Nieuwsbrief 94 Najaarsbijeenkomst zaterdag 21 november Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam Adres

Nieuwsbrief 94 Amsterdam, 6 oktober 2015 Beste boekenvriend(in), Kleur staat centraal op onze najaarsbijeenkomst in Amsterdam, waar we op 21 november bij de Bijzondere Collecties UvA ontvangen worden met een programma rondom de tentoonstelling ‘Op zoek naar Van Santen & de kleuren van de Gouden Eeuw’. Eerder is er op 7 november een kleine excursie naar incunabelen in privébezit. Over wat Dordrecht, Krommenie, Wassenaar en Elburg ons recent op boekengebied te bieden hadden leest u hieronder. In de volgende Nieuwsbrief treft u het verslag aan van de 25e zomerexcursie naar Oxford, waar de bibliofiele reizigers gelukkige momenten beleefden in de eerbiedwaardige collegebibliotheken met rijke collecties. We hopen u deze herfst in Amsterdam of op andere met het bijzondere boek verbonden plaatsen te begroeten! Namens het bestuur, Corinna van Schendel Najaarsbijeenkomst zaterdag 21 november Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam Het inkleuren van vroeg drukwerk, met de hand of op de drukpers, is het thema van deze bijeenkomst. Over ‘const- en caertafsetters’, kunstenaars die met de hand kleur aanbrachten op kaarten en prenten, is weinig bekend, zij signeerden hun werk niet. De belangrijkste uitzondering op deze regel is de Amsterdamse ‘meesterafzetter’ Dirk Jansz. van Santen (1637–1708). Van Santen genoot tijdens zijn leven internationale roem, hij werkte voor de belangrijkste opdrachtgevers van zijn tijd: vooraanstaande drukkers, vermogende verzamelaars en invloedrijke patriciërs. Over het werk van Van Santen en tijdgenoten is van 29 oktober t/m 31 januari 2016 bij de Bijzondere Collecties UvA een prachtige tentoonstelling te zien ‘Op zoek naar Van Santen & de kleuren van de Gouden Eeuw’. Zie: http://bijzonderecollecties.uva.nl. Deze ontstond in nauwe samenwerking met ons lid Truusje Goedings, die werkt aan een proefschrift over Van Santen. Dit najaar verschijnt bij uitgeverij Vantilt al een boek over dit onderwerp van haar hand Afsetters en Meester-afsetters: de kunst van het kleuren 1480-1720. Truusje Goedings houdt een inleiding over Van Santen en het met de hand inkleuren en leidt ons rond op de tentoonstelling. Ad Stijnman, specialist op het gebied van vroege kleurendruk en momenteel fellow bij de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel, geeft een overzicht van de vroegmoderne kleurendruk 1400-1830. Zijn boek Printing colour 14001700, History, Techniques, Functions and Receptions verscheen dit jaar bij uitgever Brill. Steph Scholten, directeur Uva-Erfgoed, vertelt over (ver)kleuren, conservering en restauratie en de consequenties van kleurverandering voor ons begrip van objecten. De collectiespecialisten Astrid Balsem en Adriaan Plak tonen een keuze uit hun collecties. Programma 11.30-12.00 12.00-13.00 13.00-14.00 14.00-15.30 15.30-16.30

ontvangst met koffie in het Museumcafé welkom door Steph Scholten, directeur UvA-Erfgoed. Truusje Goedings en Ad Stijnman spreken over kleurendruk en inkleuren lunch in het Museumcafé bezoek in drie groepen aan de Tentoonstelling, het Kleurenlab en de Onderzoekszaal, met toelichting door Truusje Goedings, Steph Scholten, Astrid Balsem en Adriaan Plak borrel, dankwoord, boeken kopen

Adres: Oude Turfmarkt 129, 1012 GC, Amsterdam, tel. 020-525 73 00. Routebeschrijving: achterin de Nieuwsbrief. Aanmelding en gelijktijdige overmaking: meld u zich s.v.p. tijdig aan bij het secretariaat via de website www.bibliofielen.nl, per e-mail of per papieren post met het aanmeldstrookje achterin deze Nieuwsbrief. De kosten voor de dag, €22,50 per persoon, dienen vooraf door de penningmeester ontvangen te zijn op rekg. NL45 RABO 0174 8098 32 t.n.v. Nederlands Genootschap van Bibliofielen o.v.v. ‘BC UvA 21.11.15’.

1

Bibliofielen in Dordt De bekende uitspraak ‘Hoe dichter bij Dordt, hoe rotter het wordt’ heeft de bibliofielen bepaald niet belet naar Dordrecht te komen. Meer dan 65 boekenliefhebbers begroeten elkaar enthousiast op zaterdag 16 mei in de aula van het Dordrechts Museum. Na de jaarvergadering (zie verslag hieronder) geeft onze gastheer, gemeentearchivaris Teun de Bruijn, een inleiding over het Regionaal Archief Dordrecht. Het Jaarboek 2014 wordt gepresenteerd, Wolbert Vroom krijgt het eerste exemplaar. De wandeling na de lunch van het Dordrechts Museum naar het Regionaal Archief en Museum Het Hof van Nederland biedt gelegenheid tot gedachten over de stad. Dordrecht is de eerste Hollandse stad die stadsrechten kreeg (1220), de stad van de Eerste Vrije Statenvergadering (1572) en de stad van de Synode van Dordrecht in 1618/1619. Maar wat heeft Dordrecht op boekhistorisch gebied te bieden? In elk geval is in Dordrecht in 1899 de eerste openbare bibliotheek van Nederland opgericht. Bij het museum en archief wordt ons gezelschap in twee groepen gesplitst. De ene groep bezoekt het nieuw ingerichte museum in het pas heropende Hof van Nederland dat talrijke interessante objecten bevat uit de Dordtse geschiedenis. Behalve archeologische vondsten en kunstvoorwerpen liggen daar ook twee archiefstukken die van groot belang waren voor de stad Dordrecht en de Nederlandse gewesten: het oudste stadsrecht uit 1220 dat door brand fragmentarisch is overgeleverd en het Grootprivilege van Holland en Zeeland verleend door Maria van Bourgondië van 14 maart 1477. Groot is niet alleen het privilege zelf (de akte is bijna twee meter lang!) maar ook het belang en de algemene strekking. De Hollandse gewesten verkregen meer zelfstandigheid en het Nederlands werd als bestuurstaal toegestaan. De vreugde was van korte duur want vijf jaar later verongelukte Maria door een val van haar paard en haar zoon Philips de Schone (1478-1506) verklaarde de verleende privileges nietig. In de Statenzaal wordt de Eerste Vrije Statenvergadering van 1572 in een aangrijpende multimediale voorstelling nagespeeld door hedendaagse acteurs: wat waren het een spannende tijden! Terwijl de ene groep bibliofielen door de gangen en zalen van het museum dwaalt, wordt de andere groep ontvangen in het Regionaal Archief door Teun de Bruijn en zijn medewerkers Jan Alleblas en Sander van Bladel. Op tafels liggen archiefstukken maar ook boeken en ander drukwerk, want het archief beheert tevens een flinke bibliotheek. Jan Alleblas vertelt ons over de roerige geschiedenis van de archiefbibliotheek en haar voorgangers. De boekdrukkunst doet weliswaar in 1473 zijn entree in Dordrecht, maar de eerste sporen van een bibliotheek stammen uit 1552 toen Adriaen Pieterszoon Coel in zijn testament bepaalde dat een geldbedrag moest worden overgemaakt aan de Augustijnerbibliotheek ‘om boucken te coepen op heur librarie’ en zijn eigen boeken vermaakte aan het Minderbroederklooster. De eerste sporen van een ‘stede librairie’ komen uit dezelfde periode. Vermoedelijk was deze synoniem met de librije der Grote Kerk die regelmatig in de stadsrekeningen voorkomt. In 1572 was meester Pieter Aertsz bewaarder van deze librije. Hij maakte mee hoe op 25 juni van dat jaar de stad de zijde van de Opstand koos en 200 watergeuzen binnenliet. In de chaos die volgde zijn toen ongetwijfeld veel boeken verdwenen. Pas in 1616 nemen de predikanten Andreas Demetrius en Balthazar Lydius opnieuw het initiatief tot een stadsbibliotheek. Er worden boeken gekocht en ‘twee groote cruyskasijnen’ gemaakt om de boeken in te zetten, maar de ruimte zelf is verre van ideaal, want in hetzelfde gebouw zit ook de turfbergplaats voor de armen van de Waalse Gemeente. In 1640 is de boekerij aangegroeid tot circa 1020 werken op diverse gebieden. Begin achttiende eeuw slaat het noodlot toe. Na 1716 is er geen toezichthouder meer en in 1730 blijken bij een inspectie door boekhandelaar en dichter Johannes van Braam (1677-1751) bijna 600 boeken verdwenen. Geld voor nieuwe ontbreekt en de bibliotheek wordt vergeten en niet meer gebruikt. Vocht, vuil en ongedierte doen de rest. Een groot deel van de werken raakt zo aangetast dat de Oudraad op 1 april 1768 een resolutie aanneemt om de bibliotheek in zijn geheel te verkopen, inclusief 46 incunabelen en postincunabelen, oude kronieken en twee handschriften betreffende het klooster Eemstein, die beide sindsdien spoorloos zijn. Slechts één boek ontspringt de dans. Het gaat om Jacob Cats, Alle de wercken (Amsterdam,1655), door de auteur voorzien van zijn handtekening aan de Oudraad geschonken. Na deze – voor ons bibliofielen – dramatische ontknoping besluit Jan Alleblas met wat korte opmerkingen over de jongste periode en leren we dat de grondslag voor de huidige archiefboekerij werd gelegd in 1891. Pas in 1960 werd een begin gemaakt met de opzet van zowel een alfabetische als systematische catalogus. In 2013 werd het Stadsarchief onder de nieuwe naam Regionaal Archief Dordrecht organisatorisch onderdeel van het Dordrechts Museum. Het jaar daarop, toen het oude archiefgebouw aan het Stek verlaten werd, verhuisde de bibliotheek naar het stadsdepot in het industriegebied Dordtse Kil. De boeken zijn echter voor iedereen beschikbaar en aan te vragen in de nieuwe studiezaal in het Hof. Na deze historische inleiding verspreiden we ons door de ruimte om de objecten te bekijken. Uiteraard ligt daar de eerdergenoemde uitgave van Cats in roodmarokijnen band met reliëfstempeling, goud op snee en twee bewerkte zilveren sloten: de enige overlevende van de bibliofiele ramp in 1768. Voorin prijkt een extra portret van Cats en zijn eigenhandig ondertekende opdracht aan de regering van de stad Dordrecht. Vlakbij is het oudste boek uit de bibliotheek te zien: een postincunabel uit 1518 Fasciculus Mirre door Matthias Wentsen, afkomstig uit het convent van ‘Bethanien opten Wintmolenbergch’. Veel belangstelling is er voor een kleine ‘Deux aes’ Bijbel met de eerste druk van de psalmen van Datheen. Het is de eerste in Nederland gedrukte gereformeerde Bijbel (naar voorbeeld van de Emdense Bijbel) en mogelijk ook het eerste in Dordrecht gedrukte boek. Het boekje is van 1571/1572 en alleen het drukkersmerk verraadt dat de Bijbel bij Jan Canin van de pers rolde. Naast een grote Keurbijbel liggen twee miniatuurboekjes waar voorzichtig in wordt gebladerd: deze tweedelige Kern der Kerkelyke Historie, enz. (Dordrecht, 1755) is slechts vijf bij drieënhalve centimeter groot. Ook zijn er moderne bibliofiele uitgaven te zien. Boeken die geschreven zijn door Dordtenaren dan wel in Dordrecht zijn gedrukt of verschenen,

2

waaronder uitgaven van C. Buddingh’ (1918-1985). Bijzonder is ook de Collectie Ella Riemersma (1903-1993), een in Dordrecht geboren grafisch ontwerpster die kinder- en meisjesboeken illustreerde en boekbanden ontwierp. Zelf blader ik nieuwsgierig in één van de curieuze boekjes gedrukt voor de Dordtse boekhandel en uitgeverij J.P. Revers met een fraai omslag en de verlokkende titel Satans Rattenval (Dordrecht, 1871), geschreven door H. Wachenhusen. Opgewonden gemompel klinkt bij enkele archiefschatten, zoals een groot, dichtbeschreven manuscript van de in Dordrecht geboren geschiedkundige Wouter van Gouthoeven (1577-1623). Het bevat tal van heraldische en genealogische aantekeningen maar ook tekeningen. Van groot belang omdat het gegevens bevat uit oorkonden en stadrekeningen en van grafstenen en opschriften die verloren gingen. Heel bijzonder is de laatste brief die Johan de Witt op 12 augustus 1672 schreef aan de Rotterdamse regent Adriaen Paets. De moord op de gebroeders De Witt acht dagen later – behoort tot de meest beruchte en gedenkwaardige feiten uit onze geschiedenis. Voor wie onder ons na al die archivalische en bibliofiele schatten nog honger heeft, ligt er een prachtig verzamelboek van Hotel Ponsen. Het bevat talloze fraai bedrukte menukaarten, balboekjes en bedankbriefjes uit 1885-1920. Het wordt langzaamaan tijd om te gaan. Sommigen bladeren nog door een met linten bijeengebonden stapeltje oude liefdesbrieven, anderen bewonderen een fraaie stadsplattegrond of de prachtige kleurentekening die Martinus Schouman in 1818 maakte van Kolonel Beelaerts’ heldhaftige overtocht over de Merwede. Al deze fraaie boeken, stokoude archivalia, vele prenten, tekeningen en foto’s maken duidelijk: voor de liefhebber van cultureel erfgoed is er veel te zien in Dordrecht. ‘Hoe dichter bij Dordt des te bibliofieler het wordt’, denk ik dan ook, terwijl we onze jassen pakken op weg naar de traditionele afscheidsborrel. Fred Bijsmans

Gemeentearchivaris Teun de Bruijn toont bijzondere stukken uit het Regionaal Archief Dordrecht Foto: Fred Bijsmans

Jaarvergadering 2015 1. Opening Eddy Schuyer opent de vergadering. De presentielijst gaat rond en wordt door 61 leden getekend. De opkomst is verheugend groot. 2. Notulen ledenvergadering 3 mei 2014, Den Haag (Nieuwsbrief 92, 10.10.2014) Bij 4.e ‘Lidmaatschap voor het leven’ leze men: leeftijd 40-55. Aldus worden de notulen vastgesteld onder dankzegging aan de secretaris en getekend door voorzitter en secretaris. 3. Mededelingen, Ingekomen / Uitgegane stukken Het ledenaantal is nu 143 en er zijn 31 partnerleden, totaal 174 leden. Er traden 2 nieuwe leden toe en er waren 6 opzeggingen. Jan Luiten overleed in 2014, we gedenken hem in stilte. 4. Financiële zaken a. Financieel overzicht 2014 en Begroting 2015 Penningmeester Peter Pruimers geeft een toelichting. Het vorige jaar geeft een tekort van € 400 aan. Een verhoging van de contributie per 2015 is daarmee gerechtvaardigd. Het vermogen is echter intact gebleven. Bij ‘Uitgaven’ betreft de post Abonnement Bibliofiel het lidmaatschap van de Association Internationale de Bibliophilie (met het Bulletin du bibliophile uit hoofde van het lidmaatschap), d.w.z. een bijdrage aan een geliëerde

3

instelling. NGB is en blijft voorlopig lid van deze vooraanstaande vereniging. De post Diner betreft het jaardiner dat het bestuur als dank aanbiedt aan de redactie, de reiscommissie en anderen die veel extra werk voor NGB verrichten. Dit wordt niet betaald uit het jaarboekfonds, doch uit de algemene middelen. Bij ‘Balans’ attendeert de penningmeester op ca € 10.000 van leden voor het leven. Hierover kan men niet vrij beschikken, er is immers een verplichting: deze leden hebben blijvend recht op de Jaarboeken en wat NGB aan activiteiten organiseert. Op de Begroting 2015 is bij de posten Contributie betalende leden en Bijdrage leden jaarboek sprake van een dubbeltelling: die zal gecorrigeerd worden. Leden stellen een vooraf ontvangen schriftelijke toelichting op de Jaarstukken op prijs. b. Verslag kascommissie Frans Mouws en Kees van Grootheest hebben de jaarrekening 2014 in orde bevonden. c. Goedkeuring Financieel overzicht 2014 en Begroting 2015 Bij acclamatie worden de jaarrekening 2014 en de begroting 2015 goedgekeurd. Met dank aan de penningmeester wordt het bestuur gedechargeerd. d. Herbenoeming/ vernieuwing kascommissie Kees van Grootheest wordt herbenoemd, Frans Mouws treedt af en ontvangt als dank een das. Aernout Borms is bereid tot de kascommissie toe te treden. e. Overige - - 5.Vooruitblik: a. Zomerexcursie Frederik Schreuder meldt dat er heel snel 52 aanmeldingen ontvangen zijn voor de - vijfentwintigste - reis van 25-29 augustus naar Oxford. Er staan nu 12 personen op de wachtlijst. Het programma is veelbelovend. Over de beste bus(sen) naar Oxford zal de reiscommissie nog informatie verstrekken in het reisboekje dat vooraf wordt toegestuurd. b. Najaarsbijeenkomst De plannen zijn nog niet duidelijk, bericht komt. c. Kleine excursies In de herfst zullen er weer kleine excursies georganiseerd worden. d. Jubileum 2016 Hoe we in 2016 het 25-jarig bestaan precies gaan vieren is nog niet helder. In elk geval wordt een jubileumpublicatie nagestreefd. 6.Bestuurssamenstelling Voorzitter Eddy Schuyer treedt in 2015 af maar is herbenoembaar, al is dit helaas niet voor deze vergadering gecommuniceerd aan de leden. Hij wordt bij acclamatie herbenoemd. De termijn van secretaris Corinna van Schendel loopt in 2016 af, ze stelt zich dan niet herkiesbaar. Er wordt dus een nieuwe secretaris gezocht. Er is een taakomschrijving, taken zouden anders of door andere bestuursleden kunnen worden verricht. Leden worden hartelijk opgewekt contact op te nemen om meer te horen over deze bestuursfunctie. 7. Voorstel aanpassing Statuten Het idee tot statutenwijziging komt voort uit het bestuur. NGB heeft van de Belastingdienst de status van culturele Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) gekregen en dient nu aan bepaalde voorwaarden te voldoen, zoals een jaarlijks Beleidsplan en aanpassing van de statuten, met name art. 3.2 en 12.2. De tekst is aangepast aan de huidige praktijk, zo worden nu bijv. de partnerleden vermeld. De aanwezigen gaan akkoord met het voorstel en machtigen het bestuur zo nodig aanpassingen aan te brengen die de notaris adviseert. Het quorum wordt nu niet gehaald: er zijn 61 leden aanwezig en 22 machtigingen, terwijl tweederde van de leden en partnerleden aanwezig of vertegenwoordigd dient te zijn. Daarom zal een tweede vergadering worden bijeengeroepen, waarbij ongeacht het aantal aanwezige of vertegenwoordigde leden kan worden besloten met tweederde meerderheid van de stemmen. De leden krijgen hierover binnenkort bericht, als datum wordt ma. 1 juni gekozen. 8. Website Webmaster Fred Bijsmans meldt dat de website sinds de vorige jaar vergadering ca 1700 individuele bezoekers heeft getrokken, dat is sinds de lancering in 2013 ruim 4000. De informatie op de website is steeds geactualiseerd, de links (verwijzingen naar andere relevante websites) zijn uitgebreid. Als pdf zijn opgenomen: alle Nieuwsbrieven sinds 2013 en de bestuursverslagen (deze zijn alleen voor het bestuur toegankelijk). De administratieve informatie achter de schermen (ledenbestand e.d.) is verder aangepast, functies kunnen nog worden uitgebreid. Binnenkort zal het nieuwe wachtwoord voor het besloten ledengedeelte per mail worden verspreid, dat vanaf 18.5 ingaat. Voor informatie over de website en het wachtwoord kan iedereen contact met de webmaster opnemen. 9. Wat verder ter tafel komt Het eerste exemplaar van Jaarboek 2014 dat nu verschijnt gaat naar het zeer gewaardeerde lid Wolbert Vroom. 10. Rondvraag Jan de Jong wijst erop dat de kwaliteit van aangeleverde afbeeldingen voor het Jaarboek steeds slechter wordt, waardoor het opnemen van illustraties zo problematisch is, dat er nauwelijks meer illustraties kunnen worden afgedrukt in de Jaarboeken… Om het spookbeeld van een Jaarboek zonder afbeeldingen te keren, komt er een handleiding voor auteurs en fotografen. 11. Sluiting

4

Kleine excursies Incunabelen Op za. 7 november tonen Fokas Holthuis en Paul Snijders aan max. 15 leden incunabelen uit hun collectie, voornamelijk uit Venetië en enkele uit Deventer. Verder zullen zij, mocht daar nog tijd voor zijn, iets vertellen over hun antiquariaat, dat gespecialiseerd is in (moderne) letterkunde in eerste drukken, bibliofiele uitgaven, opdrachtexemplaren en handschriften (www.fokas.nl). Aanvang: 14:00 uur. Adres: Daal en Bergselaan 78, 2565 AG Den Haag, telefoon 070-346 6020. Aanmelden tot uiterlijk 29 oktober bij het NGB-secretariaat en Routebeschrijving: zie achterin deze Nieuwsbrief. Opnieuw Enkele leden die al eens bibliofielen ontvingen zijn bereid opnieuw een groep te ontvangen. Het betreft: Eddy Schuyer (Wassenaar), Moderne bibliofilie (zie verslag in deze Nieuwsbrief); Sjors de Heuvel (Amsterdam), Elzevier Heritage Collection (zie Nieuwsbrief 91); Ton Koopman (Bussum), Muziekbibliotheek (zie Nieuwsbrief 90); en Ferenc Postma (Venlo), Franeker drukken, Hebreeuws, Hongaars (zie Nieuwsbrief 80). Hebt u belangstelling, dan kunt u dat aan de secretaris laten weten (liefst met uw email adres). Bij voldoende aanmeldingen zullen data worden voorgesteld.

Bestuursmededelingen - We verwelkomen als nieuw lid: Marianne Brouwer, Cis van Heertum en Eymert van Manen & Joan Blaisse. - Op 12 mei jl. overleed op 91-jarige leeftijd ons voormalige lid John Landwehr, bekend in de wereld van het oude (kinder)boek vanwege zijn collectie antiquarische boeken, zijn grote kennis en zijn vele publicaties. - Indien u de Nieuwsbrief voortaan ook graag per e-mail ontvangt en dat nu nog niet het geval is, kunt u uw e-mail adres doorgeven aan het secretariaat. - Is uw e-mail adres gewijzigd? Geef het s.v.p. door aan het secretariaat. - Website bibliofielen.nl: Bent u uw inlogcode vergeten of heeft u andere vragen over de website of suggesties, neem dan contact op met webmaster Fred Bijsmans (e-mail: [email protected]).

Nieuwe leden stellen zich voor Marianne Brouwer: Mijn dagelijks werk is de wereld van het boek. Ik ben titelbeschrijver in de Bibliotheek van het Vredespaleis en ben nauw betrokken geweest bij de implementatie van de nieuwe internationale catalogiseerregels RDA in Nederland in 2013. Professioneel zijn er in de voorbije jaren duizenden boeken door mijn handen gegaan en thuis ben ik ook nog eens mijn eigen ‘boekhouder’. Ik heb vooral belangstelling voor Middeleeuwse handschriften en voor de boekbanden van de Nieuwe Kunst rond 1900 en Art Deco. Ik verzamel op kleine schaal boekenleggers, ansichtkaarten met afbeeldingen van boeken en lezende mensen en ook miniboekjes. De romans van Theun de Vries en Vlaamse auteurs als Stijn Streuvels, Felix Timmermans, Ernest Claes en Louis Paul Boon bewonen een eigen deel van mijn boekenkast. Samen met mijn dochter verzamel ik ook nog sprookjesboeken. Cis van Heertum heeft een kleine verzamelwoede ontwikkeld op het gebied van historische personen die haar pad kruisten, hetzij als onderwerp van een biografie (Isaac Vossius), hetzij als onderwerp van studie (Adriaan Koerbagh). Van de laatste bezit zij zelf één van de exemplaren van Bloemhof (1668) die ze heeft weten te traceren; ze houdt zich aanbevolen voor iedere tip die kan leiden tot het ontdekken van nieuwe exemplaren. Eymert van Manen: Ik verzamel op bescheiden schaal reeds lang drukjes uit de eerste helft van de zestiende eeuw, deed in het kader van mijn geschiedenisstudie ooit een bijvak boekgeschiedenis bij prof. H.D.L. Vervliet en volg de boeken- en antiquarenwereld min of meer op de voet.

Jaarboek Erratum Jaarboek 2014 Op p. 9 treft u een erratumstrookje aan, dat u kunt uitknippen! Bijdragen aan het Jaarboek Leden die een bijdrage willen schrijven voor een volgend Jaarboek kunnen zich tot een van de redactieleden wenden. Er is een auteursinstructie beschikbaar. Ex-libris Het is het streven in ieder Jaarboek een bijdrage in de rubriek ‘Leden schrijven over hun ex-libris’ op te nemen. Leden die bereid zijn een korte tekst over hun ex-libris te schrijven (met een afbeelding), kunnen contact opnemen met de redactie. Typografie in Krommenie Op zaterdag 21 maart ontvangt Frans Janssen vier medebibliofielen in zijn boekrijke woning in Krommenie (en hij zal dat herhalen). Met als leidraad ‘typografie van de zestiende tot de eenentwintigste eeuw’ heeft hij stapels boeken uit zijn collectie op tafel gelegd. Hij vertelt uitvoerig over de ontwikkeling van het titelblad, de opkomst van een lettertype, waarom een bepaald exemplaar zo belangrijk is en last but not least hoe hij het heeft kunnen verwerven. Vanaf de vroege Franse letterontwerpers leidt hij ons, intussen op menig typografisch hoogtepunt wijzend, tot aan boekontwerper Irma Boom nu. Zo worden we o.a. aangenaam verrast door de fraaie en beroemde letterproef van Joh. Enschedé uit 1768 in een mint uitvoering en door het manuscript van de voor Enschedé belangrijke en eveneens beroemde lettersnijder Johann Gensfleisch. Dankzij deze rijke collectie, het enthousiaste en geleerde betoog van Frans en de gastvrije ontvangst wordt ons ineens duidelijk: voor typografie naar Krommenie! Geert van Daal

5

Bibliofiel universum Gastvrij worden negen boekenliefhebbers op zaterdag 28 maart ontvangen in Wassenaar. De eettafel in huize Schuyer blijkt veelbelovend gedekt met een groot wit tafelkleed. Daaronder liggen prachtige kunstenaarsboeken van de Ergo Pers, een traktatie voor bibliofielen. Eddy Schuyer bezit vrijwel alle uitgaven van Ronald Ergo, een kunstenaar die al twintig jaar voor zijn pers beeldend kunstenaars en dichters uitnodigt om samen een nieuw kunstwerk maken, vaak tweetalig. Elke uitgave wordt speciaal ontworpen, in beperkte oplage gedrukt op prachtig papier en vaak voorzien van een originele prent als ‘suite’. In Totaal witte kamer van Gerrit Kouwenaar zit bijv. een originele ets en een totaal witte blinddruk van Constant. Etsen van Alechinsky gaan samen met teksten van Hugo Claus, etsen van Hugo Claus begeleiden weer teksten van Gerrit Komrij. We houden onze adem in terwijl we voorzichtig bladeren in deze topwerken, die op tentoonstellingen slechts achter glas te zien zijn. In zijn werkkamer toont Eddy nog meer van zijn verzameling moderne bibliofilie, die begon met een kunstenaarsboek van de Atalanta Pers. Bij alle uitgaven van de Statenhofpers van Jaap Schipper treft de perfectie. Speels is Jacobus van Looy, De dood van mijn poes, het boek dat mede-Margedrukkers voor Jaap maakten met ieder een andere pagina. Jos Swiers van de Althaea Pers schuwt computer en laserprinter niet bij zijn bijzondere boekenprojecten, zoals Vogelslag, een encyclopedie van vogelgeluiden, en de handgeschreven Gootjesbijbel. Een xylotheek bestaande uit 50 dozen bevat een minutieuze inventarisatie van alle houtsoorten in Delft. Swiers virtuoze werken hebben een kleine oplage, ze zijn niet te koop, hij geeft ze alleen cadeau. Wat Joel Schuyer ons vervolgens toont, is niet minder interessant. Hij vond oude Tibetaanse drukblokken met sutra’s; kocht een bundel van Paul Claudel, in 1914 in Peking op bijzonder Koreaans papier uitgegeven door de Franse ‘Slauerhoff’ Victor Segalen; veroverde op een veiling een zeldzame facsimile van de Petrarca codex in het Vaticaan, en later drukproeven van de befaamde ontwerper Piet Zwart. Aan de wand hangt een intrigerende prent van Escher van de in zichzelf besloten Moebiusring waarop mieren eindeloos rondwandelen. Wij voelen ons, tijd en ruimte vergetend in dit boekminnende huis, ook even opgenomen in een bibliofiel universum waar je eindeloos kunt genieten. CvS

Nederlandse bijbels in Elburg Uit de omvangrijke collecties bijbels van onze leden Henk de Korte en Otto van Middendorp is de tentoonstelling ‘Het Boek der boeken, Nederlandse bijbels door de eeuwen heen’ samengesteld en een gelijknamig boek uitgegeven (zie Publikaties). De expositie ging na Ede naar Elburg (en gaat nog naar Meppel en Goes). Op 17 september krijgen bibliofielen een rondleiding in Museum Elburg. Arie Romein geeft een interessante inleiding over de ontwikkeling van bijbelteksten en -vertalingen vanaf de vroegst overgeleverde handgeschreven versies. De eerste bijbel in boekdruk is natuurlijk de Gutenbergbijbel uit 1455. Vervolgens komen er naast de Roomskatholieke bijbeluitgaven talloze Protestantse versies: voor Luthersen, Gereformeerden, Doopsgezinden etc. Een eldorado voor bijbelverzamelaars! Henk en Otto vertellen ons over de verschillende edities van 1500 tot nu. We zien imposante bijbels en kleine boekjes, bijbels met landkaarten, met prenten, voor kinderen. Er zijn fraaie banden met zilveren en gouden sloten, maar ook aandoenlijke knipseltjes met bijbelse taferelen, door een tienjarig meisje geknipt en ingekleurd. De betekenis van het ‘Boek der boeken’ was en is groot. Als drager van de kernteksten van het christendom en als bron voor de christelijke moraal. Maar ook als testimonium van de confessionele diversiteit en als bundeling van verhalen die in de westerse kunst en cultuur een enorme rol hebben gespeeld. Kortom, prachtig materiaal voor boekenliefhebbers. CvS Short-Title Catalogue Netherlands blijft groeien De kennisdienst STCN wordt nog steeds uitgebreid. Een dienstcoördinator, een redacteur en een beschrijver zorgen bij de Koninklijke Bibliotheek voor een fikse aanwas: van 191.725 titels in 2009 tot 204.901 titels nu. Dit betreft nieuwe beschrijvingen. Ook worden nog steeds exemplaren aangehangen, d.w.z. dat een nieuw exemplaar toegevoegd wordt aan een reeds bestaande titel. In 2014 zijn 10.589 boeken verwerkt, waarvan 2.861 unica. Bibliotheken kunnen zelf exemplaarblokken toevoegen, nieuwe titels worden beschreven door de STCN-medewerkers. Enkele bibliotheken beschrijven ook nog zelf, zoals de UB Amsterdam. Geheel nieuwe collecties zijn beschreven, zoals de Elsevier Heritage Collectie (Amsterdam), Naturalis (Leiden), Fondation Custodia (Parijs), Nederlandse kerk (Londen), Teylers Museum en het Nederlands Bijbel genootschap (beide Haarlem). In het Rijksmuseum is een speciale beschrijver op 1 april begonnen de oude drukken in te voeren in de STCN. Zo geeft de STCN een steeds bredere representatie van het gedrukte erfgoed uit de vroegmoderne tijd. Voor uitleg over de STCN en toegang tot de webinterface kunt u gebruik maken van de STCN-website (www.stcn.nl). Dr. P.A. Tiele-Stichting Onderzoeksvoorstellen Ons genootschap is aangesloten bij de Dr. P. A. Tiele-Stichting, het samenwerkingsverband voor boekwetenschap in Nederland. Om boekhistorisch onderzoek te stimuleren wordt een lijst met ‘Onderzoeksvoorstellen’ bijgehouden en geactualiseerd. Zie: http://www.tiele-stichting.nl/Home/Boekwetenschap/Onderzoeksvoorstellen. Hebt u ideeën voor dergelijk onderzoek en kent u bepaalde bronnen of documenten die daar een rol bij kunnen spelen? Dan kunt u nieuwe onderwerpen die een grondig onderzoek waardig zijn indienen bij: Bureau Dr. P.A. Tiele-Stichting, Postbus 90407, 2509 LK Den Haag of [email protected]. Vermeld u daarbij s.v.p. de instelling waar de bronnen of documenten zich bevinden (adres), de contactpersoon (tel. / mail) en het voorgestelde onderzoek (korte typering van de aanwezige bronnen / documenten en van het onderzoeksthema). Frederik Muller Fonds Voor het blijven uitgeven van boekhistorische publicaties zoekt het FMF donateurs: zie bijgaande brief.

6

Varia -Museum Enschedé is per eind maart verhuisd. Postadres: Noord-Hollands Archief, t.a.v. Johan de Zoete, Museum Enschedé, Postbus 3006, 2001 DA Haarlem. Bezoekadres: Noord-Hollands Archief, Kleine Houtweg 18, 2012 CH Haarlem. E-mail: [email protected], tel. 023-5172765. -Deze herfst organiseert de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren (NVvA) geen Antiquarenbeurs in PTA, Amsterdam. Onderzocht wordt of er in 2016 wel een beurs zal zijn en waar. -Van 13-19 november organiseert de BOB ‘De week van het oude boek’ (zie: Tentoonstellingen). Tentoonstellingen, symposia, beurzen etc., een selectie (zie ook www.bibliofielen.nl en daar vermelde links) Tot 1 april 2016: ‘Goddelijke Wijsheid – Goddelijke Natuur: de boodschap van de Rozenkruisermanifesten in de beeldtaal van de zeventiende eeuw’. Bibliotheca Philosophica Hermetica, Bloemstraat 13-19, 1016 KV Amsterdam. www.ritmanlibrary.com. Met boek. - Van 29 oktober t/m 31januari 2016: ‘Dirk Jansz. van Santen en de ‘echte’ kleuren van de Gouden Eeuw’ over het werk van meester-afzetter Dirk Jansz. van Santen en zijn inkleurders-vakgenoten. Bijzondere Collecties UvA, Oude Turfmarkt 129, 1012 GC Amsterdam, tel . 020-525 73 00. Zie: http://bijzonderecollecties.uva.nl. Met boek van Truusje Goedings. - 31 oktober (10-17 uur) en1 november (11-17.00 uur): Boekkunstbeurs, Pieterskerk Leiden. Zie www.drukwerkindemarge.org of www.stichting-handboekbinden.nl. - Van 13-19 november: De week van het oude boek, georganiseerd door de Bond van handelaren in Oude Boeken (BOB). Thema: Het oude boek leeft! Met themamarkt op het Spui, Amsterdam, boekenbeurs in De Hallen, symposium etc. Zie www.weekvanhetoudeboek.nl. - Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Den Haag, www.meermanno.nl: ‘Alice in Wonderland 150 jaar’ (t/m 1.11); ‘Inside / outside’ (werk studenten typografie) t/m 31.1.16; ‘Tot de kern’. Drie boeken door Willemieke van den Brink. 16.10-10.01.16; ‘Aan tafel. Een boekje open over eetcultuur’ (over kookboeken, 20.10 t/m 31.1.16). - Informatie over tentoonstellingen en andere activiteiten van de Bibliotheca Wittockiana, Rue du Bemelstraat 23, 1150 Brussel is te vinden op www.wittockiana.org. - Do. 10 december, Koninklijke Bibliotheek van België: ‘Brussel Exclusief’, programma over boek- en schriftgeschiedenis.Inleiding door dr. Robert Nouwen, directeur erfgoedcollecties; twee workshops waarbij het Hennessygetijdenboek, een parel van de zestiende-eeuwse Vlaamse boekverluchting, te bezichtigen is; receptie. Men kan zelf met ganzenveer en inkt ontdekken wat monnikenwerk betekent en komt meer te weten over de geschiedenis van boek en schrift in Librarium, de permanente tentoonstelling van de KB Brussel. In het handschriftenkabinet tonen handschriftenexperts dr. Ann Kelders en dr. Michiel Verweij hun schatten. Deelnemers kunnen met hun ticket de facsimile van het Hennessy-getijdenboek, die in september bij Davidsfonds Uitgeverij verschijnt, tegen een voordeelprijs bestellen. Informatie: www.davidsfonds.be/exclusief, mw. C. Coppens tel. 00 32 16 310.631; over de facsimile van het Hennessy-getijdenboek: http://www.davidsfonds.be/publisher/edition/detail.phtml?id=3554. -Van vr. 11-zo. 13 december: Antiquarenbeurs Mechelen. Zie: http://www.antiquarenbeurs-mechelen.com. Publicaties -Truusje Goedings, Afsetters en Meester-afsetters: de kunst van het kleuren 1480-1720. Nijmegen: Vantilt, oktober 2015. Ca. 160 p. ISBN 978 94 6004 240 9: ca € 22,50. Verschijnt bij de tentoonstelling vanaf 29 okt. over werk van meester-afzetter Dirk Jansz. Van Santen en zijn inkleurders-vakgenoten bij Bijzondere Collecties UvA. -Harrie Knoors, Buidelboek . Een beschrijving en een inventarisatie van zijn iconografische voorstellingen in de NederlandsLimburgse kerken en musea. Roermond, 2015. Ongebonden verkrijgbaar voor handboekbinders. Inf.: Rob Koch, tel. 0297523080, [email protected], www.ganzenweide.nl. -Anne Jaap van den Berg, Bert Engelfriet e.a., Het Boek der boeken: Nederlandse bijbels door de eeuwen heen. Ede: Historisch Museum Ede en Museum Elburg, 2015. 202 p., ills. ISBN 9789491197307. Te bestellen voor de speciale prijs van € 12,50 bij [email protected]. -Bernard van Noordwijk, Evolutie van boeksloten. Boekenpost 23(2015)136, p. 32-35. In Boekenpost 138, p. 37-38 staat een kort bericht over het feit dat Bernard van Noordwijk en zijn vrouw vijftig jaar geleden begonnen met het verzamelen van kerkboekjes met zilveren sluitingen, een mijlpaal. -Gerard Post van der Molen, De magie van margedrukken. Veertig jaar Stichting Drukwerk in de Marge. Leiden: St. Neerlandistiek Leiden, 2015. 52 p. ills. ISBN 978 90 78531 16 6. -Janneke van der Veer, In memoriam John Landwehr. Boekenpost (2015)138, p. 38. -Frits Booy, In memoriam John Landwehr (1924-2015): zonder boeken geen leven. Boekenwereld 31(2015)2, p. 81. -Het Ruusbroecgenootschap, 90 jaar hoeder van spiritueel erfgoed. Een rijke en levende collectie van de Vlaamse jezuïeten aan de Antwerpse Universiteit. Samenst. August den Hollander, Erna Van Looveren. Antwerpen: Bibliotheek Ruusbroecgenootschap, 2015. 32 p., ills. ISBN 978 90 8236580 1. Diverse werken uit de deelcollecties worden door wetenschappelijk onderzoekers kort belicht. Wie belangstelling heeft voor deze interessante gratis brochure, kan dat voor 1 november melden bij het NGBsecretariaat. -Hans van der Veen en Jos van Waterschoot, Boekverkopers aan het Singel: een historische wandeling tussen Torensluis en Muntplein. Amsterdam: Antiquariaat Brinkman, 2015. 88 p. ISBN 978-90-801972-0-6 : € 14,50. Jubileumuitgave t.g.v. het zestigjarig bestaan van Antiquariaat Brinkman. -Yves Peyré, Histoire de la reliure de création. La collection de la Bibliothèque Sainte-Geneviève. Dijon: Éditions Faton, 2015. 358 p., ills. ISBN 978-2-87844-203-8 : €49. Prachtig boek over de sinds 2008 aangelegde collectie bijzondere moderne, artistieke boekbanden. -Illuminatie / Illustratie / Boekband & Bibliotheek in de Noordelijke Nederlanden / Marcus de Schepper (red.). Uitg. van het Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap bij de toogmiddag in de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen 30 maart 2012 bij het verschijnen van het Liber amicorum Jos. M.M. Hermans (†2007). Antwerpen: Ver. van Antwerpse Bibliofielen, 2012. 80 p. ills. ISBN 978-90-808855-4-7. Bijdragen van Jan Storm van Leeuwen, Anne Margreet As-Vijvers, Ina Kok, Jacob

7

van Sluis en André Geurts. Te bestellen bij VAB: http://www.boekgeschiedenis.be/sites/default/files/Bestelbon%20VABpublicaties.pdf. Speciale prijs voor leden van het Ned. Genootschap van Bibliofielen: €27,- (excl. verzendkosten).

Routebeschrijvingen Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam Adres Oude Turfmarkt 129, 1012 GC Amsterdam, tel. 020-525 73 00. Vanaf het Centraal Station: tram 4, 9, 16, 24, halte Spui. Auto & Parkeren is in het centrum van Amsterdam niet aan te raden.

Excursie Fokas Holthuis, Den Haag Adres: Daal en Bergselaan 78, 2565 AG Den Haag, telefoon 070-346 6020. Openbaar vervoer (vanaf station Den Haag Centraal): Neem tram 3 richting Loosduinen en stap uit bij de halte Zonnebloemstraat. Steek bij de stoplichten de Laan van Meerdervoort over en loop de Zonnebloemstraat in (en door tot het eind). Sla voorbij het grote gele flatgebouw linksaf de Daal en Bergselaan in, een straat met een bos (de Bosjes van Pex) aan de rechterkant. Na 200 meter vindt u aan uw linkerhand nummer 78. OF Neem bus 24 richting Kijkduin en stap uit bij de halte Vliegenvangerlaan. Loop vijftig meter terug, steek bij het stoplicht de Sportlaan over en loop de Daal en Bergselaan in. Volg de bosrand; na 300 meter vindt u aan uw linkerhand nummer 78. Beide looproutes vergen iets meer dan vijf minuten. Auto: Een precieze routebeschrijving hebben we helaas niet paraat, vertrouw op uw tomtom. We wonen in de Bloemenbuurt, richting Kijkduin, tussen de Vogelwijk en de Laan van Meerdervoort. Van buiten de stad kom je er het beste met de stadsroute S200. Het is precies tegenover de inrit van de tennisvereniging Berg en Dal. Kijk op http://route.anwb.nl/routeplanner/. NB.Betaald parkeren (€ 1,70 per uur) van 17 tot 21 uur.

8

Jaarboeken met korting Overweegt u al een tijdje uw collectie Jaarboeken aan te vullen en ze in de speciaal ontworpen Cassette te plaatsen, samen met het Register op de Jaarboeken I-X (1993-2002)? Of wilt u het mooie boekje Reis in drukken, de catalogus bij de jubileumtentoonstelling in 2003, cadeau geven aan andere boekenliefhebbers? U kunt ze nu - uitsluitend voor onze leden - met korting verkrijgen via het secretariaat. Prijzen excl. verzendkosten. Jaarboeken 1993-2010: € 15,00 per stuk, 4 of meer jaarboeken tegelijk € 10,00 per stuk. Reis in drukken € 15,00 per stuk. Tienjaarregister 1993-2002 € 15,00 per stuk. Cassette € 5,00 per stuk (deze dienen in Amsterdam te worden opgehaald). NB. Bovenstaande zaken zijn ook terug te vinden op onze website (zie na het inloggen keuzemenu rechts‘bij ons verkrijgbaar’) met bestelformulier onderaan. Bibliofielendassen en –sjaals Onze fraaie bibliofielendassen (rood en blauw) en -sjaals (blauw) zijn te bestellen bij het secretariaat à €30,00. Zij zijn versierd met het bibliofiele mannetje, aan wie Gerard Jaspers in Jaarboek 5 (1997), p. 135-146 een interessant artikel wijdde.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------[Vul s.v.p. dit strookje geheel in en zend het per e-mail (of via www.bibliofielen.nl of per post) naar het secretariaat] AANMELDINGSFORMULIER najaarsbijeenkomst za. 21 nov. 2015, Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam U kunt zich uiterlijk tot 10 november aanmelden bij het NGB-secretariaat, Plantagekade 14, 1018 ZV Amsterdam, [email protected] of via www.bibliofielen.nl NB. Is er een dieet of andere speciale situatie waarmee rekening gehouden moet worden? Geef het s.v.p. door. Naam ……………………………………………………………………………………. Adres ……………………………………………………………………………………. Tel. ……………………………………………………………………………………. E-mail ……………………………………………………………………………………. Ik meld mij aan voor de bijeenkomst op zaterdag 21 november: 1 persoon / met partnerlid * Ik heb € 22,50 / 45,00* overgemaakt op NL45 RABO 0174 8098 32 t.n.v. het Nederlands Genootschap van Bibliofielen o.v.v. ‘BC UvA 21.11.15’ Datum ……………………. Handtekening …….. * = doorhalen wat niet van toepassing is --------------------------------------------------------------------------------

[Vul s.v.p. dit strookje geheel in en zend het per e-mail (of via www.bibliofielen.nl of per post) naar het secretariaat] AANMELDINGSFORMULIER Excursie Fokas Holthuis, Den Haag op za. 7 november 2015 U kunt zich tot 29 oktober aanmelden bij het NGB-secretariaat, Plantagekade 14, 1018 ZV Amsterdam, [email protected] of via www.bibliofielen.nl Naam ……………………………………………………………………………………. Adres ……………………………………………………………………………………. Tel. ……………………………………………………………………………………. E-mail ……………………………………………………………………………………. Ik meld mij aan voor de bijeenkomst op zaterdag 21 november: 1 persoon / met partnerlid * Datum ……………………. Handtekening …….. * = doorhalen wat niet van toepassing is

------------------------------------------------------------------------------



























Erratum in Jaarboek 2014 (om uit te knippen) Door onbekende oorzaak is in het Jaarboek 2014, op p. 177, helaas een tussenzin weggevallen in het artikel over de ex-librissen van Alle Diderik de Jonge. Onder 'Finis' eerste alinea dient men de derde en vierde zin als volgt te lezen: Bovendien vond ik het ex-libris met de eenhoorn toch erg saai in vergelijking met het ex-libris van de zwarte kat. Honderden van die eenhoorn ex-librissen zijn daardoor ongebruikt gebleven.

9

Groot en klein in het Regionaal Archief Dordrecht. Foto’s: Fred Bijsmans

10