekkering

maart 2003 zoals vastgesteld door de gemeenteraad op 23 juli 2003

NOTA OPENBARE RUIMTE BINNENSTAD

Nota Openbare Ruimte Binnenstad

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1.

Inleiding ................................................................................................................................ 5

Hoofdstuk 2.

Middeleeuwse stad als geheel......................................................................................... 7

2.1 Middeleeuwse kern ................................................................................................................................................................ 7 2.2 Middeleeuws Havenkwartier ................................................................................................................................................. 7 2.3 Negentiende eeuwse schil .................................................................................................................................................... 7 Hoofdstuk 3.

Richtlijnen voor de inrichting ........................................................................................ 11

3.1 Inleiding ................................................................................................................................................................................. 11 3.2 Middeleeuwse kern ............................................................................................................................................................... 11 3.3 Middeleeuws Havenkwartier ............................................................................................................................................... 15 3.4 Negentiende eeuwse schil .................................................................................................................................................. 20 3.5 Pleinen .................................................................................................................................................................................. 26 3.6 Straatmeubilair en verlichting ............................................................................................................................................. 36 Hoofdstuk 4.

Correcties en verandergebieden .................................................................................. 39

4.1 Correcties ............................................................................................................................................................................. 39 4.2 Verandergebieden ................................................................................................................................................................ 40 Hoofdstuk 5.

Particulier gebruik openbare ruimte ............................................................................ 41

5.1 Aanwezig juridisch kader .................................................................................................................................................... 5.2 Richtlijnen voor particulier gebruik van de openbare ruimte .......................................................................................... 5.3 Handhaving in de praktijk ................................................................................................................................................... 5.4 Procedure .............................................................................................................................................................................

41 41 46 46

Bijlagen 1. Straatnamenkaart en register .............................................................................................................................................. 48

3 Bergen op Zoom 2003

Nota Openbar e R uimte B innenstad

STRUCTUURBEELD

i

j

h

Gre

d f

l

e

e

g k

bb

b c

NS

a

m

Legenda Middeleeuwse kern Middeleeuws Havenkwartier Negentiende eeuwse schil Groenstructuur Waterstructuur Stadsentree Verbindingszone

4

Belangrijke historische gebouwen a. St. Gertrudiskerk b. Stadhuis c. Stadsschouwburg “De Maagd” d. Gouvernementsgebouw e. Markiezenhof f. Gevangenpoort Toren

g. Spuihuis h. Blokstallen i. Klein Arsenaal j. Groot Arsenaal k. Fabriekschoorsteen l. Watermolen m.De Zeeland


Hoofdstuk 1.

Inleiding

De Nota Openbare Ruimte is een onderdeel van het drieluik: Structuurbeeld, Beeldkwaliteitsplan en Nota Openbare Ruimte. De Nota Openbare Ruimte is richtinggevend bij de inrichting en beheer van de openbare ruimte, voor zowel overheid als particulieren.

Nota Openbare Ruimte De Nota Openbare Ruimte betreft het netwerk van de openbare ruimten. In de Nota Openbare Ruimte worden de beeldbepalende karakteristieken van de verschillende gebiedsdelen beschreven. Deze worden vertaald in een typologie met richtlijnen voor de inrichting van de openbare ruimte. Verder komen de correcties in het wegenpatroon en de inrichting aan de orde, evenals gebieden waar veranderingen zullen gaan plaatsvinden. Het Beeldkwaliteitsplan is richtinggevend bij de ontwikkeling van nieuwe projecten in de gebouwde omgeving. De Nota Openbare Ruimte is richtinggevend bij de inrichting en beheer van de openbare ruimte, voor zowel overheid als particulieren. Geen eindbeeld De gewenste inrichting voor de openbare ruimte kan maar ten dele worden vastgelegd in een omschreven eindbeeld voor de toekomst. De feitelijke inrichting van het netwerk van de openbare ruimte is op elk moment in de tijd een uitkomst van het normale, dynamische ontwikkelingsproces van de stad. Dat betekent het toepassen van de ontwerpregels en voorschriften uit de Nota Openbare Ruimte, de toetsing en handhaving van particulier gebruik van de openbare ruimte door gemeentelijke instanties en de aanpassing van de inrichting aan feitelijk gebruik of maatschappelijke wensen.

Typologie De beeldbepalende karakteristieken behorende bij de verschillende gebiedsdelen worden op hoofdlijnen beschreven in hoofdstuk 2 en komen uitgebreid aan bod in hoofdstuk 3. Deze karakteristieken worden vertaald in een typologie van de openbare ruimte. Bij deze typologie horen richtlijnen voor de inrichting van de straten, de pleinen en het straatmeubilair. Correcties en veranderingen In hoofdstuk 4 komen de gewenste correcties in het wegenpatroon en de inrichting van bepaalde straten aan de orde, evenals gebieden waar veranderingen zullen plaatsvinden. Particulier gebruik openbare ruimte In hoofdstuk 5 wordt het beleid ten aanzien van het particulier gebruik van de openbare ruimte uitgeschreven. De regels voor het plaatsen van uitstallingen, terrassen, etc. komen hier aan bod. Nieuwe ontwikkelingen De plannen voor nieuwe ingrepen in de openbare ruimte, voorzover die in een stadium van (bijna) uitvoering zijn, worden opgenomen in de kaartbeelden. Reeds in ontwikkeling zijnde plannen, die worden beschreven in het Structuurbeeld, alsmede toekomstige ontwikkelingen dienen te passen binnen deze Nota Openbare Ruimte.

Opzet In de Nota Openbare Ruimte worden de typologie van de openbare ruimte en richtlijnen voor de inrichtingen van de openbare ruimte beschreven, ook komen correcties en gebieden met veranderingen in de openbare ruimte aan bod.



NETWERK VAN OPENBARE RUIMTES

Legenda Middeleeuwse kern Middeleeuws Havenkwartier Negentiende eeuwse schil Groenstructuur Waterstructuur Stadsentree Verbindingszone

6


Hoofdstuk 2.

Middeleeuwse stad als geheel

In de binnenstad van Bergen op Zoom zijn duidelijk drie verschillende gebiedsdelen herkenbaar. Dit zijn de middeleeuwse kern, het middeleeuws Havenkwartier en de negentiende eeuwse schil. De ruimtelijke structuur van elk deel is opvallend verschillend. Hieronder volgt een beschrijving van de ruimtelijke karakteristieken toegespitst op de openbare ruimte.

2.1 Middeleeuwse kern Radialen De middeleeuwse kern is grofweg cirkelvormig en was vroeger ommuurd. De structuur van de middeleeuwse kern wordt gekenmerkt door radiale straten vanaf de vroegere stadspoorten naar de centraal gelegen Grote Markt. Deze lange radiale straten hebben elk een besloten beeld dat ontstaat door het licht gebogen verloop en het hoogteverloop van de straten. De profielen van de radialen zijn smal te noemen. Het betreft Lievevrouwestraat, Steenbergsestraat, Wouwsestraat, Kerkstaat, Huijbergsestraat, Hoogstraat, Bosstraat en de Potterstraat. Pleinen Zoals in elke middeleeuwse stad vervullen pleinen een belangrijke rol in Bergen op Zoom. Het hart van Bergen op Zoom was en is nog steeds de Grote Markt. Een andere groot plein is het St. Catharinaplein. Verder is er nog een reeks kleinere pleinen en pleintjes aanwezig. Middeleeuws stratenpatroon Tussen de radialen liggen kortere, rechtere en minder voorname straten, min of meer evenwijdig aan de radialen. Tezamen met de radialen en de pleinen vormen ze een typisch middeleeuws onregelmatig patroon. Deze straten hebben ook smalle profielen. Ook de vele stegen spelen een belangrijke rol in de beleving van de middeleeuwse kern. De smalle maat, de vaak oude muren en kleine hoekjes geven ze een intieme, historische sfeer.

Poorten De oude stadspoorten zijn verdwenen, behalve de Gevangenpoort aan het einde van de Lievevrouwestraat. Toch is de overgang in het stratenpatroon naar de middeleeuwse binnenstad nog goed merkbaar en derhalve belangrijk om in de inrichting van de profielen tot uitdrukking te laten komen. Deze ‘poorten’ zijn op de kaart aangegeven als stadsentrees. 2.2 Middeleeuws Havenkwartier Het middeleeuws Havenkwartier is langgerekt doordat het zich ontwikkeld heeft langs de Oude Haven. Het Havenkwartier kent zeer grote verschillen: de grootschalige openbare ruimte van de Oude Haven met relatief hoge bebouwing en de kleinschalige straten en stegen ter weerszijde met lagere bebouwing. De Oude Haven is gedeeltelijk gedempt, maar er zijn plannen in voorbereiding om deze weer te openen. De oude aansluiting op de Oosterschelde is ook gedempt. In het kader van de plannen voor de Geertruidapolder wordt onderzocht op welke manier een nieuwe waterverbinding met de Binnenschelde en het Zoommeer kan worden gemaakt. De Kaaien langs de Oude Haven zijn specifiek voor het Havenkwartier, wat in de inrichting tot uitdrukking dient te komen. 2.3 Negentiende eeuwse schil Na het slechting van de vestingwerken is op deze gronden een nieuw stratenpatroon geprojecteerd door Van Gendt. Alleen het Ravelijn op de Zoom werd gespaard. Dit negentiende eeuwse stratenpatroon vormt als het ware een schil om de middeleeuwse kern, maar sluit wel zorgvuldig aan op het stratenpatroon van deze kern. Het is een van de weinige plannen van Van Gendt voor de stadsuitleg dat vrijwel helemaal is uitgevoerd, zij het gefaseerd.



Collage middeleeuwse kern en Havenkwartier Van linksboven naar rechtsonder, Grote Markt voor de herinrichting van 2002, St. Catharinaplein, Steenbergseweg vanuit zuidelijke en noordelijke richting(radiaal), winkelstraat Wouwsestraat (radiaal), Blauwehandstraat (stadstraat), winkelstraat Kortemeestraat (stadstraat), De Kaai (parkeerfunctie) en Oude Binnenhaven.

8


Geordend patroon Hoewel de negentiende eeuwse schil niet geometrisch éénduidig is, geen orthogonaal grid is of zuiver cirkelvormig, is het wel heel duidelijk geordend. Dit is vooral te danken aan de continuïteit in de singels. Het patroon leende zich voor een gevarieerd programma, van woonbebouwing tot militaire oefenterreinen en industrie. Singels De schil is opgebouwd uit concentrische brede straten, die singels worden genoemd. Deze singels zijn veel breder en groener dan de middeleeuwse straten, met bomen in het profiel. De noordelijke singels, zoals het Bolwerk, hebben zelfs een parkstrook in het midden van het profiel. De Zoom aan de noordrand is een belangrijke groenstructuur. Radialen De radialen van de middeleeuwse kern lopen door de negentiende eeuwse schil verder naar buiten toe. Ze hebben hier een wijder profiel, soms met middenbermen. Tussen de verlengde hoofdradialen liggen nog ondergeschikte radialen, die aansluiten op straten uit de middeleeuwse kern. In het Havenkwartier zijn enkele straten, parallel aan de Oude Haven, aangelegd. Poorten De overgangen in de hoofdradialen van de negentiende eeuwse schil en bij het Anton van Duinkerkenpark naar de gebieden buiten de schil worden ‘poorten’ genoemd. Dit zijn geen historische stadspoorten maar wel de entrees van de binnenstad en belangrijk om in de inrichting van de profielen tot uitdrukking te laten komen. Deze ‘poorten’ zijn op de kaart als stadsentree aangegeven.



Collage negentiende eeuwse schil Van rechtsboven naar linksonder, Westersingel in noordelijke richting, straatbeeld noordlijke gevelwand Antwerpsestraat, Noordsingel, Boutershemstraat (midden-singel), Zuid-Westsingel (buiten-singel), Burg. Stulemeijerlaan (radiaal), Bolwerk-Noord en Koepelstraat (binnen-singel).

10


Hoofdstuk 3.

Richtlijnen voor de inrichting

De inrichting van de openbare ruimte bepaalt voor een belangrijk deel de belevingswaarde voor de gebruikers. In het volgende hoofdstuk worden de inrichtingseisen en karakteristieken vastgelegd voor de profielen in de deelgebieden middeleeuwse kern, middeleeuws Havenkwartier en negentiende eeuwse schil. Vervolgens worden uitspraken gedaan over pleinen en straatmeubilair in het algemeen.

3.1 Inleiding Gezien de grote diversiteit in de maat van de profielen, de verschijningsvorm van de belendende bebouwing en het toe te passen maatwerk op verschillende locaties, wordt bij de uitwerking van de profielen de nadruk gelegd op het vastleggen van karakteristieken, gewenste beeldkwaliteit en inrichtingseisen. De profielen zijn onderverdeeld naar de gebiedsdeling. Elk deelgebied heeft een aantal te onderscheiden typen die nader zijn uitgewerkt. 3.2 Middeleeuwse kern In tegenstelling tot de negentienden eeuwse singels met haar concentrische singels en de daar haaks opstaande straten wordt de middeleeuwse kern gekenmerkt door radiale straten vanaf de vroegere stadspoorten naar de centraal gelegen Grote Markt. Momenteel wordt het project “Herinrichting Openbare Ruimte Binnenstad” uitgevoerd. Er is al een groot aantal straten opnieuw ingericht conform de uitgangspunten van dit project. Analyses zijn uitgevoerd en er zijn keuzes gemaakt die een breed maatschappelijk en bestuurlijk draagvlak hebben. Reeds genomen beslissingen en keuzes zijn o.a. vastgelegd in het raadsvoorstel “Herinrichting Binnenstad” van januari 1998. De onderstaande citaten komen uit dit raadsvoorstel. Doelstelling Het doel van het project “Herinrichting Openbare Ruimte Binnenstad” is het terugbrengen van de grandeur en rijkdom uit de hoogtijdagen. De openbare ruimte vertoont al langer een aantal zwakke plekken; sommige ruimten zijn onzorgvuldig

ingericht met goedkoop materiaal, en met een gebrek aan stijl en visie. In het kader van dit project is een integrale visie uitgewerkt voor de openbare ruimte. De binnenstad moet weer een bruisend centrum worden. Materiaal Het materiaal dat past bij de openbare ruimten van de binnenstad kan niet anders zijn dan traditioneel materiaal. En traditioneel werd in de stad gewerkt met natuursteen en gebakken klinkers. Het thans in grote hoeveelheid aanwezige asfalt en beton valt niet of nauwelijks te combineren met de kwaliteit en de uitstraling van de gebouwen. Het plan Er is een basisplan gemaakt voor de volgende openbare ruimten: • de Grote Markt als geografisch, sociaal, cultureel en stedelijk centrum; • de radialen die de Grote Markt verbinden met de singels van de negentiende eeuwse schil en het achterland; • de stadstraten die daar tussen lopen en de stegen die daartussen vervolgens weer voor verbindingen zorgen; Voor deze straten zijn principe-profielen ontwikkeld die als basis dienen voor de verdere uitwerking. Het project houdt niet op bij de herinrichting van de openbare ruimte. Denk daarbij aan maatregelen op het gebied van parkeergeleiding, communicatie en centrummanagement. Ook is het nodig dat de binnenstad beter wordt verankerd aan de andere hoogwaardige elementen van de stad, zoals het station, het recreatiegebied rond de Binnenschelde, het park Kijkin-de-Pot, het westelijk stadsdeel en de haven.



TYPOLOGIE OPENBARE RUIMTES Deelgebied middeleeuwse kern

Legenda Radialen Pleinen Stadstraten Stegen Stadsentree Verbindingszone

12


Gezien de karakteristieken van de middeleeuwse kern en het middeleeuws Havenkwartier, de historische context en de gewenste beeldkwaliteit is het van belang de inrichting van de openbare ruimte zoveel mogelijk op elkaar af te stemmen. Op deze manier wordt de gewenste samenhang tussen deze twee deelgebieden verkregen. Radiaal middeleeuwse kern De maat van de radialen binnen dit deelgebied is vrijwel overal gelijk. Karakteristiek zijn de gevelwanden, gesierd door onder andere negentiende eeuwse gevels die in grote getale te vinden zijn langs de radialen. Verder is kenmerkend dat de maat van de radialen steeds smaller wordt richting de historische kern. Dit fenomeen doet zich met name voor vanuit de Stationsstraat richting de Wouwsestraat, de Van Hasseltstraat richting Huijbergsestraat en de Kerkstraat en tot slot de Antwerpsestraat richting de Bosstraat. De radialen zijn opgebouwd uit twee loopstroken en een rijstrook, die wordt begrensd door trottoirbanden. Parkeren vindt plaats op de trottoirs in speciale daarvoor gemarkeerde vakken. Privé stoepen waar mogelijk in ere herstellen. In de winkelstraten worden de trottoirbanden op gelijk niveau gestraat, zodat een vlak en goed beloopbaar winkelgebied gerealiseerd kan worden. Lichtarmaturen, dienen indien mogelijk, aan de gevels te worden gemonteerd.

• Rijbaan: 3.90 meter, alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x9 cm;

• Goot: 0.32 meter, gezaagde Roriz graniet, afmetingen Inrichtingseisen en materiaalgebruik

De rijbanen van de radialen zijn uitgevoerd in een breedte van 3.90 meter tussen de trottoirbanden. Vanuit het oogpunt “duurzaam veilig” is voor deze maat gekozen. Het aanbrengen van verkeersdrempels, waar in de radialen niet de voorkeur naar uitgaat, is hierdoor overbodig. De overige ruimte is bestemd voor brede trottoirs. Parkeervakken krijgen een plaats op de trottoirs. In principe worden de radialen uitgevoerd met verhoogde banden die ter plaatse van de parkeervakken worden afgeschuind. Dit in tegestelling tot de winkelstraten waar de banden verlaagd worden uitgevoerd, omdat de voetganger hier de overhand heeft op het gemotoriseerde en fietsverkeer.

• • •

15x18/21x9 cm; Banden: 0.15 meter, gezaagde natuursteen Bleu de Lanhelin, afm. 15x20 cm; Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x7 cm; Parkeervakken: alzijdig ruwe Ririz graniet, afmetingen 12x14/17x7 cm.

Stadstraat middeleeuwse kern Karakteristiek voor de stadstraten in de middeleeuwse kern is de grote verscheidenheid aan bebouwing langs de profielen. Deze loopt uiteen van vijftiende eeuwse bebouwing tot aan



Collage middeleeuwse kern Van linksboven naar rechtsonder: Korte Bosstraat (radiaal), Bosstraat ingericht conform richtlijnen radiaal, Molstraat en Blauwehandstraat ingericht conform richtlijnen stadstraat, Klinkerstraat ingericht conform richtlijnen steeg, winkelstraat Kremerstraat (stadstraat) en Cromwielstraat (stadstraat)

14


kome aanvulling zijn op het straatbeeld en mogen maximaal 30 cm breed zijn. • Rijbaan: 2/4 van profiel, gebakken dikformaat rood in keperverband; • Goot: 0.32 meter, gezaagde Roriz graniet, afmetingen 15x18/21x9 cm; • Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x7 cm. Steeg middeleeuwse kern De beleving die wordt opgeroepen in stegen wordt voor een belangrijk deel bepaald door het profiel in relatie tot hoogte en uitstraling van de aanliggende bebouwing. Hierdoor ontstaat het besloten karakter van de stegen. Kenmerkend is het infor-

hedendaagse architectuur. Ondanks de transformatie van de aanliggende bebouwde eilanden is de maat van de profielen veelal niet veranderd. De stadstraten zijn opgebouwd uit twee loopstroken en een rijstrook. Trottoirbanden ontbreken. Uitgangspunt is op gelijk niveau te bestraten zodat de beloopbaarheid optimaal is. Hier wordt alleen van afgeweken als dit vanuit het oogpunt van verkeersveiligheid noodzakelijk is. Privé stoepen waar mogelijk in ere herstellen. Inrichtingseisen en materiaalgebruik

Voor de stadstraten is gekozen voor de verhouding 1/4 loopstrook, 2/4 rijbaan en 1/4 loopstrook met een minimale vrije doorgang van 1,25 meter. De goot wordt hetzelfde uitgevoerd als in de radialen en is 0,32 cm breed. Deze maat is afgestemd op de breedte van de kolken. De rijbanen worden uitgevoerd in gebakken materiaal. Geveltuinen kunnen een wel-



TYPOLOGIE OPENBARE RUIMTES Deelgebied middeleeuws Havenkwartier

Legenda Kaaien Water Stadstraten Stegen Verbindingszone

16


mele karakter, de aanwezigheid van zijgevels, tuinmuren, secundaire gebouwen en zij-ingangen. Bewust is ook hier gekozen voor een natuursteen accent om de onderlinge samenhang van de openbare ruimte in dit deelgebied te benadrukken. Ook de stegen worden op gelijk niveau uitgevoerd.

gebied wordt gestreefd naar bestratingsmateriaal dat past bij het karakter van dit gebied. Daarnaast zijn duurzaamheid en kwaliteit sleutelwoorden. Een combinatie van kinderkoppen in de rijbanen en gebakken klinkers in de trottoirs is zeer goed mogelijk. Verder, waar mogelijk privé stoepen in ere herstellen.

Inrichtingseisen en materiaalgebruik


Door het bij voorkeur hergebruiken van bestaande materialen uit de middeleeuwse kern kunnen kleine nuance verschillen ontstaan in de stegen. Het toepassen van gebakken klinkers in de loper en een natuursteen strek als accent is het uitgangsprincipe. Lichtarmaturen bij voorkeur aan de gevel bevestigen. • Strek: alzijdig ruwe Roriz graniet, afm. 12x14/17x9 cm; • Loper: gebakken waalformaat rood, halfsteensverband;

Door het toepassen van hetzelfde straatmeubilair en lichtarmaturen kan de onderlinge samenhang tussen het middeleeuwse Havenkwartier en de middeleeuwse kern worden versterkt. Daar waar sprake is van een directe relatie wordt hetzelfde bestratingsmateriaal toegepast. Voor de straatverlichting kunnen wandarmaturen worden toegepast.

3.3 Middeleeuwse Havenkwartier Gezien de karakteristieken van de middeleeuwse kern en het middeleeuwse Havenkwartier, de historische context en de gewenste beeldkwaliteit is het van belang de onderlinge samenhang tussen deze twee deelgebieden te versterken. Straten Door de directe relatie van de Rijkebuurtstraat en Moeregrebstraat in het Havengebied met de Moeregrebstraat en Lievevrouwestraat in de historische kern is het wenselijk deze straten op dezelfde manier in te richten. Dit betekent dat de Rijkebuurtstraat wordt ingericht conform het type "radiaal middeleeuwse kern" en dat de Moeregrebstraat wordt ingericht conform het type "stadstraat middeleeuwse kern". Van oudsher is de functie van het Havengebied gericht op laden/lossen en door- en afvoer van goederen. Het is logisch dat het sociale karakter van dit stadsdeel zich hier op afstemde. Over het algemeen kan worden gesteld dat in dit deel van de stad een wat robustere en besloten sfeer heerst dan de rest van de binnenstad. Dit is onder andere zichtbaar in het gebruik van zware bestratingsmaterialen zoals de kinderkoppen op en rondom de kaaien. Bij de herinrichting van dit

Rijkebuurtstraat, verlengde Lievevrouwestraat en Moeregrebstraat • Rijbaan: 3.90 meter, alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x9 cm; • Goot: 0.32 meter, gezaagde Roriz graniet, afmetingen 15x18/21x9 cm; • Trottoirband: 0.15 meter, gezaagde natuursteen band Bleu de Lanhelin, afm. 15x20 cm; • Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afm. 12x14/17x7 cm. Dubbelstraat, Fabriekstraat en Bruinevisstraat • Rijbaan: 2/4 van profiel, bij voorkeur hergebruik bestaande natuursteen keien; • Goot: 0.32 meter, gezaagde Roriz graniet, afmetingen 15x18/21x9 cm; • Trottoir: gebakken klinkers waalformaat. Overige straten • Rijbaan: traditioneel materiaal; • Trottoir: betontegels, afmeting 30x30 cm. Kaaien De vesting Bergen op Zoom heeft lange tijd een haven gehad die via de Waterschans voor een open waterverbinding zorgde



Collage middeleeuws Havenkwartier Van linksboven naar rechtsonder: Oude Binnenhaven heden, Oude Binnenhaven verleden, Oostkade Vissershaven, De Kaai (parkeerfunctie), Zuidzijde Haven en Fabriekstraat.

18


met de Oosterschelde. In de jaren vijftig werd de haven voor een groot gedeelte gedempt. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt gezien is een havengebied zonder open water niet compleet. Beeldbepalende gebouwen voor dit gebied zijn het Spuihuis, Oude Watermolen, Groot- en Klein Arsenaal, maar daarnaast natuurlijk ook de negentiende eeuwse gevels langs de kaaien die vaak op een fraaie manier zijn gerestaureerd. Over het algemeen kan worden gesteld dat in het Havengebied een meer besloten en volkse sfeer heerst dan in de binnenstad. Inrichtingseisen en materiaalgebruik

Langs de kaai kan een uitstapstrook worden aangelegd voor haventoeristen en de parkeerfunctie een plek krijgen. Dit deel

van de openbare ruimte kan worden verlicht met nostalgische paaltop armaturen. Hoewel vanuit de historische context bekeken bomen en groen niet thuis horen in een havengebied kan het een welkome aanvulling zijn voor de sfeer en uitstraling van een open kaai in de nieuwe tijd. De parkeerruimte kan dan een plek krijgen tussen de bomen, indien de maat van het profiel dit toelaat, bij voorkeur in de vorm van haaks parkeren. Gezien de uiteenlopende maatvoering van het profiel is een nadere uitwerking van het gehele openbare gebied noodzakelijk op het moment dat de kaai opnieuw wordt ingericht. Smalle rijbanen met één rijrichting en brede trottoirs langs de gevel hebben de voorkeur. Dit deel kan worden verlicht met gevelarmaturen. Verder, waar mogelijk privé stoepen in ere



herstellen. • Rijbaan: bij voorkeur hergebruik natuursteen keien; • Trottoirband: 0.15 meter, gezaagde natuursteen Bleu de Lanhelin, afmetingen 15x20 cm; • Trottoir: gebakken klinkers waalformaat • Uitstapstrook: bij voorkeur hergebruik natuursteen keien; • Parkeervakken: alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x7 cm. Stegen Havenkwartier De beleving die wordt opgeroepen in stegen wordt voor een belangrijk deel bepaald door het profiel in relatie tot de hoogte en de uitstraling van de aanliggende bebouwing. Hierdoor ontstaat het besloten karakter van de stegen. Kenmerkend is het informele karakter, de aanwezigheid van zijgevels, tuinmuren, secundaire gebouwen en zij-ingangen. Ook de stegen worden op gelijk niveau uitgevoerd (zie afb. blz 15). Inrichtingseisen en materiaalgebruik

De stegen in het middeleeuwse Havenkwartier bij voorkeur inrichten met robuste bestaande natuursteen keien. Dit refereert naar de groffe bestratingsmaterialen die vroeger werden gebruikt in dit gebied. Als accent kan een strek worden toegepast in een afwijkende materiaalsoort. Lichtarmaturen bij voorkeur aan de gevel bevestigen. • Loper: bij voorkeur hergebruik natuursteen keien; • Strek: afwijkende materiaalsoort t.o.v. loper;

Stationsstraat zijn voorzien van een riante middenberm. Dit draagt in sterke mate bij aan het statige karakter van deze straten. Tussen de bouwblokken ligt een gordel van binnen-, midden en buitensingels. De binnensingel, met de Koepelstraat, Kloosterstraat, St Josephstraat, Van de Rijtstraat, Noord- en Westersingel loopt vrijwel rond de historische kern. De middensingel bestaat uit de Boutershemstraat, Glymesstraat, Auvergnestraat, Van Dedemstraat, Wassenaarstraat, A. Asselbergsstraat, Bolwerk-Zuid, Bolwerk-Noord en de Rijtuigweg. Deze middensingels zijn het breedst opgezet. In het noordelijke deel bereiken ze met de parkachtige middenberm zelfs een breedte van vijftig meter. Hierdoor werd een aantrekkelijk groen stadsbeeld geschapen. De buitensingels worden gevormd door de Zuid-Westsingel, Zuidsingel, Zuid-Oostsingel tot het Stationsplein en gaan voorbij het Anton van Duinkerkenpark en de wei van Bastiaanse door als de Noordzijde-Zoom en Zuidzijde-Zoom. Singels negentiende eeuwse schil De singels aan de noordzijde van de middeleeuwse kern kennen een ruimere maat dan die aan de zuidzijde van de stad. Met name door deze ruime opzet ontstond er ruimte voor groenere invulling van de straten en de singels. Het Lange Park, ontworpen door tuinarchitect L. Rosseels, tussen Bolwerk-Noord en Bolwerk-Zuid wordt gekenmerkt door een parkachtige groene inrichting. Inrichtingseisen en materiaalgebruik

3.4 Negentiende eeuwse schil In 1868 werd Ingenieur F.W. van Gendt aangetrokken voor de slechting van de verdedigingswerken en het daarop ontwikkelen van woningbouw. De gehanteerde verkaveling is grofweg te typeren als concentrische bouwblokken die worden doorsneden door stadsstraten en negentiende eeuwse radialen. De radialen zijn breder opgezet dan de radialen van de middeleeuwse kern. Hierdoor ontstaat het voor Bergen op Zoom typische beeld van steeds smaller wordende radialen. De Burgemeester Stulemeijerlaan en het oostelijke deel van de

20

De singels aan de oost- en zuidzijde zijn een stuk smaller. Toch is het voor de continuïteit van de singels belangrijk ook hier een groene singelsfeer te creëren. Dit wordt nagestreefd door waar mogelijk laanbeplanting aan te brengen. Redenerend vanuit het oogpunt dat de negentiende eeuwse schil onderdeel uitmaakt van het beschermd stadsgezicht mag er uitgegaan worden van een hoogwaardige inrichting van de openbare ruimte die past bij het beeld van de belendende gebouwen. Daar waar mogelijk traditionele materialen terugbrengen en aanwezige privé stoepen in ere herstellen. Gezien


Midden- en Buitensingel

• Rijbaan: asfalt; • Trottoir: betontegels, afmetingen 30x30 cm; • Trottoirband: beton/natuursteen (herstellen indien aanwezig);

• Parkeervakken: zwarte betonklinkers.

het raakvlak met de middeleeuwse kern de trottoirs van de binnensingel uitvoeren conform de inrichtingseisen van de historische kern. Indien er sprake is van een parkeerfunctie dit uitvoeren op de trottoirs. De midden- en buitensingel hebben een belangrijke verkeers- en ontsluitingsfuctie. Voorgesteld wordt deze singels uit te voeren met hedendaagse materialen. Indien er sprake is van fietspaden, deze uitvoeren in rode asfalt.

Radialen 19e eeuwse schil Karakteristiek voor de negentiende eeuwse radialen is de schakel die ze vormen tussen het oude buitengebied en de middeleeuwse kern. Deze straten zijn veelal kaarsrecht uitgevoerd met zichtlijnen gericht op het hart van de historische kern. De profielmaat is beduidend smaller dan de toegangswegen maar breder dan de radialen van de middeleeuwse kern. Van oudsher hebben deze straten een belangrijke representatieve functie. Dit wordt onderstreept door het brede profiel en de in grote getale aanwezige monumentale negentiende eeuwse panden. Uit oude beelden zijn twee opvallende zaken te constateren. Enerzijds is dit de afwezigheid van bomen en groen, anderzijds de afwezigheid van de middenberm van de Stationsstraat. Kenmerkend is voorts de aanwezigheid van natuurstenen privé stoepen afgezet met paaltjes van plaatijzer op een hardstenen voet, kettinghouders in de vorm van een leeuwenkop, kettingen en een ijzeren schoenschrapers aan de zuidzijde van de Stationsstraat. Inrichtingseisen en materiaalgebruik

Binnensingel

• Rijbaan: afhankelijk van gebruiksfunctie asfalt of gebakken • • •

klinkers waalformaat. In de winkelstraten ruw gehakte Roriz graniet); Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afm. 12x14/17x7 cm; Trottoirband: 0.15 meter, gezaagde natuursteen band Bleu de Lanhelin, afm. 15x20 cm; Parkeervakken: alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen vakken 12x14/17x7 cm.

Het feit dat deze straten nog steeds een belangrijke rol vervullen als toegangsroute naar de historische binnenstad en het gewenste representatieve karakter leiden tot het voorstel ook deze straten volledig in natuursteen uit te voeren. Dit kan plaatsvinden conform het inrichtingsprincipe van de radialen van de middeleeuwse kern. Toepassen van brede trottoirs en daar waar mogelijk privé-stoepen in ere herstellen met behulp van originele materialen. De verlichtingsarmaturen en het overig straatmeubilair dienen aan te sluiten bij de 19e eeuwse stijl. Men kan daarbij denken aan rijk gedetailleerde objecten en paaltoparmaturen.



TYPOLOGIE OPENBARE RUIMTES Deelgebied negentiende eeuwse schil

Legenda Radialen Singels Stadstraten Groenstructuur Waterstructuur Stadsentree

22


den. Ter hoogte van Bolwerk-Noord en Bolwerk-Zuid wordt deze middenberm onderbroken door een neogotische fontein uit 1914 die in 1922 is verplaatst naar de huidige locatie. Een verbetering zou zijn het langsparkeren aan de zuid-oostzijde anders op te lossen zodat de symmetrische opbouw van het profiel versterkt wordt. Brede trottoirs sluiten aan op de monumentale panden en het brede karakter van het profiel (zie afb. blz. 25). Inrichtingseisen en materiaalgebruik

• Rijbaan: alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x9 cm;

• Goot: 0.32 meter, gezaagde Roriz graniet, afmetingen • •

15x18/21x9 cm; Trottoirband: 0.15 meter, gezaagde natuursteen band Bleu de Lanhelin, afm. 15x20 cm; Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afm. 12x14/17x7 cm.

Burgemeester Stulemeijerlaan Deze straat is één van de radialen van de negentiende eeuwse schil. Echter de functionele en ruimtelijke aspecten van deze straat zijn dusdanig dat het profiel nader is uitgewerkt. Deze in 1870 aangelegde straat zorgde voor een rechtstreekse verbinding met het buitengebied en heeft een duidelijke representatieve functie voor de stad. Het profiel van de Burgemeester Stulemeijerlaan bestaat uit een groene parkachtige middenberm met aan beide zijden een rijbaan in één richting begeleid door statige solitaire monumentale pan-

De huidige middenberm dient te worden gehandhaafd en indien mogelijk te worden verbreed. Bij voorkeur met toepassing van brede trottoirs van 3 meter. De twee aanliggende verbrede fietspaden kunnen worden uitgevoerd in asfalt. Gezien het statige karakter en de entree-functie gaat de voorkeur uit naar een volledige natuursteen inrichting. Echter vanuit de verkeersfunctie gedacht is het wenselijk de rijbaan uit te voeren is asfalt. De trottoirs bij voorkeur tot de kruising met De Zoom uitvoeren in natuursteen. • Rijbaan: alzijdig ruwe Roriz graniet, afmetingen 12x14/17x9 cm of asfalt; • Trottoirband: 0.15 meter, gezaagde natuursteen Bleu de Lanhelin, afm. 15x20 cm; • Trottoir: gezaagde Roriz graniet, afm. 12x14/17x7 cm; • Fietspad: rood asfalt. Stadsstraten negentiende eeuwse schil Het stratenpatroon in het noordelijke deel staat meer op zichzelf, terwijl het zuidelijke deel juist visueel bij de historische kern is betrokken doordat de zichtlijnen van de dwarsstraten gericht zijn op de St. Gertrudiskerk. De stadstraten in het noorden roepen een rijkere beleving op dan in het zuiden. Dit heeft met name te maken met de ruimere opzet van de straten, de aanwezigheid van groen en de kwalitatief hoogstaande architectuur die hier te vinden is. Inrichtingseisen en materiaalgebruik

Als overgang tussen het duurzame natuursteen materiaal dat



Collage negentiende eeuwse schil Van linksboven naar rechtsonder: Rijtuigweg (middensingel), Zuidzijde Zoom (buitensingel), Burg. Stulemeijerlaan (radiaal), Westersingel (binnensingel), Bolwerk-Noord, (middensingel); dit zijn beelden van de noordelijke schil Koepelstraat (binnensingel), Glymesstraat (middensingel) en Zuid-Westsingel (buitensingel); dit zijn beelden van de zuidelijke schil

24


in de middeleeuwse kern wordt toegepast en de hedendaagse betonklinkers en asfalt in de omliggende wijken, kan de negentiende eeuwse schil worden ingericht met gebakken klinkers in de rijbanen. Indien er sprake is van natuursteen trottoirbanden, deze in ere herstellen. Als het profiel voldoende ruimte biedt kan er groen aangebracht worden. Het aanbrengen van geveltuinen ter breedte van één trottoir tegel is in dit gebied mogelijk. • Rijbaan: rode gebakken klinkers, dikformaat; • Trottoir: betontegels, afmetingen 30x30 cm; • Trottoirband: beton/natuursteen (herstellen indien aanwezig).

Toegangswegen De toegangswegen tot de negentiende eeuwse schil zijn aangelegd in verschillende tijdsperioden. Hierdoor treden er met name verschillen op in de maat en beleving van de straten. Een aspect wat voor alle toegangswegen geldt, is dat ze opener en ruimer van opzet zijn dan de radialen van de negentiende eeuwse schil. Verder worden ze gekenmerkt door losliggende fiets- en voetpaden, groenstroken in combinatie met parkeren en vaak ontbrekende aangrenzende bebouwing. Veelal worden afzonderlijke verlichtingselementen voor rijweg en de fiets- en voetpaden gebruikt.



hof. Uitgangspunt is deze veelkleurigheid van pleinen en binnenhoven te behouden en waar nodig te versterken.


De toegangswegen kunnen op een eigentijdse manier worden ingericht met hedendaagse materialen. Bij voldoende ruimte tussen de rijbaan en de fietsstroken kan een tussenberm worden aangelegd met laanbeplanting, groenhagen en parkeren. Ter plaatse van de parkeervakken dient rekening te worden gehouden met een uitstapstrook van minimaal 0,5 meter. Voor de verlichtingselementen kunnen de standaard armaturen worden toegepast. • Trottoir: uitvoeren met standaard betonnen trottoirtegels; • Fietspad: rood asfalt; • Rijbaan: asfalt; • Groen: bodembedekkers eventueel in combinatie met een blokhaag; 3.5 Pleinen De binnenstad van Bergen op Zoom wordt onder meer gekarakteriseerd door de aanwezigheid van een groot aantal openbare en semi-openbare pleinen en binnenhoven. De pleinen en binnenhoven zijn zeer divers van karakter. Soms grootschalig, open en stenig zoals de Grote Markt en soms kleinschalig, besloten en groen zoals een deel van het Markiezen-

26

Grote Markt (1) De Grote Markt vorm de spil in het stelsel van de belangrijkste straten in de binnenstad van Bergen op Zoom. Het gaat om de locatie van de oorspronkelijk markt, die in de middeleeuwen de bestaansreden van de stad uitmaakte. De op de stad gerichte landwegen kwamen uit op de markt. Daaruit zijn de stadsradialen ontstaan: de Fortuinstraat-Steenbergsestraat, de Zuivelstraat-Wouwsestraat, de Kerkstraat-Huybergsestraat, de Hoogstraat en de Bosstraat. In de huidige vorm van de Grote Markt is de historische vorm bewaard gebleven. De oudste delen van de bebouwing aan het plein dateren uit de veertiende eeuw. De vorm van het plein wordt direct bepaald door de aanliggende bebouwing die geen voorerven heeft. Gesloten wanden begrenzen de vier zijden van het plein, dat een bijna regelmatig trapezium is met de langste zijde in het noorden en de kortste in het zuiden. Een ander belangrijk kenmerk is het aanzienlijke hoogteverschil: het plein loopt bijna twee meter op, vanaf min of meer over de diagonaal van de noordoostelijke hoek bij de Zuivelstraat naar de zuidwestelijke hoek bij de Bosstraat. De Grote Markt heeft een belangrijke publieke functie voor Bergen op Zoom en omgeving. Onlangs is de Grote Markt heringericht en voorzien van een natuurstenen


bestrating, passend bij de kwaliteit en allure van deze belangrijke plek in de stad. Een belangrijk uitgangspunt voor de herinrichting is de creatie van leegte voor een zo'n breed mogelijk gebruik. Men heeft er daarom voor gekozen de Grote Markt van zo min mogelijk obstakels te voorzien. De parkeerfunctie is van het plein verdwenen en verplaatst naar elders. De loopstroken van het plein zijn bestraat met gezaagde Roriz granietkei die ook is toegepast voor de trottoirs van de stadsstraten. Het realiseren van een eenduidige aansluiting ligt hieraan ten grondslag. Het patroon van de het plein is in cirkelverband gestraat waarvan de straal steeds groter wordt. In het midden van het plein is een stadswapen gestraat met afwijkende materialen. • Trottoir: gezaagde Roriz Portugeese granietkei met de afm. 120x140x170x70 mm met een tolerantie van +/- 8 mm; • Trottoirbanden: alzijdig gezaagde Bleu de Lanhellin, afmetingen 120x150 mm en 800-1200 mm lang; • Plint: alzijdig gezaagde Bleu de Lanhellin, afmetingen 400x120x80-1250 mm; • Plein: Portugeese Viseu granietkei met rondom natuurlijke breukvlakken, afmetingen 120x120x120 mm en een tolerantie van +/- 10 mm; • Stadswapen: - Bergjes: oude gezaagde Porfierkeien; - Kruisen: oude gezaagde Zweedsgranietkeien.

route van de binnenstad naar het station. Zoals in de meeste Nederlandse historische steden bestaat ook in Bergen op Zoom het stelsel van straten en pleinen uit een systeem van in elkaar overlopende ruimten, meestal zonder een formele begrenzing. Deze ruimtelijke organisatie; het overlappen van ruimten, betekenissen en condities is één van de uitgangspunten van het ontwerp dat inmiddels is gerealiseerd. Het Gouvernementsplein is niet een tuin, plein, gebouw of straat maar samengesteld uit deze stedelijke componenten. Door één ruimtelijke ingreep, het vouwen van het grondvlak, wordt het plein georganiseerd. Er ontstaat hierdoor een duidelijke route langs de gevels, zitgelegenheid in de zon, ruimte voor terrassen en een podium. Door hier twee grasvlakken aan toe te voegen, zoals in de historische tuinsituatie, ontstaat weer een directe oriëntatie op het Gouvernementsgebouw. Thaliaplein (3) Het Thaliaplein is onderdeel van een serie pleinachtige ruimten van het in uitvoering zijnde Parade-project. Het begint als

Gouvernementsplein (2) Het Gouvernementsplein vormt een belangrijke schakel in de

formeel plein in het bouwplan van Krier en loopt via een informele ruimte achter de kerk door in een ruimte achter het voor-



TYPOLOGIE PLEINEN

15

9

11

16

7

13

8

6

2 1 12

3

4

5

10

14

Legenda Radialen Pleinen Stadstraten Stegen Stadsentree Verbindingszone

28

Pleinen 1. Grote Markt 2. Gouvernementsplein 3. Thaliaplein 4. Synagogeplein 5. St. Josephplein 6. Beursplein 7. Mineurplein 8. Korenbeursplein

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Pleintje aan de Weverskat Kloosterplein Korenmarkt en Bleekveld Vlasmarkt St. Catharinaplein Geertruidaplein Pleintje kop Minderbroederstraat Klein Weike


malige postkantoor en vervolgens via de Zuivelstraat naar het Zuivelplein. Binnen dit stelsel is geen sprake van duidelijke grenzen tussen de verschillende ruimten. Het Thaliaplein dient een besloten, intieme ruimte te worden met een lommerrijk en groen karakter. Synagogeplein (4) Ook dit plein is onderdeel van het in uitvoering zijnde Paradeproject. Het plein is gelegen naast de Synagoge, voor twee min of meer identieke gebouwtjes die de toegang vormen naar de toekomstige woningen. Er is eerder sprake van een

verbreding van de straat dan van een echt plein. Het plein is een schakel in de toekomstige winkelroute. Het betreft een stenig pleintje binnen de rooilijn van de straat. St. Josephplein (5) Het toekomstige St. Josephplein (ook onderdeel van het Pa-

rade-project) is niet gebaseerd op een historische pleinruimte. Ten opzichte van het huidige profiel wordt de St. Josephstraat versmald en wordt het plein veel meer onderdeel van het winkelcircuit. Het plein heeft geen duidelijke, formele begrenzing. Gezien de beschikbare ruimte in relatie tot de functie krijgt het plein een stenige invulling die een sterke relatie heeft met de aangrenzende straten. Beursplein (6) Het Beursplein is gelegen aan de Steenbergsestraat tegenover het Markiezenhof en in 2001 heringericht in het kader van het project Herinrichting Openbare Ruimte Binnenstad. Het plein kan worden getypeerd als een besloten "stadskamer" met een horecafunctie. Essentieel onderdeel van de nieuwe inrichting is het doorlopen van de Moeregrebstraat, waarbij de as gericht is op het hart van de toegangspoort van het Markiezenhof. De besloten sfeer van het plein wordt versterkt door de leilindes die het plein aan drie zijden omsluiten. Alhoewel het plein niet direct bij het Markiezenhof hoort, wordt de ruimte hierdoor wel gedomineerd. Vandaar dat deze zijde van het plein vrij gehouden is van ruimtelijke obstakels. Met name door de besloten sfeer, ligging, aanwezige horecafuncties en monumentale panden is er sprake van een boeiende belevingswaarde. De inrichting, met loopstroken langs de gevels en een verblijfsgebied centraal op het plein, is dan ook afgestemd op de horecafunctie. Mede vanuit het oogpunt van comfort, is zowel voor het centrale deel als de loopstroken gezaagd natuursteen materiaal toegepast. Net als op het Gouvernementsplein is ook hier de combinatie toegepast van traditionele natuursteen materialen en het hedendaagse roestvrij staal, in de vorm van lijngoten. Mineurplein (7) Het Mineurplein is gelegen aan de Westersingel achter de villa van “Van Hasselt". Het parkeerterrein is onlangs opnieuw ingericht en uitgebreid. Naast de programmatische en functionele aspecten hebben met name de ruimtelijke en sociale aspecten een belangrijke rol gespeeld bij de herinrichting. Zo is er veel



Collage pleinen Van linksboven naar rechtsonder: Gouvernementsplein, St. Josephplein, Beursplein.

30


aandacht besteed aan het aanbrengen van groen, openbare verlichting, bewakingscamera’s en duurzame materialen. Karakteristiek voor het plein is de schakel die het vormt tussen twee binnenstedelijke gebieden namelijk de middeleeuwse kern en de negentiende eeuwse schil. Door het groene karakter van het plein en de tuinen rondom de villa kan dit plein

ontworpen plein. Toch heeft het pleintje een hoge belevingswaarde. Dit komt met name door de grote bomen die aan twee zijden dominant aanwezig zijn en het plein een besloten lommerijke sfeer geven. Er is geen aanleiding de huidige inrichting van een middengedeelte en twee rijbanen langs de gevels te wijzigen. Het opnieuw bestraten met gebruikmaking van bestaande natuursteen materialen volstaat. De loopstroken bestraten met gezaagde "Roriz" graniet en de rijbanen met de gehakte "Roriz" granieten stenen. Momenteel is er gelegeheid om tussen de bomen op het pleintje te parkeren. Indien het parkeren ergens anders kan worden ingevuld, verdient dit de voorkeur. Rondom het plein zijn veel winkeltjes gesitueerd met een aanbod van buitenlands voedings- en gebruiksmiddelen. In dit kader is het niet ondenkbaar op het plein ontwikkelingen te stimuleren die hierbij aansluiten. Er kan dan gedacht worden

worden gezien als een representatief voorportaal voor de binnenstad. Samen met het Wilhelminaveld vormt deze ruimte een groene long in de binnenstedelijke structuur. De onderlinge relatie tussen deze twee gebieden wordt versterkt door een informeel wandelpad aan de westzijde van de villa. De directe relatie met de binnenstad wordt benadrukt door de heldere looplijnen naar de doorgangen richting de Steenbergsestraat en de Moeregrebstraat.

aan een markt of een "oosterse", al dan niet overdekte, bazaar in combinatie met terassen.

Korenbeursplein (8) Dit plein is gelegen aan de rand van de middeleeuwse kern tegen de binnensingel van de 19e eeuwse schil. Er is hier eerder sprake van een verbreed straatprofiel dan van een

Pleintje aan de Weverskat (9) Er is hier niet echt sprake van een plein, maar meer van een stedelijke ruimte die in de loop der tijd is ontstaan aan de rand van de oude vestingstad. Het pleintje is gelegen aan de noor-



vorm van een kiosk of ten dienste van een bewaakte fietsenstalling. Het gehele plein tussen de gevels als een samenhangend geheel inrichten verdient de voorkeur. Daarbij is het al dan niet doorlopen van de Kloosterstraat een punt van aan-

delijk binnensingel "de Noordsingel" ter hoogte van de Weverskat. De ruimtelijke karakteristieken van dit pleintje zijn identiek aan die van het pleintje aan het einde van de Minderbroederstraat. Het voorstel is deze twee ruimtes identiek in te richten zodat er een vergelijkbare situatie ontstaat. Beide ruimtes hebben een functie voor parkeren. De ruimtelijke begeleiding wordt gevormd door leilinden. De loopstroken kunnen worden bestraat met gezaagde "Roriz" granieten stenen. Het centrale deel kan uitgevoerd worden met een afwijkende natuursteen. Hergebruik van oude natuursteen materialen uit de binnenstad verdient de voorkeur. Kloosterplein (10) Dit plein is gelegen aan de kruising Kloosterstraat en Burg. Van Hasseltstraat. Net als het St. Josephplein is het "Kloosterplein" een stedelijke ruimte aan de rand van de oude vestingstad. Ruimtelijk krijgt het "Kloosterplein" een omsloten vorm op het moment dat het Parade-project ter plaatse is gerealiseerd. Er ontstaat dan een ruimte gevormd door de nieuwe rooilijnen en de verwijding van de Kloosterstraat. Op het plein staat momenteel een trafohuisje die de status van gemeentelijk monument heeft. Het plein heeft nu een parkeerfunctie. In het kader van het Parade-project zijn er gedachten om een bewaakte fietsenstalling te realiseren op het plein. Voor de traforuimte is wellicht een andere functie weggelegd in de

32

dacht. Een ander belangrijk aspect is de toegangsfunctie van het plein tot de winkellus van de binnestad. Hergebruik van bestaande natuursteen materialen die vrij komen uit de binnenstad verdient de voorkeur. Korenmarkt en Bleekveld (11) Het Bleekveld en de Korenmarkt zijn twee stedelijke ruimtes die tegen elkaar liggen. Dit is te zien op de bijgevoegde tekening. Hoewel de ruimtes apart worden beschreven kunnen ze in feite niet los van elkaar worden gezien. Korenmarkt

De Korenmarkt is gelegen in het noord-oostelijke deel van de middeleeuwse kern tegen het Bleekveldje aan. Door het ontbreken van een gesloten bouwblok tussen de Korenbeurs-


straat en Pastoor Lancrietstraat en een gevelwand t.p.v. het Gertrudishof, is de ruimtelijke afbakening van het plein niet compleet. Door het bebouwen van de zuidelijke en westelijke pleinwand (zie lichtbruine kleur tek.) zal het plein een duidelijkere positie in het stedelijk patroon innemen. De leilindes die nu diagonaal over het plein lopen, kunnen worden verplant naar de oostzijde van het plein, zodat het in het vierkant omkaderd wordt door groen. Nu heeft het plein een parkeerfunctie. Wanneer deze overbodig mocht worden is een verblijfsfunctie t.b.v. de omliggende woningen en de toekomstige wijkaccomodatie het meest voor de hand liggend. Eventueel kunnen op het midden van het plein nog meer bomen

In het kader van het project H.O.R.B. is er voor gekozen de rijlopers van de omliggende stadstraten ter hoogte van het plein af te ronden. De trottoirs kunnen dan doorlopen en een kader gaan vormen rond het plein. Als een ruimtelijk middelpunt kan worden gedacht aan plaatsing van een kunstobject. Bleekveld

Het Bleekveld ligt ten noorden van de Korenmarkt tegen de binnensingel van de negentiende eeuwse schil. De kwaliteit van deze ruimte ligt in het open, groene karakter waardoor er een doorkijk ontstaat naar het het hart van de middeleeuwse kern en vice versa naar het Ravelijn. Het veldje is als een groene ruimte ingevuld en wordt omlijst door leilinden. Het midden op het veld staande beeldje van een geit vormt qua maat een passend rustpunt in deze ruimte. De inrichting van deze ruimte behoeft niet direct een aanpassing. Vlasmarkt (12) Dit pleintje ligt op het punt waar de Bosstraat enerzijds afbuigt naar de Grote Markt en anderzijds overgaat in de Potterstraat. Deze ruimte is onlangs opnieuw ingericht in het kader van het project Herinrichting Openbare Ruimte Binnenstad. Het is een driehoekig plein dat ontstaan is door het weglopen van de oostelijke gevelwand van de Bosstraat. Door de juiste

worden toegevoegd. Bij herinrichting kunnen de omliggende trottoirs worden bestraat met gezaagde "Roriz" granieten stenen afgezet met natuursteen trottoirbanden in Bleu de Lanhelin. Het hergebruiken van bestaande natuursteen materialen voor het centrale deel van het plein verdient de voorkeur.



Collage pleinen Van linksboven naar rechtsonder: Korenmarkt, Weverskat, Kloosterplein, Korenmarkt, Bleekveld en Vlasmarkt

34


verhoudingen is er sprake van een prettige belevingswaarde. Centaal in de vrije ruimte staat een grote Hemelboom. Deze plek wordt geaccentueerd door een in natuursteen gemetselde sokkel met een plastiek van een vlaswerker. Er is bewust gekozen voor een tijdloos ontwerp en een zekere mate van terughoudendheid in het ontwerp. De trottoirbanden lopen mee met de gevelrooilijnen. Enkele objecten zijn vrij in de ruimte geplaatst. De bestrating is t.p.v. het plein diagonaal opgezet waardoor het geheel een nog ruimtelijker effect krijgt. Een deel van het plein heeft in de zomerperiode een terrasfunctie voor de ter plaatse gesitueerde horecapanden. St. Catharinaplein (13) Dit driehoekige plein is gelegen in het noordelijk deel van de middeleeuwse kern en wordt volledig omkaderd door gesloten gevelwanden. Alle toegangsstraten zijn te typeren als stadstraten en dus ondergeschikt aan de pleinruimte. Zoals overal in

de binnenstad worden deze straten aan de rand met het plein afgerond. Momenteel wordt het plein volledig gebruikt voor parkeren. Het voorstel is om het zuidelijke deel van het plein in te richten als terraszone ten behoeve van de aanwezige horecafunctie. Door het open karakter te handhaven kan de ruimte eenvoudig gebruikt worden voor evenementen en andere stadsactiviteiten. De zone tussen de gevels en het centrale deel van het plein kan worden ingericht voor de ontsluiting en de voetganger. Deze inrichting is afhankelijk van een nog nader uit te werken verkeerscirculatieplan en dus nog niet uitgewerkt in de schets. De nieuwe loopstroken en rijbanen kunnen worden ingericht corform de richtlijnen die gelden voor de herinrichting van de binnenstad. Dat wil zeggen gezaagde Roriz natuursteen in de loopstroken en ruw gehakte Roriz natuursteen in de rijbanen. Het centrale deel van het plein kan met een afwijkend materiaal worden ingericht. Hergebruik van bestaande natuursteen materialen heeft de voorkeur. Geertruidaplein (14) Het Geertruidaplein ligt aan de kruising Van Konijnenburgweg/ Westersingel en is momenteel ingericht als parkeerterrein ten behoeve van de onlangs gerealiseerde perifere detailhandel aan de zuidzijde van de Van Konijneburgweg. Aan de zuidzijde staan de clubgebouwen van honkbalvereniging "De Wizards". Op korte termijn zal deze sportvereniging verhuizen naar het nieuwe sportpark "Staakberg" en kunnen deze clubgebouwen worden gesloopt. Het plein ligt binnen de plangrenzen van het ontwikkelingsplan Geertruidapolder. Binnen dit plan maakt het plein onderdeel uit van een groot verandergebied ten zuiden van de Van Konijnenburgweg. De nadere uitwerking van deze locatie en de daaraan verbonden randvoorwaarden zal dan ook plaats vinden in het kader van dit project. Pleintje kop van Minderbroedstraat (15) Het pleintje heeft voornamelijk een functie als parkeerplaats. Het parkeergedeelte van het pleintje bevindt zich centraal op het plein en wordt omrand door leilinden. Het pleintje heeft een positieve uitstraling en behoeft in die zin geen wijziging,



het groen rondom de Rijtuigweg. Van belang voor de toekomst is dat de groene uitstraling van het pleintje blijft behouden. 3.6 Straatmeubilair en verlichting

wel kan op termijn sprake zijn van herinrichting. Het rijbaantje aan de westzijde kan dan vervallen, zodat het centrale deel kan worden uitgebreid. De loopstroken kunnen worden bestraat met gezaagde “Roriz” granieten stenen, het centrale deel kan worden ingericht met een afwijkende natuursteen. Klein Weike (16) Het Klein Weike bevindt zich aan de kop van Rijtuigweg-zuid, aansluitend aan het Ribbenscomplex en de Dubbelstraat. Het pleintje heeft een functie als groenstructuur aansluitend aan

36

Straatmeubilair Straatmeubilair is een belangrijk element in de beeldvorming van de openbare ruimte en dient een vanzelfsprekend deel te zijn van de inrichting. Onder straatmeubilair verstaan we alle openbare objecten die al dan niet verplaatsbaar deel uitmaken van de openbare ruimte. Het belangrijkste uitgangspunt is weglaten wat niet strikt noodzakelijk is, zodat alleen meubilair geplaatst wordt dat functioneel doelmatig is. De binnenstad dient zoveel mogelijk te worden voorzien van eenduidig straatmeubilair waardoor het geheel als eenheid wordt benadrukt. Straatmeubilair moet naast de specifieke eisen per object, voldoen aan de volgende eigenschappen: • Bij de keuze van straatmeubilair dient de nadruk te liggen op een tijdloze vormgeving. De vormgeving dient daarbij van een zodanig hoog kwaliteitsniveau te zijn dat het "tijdloze" niet verward wordt met "modieus". Kortom, een tijdloze vormgeving met een terughoudend karakter heeft de voorkeur. • Het straatmeubilair dient functioneel te zijn en doelmatig vormgegeven. • Straatmeubilair dient molestbestendig en duurzaam te zijn. Het onderhoud dient eenvoudig te kunnen geschieden. • Bij de keuze van straatmeubilair dient zich een veelheid aan mogelijkheden aan. Voorkomen moet worden dat een chaotisch straatbeeld ontstaat, daarom is een bepaalde mate van eenduidigheid van het verschillende meubilair van belang. Daarnaast moet het materiaal een bepaalde mate van uniciteit in zich hebben en kan het niet zo zijn dat er een ruimtelijk beeld ontstaat dat identiek is aan die van de buursteden; • Neutraal kleurgebruik, die zo min mogelijk detoneert met de vele kleuren die in de openbare ruimte aanwezig zijn, heeft de voorkeur.


Collage straatmeubilair gewenste beelden van reeds toegepast straatmeubilair.

Openbare verlichting Ook voor verlichting gelden bovenstaande eigenschappen. echter de verlichting dient een tweeledig doel. Enerzijds is het van belang voor de veiligheid door het verschaffen van voldoende zicht zodat criminaliteit kan worden tegengegaan, anderzijds is ze vanaf de invallende duisternis mede sfeerbepalend. Om de straat zoveel mogelijk vrij te houden van objecten heeft hangverlichting of gevelverlichting de voorkeur boven paaltopverlichting. Echter door de gewenste doorrijhoogte bij hangverlichting of vanwege teveel instraling door gevelverlichting kan toch gekozen worden paaltopverlichting.

Gevelarmaturen links: Bergse gaslamp boven: model Alkmaar van firma De Nood



CORRECTIES EN VERANDERGEBIEDEN Openbare ruimte

h

d

i

c k n

e

g

l

a

f j m

k

b

Correcties in de structuur a. Aansluiting Zuid-Oostsingel op Wouwsestraatweg b. Doortrekken Zuid-Westsingel naar Markiezaatsweg c. Doortrekken De Zoom naar Van Konijnenburgweg d. Voetgangersbrug naar Ravelijn Op den Zoom Correcties van de inrichting e. Opengraven Oude Haven f. Westersingel: versterken relatie met kern en middeleeuws Havenkwartier g. Sint Catharinaplein

38

h. i. j. k.

Weverskat Korneel Slootmanslaan Stationsstraat Westersingel noord en zuid

Verandergebieden l. Pastoor Joorenplein m. Noordzijde Van Konijnenburgweg n. Omgeving Vissershaven en Nedalcoterrein


Hoofdstuk 4.

Correcties en verandergebieden

Hoewel het historisch wegenpatroon als karakteristiek beschreven is in hoofdstuk 2, zijn er onderdelen die niet passen binnen die karakteristiek. Ook zijn er nieuwe onderdelen in de structuur nodig of is herstel van oude onderdelen gewenst.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen correcties in de inrichting van de openbare ruimte en correcties in de structuur van de openbare ruimte. Verder worden verandergebieden aangegeven waar in de toekomst zodanig grootschalige ontwikkelingen plaatsvinden dat dit ook invloed zal hebben op de openbare ruimte.

Doortrekking van de Zoom naar de Van Konijnenburgweg (c)

Een mogelijke verrijking van de 19e eeuwse singelstructuur is de doortrekking van de Zoom tot aan de Van Konijnenburgweg. Deze doortrekking wordt mogelijk gemaakt bij realisatie van de plannen voor de Geertruidapolder. Voetgangersbrug naar Ravelijn Op den Zoom (d)

4.1 Correcties Correcties in de structuur Correcties in de structuur van de openbare ruimte betreffen ingrepen die de structuur veranderen of herstellen. Voorbeelden hiervan zijn het doortrekken van de Zuid-Westsingel en het ruimtelijk doortrekken van De Zoom. Ook bij deze correcties in de structuur is de categorisering en de bijbehorende karakteristiek zoals beschreven in hoofdstuk 1 het uitgangspunt. Aansluiting Zuid-Oostsingel op Wouwsestraatweg (a)

Redenerend vanuit de singelstructuur van de negentiende eeuwse schil mist de buitensingel zijn doortrekking in de noordoostelijke hoek. Door de Zuid-Oostsingel door te trekken naar de Wouwsestraat kan de leesbaarheid van de singelstructuur worden verbeterd. Voor de hand ligt een doortrekking als langzaam verkeersroute. Doortrekken Zuid-Westsingel naar Markiezaatsweg (b)

Ook in de zuidwestelijke hoek van de binnenstad ontbreekt de doortrekking van de buitensingel van de 19e eeuwse schil. De doortrekking van de Zuid-Westsingel kan onderdeel vormen van de plannen voor de Geertruidapolder.

Een structuurversterking is mogelijk door de aanleg van een voetgangersbrug vanaf de Noordsingel naar het Ravelijn Op den Zoom. Hierdoor wordt het bolwerk beter bereikbaar vanaf de binnenstad en ontstaat een doorloopmogelijkheid naar het Anton van Duinkerkenpark. Correcties van de inrichting Correcties in de inrichting van de openbare ruimte betreffen het ingrijpend aanpassen van bijvoorbeeld de maatvoering van een profiel, de beplanting, watergangen of de organisatie van het parkeren. Een voorbeeld hiervan is het weer opengraven van het oostelijke deel van de Oude Haven. Bij correcties in de inrichting is het uitgangspunt de categorisering en de bijbehorende karakteristiek zoals beschreven in hoofdstuk 2. Opengraven Oude Haven (e)

In het kader van de plannen voor de Geertruidapolder wordt tevens de mogelijkheid onderzocht om de Oude Haven weer open te graven en deze weer in verbinding te stellen met de Binnenschelde en respectievelijk het Zoommeer. Westersingel (f)

Door de aanleg van de Westersingel is het Havenkwartier meer gescheiden komen te liggen van de historisch binnenstad. Door herinrichting van het straatprofiel kan de samen-



hang tussen beide stadsdelen weer worden versterkt en de mogelijkheid voor voetgangers om over te steken worden verbeterd. Sint Catherinaplein (g)

Zie ook de beschrijving van het pleinen in paragraaf 3.5. Om het St. Catherinaplein nieuw elan te geven zou een gedeelte van het plein heringericht kunnen worden tot verblijfsruimte. Dit kan het functioneren en de uitstraling van het plein verbeteren. Weverskat (h)

Zie de beschrijving van het plein in paragraaf 3.5. Korneel Slootmanslaan (i)

Door de verkeersfunctie van de Korneel Slootmanslaan te beperken kan meer samenhang ontstaan tussen het Ravelijn en het Anton van Duinkerkenpark als groenstructuur. Een en ander in verband met de aanleg van een voetgangersbrug naar het Ravelijn Op den Zoom. Stationstraat (j)

Om het station voor voetgangers beter met de historische binnenstad te verbinden wordt een herinrichting van de Stationstraat wenselijk geacht. In de huidige situatie vormt de Wassenaarsstraat/Bredaseweg een barrière voor voetgangers. Door het gedeelte voor en na de Wassenaarsstraat/ Bredaseweg beter in vormgeving op elkaar aan te sluiten kan daarbij de allure van deze stadsentree worden verbeterd. Westersingel noord en zuid (k)

Wanneer de Westersingel wordt heringericht ten behoeve van een betere aansluiting tussen het Havenkwartier en de middeleeuwse binnenstad (zie f.) dan kan het structuurversterkend werken door de aansluitende delen van de Westersingel te vergroenen. Aan noordzijde Westersingel kan dit door een relatie te leggen met het Wilhelminaveld, aan zuidzijde Westersingel kan dit door een relatie te leggen met

40

het Geertruidaplein en het stadspark Kijk-in-de-Pot. 4.2 Verandergebieden Aan de westkant van de binnenstad zijn grootschalige herstructureringen te verwachten van de industriële gebieden. Hierbij zal ook zeker de openbare ruimte betrokken worden. Het kan gaan om nieuwe straten en om herinrichting van de bestaande openbare ruimte. Ook het Pastoor Joorenplein (waar een parkeergarage in studie is) is als verandergebied aangegeven.


Hoofdstuk 5.

Particulier gebruik openbare ruimte

Naast de materialisatie van de openbare ruimte en de aanwezigheid van straatmeubilair wordt de kwaliteit van de openbare ruimte tevens bepaald door het wel of niet aanwezig zijn van particuliere objecten, zoals bijvoorbeeld uitstallingen en terrassen. Primair is de openbare ruimte collectief eigendom en functioneel voor algeheel gebruik. Er dient dan ook terughoudend te worden omgegaan met het plaatsen van particuliere objecten in de openbare ruimte. In dit hoofdstuk wordt uitspraak gedaan aan welke richtlijnen deze objecten moeten voldoen.

5.1 Aanwezige juridisch kader Binnen de gemeente Bergen op Zoom is reeds een aantal verordeningen en beleidsregels aanwezig die behulpzaam (kunnen) zijn voor de toetsing en handhaving van particuliere objecten in de openbare ruimte: • Algemene plaatselijke verordening (APV); • Woningwet te weten: Bouwverordening voor de gemeente Bergen op Zoom; Bouwbesluit; Verordening regelende het Welstandstoezicht; • Monumentenverordening gemeente Bergen op Zoom 1994; • Parkeerverordening 1994; • Verordening op het verlenen van standplaatsen ventvergunningen en het innemen van standplaatsen 1999; • Beleidsregels rolluiken en zonweringen in de gemeente Bergen op Zoom 1995; • Beleidsnotitie inzake de toepassing van reclame en de plaatsing van uitstallingen e.d. in de gemeente Bergen op Zoom 1993; • Beleidsregels inzake het inrichten en exploiteren van terrassen in de open lucht van de gemeente Bergen op Zoom 2003 (op dit moment in voorbereiding). 5.2 Richtlijnen voor particulier gebruik van de openbare ruimte In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan het beeldkwaliteitsaspect van particuliere objecten in de openbare ruimte. Er worden richtlijnen gegeven die de Welstandsmonumentencommissie kan hanteren bij haar toetsing. Voor regelgeving betreffende veiligheid wordt in principe doorverwezen naar de van toepassing zijnde verordening en/of beleidsregels.

De volgende richtlijnen zijn van belang bij het plaatsen van particuliere objecten in de openbare ruimte: • algemene richtlijn: de openbare ruimte dient zo leeg mogelijk te worden gehouden, dat wil zeggen zo weinig mogelijk obstakels; • algemene richtlijn: de objecten moeten passend zijn in het beeld van de historische binnenstad; • nadere richtlijnen worden gegeven voor de situering van uitstallingen, terrassen, kelderluiken/geveltuinen, de aanlichting van gevels, feestverlichting en ambulante handel. Gewenst beleid t.a.v. reclame en uitstallingen in de openbare ruimte In veel winkelstraten is sprake van allerlei losse voorwerpen die ten behoeve van commerciële belangen van ondernemers in de openbare ruimte zijn geplaatst. Dit zijn niet alleen artikelen die tot het assortiment van de winkel behoren, maar ook plantenbakken, (reclame)panelen, speeltoestellen en reclamemateriaal behoren daartoe. Omdat de ruimte in de smalle, van oorsprong middeleeuwse, straten beperkt is, vormen de uitstallingen regelmatig een hinderlijk obstakel in de doorgang van de straat. Daarbij dient rekening gehouden te worden met de doorgang voor minder validen en slechtzienden en voor voertuigen in verband met calamiteiten. Bovendien kunnen uitstallingen bijdragen aan het ontstaan van een versnipperd, uitermate rommelig straatbeeld.



BEGRENZING BESCHERMD STADSGEZICHT

Legenda Huidig beschermd stadsgezicht (1986) Voorstel uitbreidingsgebied R.D.M.Z.

42


Uitstallingen (zoals verkoopwaar, plantenbakken) zijn volgens de Algemene Plaatselijke Verordening, artikel 2.1.5.1 verboden zonder vergunning van burgemeester en wethouders. In de Beleidsnotitie inzake de toepassing van reclame en de plaatsing van uitstallingen en dergelijke in de gemeente Bergen op Zoom, gewijzigd vastgesteld d.d. 15 juni 1993 zijn de beleidsregels en richtlijnen vastgelegd. Bestaand beleid t.a.v. reclame en uitstallingen

Uitstallingen (zoals verkoopwaar, plantenbakken) zijn volgens de Algemene Plaatselijke Verordening, artikel 2.1.5.1 verboden zonder vergunning van burgemeester en wethouders. In de Beleidsnotitie inzake de toepassing van reclame en de plaatsing van uitstallingen en dergelijke in de gemeente Bergen op Zoom, gewijzigd vastgesteld d.d. 15 juni 1993, zijn de beleidsregels en richtlijnen vastgelegd. In het huidig beleid is de hoofdregel dat bij uitstallingen, zowel bij de verkoopwaren als bij de reclameborden, een minimale doorgang van 1.60 meter resteert voor gebruikers van het trottoir. Waar dat niet mogelijk is kan daarvan worden afgeweken, maar dan dient wel een minimale doorgang van 1.20 meter te resteren. Indien minder doorgang overblijft, dient een aanvraag in principe te worden afgewezen. Voor straten die gedeeltelijk voor verkeer zijn afgesloten, is het aspect van vrije doorgangsruimte minder relevant. Een uitgebreidere uitstalling is dan, met inachtneming van welstandsaspecten, zeer wel mogelijk, evenals plaatsing tegen de rand van het trottoir. Een vergunning kan worden geweigerd indien het beoogde gebruik: • schade toebrengt aan de weg, gevaar oplevert voor de bruikbaarheid van de weg of voor het doelmatig en veilig gebruik daarvan; • een belemmering kan vormen voor het doelmatig beheer en onderhoud van de weg; • in strijd is met redelijke eisen van welstand; danwel • in het belang van de voorkoming of beperking van overlast voor gebruikers van het in de nabijheid gelegen onroerend goed.

Evaluatie bestaande beleid

In de winkelstraten die gedeeltelijk voor verkeer zijn afgesloten is een rommelig beeld ontstaan door de veelheid aan verschillende reclame-uitingen en uitstallingen. De vraag roept zich daarbij op wat voor meerwaarde deze reclame voor het straatbeeld en de uitstraling van de winkelstraat oplevert. De reclame-uitingen en uitstallingen vormen daarbij regelmatig een obstakel voor de vrije doorgang door een verschillende wijze van plaatsing, zowel aansluitend aan de gevel als aan de rand van het trottoir. Voor slechtzienden dient de overgang trottoir-rijloper vrij van obstakels te zijn, omdat deze dient als geleidestrook. Nieuwe richtlijnen voor reclame en uitstallingen in de openbare ruimte van het centrumgebied:

• In het gebied dat is aangeduid als beschermd stadsgezicht

•

•

•

•

zijn geen reclame-uitingen en uitstallingen meer toegestaan, met uitzondering van de hieronder genoemde uitstallingen. Redenen hiervoor zijn het te smalle profiel van de historische straten waardoor de doorgang beperkt wordt, en de negatieve invloed die reclame en uitstallingen hebben op het straatbeeld. Uitstallingen in de zin van te verkopen artikelen zijn eveneens niet meer toegestaan. Een uitzondering daarop vormen de uitstalling van versproducten zoals groenten en bloemen. Deze zijn toegestaan binnen een strook van 80 cm langs de gevel. Per bedrijf zijn twee bloembakken toegestaan met echte planten. Kunststof bloembakken zijn niet toegestaan. Deze bloembakken mogen een maximale grootte hebben van 0,50 x 0,50 meter en dienen te worden geplaatst binnen een strook van 80 cm langs de gevel. Per horecabedrijf is het mogelijk één of meerdere banken te plaatsen, parallel aan en tegen de gevel. De bank dient qua materiaalgebruik passend te zijn bij de kwaliteit van de historische binnenstad. Kunststof is niet toegestaan. Plaatsing binnen een strook van 80 cm langs de gevel. In straten met trottoirs en een rijbaan voor autoverkeer



•

•

dient een vrije doorgang voor voetgangers te worden gegarandeerd van 1,50 meter. Waar dat niet mogelijk is, kan worden afgeweken tot minimaal 1,20 meter. Dit is de maat tussen de uitstalling en de kant van de goot van de rijbaan. In straten die aangemerkt worden als voetgangersgebied geldt deze beperking niet, echter wanneer de straat als te smal ervaren wordt, kan de vergunning worden geweigerd, bijvoorbeeld zoals bij het smalle gedeelte van de Kremerstraat aan de zijde van de Grote Markt. Straten die aangemerkt worden als voetgangersgebied zijn straten die gedurende de dag geheel of gedeeltelijk zijn afgesloten voor gemotoriseerd verkeer. Dit zijn: Wouwsestraat, Zuivelstraat, St. Josephstraat (gedeeltelijk), Rozemarijnstraat, Parade, Kremerstraat, Kortemeestraat, St. Annastraat, Fortuinstraat, Molstraat, Penstraat en Bosstraat tussen Koningstraat en Grote Markt. Er dient altijd een minimale doorgang van 3,50 meter breedte te worden gegarandeerd voor de doorgang van hulpverleningsdiensten. Van de uitstalling dient de kleurstelling in harmonie te zijn met de historische omgeving en dient het materiaalgebruik deugdelijk en weersbestendig te zijn.

Door een wijziging van de "Beleidsnotitie inzake de toepassing van reclame en de plaatsing van uitstallingen e.d. in de gemeente Bergen op Zoom 1993" zal een en ander worden geëffectueerd.

gemeente Bergen op Zoom 2003 (in voorbereiding). Caféterrassen zijn onlosmakelijk verbonden met historische binnensteden. Een goede relatie met de omgeving en een open en aantrekkelijk karakter zijn van groot belang voor de uitstraling. Terrassen hebben daarbij grote invloed op de openbare orde, veiligheid en leefbaarheid van de openbare ruimte. Terrassen zijn maar in bepaalde delen van de historische binnenstad toegestaan. De belangrijkste concentraties bevinden zich op de pleinen zoals de Grote Markt, het Beursplein, de Vlasmarkt, het St. Catherinaplein en het Gouvernementsplein en in mindere mate in de Lievevrouwestraat, Potterstraat en in de Zuivelstraat-Wouwsestraat. Van belang voor de uitstraling van terrassen is de wijze van situering op het trottoir of aan het plein, de kwaliteit van het gekozen meubilair, de grootte van parasols en het wel of niet aanwezig zijn van windschermen of andere terrasafscheidingen. Wijze van situering:

• Terrassen mogen geen obstakel vormen voor de doorgang

•

Driehoeksborden

Driehoeksborden worden vaak geplaatst aan de toegangswegen tot de binnenstad, zij vormen immers een eerste kennismaking met de stad. Driehoeksborden zijn niet toegestaan in het beschermde stadsgezicht vanwege hun povere uitstraling.

• •

Terrassen Zie ook artikel 2.3.1.2 lid 5 APV en de Beleidsregel inzake het inrichten en exploiteren van terrassen in de open lucht van de

44

van hulpverleningsdiensten (minimale doorgang van 3,50 meter breedte en 4,20 meter hoogte) en voor een ongehinderde doorgang van voetgangers, minder validen en slechtzienden (minimaal 1,50 meter). Dit is de maat tussen het object en de goot van het straatprofiel bij straten met een rijbaan voor autoverkeer. Ook tussen gevelterrassen en pleinterrassen dient een ongehinderde doorgang aanwezig te zijn van minimaal 1,50 meter. Voor de Grote Markt dient 3,50 meter ongehinderde doorgang aanwezig te zijn tussen gevel- en pleinterrassen. Pleinterrassen zijn op dit moment alleen toegestaan op de Grote Markt en het Beursplein. Ten aanzien van de Grote Markt kunnen door het college nadere eisen aan de situering worden gesteld.


Terrasmeubilair

• Terrasmeubilair dient passend te zijn bij de uitstraling van

•

•

het beschermde stadsgezicht. Terughoudendheid ten aanzien van kleuren materiaalgebruik is daarom gewenst. Qua materiaalgebruik dienen in de regel tafels en stoelen van naturelkleurig riet of rotan te zijn gemaakt. Indien voor ander meubilair wordt gekozen dient dit te worden voorgelegd aan de WelstandMonumentenCommissie. De commissie zal beoordelen of het voorgelegde meubilair passend is bij de kwaliteit van de binnenstad en aansluit bij de omgeving. Kunststof meubilair is gezien haar uitstraling niet gewenst. In principe is het per ondernemer toegestaan het eigen meubilair te kiezen. Om een al te rommelig straatbeeld te voorkomen is het wenselijk per plein één soort of verwant meubilair te kiezen. Dit geldt met name voor de pleinterrassen. Alleen objecten die van nut zijn voor de uitbating van het terras mogen aanvullend worden geplaatst.

•

Windschermen

• Windschermen zijn alleen toegestaan op de Grote Markt • •

•

Parasols

• Ook parasols dienen passend te zijn bij de uitstraling van

• • • •

het beschermde stadsgezicht. Enige terughoudend ten aanzien van kleuren materiaalgebruik is daarom gewenst. Per plein of straat kunnen specifieke afspraken worden gemaakt zoals voor de Grote Markt waarvoor een kleurenspectrum is opgesteld. Van belang is dat parasols dagelijks na sluitingstijd worden ingeklapt. Bij het verlenen van een vergunning kunnen voorwaarden gesteld worden aan het wel of niet verankeren van de parasolvoet in de ondergrond. Parasols mogen in uitgeklapte toestand de grenzen van het terras niet overschrijden. In principe is het per ondernemer toegestaan eigen parasols te kiezen. Om een al te rommelig straatbeeld te voorkomen is het wenselijk per plein hetzelfde formaat van parasol te kiezen, dit geldt met name voor de plein-

terrassen. Ook kan per plein afgesproken worden om eenzelfde parasol te gebruiken. Reclamevoering op de parasols mag alleen betrekking hebben op de naam van het horecabedrijf. Ook hiervoor kunnen per plein afspraken worden gemaakt. Op de Grote Markt zijn geen reclame-uitingen op de parasols toegestaan.

•

•

en het St. Catherinaplein. Windschermen en andere terrasafscheidingen moeten demontabel zijn en mogen alleen in combinatie met tafels en stoelen worden geplaatst. Alleen gevelterrassen mogen worden voorzien van windschermen. Bij pleinterrassen zijn windschermen niet toegestaan, dit kan immers het open beeld van het plein aantasten. Ook schermen dienen passend te zijn bij de uitstraling van het beschermde stadsgezicht. Hoogwaardig kleuren materiaalgebruik is daarom vereist. Transparante schermen zijn vereist omdat deze minder dominant aanwezig zijn en het beeld van de monumentale gevels in mindere mate verstoren. De hoogte van de schermen dient passend te zijn bij de omgeving, met een maximale hoogte van 2,00 meter aan de gevel aflopend naar maximaal 1,50 meter aan pleinzijde. Een eventueel scherm aan de voorzijde mag een maximale hoogte van 1,00 meter hebben. Het voeren van reclame-uitingen op de schermen is niet toegestaan.

Kelderluiken en geveltuinen Kelderluiken mogen niet de doorgang op de openbare weg ontnemen. Dit geldt eveneens voor geveltuintjes. Deze mogen niet dieper zijn dan 30 cm en alleen worden aangelegd in de straten van het beschermd stadsgezicht.



Feestverlichting Feestverlichting mag alleen worden aangebracht ten tijde van specifieke festiviteiten en erkende feestdagen en dient daarna te worden verwijderd. Dit geldt voor zowel verlichting aan de gevel als in de aansluitende openbare ruimte. Gestreefd wordt naar uniforme feestverlichting. Ambulante handel Voor het innemen van een standplaats of voor het venten is een vergunning van het college vereist. Een en ander is vastgelegd in de "Verordening op het verlenen van standplaatsen ventvergunningen en het innemen van standplaatsen 1999". In de binnenstad is beperkt plaats voor standplaatsen en ventvergunningen. Het college stelt daarbij een maximum aantal plaatsen vast. 5.3 Handhaving in de praktijk Het plaatsen en/of aanbrengen van voorwerpen of stoffen op, aan of boven de weg is op grond van het bepaalde in artikel 2.1.5.1 van de Algemene Plaatselijke Verordening verboden zonder vergunning van het college. Hieronder vallen de hiervoor beschreven uitstallingen, terrassen, etc.. Aan een dergelijke vergunning kunnen nadere voorwaarden verbonden worden, zoals bijvoorbeeld vastgelegd in de diverse beleidsregels. Voorts is medebepalend voor de vergunning of een locatie al dan niet gelegen is binnen het Beschermd Stadsgezicht. Hoewel in de meeste gevallen op grond van de bepalingen van de APV, de Bouwverordening, Woningwet en Monumentenwet 1988 (repressief) opgetreden kan worden, verdient het de voorkeur om aan de hand van de criteria die met name zijn opgenomen in het Beeldkwaliteitplan en de Nota Openbare Ruimte, een sturend kwaliteitsbeleid te voeren. Inschakeling hierbij van belangengroeperingen (o.a. Vereniging Binnenstad, bewonersgroeperingen, ouderenadviesraad), en ondernemersorganisaties (o.a. BOB/MGH, MKB, winkeliersverenigingen) is daarbij onontbeerlijk. In het kader

46

van het drieluik Structuurbeeld, Beeldkwaliteitplan en Nota Openbare Ruimte is geprobeerd zorg te dragen voor een goede communicatie tussen de gemeente en bovenstaande belanghebbenden door middel van een klankbordgroep die het totstandkomingsproces heeft begeleid. Voorts kan het gewenst zijn om de op dit moment conflicterende zaken via een vorm van overgangsbepalingen dan wel met een uitsterfconstructie nog tot een aangegeven tijdstip te gedogen. Na verloop van de aangegeven termijn dienen de strijdige zaken in overeenstemming te zijn gebracht met het beleid zoals voorgestaan. Een te stellen termijn van drie jaar vanaf het moment van vaststelling wordt als redelijk ervaren. Na verloop van tijd zal er een duidelijk en onomstreden handhavingsbeleid gevoerd dienen te worden. Zaken in strijd met het op dat moment geldend regime dienen terstond aangepakt te worden, zodat optreden achteraf voorkomen wordt. 5.4 Procedure Na vaststelling door het college van B. en W. zal het plan vier weken op het stadskantoor ter inzage worden gelegd. Aansluitend daaraan zal een inspraakbijeenkomst worden georganiseerd waarbij de bevolking in de gelegenheid wordt gesteld een reactie op het plan te geven. Vervolgens zal het plan worden vastgesteld door de raad. Na vaststelling door de raad zullen de betreffende beleidsregels worden aangepast op basis van de in deze notitie geformuleerd beleid.




J Faurestraat

straat Le Grand

at

tra

ets

evo

stra

el

ing

st S

Oo

id-

Zu

s -oo

tsin

gel

est das Bre

sse

Wa

Zuid

Ou

de

Sta

nsstra

tio

nsw

eg

at

in f

B str urg. aa Hu t ls

aat

naa

rstr

pse

Coeh

wer

oorn

Ant at

Zuidsingel

ho

t

Sin

straat

t

Belv

b

A u v e r gn e str a a t

t

Stationsple

vel

Jos Rozemarijnstr eph stra at

ple

in

raa

t

kveld Blee

em blo en ud Go

Zui

Ko

terij Gie at stra

at

aat

r

Jaco

re-

Pa rad e Thaliaplein Meeu ssenst Kerk r straa t Joseph St. H Hu erm ijbe plein usrgs est r. Keize rstr. Bu rg. Coe F van ho Sorrat nse rnp ie ark Ha str sse lts r t t raa ters s t o at Klo ts ra em Ded van at

at stra ars dw

Statio

t

pel

straat Pastoor Joorenplein

aa

ede

m-

str

Koe

tin Ket Gouvernementsplein Wouwsestraat

stra

at Bruinevisstra

a en- Willi Kor l. rsp Beu

aat

Fabriek

Lange Parkstraa

traat

Ho steeveniers g

Molenpad

ur

straat

Rijtstr

sschu

Anton van Duinkerkenpark

Burg. nstr Matho

aat

Havenstraat

tr

rsstr

at

Wagenpleintje

ens

Asselbergs

nbeu

in Weike

roes

us

r

or Pasntocrietstr La

at lstra

raat

erg

Parkvijver

der

Kle

g. V

Korte Park

r gst

tra

Stad

t

kst

nds

stra

straa

g we uig

Bur

van

Rijt

Pielekenswater

el

Kore

Ker

eha

pel

am Rosk Lin deb aan

t straa

STRAATNAMENKAART BINNENSTAD

48

ine

uw

Kijk in de Pot

Ravelijn op den Zoom

Korenmarkt

Bla

raat

Zoom

zijde

Arnold

r

wie

Zuivelst

Korneel Slootmanslaan

erst t

Crom

e Koortsstr. B

el

aa str

Eng r t aks

Koningst

Vlaszak

Koe

sstr

Penst

at

ing

me

at

stra

at

sing

straa

rstraat

Grote Markt

Bos

sts

olz

f

Kle

raat

we

str

id-

t

tra t at raa

W

baan

at Zu

ins

stra

sstr. Hooghui Lin deb aan

s ont dree

erst

t

nna

ls Mo

at

Krem

straa

rtu

estra rteme

St. A

Fo

Kaats

stra tra

ige

er-

pel ms

.

Pott

elen Fluwekstr Bro

Koe she

Dum

e els

Lievevrouwestraat

ter

aat

roed

t

Beurs plein

Gly

18

aa fstr

Ko

Bou

str

St. Catharina weld plein Ge

rg

at

Geertruidaplein

ver

derb

rsbe Ho

Zuidmolen-

Kla

olie

Kabelstra

Van Konijnenburgweg

aat

de Kaai

straat

t aa str ius ton Moss n els A tr

Sch

ergsestr

Moeregrebstr Spui Rijkebuurtstr

Korte Dubbelstr

t Moeregrebstraa

Londonstr

Hav enha en ven Have n

at

Noord Weve

Noord

rskat

Min

Steenb

Binn

elstra

lein Mineurp

tr

de

Dubb

Artilleriestraat

Hoogebooms

zij

Blokstallen

str

t Sin

straat

P. Turcq

estr Drabb

Zoom

Zuid

Bolwerk

ckstr

aat

n

nberg

Smakr kest

Papegaai plein

rlaa

r

Wi

dede zij Ou Zuid n ave ersh ven Viss sersha e Vis Oud el ng ksi uc tto

ord

eije

iest

Ham plein No

str

aler

Mole

de Ham

17

aveld

rd Noo

el sing

str

Cav

Infanterie

-zuid Rijtuigweg Wilhelmin

erk

de Rou

g

ornstr

Rijtuigwe

Boxh

Bolw

g

lem

Go

we

Zuid

Stu

van

m rku

ter

eg

erk

Thomas

ees

hw

Bolw

L

Zoom

zijde

Noord

Bolwerk

aan

gem

Noord

Mariniers

Vie

g rlin

est

t

stratenl

Bur

Smitsv

straa

Begijnhofstr

Faure

van Over

oom ijde Z

s Paulu r Bakxst

Zuidz

riet nverd Boere ad oensp om o Garniz Z de

om jde Zo

Coelgenenestr

zi Noord

zijde

Zuid

Hoo gFran bercgiscus Sch ool -

16 Theodorushaven

Noord

K

-

I


Bijlage 1. Straatnamenregister -AAnton van Duinkerkenpark ...................................... L-16/17 Antwerpsestraat ..................................................... K-18/19 Arnoldus Asselbergsstraat ................................... K-17 L-17 Artilleriestraat ............................................................... J-17 Auvergnestraat ............................................................ K-18 -BBegijnhofstraat ............................................................ K-16 Belvédèrestraat ............................................................ J-18 Beursplein .................................................................... J-17 Blauwehandstraat ........................................................ K-17 Bleekveld ..................................................................... K-17 Blokstallen .................................................................... J-17 Boerenhol ..................................................................... J-17 Bolwerk ............................................................... J-16 K-16 Bolwerk - Noord .................................................. J-16 K-16 Bolwerk - Zuid ..................................................... J-16 K-16 Bosstraat ..................................................................... K-18 Boutershemstraat ......................................................... J-18 Boxhornstraat .......................................................... J-16/17 Bredasestraat ............................................................... L-17 Bruinevisstraat ............................................................. J-17 Buitenvest ............................................................... L-16/17 Burgemeester Mathonstraat ........................................ K-17 Burgemeester Stulemeijerlaan ................................ J-16/17 Burgemeester Van Hasseltstraat ................................. K-18 Burgemeester Vergroesenstraat ................................. K-17 -CCavaleriestraat ...................................................... I-17 J-17 Coehoornparkstraat ............................................. K-18 L-18 Coehoornstraat ........................................................... K-18 Coelgenenstraat .......................................................... K-16 Cromwielstraat ............................................................ K-17 -DDedemstraat, Van ....................................................... K-18 Drabbestraat ............................................................... K-16 Dubbelstraat .......................................................... I-17 J-17 Dumontsdreef ............................................................. K-17 -EEngelsestraat .............................................................. K-17 -FFabriekstraat ................................................................ J-17 Faurestraat .......................................................... J-16 K-16 Fluwelenbroekstraat ................................................ J-17/18 Fortuinstraat ........................................................ J-17 K-17 Franciscusberg ........................................................... K-18 Franse Sortie .............................................................. K-18 -GGeertruidaplein ............................................................. J-18 Genieplein ..................................................................... I-17 Gevangenpoortstraat .................................................... J-17 Geweldigerstraat ......................................................... K-17 Gieterij .......................................................................... J-18 Glymesstraat ....................................................... J-18 K-18 Goudenbloemstraat ..................................................... K-17 Gouvernementsplein .................................................... K-17 Grote Markt ................................................................. K-17 -HHam, De ........................................................................ I-17

Hamplein ....................................................................... I-17 Havenstraat ................................................................... I-17 Hermusstraat ...................................................... K-18 L-18 Hofstraat ............................................................. J-17 K-17 Hoogeboomstraat ......................................................... J-17 Hooghuisstraat ............................................................. J-18 Hoogstraat .......................................................... K-17 K-18 Hovenierssteeg ............................................................ J-17 Huijbergsestraat .......................................................... K-18 -IInfanteriestraat ............................................................. J-17 -KKaai, De ........................................................................ I-17 Kabelstraat ................................................................... J-17 Kazerneplein ................................................................. J-17 Kerkstraat ............................................................... K-17/18 Kettingstraat ................................................................ K-17 Kijk in de Pot ................................................................ J-18 Klaverstraat ................................................................. K-17 Klein Weike ................................................................... I-17 Kleine Kerkstraat ......................................................... K-17 Klinkerstraatje .............................................................. K-17 Kloosterstraat .............................................................. K-18 Koepeldwarsstraat ........................................................ J-18 Koepelplaats ............................................................ J-17/18 Koepelstraat ........................................................ J-18 K-18 Koeveringsepoort ........................................................ K-17 Koevoetstraat .............................................................. K-17 Korenbeursplein .......................................................... K-17 Korenbeursstraat ......................................................... K-17 Korenbloemstraat ................................................ L-17 M-17 Korenmarkt ................................................................. K-17 Korneel Slootmanslaan ........................................... K-16/17 Korte Bosstraat ........................................................... K-18 Korte Dubbelstraat ................................................ I-17 J-17 Korte Parkstraat .......................................................... K-17 Kortemeestraat ................................................... J-17 K-17 Kremerstraat ............................................................... K-17 -LLange Parkstraat .......................................................... L-17 Lievevrouwestraat ........................................................ J-17 Lindebaan ........................................................... J-18 K-18 -MMariniersstraat ............................................................. J-17 Meeussenstraat .................................................... L-16 L-18 Minderbroederstraat .................................................... K-17 Mineurplein ................................................................... J-17 Moeregrebstraat ........................................................... J-17 Molenbergstraat ............................................................ I-17 Molenpad ...................................................................... I-17 Molstraat ............................................................. J-17 K-17 Morganstraat ................................................................ J-17 Mosselstraat ........................................................ J-17 K-17 -NNieuwstraat ................................................................. K-17 Noordsingel ......................................................... J-17 K-17 Noordzijde Haven .................................................. I-17 J-17 Noordzijde Zoom .................................................. J-16 L-16 -OOude Binnenhaven ........................................................ I-17 Oude Stationsweg ....................................................... L-17 Oude Vissershaven ....................................................... I-17

-PPakhuisstraat ............................................................... J-17 Parade ........................................................................ K-17 Pastoor Joorenplein ...................................................... L-17 Penstraat ..................................................................... K-18 Plein 13 ........................................................................ L-18 Potterstraat ......................................................... J-17 K-18 -RRavelijn op den Zoom .................................................. K-16 Rijkebuurtstraat ............................................................ J-17 Rijtstraat, Van der ....................................................... K-17 Rijtuigweg ............................................................. I-17 J-16 Rijtuigweg - Zuid ................................................... I-17 J-17 Roskamstraat .............................................................. K-18 Rozemarijnstraat ......................................................... K-17 -SSappeurhof ................................................................... J-17 Scholiersberg ...................................................... J-17 K-17 Schoolstraat ................................................................ K-18 Seringenpark ....................................................... L-17 M-17 Seringstraat .................................................................. L-17 Singeltje, Het ............................................................... K-17 Sint - Annastraat ......................................................... K-17 Sint - Antoniusstraat ............................................ J-17 K-17 Sint - Catharinaplein .................................................... K-17 Sint - Josephplein ................................................... K-17/18 Sint - Josephstraat ................................................. K-17/18 Smakkestraat ............................................................... J-17 Spui .............................................................................. J-17 Stadsschuur .................................................................. I-17 Stationsplein ................................................................. L-17 Stationsstraat .............................................................. K-17 Steenbergsestraat ........................................................ J-17 -TThaliaplein ................................................................... K-17 Thomas de Rouckstraat ......................................... K-16/17 -VVissershaven ................................................................. I-17 Vlaszak ................................................................ J-18 K-18 -WWagenpleintje ................................................................ I-17 Wagnerstraat ............................................................... K-16 Wassenaarstraat ................................................. K-18 L-17 Watermolenpad ............................................................. I-17 Westersingel ................................................................. J-17 Weverskat ................................................................... K-17 Wijngaardstraat ........................................................... K-17 Wilhelminaveld .............................................................. J-17 Williamstraat ........................................................ K-17 L-17 Wittoucksingel ....................................................... I-17 J-18 Wolzakstraat ................................................................ K-17 Wouwsestraat ............................................................. K-17 -ZZuid - Oostsingel ................................................. K-18 L-18 Zuid - Westsingel ......................................................... J-18 Zuidmolenstraat ........................................................... J-17 Zuidsingel .................................................................... K-18 Zuidzijde Haven .................................................... I-17 J-17 Zuidzijde Zoom ................................................... J-16 K-16 Zuivelplein .................................................................... K-17 Zuivelstraat .................................................................. K-17



Colofon

Opgesteld door Gemeente Bergen op Zoom Sector Ruimtelijke Ontwikkeling & Beheer Jacob Obrechtlaan 4 4611 AR Bergen op Zoom In samenwerking met Heeling Krop Bekkering Stedenbouwkundigen en Architecten Postbus 301 9700 AH Groningen Coördinatie Beleidsatelier en Bureau Bouwen en Wonen van Sector R.O.B. Titel Nota Openbare Ruimte Binnenstad Opmaak en vormgeving Ingenieursbureau Sector R.O.B.

50

NOTA OPENBARE RUIMTE BINNENSTAD. Gemeente Bergen op Zoom Sector Ruimtelijke Ontwikkeling & Beheer. Heeling Krop Bekkering

Recommend Documents