Nederlandse economie in zicht
Economisch Bureau
Woningmarkthervormingen 11 juli 2013 Krimp economie lijkt ten einde te lopen; toch ramingen verlaagd
6
120
3
105
0
90
-3
75
-6
60 91
93
95
97
BBP (% j-o-j; l.a.)
99
01
03
05
07
09
11
13
Economisch-sentimentindicator (r.a.)
Bron: Vereniging Eigen Huis
Conjunctuur: Ramingen economische groei zijn verlaagd (p.5) In het eerste kwartaal was de groei lager dan eerder gemeld. Omdat bovendien de beschikbare indicatoren voor het tweede kwartaal nog geen verbetering laten zien, hebben we onze raming voor de economische groei in 2013 verlaagd naar ca. -1%. In het tweede halfjaar zien we de economie echter herstellen dankzij de uitvoer, die naar verwachting profiteert van de aantrekkende wereldhandel. In 2014 kan daarom weer een positief groeicijfer worden opgetekend. Maar omdat hoogstwaarschijnlijk volgend jaar extra wordt bezuinigd, wordt het groeiherstel flink afgeremd. We hebben daarom ook de BBP-raming voor 2014 verlaagd - naar krap ½%. Thema: Verdere hervorming woningmarkt (p.2) Het aantal transacties is verder gedaald. De dreiging van restschuld vormt een belemmering om te verhuizen. Ook gaapt een gat tussen de prijs die verkopers verlangen en de prijs die kopers bereid zijn te betalen. Toch komt het moment dat de prijsontwikkeling het kantelpunt bereikt naderbij. Gunstig is dat de impasse in de discussie over de inrichting van de woningmarkt eindelijk is doorbroken. De voorstellen tot vereenvoudiging van het belastingstelsel van de Commissie Van Dijkhuizen vormen een voorbode van verdere aanpassingen. Ondanks dat de hypotheektarieven hoger liggen dan in de omringende landen, is de meerderheid van de gezinshuishoudens goed in staat de betalingsverplichtingen na te komen. Sectoren: Woningbouw voorlopig nog onder druk; wel aanwijzingen voor herstel (p.7) De gestagneerde woningmarkt heeft grote invloed op de woningbouw. Op korte termijn is de woningbouwproductie afhankelijk van de economische ontwikkelingen en het woningmarktbeleid van de overheid. Op lange termijn zijn aanwijzingen voor herstel van de productie van woningen te zien in het woningtekort en de demografische ontwikkelingen.
2
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Suggesties voor verdere hervorming woningmarkt Philip Bokeloh – 020 383 2657
De woningmarkt beleeft als gevolg van structurele aanpassingen een turbulent jaar. Het aantal transacties is de eerste vijf maanden verder gedaald. De dreiging van restschuld vormt een grote belemmering om de verhuiswens door te zetten. Er gaapt bovendien nog een flink gat tussen de prijs die verkopers verlangen en de prijs die kopers bereid zijn te betalen. Toch komt het moment dat de prijsontwikkeling het kantelpunt bereikt naderbij. Onder andere de slechts bescheiden uitbreiding van de woningvoorraad legt een bodem onder de prijsontwikkeling. Gunstig is dat de impasse in de discussie over de inrichting van de woningmarkt eindelijk is doorbroken met het in februari gesloten Woonakkoord. De voorstellen tot vereenvoudiging van het belastingstelsel van de commissie onder leiding van Kees van Dijkhuizen vormen een voorbode van verdere aanpassingen. De commissie beveelt onder andere aan om het eigenwoningbezit minder fiscaal te stimuleren. Andere commissies adviseren dat kopers meer geld dienen in te brengen wanneer zij een woning verwerven. Met oog op het risico van verdere prijsdalingen is enige terughoudendheid op dit punt op zijn plaats. Tegenover het risico van een afwaardering staat dat een lager hypotheekmaximum bijdraagt aan de stabiliteit van de financiële sector. Ondanks dat de hypotheektarieven in Nederland beduidend hoger liggen dan in de omringende landen, is de meerderheid van de gezinshuishoudens goed in staat de betalingsverplichtingen na te komen. De afschrijvingen op hypotheekleningen behoren met minder dan 0,1% van de hypotheekportefeuille nog altijd tot de laagste van de Europese Unie. Daling van het aantal transacties
melden. Zo vertoont de marktindicator van Vereniging Eigen
De woningmarkt beleeft als gevolg van de structurele
Huis de laatste maanden een aanmerkelijke verbetering. Dit
aanpassingen een turbulent jaar. Het aantal transacties is de
herstel mag gezien de verbeterde betaalbaarheid geen
eerste vijf maanden verder gedaald. Er vonden volgens de
verbazing wekken. De combinatie van prijsdaling, lage rente
cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het
en huurstijging maakt de aanschaf van een koopwoning lang-
Kadaster ruim 38.000 transacties plaats, 10% minder dan in
zamerhand weer het overwegen waard.
dezelfde periode van 2012. Huiseigenaren besluiten steeds vaker hun verhuiswens uit te stellen. Liefst 2.150.000
Marktindicator Vereniging Eigen Huis veert op
huishoudens geven aan binnen twee jaar te willen verhuizen (huur en koop), 264.000 meer dan drie jaar terug. Het aantal
Index; 100 = neutrale stemming
100
dat actief op zoek is, is echter met 50.000 gekrompen naar 1.060.000 huishoudens. De neiging om de verhuiswens uit te stellen is vooral sterk onder eigenwoningbezitters.
90 80
De dreiging van restschuld vormt een grote belemmering om de verhuiswens door te zetten. De groep met een potentiële restschuld groeit. De precieze omvang van deze groep is nog altijd onduidelijk. Het CBS kwam onlangs uit op 1.000.000 huishoudens. Op basis van de enquêteresultaten van het ‘Woononderzoek Nederland 2012’ ligt het aantal met 570.000 huishoudens beduidend lager. Hoeveel het er ook zijn, het is
70 60 50 04
06
08 10 VEH Marktindicator
12
Bron: Vereniging Eigen Huis
tegen deze achtergrond onwaarschijnlijk dat het aantal transacties weer snel terugkeert naar het niveau van vóór de
Toch gaapt er nog een flink gat tussen de prijs die verkopers
crisis. Er is niettemin een sterke latente verhuiswens. Het
verlangen en de prijs die kopers bereid zijn te betalen.
transactievolume zal toenemen zodra de indruk ontstaat dat
Bovendien vergt het bij het huidige lage transactievolume nog
de huizenprijzen de bodem hebben bereikt.
veel tijd voordat de huidige voorraad te koop staande woningen is weggewerkt. Kopers kunnen scherp op de prijs
Het moment dat de prijsontwikkeling het kantelpunt bereikt,
onderhandelen zo lang het aanbod ruim is. Het herstel van de
komt naderbij. Onder andere de bescheiden uitbreiding van de
woningmarkt zal zich in eerste instantie in het aantal
woningvoorraad legt een bodem onder de prijsontwikkeling.
transacties manifesteren, daarna pas in de prijzen. Een
De daling van het aantal afgegeven nieuwbouwvergunningen
belangrijke kwalificatie is echter op zijn plaats. Wil de
loopt vooruit op een verdere terugval van de woningproductie
woningmarkt opleven, dan moet het economisch herstel wel
in
De
doorzetten. Weinig mensen durven het aan een huis te kopen
woningschaarste neemt dus eerder toe dan af (zie ook het
wanneer hun werk en hun inkomen op de tocht staat. De
artikel verderop ‘Woningbouw: tekort bepaalt de toekomst’). Er
woningmarkt zal nog langer in de put blijven zitten wanneer de
zijn de laatste tijd bovendien wel degelijk lichtpuntjes te
arbeidsmarkt verder verzwakt.
de
komende
jaren,
vooral
van
koopwoningen.
3
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Suggesties voor verdere hervormingen
belangrijkste vermogenscomponent vormt, vallen zowel de
Gunstig is dat de impasse in de discussie over de inrichting
eigen woning als de hypotheekschuld nu in box 1. Met het oog
van de woningmarkt eindelijk is doorbroken met het in februari
op de fragiele situatie op de huizenmarkt is de tijd pas rijp voor
gesloten Woonakkoord. Maar het blijft de vraag of hiermee de
een overgang wanneer het transactievolume weer op peil is en
onzekerheid over de fiscale behandeling van de eigen woning
de huizenprijzen in de lift zitten. Daarnaast adviseert de
is weggenomen. Ofschoon de politieke concessies indruk-
commissie de tijd te nemen voor de overgang, ten minste
wekkend zijn, is het onwaarschijnlijk dat de hervorming van de
twintig jaar. Dan krijgen huishoudens alle gelegenheid om hun
huizenmarkt met het Woonakkoord is voltooid.
financiën aan de nieuwe situatie aan te passen.
Een voorbode van verdere aanpassingen vormen de voor-
Discussie over hoogte maximale hypotheek
stellen tot vereenvoudiging van het belastingstelsel van de
Behalve de commissie Van Dijkhuizen hebben ook de SER, de
commissie onder leiding van Kees van Dijkhuizen. Deze
parlementaire Commissie Huizenprijzen en de banken-
commissie beveelt onder andere aan om het eigenwoningbezit
commissie Wijffels zich recent uitgelaten over de woningmarkt.
minder fiscaal te stimuleren. De mogelijkheid om via de eigen
Een aanbeveling die telkens terugkeert, is dat kopers zelf geld
woning belastingvrij vermogen op te bouwen dient te worden
horen in te brengen wanneer zij een woning verwerven. De
afgeschaft. Ook dient de renteaftrek gedurende de looptijd te
komende jaren wordt volgens de huidige plannen de maximale
worden
annuïtair
hypotheek al met 6%-punt verlaagd naar 100% van de
aflossingsschema, zowel voor bestaande als voor nieuwe
woningwaarde. Maar dat is volgens diverse commissies te
gevallen.
teruggebracht De
volgens
geleidelijke
een
dertigjarig
fiscale
bescheiden. Herhaaldelijk is gesuggereerd de maximale
subsidiëring zal woningeigenaren prikkelen om hypotheek-
vermindering
van
de
hypotheek te verlagen tot het internationaal gangbare niveau
schuld af te lossen. Zij zijn hier echter niet toe verplicht. De
van 80%.
commissie acht het voldoende als de aflossing beperkt blijft tot
Advies om maximum hypotheek te verlagen
de helft van de woningwaarde.
Gem. hypotheeksom als pct gemiddelde koopsom nieuwe hypotheken2
De commissie meldt met klem dat bezuinigen niet de inzet is 125
van de aanpassingen. De beperking van de aftrek wordt gecompenseerd via een verlaging van de inkomstenbelasting-
120
tarieven en een afschaffing van de transactiebelasting. Dit betekent ons inziens niet dat er geen prijseffecten zijn. De
115
kans is groot dat de bestedingsvoorkeuren verschuiven 110
wanneer de relatieve prijs van wonen door de verminderde renteaftrek en de toename van de huur stijgt ten opzichte van
105
andere consumptieve bestedingen. Een waarschijnlijk minder
05
07
09
sterke vraag naar wonen zal het prijspeil naar beneden duwen. De commissie heeft oog voor de groep huishoudens waarvan
11
13
Loan to Value Bron: Kadaster
de waarde van de woning onder de hypotheekschuld ligt. De rente over de restschuld die na verkoop ontstaat, zal wat
Er is echter enige terughoudendheid op zijn plaats wanneer
betreft de commissie gedurende een periode van twaalf jaar
het gaat om verlaging van het maximale hypotheekbedrag. De
fiscaal aftrekbaar zijn. In combinatie met een via een beperkte
gemiddelde transactieprijs van een bestaande woning lag
opslag op de hypotheekrente gefinancierde garantieregeling,
vorig jaar op EUR 225.000. Indien kopers 20% van de
die de schroom bij banken moet wegnemen om een hypotheek
woningwaarde zelf dienen in te leggen, hebben zij een
te verstrekken, helpt dit de doorstroming op de woningmarkt te
spaarpot nodig van EUR 45.000. Aangezien het jaren kan
verbeteren.
duren voordat zij dit bedrag bijeen hebben gebracht, zullen potentiële
kopers
hun
aankoop
moeten
uitstellen.
De
De commissie acht het omwille van de eenvoud en de
prijsontwikkeling van woningen zal naar alle waarschijnlijkheid
consequente systematiek beter om de eigen woning en de
verder onder druk komen wanneer een omvangrijke groep
hypotheekschuld op termijn over te hevelen naar box 3.1
geïnteresseerden zich pas later kan melden op de markt voor
Hoewel
koopwoningen.
de
eigen
woning
voor
veel
huishoudens
de
Nederland kent een belastingstelsel met drie boxen. In box 1 vallen de belastingen en premies voor volksverzekeringen over werk en inkomen . In box 2 valt de belasting op inkomen uit aanmerkelijk belang, oftewel inkomsten uit NV of BV waar men voor meer dan 5% belang in heeft. In box 3 valt de belasting over vermogen (spaartegoeden en beleggingen). 1
De kadastrale hypotheeksom is doorgaans hoger dan het daadwerkelijk verstrekte kredietbedrag. Dit om de toekomstige administratieve lasten te drukken, bijvoorbeeld bij een verhoging van het kredietbedrag voor een verbouwing. 2
4
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Volgens het IMF wijzen empirische studies uit dat een
vooralsnog overzichtelijk. Van het totaal aantal huiseigenaren
verlaging van de maximale hypotheek met 10%-punt van de
heeft slechts 1,6% een betalingsachterstand. Het aantal
woningwaarde gepaard gaat met prijsdalingen van 8 tot 13%.
onvrijwillige verkopen is in het jaar lopend tot mei 2013
Het wekt tegen deze achtergrond geen verbazing dat de
gedaald tot 2.200 veilingen, 400 minder dan in dezelfde
commissie Wijffels de verlaging pas wil invoeren wanneer het
maand een jaar eerder. Hier staat wel tegenover dat banken er
transactievolume weer is hersteld en de huizenprijzen weer in
beter in slagen om veiling te vermijden en huizen onderhands
de lift zitten. Bovendien adviseert de commissie een dergelijke
te verkopen.
aanpassing uit te smeren over een lange periode van tenminste twintig jaar en te combineren met de mogelijkheid
De afschrijvingen op hypotheekleningen behoren met minder
om fiscaal gunstig vermogen op te bouwen voor de verwerving
dan 0,1% van de hypotheekportefeuille nog altijd tot de laagste
van een eigen woning (bouwsparen).
van de Europese Unie. Beleggers blijven door de geringe verliezen geïnteresseerd in Nederlandse hypotheken. Een
Stabiliteit financiële sector
blijvende goede toegang tot goedkope financiering is echter
Tegenover het risico van een afwaardering staat dat een lager
niet gewaarborgd. Verdere verbetering van de transparantie is
hypotheekmaximum bijdraagt aan de stabiliteit van de
noodzakelijk. Een probleem is bijvoorbeeld dat de door de
financiële sector. In de haussejaren van de huizenmarkt heeft
overheid geborgde Nationale Hypotheek Garantie (NHG) niet
de groei van bancaire deposito’s geen gelijke tred gehouden
altijd wordt begrepen door internationale beleggers. Zo loopt
met de hypotheekverstrekking. In de aanloop naar de
het verzekerde bedrag annuïtair af voor de bank. Ook kan de
kredietcrisis steeg de leningenportefeuille afgezet tegen de
schadeclaim worden afgewezen als de bank bij de krediet-
ingelegde deposito’s bij Nederlandse banken tot een ratio
aanvraag een vergissing heeft gemaakt. Het feit dat de NHG-
hoger dan 200%. Sindsdien is de ratio met 20%-punt gedaald.
verzekering onvolledig is en niet altijd uitkeert, maakt beleggers onzeker.
Een verdere daling van de ratio leningen versus deposito’s ligt op de lange termijn in het verschiet wanneer de fiscale
Plannen voor Nationale Hypotheekbank
stimulans voor schuldvorming vermindert en de maximale
Dit euvel is te verhelpen. Er liggen nu voorstellen op tafel
hypotheekomvang inderdaad daalt. Voor de korte en middel-
waarbij banken hun NHG-leningen onderbrengen bij een
lange termijn blijven Nederlandse banken evenwel afhankelijk
Nationale Hypotheekbank, die gestandaardiseerde, staats-
van externe financieringsbronnen. Nu de toegang tot markt-
gegarandeerde obligaties uitgeeft. Deze staatsgarantie maakt
financiering
enigszins
dat de obligaties een aantrekkelijke belegging vormen voor
moeizaam is, rekenen banken met hogere risico-opslagen
verzekeraars en pensioenfondsen. De oprichting van een
voor hypotheken. De hypotheektarieven zijn in Nederland
Nationale Hypotheekbank zal de afhankelijkheid van markt-
minder gedaald dan in de omringende landen.
financiering
vanwege
de
economische
crisis
verminderen
financieringsvoordeel
Hypotheekrente daalt minder hard dan in het buitenland
als
voor
banken.
gevolg
van
Hoe een
groot
het
Nationale
Hypotheekbank uitvalt, is vooralsnog onduidelijk. Een daling van de risico-opslag voor hypotheken is allicht gunstig voor de
Gemiddelde hypotheekrente > 5 jaar
5.5
huizenmarkt.
5.0
Niet alleen de huizenmarkt zal profiteren van een verbeterde werking van de hypotheekmarkt, ook de economie. Het huidige prijspeil staat een vijfde onder de piek van augustus
4.5
2008, wat een fors vermogensverlies van de huidige huizenbezitters impliceert. Hun verlies is bij benadering EUR 180 mld
4.0
groot. Stel dat dit verlies over dertig jaar wordt afgeschreven, dan wordt de jaarlijkse consumptie langdurig gehinderd. Hier
3.5 07
08 België
09
10 Duitsland
11
12 Nederland
13
Bron: ECB
staat tegenover dat de toekomstige kopers minder diep in de buidel hoeven te tasten. Omdat deze groep meer te besteden krijgt, is het haast onvermijdelijk dat de consumptie op termijn weer terugveert. Maar voorlopig zet de achterblijvende
Ondanks de relatief hoge hypotheeklasten is de meerderheid
consumptie een rem op de economie en houden economie en
van de gezinshuishoudens goed in staat de betalings-
huizenmarkt elkaar dus vast in een beklemmende greep.
verplichtingen na te komen. Het aantal huishoudens met een betalingsachterstand op de hypotheek is volgens Bureau Kredietregistratie (BKR) het afgelopen jaar weliswaar met een kwart toegenomen tot 82.000, maar de problemen zijn
5
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Nederlandse conjunctuur Nico Klene – 020 628 4204
De economie is in het eerste kwartaal meer gekrompen dan
Toch forsere krimp BBP in eerste kwartaal
eerder door het CBS gemeld. Volgens herziene cijfers nam het BBP met 0,4% k-o-k af in plaats van met 0,1%. Voor het
%
2,5
6
1,5
4
tweede halfjaar voorzien we enig herstel. Niettemin zal de krimp dit jaar forser uitvallen dan we eerder dachten.
2
0,5
0
Krimp eerste kwartaal sterker dan eerder gemeld In het eerste kwartaal daalde het BBP met bijna 0,4% ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Dat is weliswaar minder krimp dan in de twee voorgaande kwartalen (respec-
-0,5
-2
-1,5
-4
-2,5
tievelijk -0,9% en -0,6% k-o-k), maar al met al toch een flinke
-6 06
07
tegenvaller. Vrijwel alle bestedingscomponenten vielen lager
09
10
% k-o-k (l.a.)
uit dan volgens de eerste publicatie van het CBS. Wel is bij de uitvoer en de particuliere consumptie nog steeds sprake van
08
11
12
13
% j-o-j (r.a.)
Bron: Thomson Reuters Datastream
een (minieme) toename ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Het cijfer voor de consumptie is echter geflatteerd door het fors hogere energieverbruik als gevolg van het koude weer. Als we daarvoor corrigeren, resulteert een duidelijke
Langdurige krimp van de economie
afname van de consumptie.
BBP in EUR mld, constante prijzen
Verder springt de forse daling van de investeringen in het oog
140
- met 7½% k-o-k. Met name de investeringen van bedrijven (excl. woningbouw) maakten een klap met bijna -10%. Dit
138
komt onder meer door de daling van bijna 30% van de investeringen in transportmiddelen. In verband met de
136
naderende verhoging van de aanschafbelasting hebben bedrijven de aanschaf van personenauto’s naar voren gehaald. In reactie daarop vielen de verkopen van auto’s in het
134 10
11
12
13
eerste kwartaal heel sterk terug. Kwartaalcijfer
Waarschijnlijk nog geen groei in tweede kwartaal
Jaargemiddelde
Bron: Thomson Reuters Datastream
Veel ‘harde’ informatie over het tweede kwartaal is nog niet beschikbaar. De consumptie zat in april nog steeds in de min (j-o-j), evenals de indicator voor de bedrijfsinvesteringen, terwijl (ook) het cijfer voor de uitvoer tegenviel. En de
Barometers economie gaan weer iets omhoog
industriële productie bleef in april-mei gemiddeld op het niveau
Indices
van het eerste kwartaal liggen. Ook de economische barometers deden het nog niet geweldig. Het CBS-cijfer van het vertrouwen in de industrie lag in het tweede kwartaal gemiddeld op hetzelfde niveau als in het eerste kwartaal. Wel liet het cijfer in mei en juni enig herstel zien na de terugval in maart-april. Dat geldt ook min of meer voor de inkoopmanagersindex voor de industrie: in de loop van het voorbije kwartaal liep de PMI een beetje op ten opzichte van het dal in april. Maar nog steeds ligt de index (48,75 in juni) onder de 50, het cijfer dat de omslag markeert tussen krimp
en
groei.
De
Economisch-sentimentindicator
is
eveneens drie maanden op rij gestegen, maar ligt met 89,5 nog ruim onder het langetermijngemiddelde van 100.
10
116
5
108
0
100
-5
92
-10
84
-15
76
-20
68
-25
60 06
07
08
09
10
11
12
Producentenvertrouwen industrie (l.a.) Economisch-sentimentindicator (r.a.) Bron: Thomson Reuters Datastream, CBS
13
6
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Kortom, deze indicatoren liggen nog op lage niveaus en doen vermoeden dat de economie in het tweede kwartaal opnieuw is gekrompen. Ook speelt een rol dat de hiervoor genoemde
Indicator exportorders industrie verbetert weer % j-o-j
PMI >50 - groei; <50 - krimp
20
70
10
60
0
50
-10
40
stevige positieve impuls voor de groei in het eerste kwartaal als gevolg van de extra gasproductie (en gasverbruik) is weggevallen. Dat drukt de kwartaal-op-kwartaal BBP-groei. Overigens was ook het tweede kwartaal duidelijk kouder dan normaal. Dat zwakt mogelijk het negatieve ‘terugbetaaleffect’ iets af. Licht herstel economie verwacht dankzij uitvoer
-20
30 05
06
Positief punt is dat de ‘barometers’ de laatste maanden wat
08
09
10
11
12
13
PMI exportorders (index; r.a.) Uitvoer goederen (% j-o-j, 3-m v.g.; l.a.)
zijn verbeterd. Dat geldt ook voor vergelijkbare indicatoren in het buitenland. Dat is een aanwijzing dat voor de economie
07
Bron: Thomson Reuters Datastream, CBS
van de eurozone bescheiden herstel in aantocht is. Een belangrijke verklaring voor deze verbeterende vooruitzichten is de forse verlaging van het bezuinigingstempo in een aantal
Stijging werkloosheid iets afgevlakt
landen, waardoor de groei minder zal worden afgeremd dan
x1000
we eerder aannamen. Verder verwachten wij dat de export zal profiteren van de aantrekkende wereldeconomie.3 Dat laatste
675
verwachten we ook voor de Nederlandse uitvoer. De concurrentiepositie van ons land is volgens diverse ranglijsten
575
goed en de uitvoer moet dan ook kunnen profiteren van het herstel van de wereldhandel. De deelindex van de export-
475
orders-PMI wijst weer in de goede richting: na een eerdere terugval is deze in mei en juni weer opgelopen (juni: 52,1).
375
De vanaf het tweede halfjaar voorziene voorzichtige opleving
275 03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
zien we pas terug in het jaarcijfer van 2014. Dit jaar zal de economie opnieuw krimpen. En door het tegenvallende eerste
Bron: Thomson Reuters Datastream
kwartaal zal die krimp nog wat forser uitvallen dan we hadden gedacht: we hebben onze groeiraming voor dit jaar verlaagd van -¾% naar iets meer dan -1%.
Kerncijfers Nederlandse economie Raming groei 2014 verlaagd vanwege extra ombuigingen
2011
In 2014 komt de groei weer in de plus, maar nog onvoldoende om het tekort van de overheid te laten dalen naar 3% van het
2012
2013 2014
% mutaties
BBP
1,0
-1,3
-1,1
0,4
Particuliere consumptie
-1,1
-1,6
-1,2
-0,4
Overheidsconsumptie
0,2
-0,7
-0,5
-0,3
Investeringen
6,1
-4,0
-7,5
0,0
groei volgend jaar duidelijk lager uitvallen dan onze (oude)
Uitvoer
4,1
3,2
2,6
5,1
raming van 1%. We hebben onze ramingen voor de groei van
Invoer
4,2
3,3
0,9
4,7
de binnenlandse bestedingen en van het BBP verlaagd. De
Consumentenprijzen (CPI)
2,3
2,5
2,4
1,7
prognose voor de BBP-groei is nu 0,4% (was 1,0%).
Lonen
1,4
1,6
1,5
1,5
De stijging van de werkloosheid is afgezwakt: in april en mei
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
5,4
6,4
8,5
9,2
kwamen er beduidend minder werklozen bij dan in het eerste
Idem internationale definitie
4,4
5,3
6,8
7,3
kwartaal. Maar aan de stijging komt nog geen eind. Onder
Lopende rekening (% BBP)
9,7
10,1
10,3
10,1
invloed van de magere economische groei zal de werkloosheid
Saldo overheid (% BBP)
-4,5
-4,1
-3,5
-3,0
BBP (of minder). In het kader van afspraken met Brussel moet dat wél gebeuren. Om dit te kunnen realiseren, is het kabinet van plan EUR 6 miljard extra om te buigen. Het lijkt heel waarschijnlijk dat zo’n pakket er gaat komen. In dat geval zal de
Niveaus
voorlopig nog oplopen en pas pieken in de zomer van 2014.
Verondersteld is dat inderdaad in 2014 voor EUR 6 mld (1% BBP) extra wordt bezuinigd. Herziene cijfers zijn gecursiveerd.
Voor onze visie op de mondiale economie zie onze kwartaalpublicatie Macro Visie van 3 juli 2013 op www.abnamro.nl/economischbureau 3
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau
7
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Woningbouw: tekort bepaalt de toekomst
er gedurende de gehele periode sprake van een woning-
Madeline Buijs – 020 383 8201
overschot. In Flevoland en Limburg gaat het woningtekort gedurende de periode over in een woningoverschot. Er zal
Zoals bekend stagneert de woningmarkt. Dit heeft ook grote
daarom in de toekomst geen sprake zijn van een bouwstop
invloed op de woningbouw. Het aantal nieuw gebouwde
van woningen.
woningen is in 2012 gedaald naar circa 52.000, terwijl er op het hoogtepunt in 2009 nog bijna 93.000 woningen werden
Woningtekort in Nederland
gebouwd. De woningbouwproductie daalde in 2012 met ruim 9%.
Aantallen
8.500.000 8.250.000
Woningbouw
is
afhankelijk
van
overheidsbeleid
en
economische ontwikkelingen … Op korte termijn is de ontwikkeling van de woningbouw afhankelijk van het overheidsbeleid met betrekking tot de woningmarkt en de economische ontwikkelingen. Zoals in onderstaande grafiek te zien is, reageert de woningbouw met
8.000.000 7.750.000 7.500.000 7.250.000 7.000.000 2010
grotere uitschieters op de economische ontwikkelingen, zowel
2020
Huishoudens
in positieve als negatieve zin. De woningbouwproductie wordt daarnaast in sterke mate beïnvloed door het woningmarkt-
2015
2025
2030
2035
2040
Woningvoorraad
Bron: Cijfers over Wonen en Bouwen 2013
beleid van de overheid waardoor het bij economische groei langer kan duren voordat de woningbouw zich kan herstellen.
… en worden demografische ontwikkelingen van belang Daarnaast zijn er op de lange termijn twee demografische
Ontwikkeling BBP en productie woningbouw
trends die de woningbouw verder in de kaart kunnen spelen en
% j-o-j
kunnen bijdragen aan het herstel van de woningbouw.
10
Allereerst neemt het aantal eenpersoonshuishoudens de
5
komende jaren sterk toe. Tot en met 2040 zal het aantal eenpersoonshuishoudens in Nederland met 30% stijgen,
0
terwijl het aantal meerpersoonshuishoudens met slechts 1,3% -5
stijgt. Door de grote stijging van het aantal eenpersoons-
-10
huishoudens stijgt het totale aantal huishoudens met bijna 12%. Regionaal zijn de verschillen groot. In de drie noordelijke
-15 95
97
99 BBP
01
03
05
07
09
11
Productie woningbouw
Bron: CBS
provincies, Zeeland en Limburg neemt het aantal huishoudens nog wel toe, maar minder hard dan in de rest van Nederland. Ten tweede wordt de vergrijzing van steeds groter belang voor de woningbouw. Het aantal 65+-huishoudens stijgt in de
De verwachting is dat de woningbouwproductie in ieder geval
periode tot en met 2040 met ruim 70%, terwijl het totale aantal
in 2013 en 2014 nog zal dalen, ondanks de prognose dat de
huishoudens met 12% stijgt. De vergrijzing slaat relatief harder
economische groei in 2014 weer licht zal aantrekken. De
toe in de drie noordelijke provincies, Zeeland en Limburg dan
woningbouw zal op zijn vroegst in 2015 uit het dal kunnen
in de rest van Nederland. Dit heeft deels te maken met het feit
klimmen, maar dit is wel afhankelijk van nieuwe bezuinigings-
dat de bevolking daar minder hard groeit of zelfs krimpt.
maatregelen en ander overheidsbeleid dat de woningmarkt kan raken.
Huidige woningvoorraad past niet bij trends bevolkingssamenstelling…
… maar op lange termijn blijft een woningtekort bestaan…
De onderstaande grafiek laat zien dat de huidige woning-
Gaan we op zoek naar aanwijzingen voor herstel van de
voorraad primair ingericht is op gezinnen met kinderen. In
woningbouw, dan zien we ten eerste dat er tot en met 2040
2012 had bijna 40% van de woningen vijf kamers of meer.
een woningtekort blijft bestaan. Uit de grafiek hiernaast blijkt
Ruim 32% van de woningen had vier kamers. Afgezien van
dat het aantal huishoudens groter is dan de woningvoorraad.
een
Per provincie is wat variatie te zien. In Friesland en Zeeland is
huishoudens en ouderen voor langere tijd in dergelijke grote
aantal
uitzonderingen
zullen
weinig
eenpersoons-
8
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
woningen willen wonen. De huidige woningvoorraad sluit
eenpersoonshuishoudens en ouderen of de huidige woning-
daarom niet aan bij de toekomstige bevolkingssamenstelling.
voorraad dient zodanig aangepast te worden dat de huidige woningen voor deze groepen toereikend worden. Hier liggen
Woningvoorraad naar aantal kamers
kansen voor woningbouwers, maar zij zullen zelf ook op deze
%
veranderingen moeten inspelen. Te vaak worden nog woningen gebouwd die niet aansluiten bij de wensen van de
100%
bevolking.
80% 60%
Kanttekening is dat de demografische ontwikkeling op lange
40%
termijn niet alleen maar positieve effecten heeft. Uit onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving is gebleken dat
20%
vergrijzing de doorstroom van de woningmarkt belemmert. 0% 1985
1990
1 of 2 kamers
1995 3 kamers
2000
2005
4 kamers
2010
2012
5 kamers of meer
Ouderen wonen vaak in koopwoningen en verhuizen weinig. Daardoor houden ze nu nog relatief veel koopwoningen ‘bezet’. Door de toenemende vergrijzing komen er op langere termijn relatief veel koopwoningen op de markt doordat
Bron: Cijfers over Wonen en Bouwen 2013
ouderen uiteindelijk naar seniorenwoningen verhuizen. Dit kan … wat een positief effect op de woningbouw kan hebben
in bepaalde gebieden waar de vergrijzing hoog is, leiden tot
Op
een overschot aan woningen op de markt wat in deze
de
lange
termijn
kunnen
deze
demografische
ontwikkelingen, het feit dat de huidige woningvoorraad hier niet op aansluit en het blijvende woningtekort een positief effect hebben op de woningbouw. Er zullen namelijk of woningen gebouwd moeten worden die geschikt zijn voor
gebieden een negatief prijseffect kan hebben.
9
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
APPENDIX 1. TABEL MACRO-INDICATOREN
Kerncijfers Nederlandse economie 2010
2011
2012
% mutaties
2012
2013
Kwartaal 3
Kwartaal 4
Kwartaal 1
Kwartaal 2 k-o-k
2013r
2014r
k-o-k
k-o-k
k-o-k
1,5
1,0
-1,3
-0,9
-0,6
-0,4
-1,1
0,4
Particuliere consumptie
0,3
-1,1
-1,6
-0,1
-1,1
0,1
-1,2
-0,4
Overheidsconsumptie
0,5
0,2
-0,7
0,0
- 0,1
-0,7
-0,5
-0,3
Investeringen
-7,5
6,1
-4,0
-2,8
-0,8
-7,4
-7,5
0,0
Uitvoer
11,6
4,0
3,2
-2,3
1,4
0,1
3,2
5,1
Invoer
10,3
4,2
3,3
-1,3
0,6
-1,8
2,0
4,7
1,3
2,3
2,5
2,3
2,8
3,0
2,7
2,4
1,7
1,0
1,4
1,6
1,7
1,7
1,8
1,5
1,5
1,5
BBP
Consumentenprijzen (CPI - % j-o-j) Lonen (part. sector, % j-o-j)
Niveaus
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
5,4
5,4
6,4
6,5
7,0
7,8
8,3 (mei)
8,5
9,2
Idem internationale definitie
4,5
4,4
5,3
5,3
5,6
6,2
6,6 (mei)
6,8
7,3
Producentenvertrouwen (ultimo)
2,6
-1,3
-5,6
-6,6
-5,6
-4,8
-4,1
-14 -37 Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau | Macro Research
-39
-29
-39
-41
-36
2013r
2014r
Consumentenvertrouwen (ultimo)
Kerncijfers internationale economie 2010
2011
2012
2012
2013
Kwartaal 3
Kwartaal 4
Kwartaal 1
Kwartaal 2
k-o-k
% mutaties k-o-k
k-o-k
k-o-k
BBP eurozone
2,0
1,5
-0,5
-0,1
-0,6
-0,2
-0,5
1,3
BBP Duitsland
4,2
3,1
0,9
0,2
-0,7
0,1
0,5
2,0
BBP Verenigde Staten
2,4
1,8
2,2
0,8
0,1
0,6
1,8
3,2
1,32
1,28
1,30
1,20
1,10
Niveaus
USD per EUR (ultimo)
1,34
1,29
1,32
1,29
Korte rente eurozone (%, 3m-euribor, ultimo)
1,0
1,4
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,4
Lange rente, 10jr Bund (%, Duitsland, ultimo)
3,0
1,8
1,3
1,4
1,3
1,3
1,7
1,8
2,6
Lange rente, Nederland (%,10jr staats, ultimo)
3,1
2,2
1,5
1,7
1,5
1,7
2,1
2,1
2,8
Olieprijs Brent (USD/barrel, gemiddelde)
79,6
111,4
111,7
109,7
110,1
112,5
102,6
105
100
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau | Macro Research
10
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
APPENDIX 2. TABEL MESO-INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie naar sector 2010
2011
2012
2012 Kwartaal 3
2013
Kwartaal 4
Kwartaal 1
2013r
2014r
Kwartaal 2
Algemeen PMI (ultimo,index > 50 = groei)
57,5
46,2
49,6
50,7
49,6
48,0
48,8
Bedrijfsfaillissementen (totaal uitgesproken)
7.211
7.140
8.616
2.092
2.167
2.524
2.459
Index Wereldhandel, ultimo
124,3
127,3
128,5
127,8
127,4
128,5
130,3 (apr)
Omzet voedings- en genotmiddelenind. (% j-o-j)
1,1
9,9
-1,3
-2,4
1,9
5,5
7,7 (apr)
Productie voedings- en genotmidd.ind. (% j-o-j)
1,8
1,6
-2,4
-4,1
-2,5
0,2
3,7 (apr)
11,8
7,5
4,0
4,9
6,8
8,6
11,5 (apr)
5,4
10,1
4,8
5,1
4,8
3,0
2,7 (apr)
Omzet bouw excl. projectontw. (% j-o-j)
-8,8
4,3
-6,9
-4,3
-8,3
-9,3
-7,0 (apr)
Verleende nieuwbouwvergunningen (€ mld)
13,0
12,1
8,6
2,1
2,2
1,3
0,5 (apr)
Bouwproductie (volumes, % j-o-j)
-8,9
4,3
-8,4
-7,1
-8,4
-11,6
-8,0 (apr)
5,0
4,9
Agrifood
Export voedings- en genotmiddelen (% j-o-j) Producentenprijzen voedingsmidd. (% j-o-j; ult)
Bouw en onroerend goed
Aantal maanden productie in portefeuille
-4,5
-0,5
-5,0
0
-1,5
5,9
6,2
5,6
5,4
5,3
126.127
120.739
117.261
22.978
35.704
-2,0
-2,4
-6,3
-8,4
-7,4
-8,3
-7,9 (t/m mei)
Retail verkopen (waarde, % j-o-j)
-0,1
0,7
-1,2
-1,3
-2,1
-3,4
-0,4 (apr)
-2,0
Retailprijs (% j-o-j)
0,9
2,1
2,0
1,6
2,5
2,6
2,1 (apr)
1,5
Aantal woningtransacties Prijs koopwoningen (% j-o-j)
23.090 14.887 (t/m mei)
Detailhandel
Omzet supermarkten (% j-o-j) Autoverkopen (x1000)
1,8
2,1
3,0
2,1
3,3
3,9
2,0 (apr)
2,5
483,2
555,8
502,4
95,9
75,2
115,5
96
390
7,0
3,3
-0,7
-0,5
-0,4
-2,7
-1,5 (t/m mei)
Industrie Dagproductie (% j-o-j) Bezettingsgraad (%)
80,6
79,6
76,6
78,8 (jul)
77,9 (okt)
78,6 (jan)
75,6 (apr)
Oordeel orderpositie, ultimo*
-11,1
-13,6
-20,8
-18,2
-20,8
-19,6
-19,6
2,0
2,3
4,70
5.0
4,7
1,0
2,7
Omzet telecommunicatie (% j-o-j)
0,6
-0,7
-1,9
-4,2
-2,7
-3,9
Omzet reclamebureaus (% j-o-j)
-1,7
-4,5
-5,8
-6,5
-9,1
-6,5
Omzet IT dienstverlening (% j-o-j)
-0,6
3,2
-3,2
-3,0
-8,1
-5,6
Oordeel voorraden, ultimo*
-
Technologie, Media & Technologie
Transport & Logistiek Omzet Transport & Logistiek (% j-o-j)
2,6
4,5
2,8
3,1
2,1
0,4
Baltic Dry Index (ultimo)
2.758
1.738
699
766
699
910
1.171
Goederenvervoer Schiphol (tonnen x1000)
1.512
1.523
1.483 1103(t/m sep)
1483(t/m dec) 366 (t/m mrt)
612(t/m mei)
1,8
-28,9
-12,8
9,2
-12,8
-2,3
-1,6 (mei)
-10,0
-14,4
13,1
-14,4
12,5
-3,9
Sentiment transport (ultimo)
Zakelijke dienstverlening Oordeel omzet 3-mnds, ultimo* Omzet uitzendbranche (% j-o-j)
-2,6
8,4
-1,0
-0,2
-3 (dec)
-0,1 (per.3)
-4 (per.5)
Eurozone Services PMI (ultimo)
54,2
48,8
47,8
46,2
47,8
46,4
48,3
JP Morgan Global Services PMI (ultimo)
56,9
53,3
54,8
53,8
54,8
53,4
51,3
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Nederland * saldo positieve en negatieve antwoorden (%)
-0,5
450
11
Nederlandse economie in zicht - Woningmarkthervormingen - 11 juli 2013
Overige publicaties van ABN AMRO | Economisch Bureau: De ‘Nederlandse Economie in zicht’ verschijnt elke maand en gaat in op macro- en meso-economische ontwikkelingen. Overige periodieke publicaties van het Economisch Bureau zijn onder meer: •Macro Weekly
Wekelijkse publicatie over actuele mondiale ontwikkelingen op het terrein van macro-economie en financiële markten. De publicatie komt uit in het Nederlands en het Engels.
•Visie op rente en euro
Maandelijkse update over renteontwikkelingen in de eurozone en Nederland en de koers van de euro. Kwartaalpublicatie over conjuncturele ontwikkeling in industrielanden en opkomende markten. Tevens worden prognoses gegeven van onder meer BBP-groei, inflatie, werkloosheid en begrotingstekort. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli. Kwartaalpublicatie over opkomende economieën. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli.
•Macro Visie
•EM Visie •Sector Monitoren •Visie op Sectoren
•Quarterly Commodity Outlook
Rapport met sector specifieke economische ontwikkelingen. Op dit moment zijn er zeven Sector Monitoren: Agrifood, Bouw, Industrie, Retail, TMT (Technologie, Media & Telecommunicatie), Transport & Logistiek en Zakelijke dienstverlening. Jaarlijkse sectorupdate waarin Sector & Commodity Research zijn visie geeft op brancheontwikkelingen en omzetverwachtingen. In de VoS 2013 worden 8 sectoren en 66 branches besproken in factsheets van twee pagina’s. In mei is de VoS 2013 gepubliceerd. Kwartaalrapport dat de prijsvooruitzichten voor grondstoffen weergeeft voor zowel de korte (drie maanden) als de lange termijn (tot en met 2015). Ingegaan wordt op prijzen van energie, metalen en agrarische grondstoffen. De nieuwe uitgave verschijnt eind juli. Een samenvatting verschijnt ook in het Nederlands (‘Prijsvooruitzichten grondstoffen’)
Altijd op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de economie en in uw sector: download de Markets Insights app via abnamro.nl/marketinsights of direct in de App Store. Lees meer over het Economisch Bureau op:
abnamro.nl/economischbureau abnamro.nl/sectoren
Dit document is samengesteld door ABN AMRO. Het heeft uitsluitend als doel om financiële en algemene informatie te verstrekken over de economie en sectoren. ABN AMRO behoudt zich alle rechten voor met betrekking tot de informatie in het document en het document wordt uitsluitend aan u verstrekt voor uw informatie. Het is niet toegestaan dit document (geheel of deels) te kopiëren, distribueren, door te geven aan een derde of om het voor enig ander doel te gebruiken dan hier boven bedoeld. Dit document is informatief bedoeld en vormt geen aanbieding van effecten aan het publiek, of een uitnodiging om een aanbod te doen. U mag niet om welke reden dan ook vertrouwen op de informatie, meningen, beramingen, en aannames in dit document noch dat het compleet, accuraat of juist is. Er wordt geen garantie gegeven, uitdrukkelijk of stilzwijgend, door of uit naam van ABN AMRO, haar directeuren, functionarissen, vertegenwoordigers, gelieerde partijen, groepsmaatschappijen of werknemers met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de informatie in dit document, en geen enkele aansprakelijkheid wordt geaccepteerd voor enig verlies als direct of indirect gevolg van het gebruik van deze informatie. De opvattingen en meningen opgenomen hierin kunnen op enig moment aan verandering onderhevig zijn en ABN AMRO heeft geen enkele verplichting om de informatie in dit document na de datum hiervan te herzien. Voordat u in enig product van ABN AMRO investeert, dient u zich te informeren over de verschillende financiële en andere risico’s, alsmede mogelijke beperkingen voor u en uw investeringen als gevolg van toepasselijke wetgeving en regels. Indien u, na lezing van dit document, overweegt een investering te doen in een product, raadt ABN AMRO aan om een dergelijke investering met uw relatiemanager of persoonlijke adviseur te bespreken om nader te bezien of het relevante product – met inachtneming van alle mogelijke risico’s – past bij uw investeringen. De waarde van beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garanties voor de toekomst. ABN AMRO behoudt zich het recht voor wijzigingen in dit materiaal aan te brengen. Alle rechten voorbehouden.
