De Nederlandse Economie: stand van zaken en vooruitzichten Prinsjesdaglezing 2014
Wim Boonstra
Internationale omgeving: basisscenario • De wereldeconomie groeit ook in 2014, met name in de VS. Maar
spectaculair is het allemaal niet. • De eurozone uit recessie, ook Nederland herstelt. Maar eurozone blijft
een van de zwakste delen van de wereldeconomie • Verschuiving focus in Europa van (te) grote nadruk op bezuinigingen
naar steunen van economische groei • In de loop van 2015 verkrapping monetair beleid VS, maar Fed zal zeer
voorzichtig opereren.
2
Europees groeiherstel nog niet evenwichtig
Financial Markets Research
2015F 1.4 1.7 1.2 1.4 1.5 1.0 1.5 1.5 1.6 2.6
2.0 1.5 Percentage points
Eurozone Germany France Belgium Netherlands Italy Spain Portugal Greece Ireland
2013 -0.4 0.2 0.4 0.2 -0.7 -1.8 -1.2 -1.4 -3.9 0.2
GDP growth 2014F 0.8 1.5 0.4 1.1 0.6 -0.1 1.1 0.8 0.5 3.1
1.0 0.5
0.0
-0.5 -1.0 -1.5
-2.0 -2.5 2012
2013
2014E
2015E
Consumption
Investment
Govt. cons.
Inventories
Net exports
GDP
3
Internationale omgeving: risico’s • Spanningen met Rusland en sancties kunnen uitmonden in complete
handelsoorlog • Nasleep Schots referendum: meer autonomie naar minderheden in EU? • Europees herstel nog broos en kwetsbaar • Uitkomsten AQR kunnen roet in het eten gooien • Gevaar van deflatie in de eurozone, arsenaal ECB is uitgeput • Negatieve rentes: “omgekeerd bankieren”?
4
EMU scheert langs randje deflatie. 7
%
%
Inflatieverschillen eurozone
7
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
0
0
-1
-1
-2
-2
jaar-op-jaar mutatie HICP
-3 08 IT
09
10
11
12
FR
DE
GR
IE
Kennis & Economisch 5 Bron:Onderzoek Macrobond
13 NL
-3 14 PT
ES
Instrumentarium ECB raakt uitgeput %
%
Beleidsrentes ECB
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
0
0
-1
-1 05
06
07
08
herfinancieringsrente
09
10
11
12
Marginale beleningsrente
13
14
Depositorente
Zwakkere euro steunt herstel en inflatieverwachtingen wisselkoers
wisselkoers
1,45
0,90 0,88
1,40
0,86 0,84
1,35
0,82 0,80
1,30
0,78
0,76 1,25
0,74 0,72
1,20
0,70 12
13 EUR/USD (l)
14 EUR/GBP (r)
Bron: Macrobond 7
De Nederlandse economie Het gaat beter, maar nog niet goed genoeg
Opleving consumentenvertrouwen verzwakt door internationale spanningen 40
%
20
0
%
Saldo optimisten en pessimisten, seizoensgecorrigeerd
40 20
0
-20
-20
-40
-40
-60
-60
-80
-80
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 Consumentenvertrouwen Economisch klimaat Koopbereidheid Bron: CBS 9
Duidelijk maar broos herstel Werkloosheid blijft nog hoog Aantal personen x1.000
% beroepsbevolking
9300
8
Seizoensgecorrigeerd (Eurostat definitie)
7
8900
6
8500
5 8100
4
7700
3
7300
2 03
04
05
Werkloosheid (r) Bron: CBS
06
07
08
09
10
11
Werkgelegenheid (l)
12
13
14
Arbeidsaanbod (l) 10
Ontwikkeling koopkracht was lang (te) zwak
11
Beschikbaar inkomen als % bbp op dieptepunt 80
%-BBP
%-BBP
80
Beschikbaar inkomen huishoudens
2012
2010
40
2008
40
2006
45
2004
45
2002
50
2000
50
1998
55
1996
55
1994
60
1992
60
1990
65
1988
65
1986
70
1984
70
1982
75
1980
75
incl pensioenvoorziening
incl individuele onverheidsconsumptie 12
Internationale context: Werkelijk beschikbaar inkomen als % bbp
13
Samenvattend: Nederland in 2015 • Groeiherstel zet door • Binnenlandse bestedingen trekken aan • Overheidsbeleid ondersteunt groeiherstel, koopkracht stijgt (eindelijk) weer • Inflatie blijft (erg) laag • Werkloosheid daalt weer • Overheidsfinanciën redelijk goed (tekort ruim <3% bbp, staatschuld 70%) • Lopende rekening overschot veel te hoog 14
De Nederlandse economie in 2015: Doorzettend en verbredend herstel
15
Woningmarkt
Woningmarkt: beleidsrust helpt(voorlopig) • Nieuwe hypotheken moeten minimaal annuïtair worden afgelost willen huishoudens in aanmerking komen voor hypotheekrenteaftrek • Minder hypotheekrenteaftrek (0,5%-punt per jaar, 38% in 2041)
• Lagere maximale hypotheek (naar 100% in 2018) • Hogere huren, inkomensafhankelijk Bruto maandlasten
1400 1200
1000 800 600
400 200 0 2013 17
2017
2021
2025 Rente
2029
2033
Aflossing
2037
2041
Woningmarkt: hogere transactieaantallen •
Op basis van toenemend vertrouwen in de woningmarkt en goede betaalbaarheid verwachten wij een forse stijging van de verkopen in 2014
•
Tussen de 135 en 145 duizend transacties, ruim 40% meer dan 2013
•
In 2015 verdere toename ten opzichte van 2014 door stijging inkomen, naar verwachting 140-160 duizend verkopen.
18
Prijsbodem lijkt te zijn bereikt %
%
10,0
4
7,5
3
5,0
2
2,5
1
0,0
0
-2,5
-1
Prijsindex Bestaande Koopwoningen, jaar-op-jaar mutatie en mutatie van het 3-maands gemiddelde t.o.v. de voorgaande 3 maanden
-5,0 -7,5
-2 -3
-10,0
-4
03
04
05
06
07
08
09
3-maands op 3-maands (r)
10
11
12
13
14
Jaar-op-jaar (l)
Bron: CBS
19
Doorzettend prijsherstel woningmarkt •
Woningen zijn momenteel zeer goed betaalbaar
•
Snelle prijsstijging gezien restschuldproblematiek, kredietbeperkingen niet te verwachten
•
Gemiddeld tussen de ½ en 1½% prijsstijging in 2014 en 1 tot 3% toename in 2015.
•
Let wel: dit zijn gemiddelden: lokale ontwikkelingen kunnen geheel anders zijn.
20
Hypotheekontwikkelingen •
Hypotheekschuld neemt voor het eerst sinds tijden af, aflossingen nemen toe
•
Blijft er wel genoeg liquide vermogen over?
Duizenden
€ mrd
€ mrd
700
700
650
650
600
600
550
550
500
500
Bron: DNB
450
450 06
07
08
09
10
11
12
13
14 21
Prinsjesdag 2014 Overheidsfinanciën
Er is de afgelopen jaren al veel gebeurd • Verhoging pensioenleeftijd • Hervorming woningmarkt • Veel nieuwe wet- en regelgeving rond bankwezen • Europese initiatieven, w.o. oprichten bankenunie • Hervorming zorg
23
Wat nog liep vanuit eerdere initiatieven • Hervorming langdurige zorg • Hervorming ontslagrecht en WW • Hervorming Wajong, bijstand, sociale werkvoorziening • Hervorming Kindregelingen • Introductie Sociaal Leenstelsel
24
Wat nog liep vanuit eerdere initiatieven • Woningmarkt • Maximale tarief hypotheekrenteaftrek 0.5%-punt omlaag naar 51% • Max. hypotheek t.o.v. van woningwaarde met 1%-punt omlaag naar 103% • NHG kostengrens in juli 2014 van 265.000 naar 245.000 • Rente op restschuld 15 jaar fiscaal aftrekbaar (was 10 jaar) • Rente op hypotheek tweede woning 3 jaar aftrekbaar (was 2 jaar)
• Verhoging AOW leeftijd met 1 maand naar 65 jaar + 3 maanden • Verlaging fiscaal gefaciliteerde pensioenopbouw met 0,275%-punt naar 1,875% • Wegvallen fiscaal gefaciliteerde pensioenopbouw in box 1 voor inkomen >100.000; wel fiscaal ondersteunde opbouw in box 3 • Minder snelle afbouw arbeidskorting • Verhoging zorgpremie en eigen risico 25
Tekortreducerende maatregelen € mrd
€ mrd
16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4
11 12 13 Rutte I Overig 6-miljard-pakket
16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4
14
15 16 17 Begrotingsakkoord 2013 Rutte II
Bron: CPB 26
Overheidsfinanciën
Duizenden
Begrotingstekort omlaag 5
%
mrd
0
1 0
-5
-1
-10 -15
-2
-20
-3
-25
-4
-30
-5
-35
-40
-6 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 Overheidssaldo (l)
Bron: CPB
Saldo als % BBP (r) 27
Spanning tussen “Europa” en verder herstel • Overheidstekort in 2015 2,2% bbp, ruim beneden Europese 3%-norm • Dilemma tussen aanzwengelen groei en ruimte houden om tegenvallers
op te vangen • Kabinet kiest voor het tweede, in de geest van de preventieve tak van
het SGP
28
Nieuwe maatregelen 2014/15 Geopolitieke spanningen • Extra geld voor noodhulp en asielzoekers (ruim 900 miljoen) in 2014 • Minder bezuinigingen defensie, AIVD en openbaar bestuur in 2015 en verder Koopkracht huishoudens • Verhoging tarief eerste schrijf box 1 met 0,5%-punt ipv 0,75%-punt omhoog • Minder snelle afbouw arbeidskorting voor midden- en hoge inkomens Woningmarkt / bouwnijverheid • Verlengen hypotheekrenteaftrek restschuld (10 naar 15 jaar) en dubbele woonlasten (2 naar 3) • Verlengen lage BTW tarief op arbeid bij verbouw en renovatie tot medio 2015 • Aanpakken omgevingswet: makkelijker bouwen 29
Nieuwe maatregelen 2015 Werkloosheid • Langer kinderopvangtoeslag • Brug-WW • Omscholing voor nieuwe baan betaald uit ww
• Technische opleiding volgen tijdens ww
Toekomstfonds • Kredietverlening aan innovatief MKB • Rendement ten behoeve van fundamenteel R&D • Aangevuld met ‘meevallers’ in de aardgasbaten
30
Politieke vragen Forse daling koopkracht, grote verschillen 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8
%
% Ontwikkeling statische koopkracht
2015 Bron: CPB
10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8
2011-2015 31
Maatregelen voor het MKB • Doorontwikkelen van de markt voor eigen vermogen • Instelling Achtergestelde Leningen Fonds (AGL) • Verbreden van het financieringsaanbod • Crowdfunding • Qredits • MKB beurs NPEX • Betere marktwerking MKB financiering • Vereenvoudiging en verbetering rapportages (Standard Business Reporting)
32
De potentie van nieuwe kredietvormen? De omvang van nieuwe kredietvormen in verhouding tot bancair krediet
33
Opties om te komen tot hogere groei • Verschuif lasten van arbeid naar consumptie: nu stevige verlaging lasten
op arbeid, te financieren met een stapsgewijze verhoging van de BTW • Voordelen: • Stimuleert consumptieve vraag en stimuleert vraag naar arbeid • Houdt inflatieverwachtingen in stand • Op termijn budgettair neutraal • Nadelen • Grensproblematiek • Oplossing • Europees aanpakken, of op zijn minst met buurlanden
34
Opties om te komen tot hogere groei • Haal grote, noodzakelijke infrastructurele projecten in de tijd naar voren • Verhoging dijken en zeeweringen en verbeteren waterinfrastructuur • Vergroening energievoorziening • Voordelen: • Relatief arbeidsintensieve projecten sterk vliegwiel • Versterking kennis waterbeheersing export • Rente is nu zeer laag, zeer gunstig om nu te lenen • Nadelen • Op gespannen voet met Europese regels (geen onderscheid investeringen en consumptieve uitgaven overheid) • Oplossing • Financieren via PPS mogelijk? Europees toestemming vragen vanwege strategisch belang?
35
Afsluiting • Economisch herstel lijkt door te zetten • Externe risico’s zijn echter groot • Woningmarkt veert overtuigend op • Kabinet laveert tussen stimuleren (ofwel minder afknijpen) economie en
voldoende ruimte overhpuden voor opvangen toekomstige tegenvallers • Extra stimulans zou mooi zijn, economie kan best impuls gebruiken.
36
Dank voor uw aandacht
economie.rabobank.com
37 37
