Nederlandse economie in zicht
Economisch Bureau
Miljoenennota 2014 26 september 2013 Tekort overheid boven 3% van het BBP % BBP
1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
Bron: Miljoenennota 2014
Thema: Miljoenennota 2014 - minder tekort - minder groei (p.2) In de Miljoenennota 2014 presenteert het kabinet het huishoudboekje over 2013 en 2014. Ook laat de Nota zien waar het kabinet de accenten in het beleid legt. Het zwaarste accent ligt bij het op orde brengen van de schatkist. Naast de al eerder genomen maatregelen om het begrotingstekort te verlagen, komt het kabinet met een aanvullend pakket van EUR 6 miljard aan ombuigingen en lastenverzwaringen. Desondanks blijft het niveau van de collectieve uitgaven hoog, blijft het tekort boven de 3%norm liggen, maar levert de economie in 2014 een kwart procentpunt aan groei in. Er gaat echter méér groei verloren: óók in de jaren 2015-’17 wordt de groei jaarlijks gemiddeld een kwart procentpunt afgeremd. Het perspectief voor de overheidsfinanciën lijkt wat te verbeteren nu de economische groei waarschijnlijk weer in de plus komt, maar de financiën blijven nog kwetsbaar. Omdat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer is het overigens de vraag wat er van de omvang en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Conjunctuur: Lichte groei verwacht in tweede halfjaar (p.7) De economie blijkt in het tweede kwartaal nauwelijks nog te zijn gekrompen. Op basis van de gunstiger ontwikkelingen in het buitenland en gelet op de geleidelijke verbetering van ook Nederlandse economische ‘barometers’ verwachten we dat de economie in het derde en vierde kwartaal (eindelijk) weer wat groeit. De uitvoer zal daar een belangrijke rol bij spelen. Dat lijkt te worden bevestigd door de indicator van de industriële orderontvangst uit het buitenland. Naar verwachting kan de economie in 2014 met krap ½% groeien. De particuliere consumptie blijft echter de zwakke stee en zal opnieuw duidelijk afnemen.
2
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
Miljoenennota 2014: minder tekort - minder groei Philip Bokeloh – 020 383 2657 Nico Klene – 020 628 4204
In de Miljoenennota 2014 presenteert het kabinet het huishoudboekje over 2013 en 2014. Ook laat de Nota zien waar het kabinet de accenten in het beleid legt. Het zwaarste accent ligt bij het op orde brengen van de schatkist. Naast de al eerder genomen maatregelen om het begrotingstekort te verlagen, komt het kabinet met nog eens EUR 6 miljard aan ombuigingen en lastenverzwaringen. Toch blijft het niveau van de collectieve uitgaven (in % van het BBP) hoog, blijft het tekort boven de 3%norm liggen, maar levert de economie in 2014 een kwart procentpunt aan groei in. Het perspectief voor de overheidsfinanciën lijkt wat te verbeteren nu de economische groei waarschijnlijk weer in de plus komt, maar de financiën blijven nog kwetsbaar. Omdat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer, is het overigens de vraag wat er van de omvang en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Het kabinet stelt dat het de problemen die door de banken-
van het BBP. Dat heeft te maken met het feit dat de gepro-
crisis en de eurocrisis zijn ontstaan, niet wil doorschuiven. Als
jecteerde uitgavenontwikkeling gebaseerd was op een econo-
de overheid niet ingrijpt, dreigt het begrotingstekort hoog te
mische groei die, zo weten we nu, te hoog was ingeschat. Er
blijven. Dit omdat het de vraag is of de verloren gegane groei
wordt daarom omgebogen (eufemistisch: ‘bezuinigd’), wat wil
de komende jaren wordt ingehaald. Het kabinet houdt er
zeggen dat de geplande uitgavenstijging wordt afgeremd (er
rekening mee dat de structurele groei in de toekomst lager ligt
wordt dus ‘minder meer’ uitgegeven).
dan in het verleden. Verder meent het dat stimuleringsmaatregelen om de economische groei aan te zwengelen
Omdat de inkomsten bij de uitgaven zijn achtergebleven,
weinig effect sorteren in de huidige situatie, waarin gezinnen
resulteert een groeiende schuldquote. Die stijgende schuld
financiële meevallers vooral aanwenden om te sparen.
legt een hogere rekening neer bij de komende generaties. Daarnaast rept de regering van ‘zondegeld’: de stijging van de
Drie pijlers
schuld leidt tot hogere rentelasten. Die rentelasten zijn
Het kabinetsbeleid rust op drie pijlers: de schatkist op orde
bovendien onderhevig aan de grillen van de markt. Nu staat de
brengen,
structurele
Nederlandse kapitaalmarktrente laag, maar wie garandeert dat
hervormingen, en een evenwichtige inkomensverdeling. De
duurzame
groei
bevorderen
door
dat over een jaar ook zo is? Een hoge schuld schept
laatste pijler krijgt in de analyse in de Miljoenennota
bovendien onduidelijkheid over het toekomstig beleid, wat tot
vergeleken met de andere pijlers weinig handen en voeten.
onzekerheid en een verminderde economische dynamiek leidt.
Maar maatregelen worden wel genoemd. Zo is de verhoging van de maximale arbeidskorting gunstig voor werkenden met
Collectieve uitgaven blijven hoog
lage en middeninkomens. Anderzijds is de vermindering van
% BBP
de algemene heffingskorting in de tweede en derde belastingschijf vooral ongunstig voor de midden- en hogere inkomens.
55
Verder worden de hoogste inkomens geraakt door de reductie
50
(in drie jaar) naar nul van de arbeidskorting. Ook is sprake van eenmalige uitkeringen voor sociale minima in 2014 en 2015 en van bevordering van de arbeidsparticipatie van gehandicapten en werklozen via een loonkostensubsidie. Als gevolg daarvan gaan in de koopkrachtplaatjes de hoogstverdienenden er het
45 40 35
meest op achteruit. Een doorsnee huishouden verliest in 2014 aan koopkracht een ¼%1. Het is het vijfde jaar op rij dat de
30 05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
koopkracht daalt. De koopkracht van werkenden zou in doorsnee gelijk blijven.
Bron: CPB
Overheidsfinanciën op orde brengen
Ondanks dat de regering de begroting hoog in het vaandel
De regering vindt het belangrijk dat de financiën weer op orde
heeft staan, lukt het niet om de begroting binnen de Europese
komen. De motivatie hiervoor is dat de collectieve uitgaven
begrotingsnormen te krijgen. Daarnaast zijn de risico’s voor de
ondanks alle ombuigingen hoog zijn gebleven. De overheids-
begroting sterk toegenomen door de oplopende garanties. De
uitgaven zijn sinds 2007 met 5%-punt gestegen naar 50,4%
In de Miljoenennota is sprake van een ½%. Maar daar is nog geen rekening gehouden met de recente afspraak over lagere pensioenpremies bij het ABP. 1
3
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
garanties zijn in de periode 2008 - 2012 met EUR 200 mld
maximale duur van de WW dient te worden aangepast. Het
toegenomen tot EUR 258 mld (40% BBP).2
ontslagrecht vereist modernisering en het programma Werk naar Werk moet de mobiliteit op de arbeidsmarkt vergroten.
Ombuigingen …
De ontslagroute wordt minder gecompliceerd. Verder gaat de
Belangrijke maatregelen om de financiën op orde te krijgen,
ontslagvergoeding omlaag.
liggen in de zorg, waar de stijgende trend van de zorguitgaven dient te worden omgebogen. De regering legt meer risico’s bij
Voor de woningmarkt heeft de regering geen aanpassingen in
de zorgverzekeraars. Bij de curatieve zorg nemen huisartsen
petto ten opzichte van het Woonakkoord. Wel is de
taken over van specialisten. En de huisarts moet ontlast
verhuurdersheffing in 2014 voor corporaties verlaagd met EUR
worden
120 mln. Verder wil het huishoudens aanmoedigen hun
door
zelfzorg.
Bij
de
langdurige
zorg
moet
extramuralisering de uitgaven in toom houden.
hypotheekschuld af te lossen. Woningeigenaren worden daar mogelijk bij geholpen doordat de mogelijkheden om te
Daarnaast wil de regering de eigen uitgaven in toom houden
schenken voor een woning worden verruimd (tot EUR
door het overheidsapparaat te versoberen en de salarissen in
100.000). Ook de vrijval van stamrechten van ontslag-
de
vergoedingen per 1 januari 2014 kan behulpzaam zijn (zie ook
collectieve
aanpassingen
sector in
de
te
sociale
beperken. zekerheid
Verder op
dienen
termijn
tot
blz. 4). Ten aanzien van de financiële sector volgt de regering
besparingen te leiden. Zo wil de regering op termijn een
de lijn van Brussel. Uiteindelijk moet er een Europese
huishoudenstoeslag invoeren waarbij de zorgtoeslag, het
bankenunie komen.
kindgebonden budget en de huurtoeslag worden geïntegreerd. De regering wil de begroting verder op orde brengen door de
De regering zegt de ondernemers zo veel mogelijk te willen
inkomsten te verhogen. Zo worden de belastingschijven niet
ontzien. Het wil ondernemers ondersteunen in hun poging om
geïndexeerd en wordt de crisisheffing voor bedrijven verlengd.
voet aan de grond te krijgen in het buitenland. Dit gebeurt onder andere via een intensievere economische diplomatieke
… maar ook nieuw beleid
inspanning, met name in de snelgroeiende economieën.
Tegenover deze besparingen en extra inkomsten staan wel
Verder zijn er stimuleringspakketten om de internationale
extra uitgaven. Bedrijven krijgen dit jaar onder meer ruimere
oriëntatie en de ketensamenwerking te bevorderen.
mogelijkheden om investeringen af te schrijven. Ook wil het kabinet extra geld uittrekken om de bedrijfsfinanciering te
Traditiegetrouw belooft de regering de bureaucratische
ondersteunen – met name in het mkb. Verder is de overheid
rompslomp terug te dringen, de dienstverlening van de
bezig samen met institutionele beleggers als pensioenfondsen
overheid te verbeteren, en de fiscale regelingen voor
een Nationale Investeringsinstelling op te richten met een
Research & Development te blijven ondersteunen. Kennis-
brede
energie,
ontwikkeling blijft van belang. Het onderwijs wordt daarom
infrastructuur, schoolgebouwen, woningen, duurzaamheid en
ontzien. De begrotingsmeevallers op OCW (200 mln) worden
regionale initiatieven. De Nationale Hypotheekinstelling zou op
ingezet voor kwaliteitsverbetering.
focus
op
investeringen
in
de
zorg,
termijn in dit vehikel kunnen worden ingepast. Het budgettaire beeld voor 2014 Verder komen er fondsen om energiebesparing aan te
Het kabinet wil de overheidsfinanciën op orde brengen.
moedigen. Zo is er voor de eigenwoningbezitters een
Onderstaand volgt een opsomming van de verschillende
revolverend fonds in de maak waarin de overheid participeert
maatregelen die betrekking hebben op 2014.
voor EUR 185 mln en een fonds voor de sociale huursector waar de regering EUR 400 mln voor uittrekt. Ook voor de
In het Regeerakkoord (oktober 2012) waren al maatregelen
arbeidsmarkt trekt de regering geld uit. Er komt een
opgenomen om het begrotingstekort in deze kabinetsperiode
programma dat mensen van werk naar werk moet begeleiden.
flink terug te dringen.3 Mede door de tegenzittende conjunctuur
Verder wordt verhoging van de arbeidskorting vervroegd (in
dreigde het tekort in 2014 echter met een geraamde 3,9% van
2014 in plaats van 2015).
het BBP ruim boven de 3%-norm uit te komen. Daarom is besloten tot een aanvullend pakket van maatregelen - ter
Verder beleid
grootte van EUR 6 mld. Nederland is hieraan gehouden
De regering acht structurele hervormingen noodzakelijk uit het
vanwege de zogeheten buitensporigtekortprocedure. Hoewel
oogpunt van duurzame groei. Op de arbeidsmarkt zijn
ook met dit extra pakket het tekort volgend jaar boven de 3%-
aanpassingen geboden. De positie van flexwerkers dient te
norm blijft, gaat het kabinet ervan uit dat voldaan is aan de
worden versterkt door schijnconstructies tegen te gaan. De
aanbevelingen van de Europese Commissie.
Daarnaast stond de overheid eind 2012 borg voor EUR 250 mld aan garanties via achterborgstellingen en loopt zij het risico op ruim EUR 75 mld aan leningen en ondersteuning van de financiële sector.
3
2
Deze maatregelen kwamen bovenop die van het (vorige) kabinet Rutte-Verhagen en die van het Begrotingsakkoord 2013.
4
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
Eerder genomen maatregelen
De ombuigingen in de zorg, die een kwart uitmaken van het
Los van het 6-miljardpakket worden in 2014 ook enkele
totaal, vloeien voort uit het eerder dit jaar gesloten
maatregelen van kracht waartoe al eerder was besloten; of
Zorgakkoord. In 2014 wordt de helft daarvan gerealiseerd via
neemt het budgettaire effect van eerdere maatregelen verder
besparingen op de uitgaven aan geneesmiddelen. Structureel
toe. De omvangrijkste vermelden we hieronder (tussen
wordt dat zelfs ruim 70%.
haakjes het bedrag waarmee het tekort van de overheid wordt gedrukt – m.u.v. de laatste twee maatregelen):
Bij de sociale zekerheid zijn de bezuinigingen in 2014 nog
- vermindering EU-afdrachten (EUR 1 mld);
beperkt, maar daarna lopen ze duidelijk op. Dat heeft te
- besparingen door kleinere overheid (0,4 mld)
maken met de geleidelijke invoering van de huishouden-
- beperking zorgtoeslag (0,4 mld)
toeslag. Daarin worden diverse huidige toeslagen opgenomen.
- korting op ontwikkelingshulp (0,75 mld);
De stroomlijning en vereenvoudiging zouden een flinke
- invoering verhuurdersheffing op de woningmarkt (1,1 mld);
besparing moeten opleveren. Een groot deel van de
- hervorming in de zorg (0,3 mld);
bezuinigingen op de Rijksbegroting betreft de beperking van
- verhoging WW-premie (1,3 mld);
de loonruimte5 voor ambtenaren. Ook de beperking van de
- hervorming subsidies voor bedrijven (0,2 mld);
tegemoetkoming aan ministeries voor extra uitgaven die het
- verhoging accijnzen (krap 0,4 mld);
gevolg zijn van prijsstijgingen, tikt stevig aan.
- anderzijds wordt de arbeidskorting verhoogd (kost 2,3 mld); - en o.a. wordt een deel van de btw-verhoging teruggesluisd.
Fors is in 2014 het bedrag van de netto-lastenverzwaring. Het bestaat uit flink hogere lasten enerzijds (EUR 4,2 mld) en een
Het aanvullende 6-miljardpakket
verlichting anderzijds (1,5 mld). Een groot deel van de extra
Daar komt nu het 6-miljardpakket bij. Dat brengt het totaal aan
belastinginkomsten in 2014 moet komen van de maatregelen
tekortverminderende
rond de stamrechten. Voor bestaande stamrechten wordt het
maatregelen
in
2014
volgens
de
Miljoenennota op EUR 13 mld (ca. 2% van het BBP).
volgend jaar mogelijk het volledige bedrag in één keer op te nemen. Dit bedrag wordt dan niet geheel belast (korting 20%),
De tabel toont de samenstelling van het 6-miljardpakket. Ruim
wat gunstig is voor de houder van het stamrecht. Aangenomen
de helft wordt gepresenteerd als een ombuiging op de
wordt dat ongeveer een kwart van de betrokkenen van deze
uitgaven (er wordt ‘minder meer’ uitgegeven), bijna een kwart
regeling gebruik gemaakt gaat worden, waardoor de belasting-
bestaat uit lastenverhogingen en een kwart uit hogere
ontvangsten van de overheid flink toenemen (1,2 mld).
inkomsten die niet als lasten worden aangemerkt4.
Uiteraard gaat dit ten koste van toekomstige belastingontvangsten. Het is dus vooral een maatregel om het tekort in
Het pakket aanvullende maatregelen
2014 te drukken. Verder wordt de stamrechtvrijstelling voor nieuwe ontslagvergoedingen afgeschaft (0,8 mld). Mensen die
EUR mld 2014
Structureel
Zorg
-1,5
-1,3
- w .v. geneesmiddelen
een ontslagvergoeding krijgen, moeten er voortaan meteen belasting over betalen.
-0,8
-0,9
Sociale zekerheid
0,2
-1,1
De
- w .v. invoering huishoudentoeslag
0,3
-1,0
aangepast aan de inflatie (1 mld). Verder is besloten
Rijksbegroting
-1,5
-1,5
‘beschikbare
- w .v. korting loonruimte
-0,8
-0,8
- geen prijsbijstelling
-0,6
-0,6
Belastingen & prem ies
-2,7
-1,7
- verzwaring:
-4,2
-2,5
de ‘eenmalige’(!) werkgeversheffing op hoge inkomens (> EUR
- w .v. stamrechten
-2,1
-0,4
150.000), de zogeheten crisisheffing (0,5 mld).
- w .v. bevriezen schijven, heff.kortingen
-1,0
-1,0
- w .v. inhouden lastenverlichting bedrijven
-0,6
-0,6
- w .v. verlengen crisisheffing
-0,5
- verlichting
1,5
- w .v. versnelde verhoging arbeidskorting
0,8
0,9
Overig
-0,5
-0,6
Totaal
-6,0
-6,2
belastingschijven middelen
en
heffingskortingen
voor
worden
lastenverlichting
en
niet voor
compensatiemaatregelen niet te gebruiken maar in de zak te houden (0,6 mld). Een laatste forse post is de verlenging van
Daar staat tegenover dat de arbeidskorting eerder wordt verhoogd dan gepland. Dat is de voornaamste lastenverlichting (0,8 mld) voor 2014. Druk op inkomsten overheid
- = saldoverbeterend Bron: Miljoenennota 2014
4
Zoals de fiscale stimulering om stamrechten te laten vrijvallen (zie rechts).
Door de zwakke conjunctuur vallen de belasting- en premieontvangsten tegen. In 2103 vallen deze EUR 4,4 mld lager uit. Vooral de btw-ontvangsten doen het slecht. Om deze tegenvallers te compenseren heeft de overheid maatregelen
5
Loonruimte heeft betrekking op lonen plus secundaire arbeidsvoorwaarden.
5
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
genomen om de belastingen te verhogen (bijvoorbeeld de btw-
Tekort gaat langzaam omlaag
verhoging van oktober 2012). Dat levert dit jaar EUR 9,6 mld
% BBP
op. Dus per saldo krijgt de overheid toch 5,2 mld méér binnen.
1 0
In 2014 leveren de lastenmaatregelen EUR 9,3 mld op. Zo’n 4
-1
mld daarvan vloeit voort uit het 6-miljardpakket. Verder doet
-2
het lichte economisch herstel de inkomsten van de overheid stijgen met 2,2 mld. In totaal stijgen de belasting- en premie-
-3
ontvangsten dus met zo’n EUR 11,5 mld. Opmerkelijk is
-4
overigens dat in de analyse van het Centraal Planbureau de
-5
(matige) conjuncturele ontwikkeling de stijging van de
-6 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
ontvangsten nog drukt.
Verdere lastenstijging
Bron: Miljoenennota EUR mld
10
De aanhoudende (hoewel dalende) tekorten van de overheid zorgen ervoor dat de schuld van de overheid nog verder
8
toeneemt. De overheidsschuld steeg van 71,3% van het BBP
6
in 2012 naar 75,0% in 2013 en loopt vervolgens op naar
4
76,1% in 2014. De geringere stijging in 2014 is mede te danken aan de nominale stijging van het BBP, die naar
2
schatting volgend jaar 2% bedraagt tegen slechts ¼% in 2013.
0
Een doorkijkje naar latere jaren laat zien dat de schuldquote 2012
2013 Bedrijven
2014
nog een beetje verder omhoog kruipt om in 2016 zijn piek te
Huishoudens
bereiken.
Bron: CPB
Tegenbegrotingen oppositiepartijen Zoals gebruikelijk stuiten de kabinetsplannen – inhoudelijk en 6
De lasten gaan in 2014 dus opnieuw flink omhoog. Dat komt
qua omvang – op (grote) bezwaren bij de oppositiepartijen.
vooral terecht bij gezinnen. Zij nemen EUR 5¾ mld voor hun
Vier oppositiepartijen, te weten CDA, D66, ChristenUnie en
rekening tegen bedrijven 2¼ mld (zie tabel). Dit jaar zijn het
GroenLinks hebben ieder een tegenbegroting opgesteld
juist bedrijven die het leeuwendeel op hun bordje hebben
waarin ze aangeven waar en hoe ze de plannen van het
gekregen.
kabinet
willen
aanpassen.
Omdat
het
kabinet
geen
meerderheid heeft in de Eerste Kamer en daarom steun moet Tekort overheid naar 3,3% in 2014
gaan
Al met al komt het EMU-tekort volgend jaar naar verwachting
compromissen zal moeten sluiten, gaan we kort op deze
zoeken
bij
één
of
meer
oppositiepartijen
en
uit op 3,3% van het BBP. Dit dankzij het extra pakket maat-
tegenbegrotingen in.
regelen van EUR 6 mld. In 2012 was het EMU-tekort nog 4,1% van het BBP. Dit jaar komt het tekort waarschijnlijk iets lager
In
uit dan in 2014. Het wordt geflatteerd door de forse eenmalige
ombuigingen, extra collectieve uitgaven (‘intensiveringen’) en
opbrengst van de telecomveiling van EUR 3,8 mld (0,6%
lastenverlichtingen – alles ten opzichte van de huidige
BBP). In de jaren daarna zou het tekort licht verder kunnen
kabinetsplannen. (Het terugdraaien van een ombuiging van
verbeteren en onder de norm van 3% van het BBP komen.
het kabinet wordt gezien als een ‘intensivering’.)
Dat het tekort ondanks alle maatregelen nog altijd boven 3%
Op verzoek van de partijen heeft het Centraal Planbureau
van het BBP ligt, is het gevolg van de heel zwakke
(CPB) de budgettaire effecten op de begroting voor 2014
conjunctuur.
het
doorgerekend. In alle gevallen valt het tekort van de overheid
(structurele) tekort dit en volgend jaar in de buurt van 1½%
hoger uit dan volgens de Miljoenennota. Het betreft overigens
Exclusief
dat
ongunstige
effect
ligt
7
de
tegenbegrotingen
presenteren
de
partijen
hun
van het BBP . (Het structurele tekort is ook geschoond voor
‘ex-ante’ effecten. Dat houdt in dat de zogeheten in- en
bijzondere factoren als de opbrengst van de telecomveiling.)
uitverdieneffecten van de maatregelen buiten beschouwing blijven. De gevolgen van de maatregelen voor bijvoorbeeld de
Het gaat hier om de lastenontwikkeling die het gevolg is van beleidsmaatregelen. Het CPB wijst erop dat aan het berekenen van het structurele tekort de nodige haken en ogen zitten. Gevolg van het hanteren van de (gangbare) methode van de Europese 6 7
Commissie is dat het structurele tekort mogelijk wordt overschat (MEV 2014, p. 46-47). De structurele verbetering van de overheidsfinanciën zou dan worden onderschat.
6
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
economische groei en de daaruit voortvloeiende effecten op
Een groei van ½% in 2014 lijkt ons overigens een aannemelijk
de overheidsfinanciën zijn niet meegenomen. Dat betekent
cijfer; wij gaan uit van vrijwel eenzelfde BBP-groei. Maar er zijn
dus dat het uiteindelijke effect (‘ex post’) op het tekort anders
uiteraard allerlei risico’s.
kan uitvallen. Zo kan het mondiale economisch herstel, dat op gang lijkt te De tabel laat zien hoe groot de voorgestelde aanpassingen
komen, tegenvallen. Ook is denkbaar dat de bodem in de
zijn. Bij alle partijen komt het tekort iets tot ruim hoger uit. Op
Nederlandse woningmarkt, die volgens het CPB in zicht lijkt,
de inhoud van de voorgestelde aanpassingen gaan we niet in.8
pas later wordt bereikt. En zelf wijst het CPB erop dat de consument de laatste jaren sneller reageert op de daling van
Tegenbegrotingen vier oppositiepartijen
het inkomen dan in normale tijden. De consumptie zou dus (opnieuw) wel eens lager kunnen uitvallen dan de huidige
Afwijkingen van huidige kabinetsplannen
CDA
D66
CU
GL
1,1 1,7 2,4 0,6
9,3 11,9 3,4 -4,3
EUR mld
Ombuigingen Intensiveringen Lastenverlichting* Overige verlichting**
2,7 1,2 2,5 0,1
0,6 2,1 0,5 0,3
raming van -1%. Als de groei toch weer tegenvalt, komt ook het tekort van de overheid hoger uit. Maar zoals gezegd, lijkt ons een economische groei van ½% haalbaar. Bij de huidige kabinetsplannen gaat het begrotingstekort langzaam omlaag. En ook in de jaren 2015-2017 lijkt het tekort
In % BBP
EMU-tekort
+0,2
+0,3
+0,5
+1,0
voorzichtig verder te dalen. Dat is op zich positief – ook omdat de schuld in procenten van het BBP dan uiteindelijk kan gaan
* Lastenverlic hting voor zover relevant voor EMU- tekort. **Lastenverlichting die niet meetelt bij berekening EMU- tekort.
Bron: CPB
dalen. Tegelijk laat deze slechts lichte verbetering zien dat de financiën van de overheid kwetsbaar blijven voor nieuwe tegenslagen.
Besluit
Het is echter de vraag - omdat de regeringscoalitie geen
De begroting is gebaseerd op de macro-economische
meerderheid heeft in de Eerste Kamer - wat er van de omvang
ramingen van het CPB. In die ramingen zijn, in een tweede
en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Het kabinet
ronde, de beleidsmaatregelen van het kabinet verwerkt. Die
zal
drukken de groei. Per saldo voorzien de ramingen een
oppositiepartijen.
terugkeer naar een bescheiden economische groei van een ½% in 2014. Dat is een ¼%-punt minder dan zonder het 6miljardpakket het geval geweest zou zijn. Dat verschil valt mee. Maar óók in de jaren 2015-’17 wordt de groei jaarlijks met gemiddeld een ¼%-punt afgeremd - door negatieve effecten op consumptie en investeringen. Het nadelige effect op de groei is dus groter dan de ¼%-punt in 2014.
8
Zie: www.cpb.nl/artikel/tegenbegrotingen-2014
compromissen
moeten
sluiten
met
één
of
meer
7
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
Nederlandse conjunctuur Nico Klene – 020 628 4204
Krimp tweede kwartaal valt iets geringer uit
Kleinere BBP-krimp in tweede kwartaal
De economie kromp in het tweede kwartaal met 0,1% ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Dat blijkt uit herziene
% k-o-k
2,5
cijfers van het CBS. Vergeleken met de eerste schatting (-0,2% k-o-k) valt het cijfer dus iets minder ongunstig uit. De
1,5
belangrijkste verschillen met de eerder gepubliceerde cijfers
0,5
zitten bij de investeringen en de buitenlandse handel, die sterker groeiden dan volgens de oude cijfers. Daarbij overtrof de groei van de invoer nu die van de uitvoer.
-0,5 -1,5 -2,5
Daling particuliere consumptie houdt al enkele jaren aan
06
07
08
09
10
11
12
13
Wat niet is veranderd, is het beeld dat de particuliere consumptie de economie in de rode cijfers heeft gehouden. De consumptie daalde opnieuw - met 0,7% k-o-k. Door de forse
Bron: Thomson Reuters Datastream
krimp sinds 2009 liggen deze bestedingen nu op het niveau van de tweede helft van 2000. De sterke daling van de voorbije vijf jaar (inclusief 2013) heeft onder meer te maken
Aanhoudende daling particuliere consumptie
met de afname van het reëel beschikbaar inkomen. Dit jaar daalt dat al voor het zesde jaar op rij. Die verslechtering komt onder meer door de daling van het reële loon: vanaf 2010 is de
EUR miljard
65
stijging van het bruto-inkomen achtergebleven bij de inflatie. Verder tast het bezuinigingsbeleid van de overheid de
63
koopkracht aan. We noemen ook de pensioenproblematiek. In recente jaren zijn de pensioenpremies (voor werknemer of
61
werkgever) verhoogd, terwijl de uitkeringen niet aan de inflatie (of loonstijging) zijn aangepast, of zelfs zijn verlaagd. Ten
59
slotte is per saldo al vijf jaar sprake van een krimp van de werkgelegenheid.
57
Maar er spelen ook vermogenseffecten die de consumptie
Bron: Thomson Reuters Datastream
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
drukken. Sinds de zomer van 2008 zijn de huizenprijzen gedaald – in reële termijn met in totaal 30%. Daarnaast zijn de aandelenkoersen sinds midden 2007 per saldo gedaald. De
Daling beschikbaar inkomen drukt consumptie
koersen laten overigens al weer geruime tijd een opgaande lijn
% mutatie
zien. Dergelijke vermogensverliezen drukken de consumptie en daarmee de BBP-groei.
3 2
Overigens neemt in de periode 2008-2013 het beschikbaar
1
inkomen méér af dan de consumptie. Dus er lijkt nog een
0
verdere krimp van de consumptie in het vat te zitten. Dat klinkt
-1
aannemelijk. Zo geeft het model van het Centraal Planbureau aan dat een daling van het huizenvermogen nog een aantal jaren doorwerkt in de consumptie. Hoewel het reëel
-2 -3 05
06
07
08
09
10
11
12
13
beschikbaar inkomen in 2014 – mede dankzij een slechts bescheiden verslechtering van de koopkracht – zou kunnen stabiliseren, verwachten wij dat de consumptieve bestedingen toch opnieuw zullen dalen – met 1%.
Reëel beschikbaar inkomen Bron: CPB, MEV 2014
Part. consumptie
14
8
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
Licht herstel vanaf tweede halfjaar De krimp van de Nederlandse economie was in het tweede kwartaal dus nog maar heel gering. Op basis van de gunstiger ontwikkelingen in het buitenland en gelet op de geleidelijke
Indicator exportorders loopt op % j-o-j
PMI >50 - groei; <50 - krimp
20
70
10
60
0
50
-10
40
verbetering van ook Nederlandse economische ‘barometers’ verwachten we dat de economie in het derde en vierde kwartaal (eindelijk) weer wat groeit. De uitvoer zal daar een belangrijke rol bij spelen. Dat lijkt te worden bevestigd door een indicator van de industriële orderontvangst uit het buitenland. De deelindex van deze orderontvangst van de inkoopmanagersindex (PMI) is in augustus (verder) gestegen naar bijna 56. Dat is ruim boven de 50, de waarde die het
-20
30 05
06
omslagpunt markeert tussen krimp en groei. Deze deelindex
08
09
10
11
12
13
PMI exportorders (index; r.a.) Uitvoer goederen (% j-o-j, 3-m v.g.; l.a.)
van de PMI signaleert een waarschijnlijke stijging van de uitvoer door de industrie; van de uitvoer van binnenslands
07
Bron: Thomson Reuters Datastream, CBS
vervaardigde producten dus. Het gaat hier niet om wederuitvoer, die in het eerste halfjaar de uitvoer op sleeptouw heeft genomen.
Aantal ontslagaanvragen afgenomen x1000
Naar verwachting kan het herstel in 2014 – dankzij de uitvoer geleidelijk doorzetten. De groei wordt echter, zoals gezegd,
7000
gedrukt door de verdere krimp van de consumptie. Ook de
6000
extra bezuinigingen van de overheid spelen een remmende rol. Volgens de analyse van het CPB wordt de BBP-groei in
500 4000
bezuinigingen. Dat is wat minder dan verwacht. Daar staat
3000
de groei ook wordt afgeremd.
600
5000
2014 echter met slechts een ¼%-punt afgeremd door de tegenover dat in de resterende jaren van de kabinetsperiode
700
400
2000
300 09
11
12
13
Werkloze personen (r.a.) Ontslagaanvragen (3-m vrtschr gem; l.a.)
Per saldo verwachten we dat de economie na een krimp van ruim 1% dit jaar, in 2014 met krap een ½% kan groeien.
10
Bron: Thomson Reuters Datastream, UWV
Werkloosheid gedaald, maar nog geen kentering De werkloosheid liet in augustus verrassend een daling zien -
Kerncijfers Nederlandse economie
althans volgens de nationale definitie. Volgens de inter-
2011
nationaal gangbare definitie liep het aantal werklozen nog heel licht op. Betekent dit dat aan de stijging van de werkloosheid een einde is gekomen? Ondanks het feit dat het aantal
2012
2013 2014
% mutaties
BBP
1,0
-1,3
-1,1
0,4
ontslagaanvragen onlangs is afgenomen, lijkt dat nog niet
Particuliere consumptie
-1,1
-1,6
-2,0
-1,0
waarschijnlijk. Het CBS wijst erop dat de daling van het aantal
Overheidsconsumptie
0,2
-0,7
-0,9
-0,2
werklozen vrijwel helemaal voor rekening kwam van jongeren.
Investeringen
6,1
-4,0
-8,0
0,0
Een mogelijke verklaring is het prachtige zomerweer in
Uitvoer
4,1
3,2
3,0
4,9
Invoer
augustus waardoor meer jongeren meer hebben kunnen
4,2
3,3
0,5
4,4
werken (in de horeca). Verder zou het aantal aanmeldingen
Consumentenprijzen (CPI)
2,3
2,5
2,7
1,8
voor hogescholen en universiteiten sterk zijn gestegen. Meer
Lonen
1,4
1,6
1,4
1,4
doorstuderende jongeren betekent minder toetreders tot de arbeidsmarkt. Ook dat drukt de werkloosheid. De cijfers over september zullen moeten uitwijzen of het ‘mooie-zomereffect’ inderdaad de (voornaamste) oorzaak was van de werkloosheidsdaling.
Niveaus
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
5,4
6,4
8,5
9,2
Idem internationale definitie
4,4
5,3
6,8
7,4
Lopende rekening (% BBP)
9,7
10,1
10,3
10,1
Saldo overheid (% BBP)
-4,5
-4,1
-3,2
-3,2
Wij gaan ervan uit dat de werkloosheid voorlopig nog wat
Herziene cijfers zijn gecursiveerd.
verder oploopt. Het verwachte herstel van de productie is
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau
vooralsnog te gering om voor nieuwe banen te zorgen.
9
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
APPENDIX 1. TABEL MACRO-INDICATOREN
Kerncijfers Nederlandse economie 2010
2011
2012
% mutaties
2012
2013
2013r
Kwartaal 4
Kwartaal 1
Kwartaal 2
Kwartaal 3 k-o-k
2014r
k-o-k
k-o-k
k-o-k
1,5
1,0
-1,3
-0,6
-0,4
-0,1
-1,1
0,4
Particuliere consumptie
0,3
-1,1
-1,6
-1,1
-0,1
-0,7
-2,0
-1,0
Overheidsconsumptie
0,5
0,2
-0,7
-0,1
-0,5
-0,1
-0,9
-0,2
Investeringen
-7,5
6,1
-4,0
-1,7
-6,4
1,8
-8,0
0,0
Uitvoer
11,6
4,0
3,2
0,9
0,3
1,5
3,0
4,9
Invoer
10,3
4,2
3,3
0,9
-2,7
1,7
0,5
4,4
1,3
2,3
2,5
2,8
3,0
2,7
2,8 (aug)
2,7
1,8
1,0
1,4
1,6
1,7
1,8
1,5
1,2 (aug)
1,4
1,4
BBP
Consumentenprijzen (CPI - % j-o-j) Lonen (part. sector, % j-o-j)
k-o-k
Niveaus
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
5,4
5,4
6,4
7,0
7,8
8,3
8,6 (aug)
8,5
9,2
Idem internationale definitie
4,5
4,4
5,3
5,6
6,2
6,6
7,0 (aug)
6,8
7,4
Producentenvertrouwen (ultimo)
2,6
-1,3
-5,6
-5,6
-4,8
-4,1
-2,8
-14 -37 Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau | Macro Research
-39
-39
-41
-36
-33
2012
2012
2013
2013r
2014r
Kwartaal 4
Kwartaal 1
Kwartaal 2
Kwartaal 3
k-o-k
Consumentenvertrouwen (ultimo)
Kerncijfers internationale economie 2010
2011
% mutaties k-o-k
k-o-k
k-o-k
BBP eurozone
1,9
1,6
-0,6
-0,5
-0,2
0,3
-0,5
1,3
BBP Duitsland
3,9
3,4
0,9
-0,5
0,0
0,7
0,5
2,0
BBP Verenigde Staten
2,5
1,8
2,8
0,0
0,3
0,6
1,6
3,2
1,32
1,28
1,30
1,32 (aug)
1,20
1,10
Niveaus
USD per EUR (ultimo)
1,34
1,29
1,32
Korte rente eurozone (%, 3m-euribor, ultimo)
1,0
1,4
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2 (aug)
0,2
0,4
Lange rente, 10jr Bund (%, Duitsland, ultimo)
3,0
1,8
1,3
1,3
1,3
1,7
1,9 (aug)
2,0
2,8
Lange rente, Nederland (%,10jr staats, ultimo)
3,1
2,2
1,5
1,5
1,7
2,1
2,3 (aug)
2,3
3,0
Olieprijs Brent (USD/barrel, gemiddelde)
79,6
111,4
111,7
110,1
112,5
102,6
111,3 (aug)
105
95
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau | Macro Research
10
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
APPENDIX 2. TABEL MESO-INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie naar sector 2010
2011
2012
2012 Kwartaal 4
2013 Kwartaal 1
Kwartaal 2
2013r
2014r
Kwartaal 3
Algemeen PMI (ultimo,index > 50 = groei)
57,5
46,2
49,6
49,6
48,0
48,8
53,5 (aug)
Bedrijfsfaillissementen (totaal uitgesproken)
7.211
7.140
8.616
2.167
2.524
2.464
1584 (t/m aug)
Index Wereldhandel, ultimo
124,5
127,5
127,4
127,4
129,1
129,2
131,9 (jul)
Omzet voedings- en genotmiddelenind. (% j-o-j)
1,1
9,9
-1,3
1,9
6,5
8,1
10,6 (jul)
Productie voedings- en genotmidd.ind. (% j-o-j)
1,8
1,6
-2,4
-2,5
0,9
3,1
5,6 (jul)
11,8
7,5
4,0
6,8
6,5
9,9
5,4
10,1
4,8
4,3
3,8
2,5
1.4 (jul)
Omzet bouw excl. projectontw. (% j-o-j)
-8,8
4,3
-6,9
-8,4
-9,1
-6,3
-2.6 (jul)
-5,5
-1,5
Verleende nieuwbouwvergunningen (€ mld)
13,0
12,1
8,6
2,2
1,3
1,6
Bouwproductie (volumes, % j-o-j)
-8,9
4,3
-8,4
-7,9
-8,6
-5,9
-1.5 (jul)
-5
0
-1,5
Agrifood
Export voedings- en genotmiddelen (% j-o-j) Producentenprijzen voedingsmidd. (% j-o-j; ult)
Bouw en onroerend goed
Aantal maanden productie in portefeuille
5,9
6,2
5,6
126.127
120.739
117.261
-2,0
-2,4
Retail verkopen (waarde, % j-o-j)
-0,1
Retailprijs (% j-o-j)
0,9
Aantal woningtransacties Prijs koopwoningen (% j-o-j)
5,3
5,0
4,9
5,3
35.704
23.090
22.111
19636 (t/m aug)
-6,3
-7,4
-8,3
-8,5
-4,7 (t/m aug)
0,7
-1,2
-2,1
-3,4
-1,5
1.2 (jul)
-2,0
2,1
2,0
2,5
2,6
2,4
2,8 (jul)
1,5 390
Detailhandel
Omzet supermarkten (% j-o-j) Autoverkopen (x1000)
1,8
2,1
3,0
3,3
3,9
2,7
483,2
555,8
502,4
75,2
115,4
95,5
59 (t/m aug)
2,5
7,0
3,3
-0,7
-0,4
-2,8
-1,1
-0.4 (jul)
Industrie Dagproductie (% j-o-j) Bezettingsgraad (%)
80,6
79,6
76,6
77,9 (okt)
78,6 (jan)
77,9 (apr)
77,4 (jul)
Oordeel orderpositie, ultimo*
-11,1
-13,6
-20,8
-20,8
-19,6
-19,6
-12,4 (aug)
2,0
2,3
4,70
4,7
1,0
7,3
2,0 (aug)
Omzet telecommunicatie (% j-o-j)
0,6
-0,7
-1,9
-2,7
-4,0
-5,4
Omzet reclamebureaus (% j-o-j)
-1,7
-4,5
-5,8
-9,1
-6,9
-5,5
Omzet IT dienstverlening (% j-o-j)
-0,6
3,2
-3,2
-8,1
-5,2
-0,2
Oordeel voorraden, ultimo*
Technologie, Media & Technologie
Transport & Logistiek Omzet Transport & Logistiek (% j-o-j)
2,6
4,5
2,8
2,1
0,4
0,5
Baltic Dry Index (ultimo)
2.758
1.738
699
699
910
1.171
2.127 (25/9)
Goederenvervoer Schiphol (tonnen x1000)
1.512
1.523
1.483 1483(t/m dec)
366 (t/m mrt)
736 (t/m jun)
990 (t/m aug)
1,8
-28,9
-12,8
-12,8
-2,3
-1,6
9,7)
-10,0
-14,4
-14,4
12,5
-3,9
13,2
Sentiment transport (ultimo)
Zakelijke dienstverlening Oordeel omzet 3-mnds, ultimo* Omzet uitzendbranche (% j-o-j)
-2,6
8,4
-1,0
-3 (dec)
-1 (per.3)
-3 (per.6)
-2 (per.8)
Eurozone Services PMI (ultimo)
54,2
48,8
47,8
47,8
46,4
48,3
52,1
JP Morgan Global Services PMI (ultimo)
56,9
53,3
54,8
54,8
53,4
51,1
56,1 (aug)
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Nederland * saldo positieve en negatieve antwoorden (%)
-0,5
450
11
Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota 2014 - 26 september 2013
Overige publicaties van ABN AMRO | Economisch Bureau: ‘Nederlandse Economie in zicht’ verschijnt elke maand en gaat in op macro- en meso-economische ontwikkelingen. Overige periodieke publicaties van het Economisch Bureau zijn onder meer: •Macro Weekly
Wekelijkse publicatie over actuele mondiale ontwikkelingen op het terrein van macro-economie en financiële markten. De publicatie komt uit in het Nederlands en het Engels.
•Visie op rente en euro
Maandelijkse update over renteontwikkelingen in de eurozone en Nederland en de koers van de euro. Kwartaalpublicatie over conjuncturele ontwikkeling in industrielanden en opkomende markten. Tevens worden prognoses gegeven van onder meer BBP-groei, inflatie, werkloosheid en begrotingstekort. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli. Kwartaalpublicatie over opkomende economieën. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli.
•Macro Visie
•EM Visie •Sector Monitoren •Visie op Sectoren
•Quarterly Commodity Outlook
Rapport met sector specifieke economische ontwikkelingen. Op dit moment zijn er zeven Sector Monitoren: Agrifood, Bouw, Industrie, Retail, TMT (Technologie, Media & Telecommunicatie), Transport & Logistiek en Zakelijke dienstverlening. Jaarlijkse sectorupdate waarin Sector & Commodity Research zijn visie geeft op brancheontwikkelingen en omzetverwachtingen. In de VoS 2013 worden 8 sectoren en 66 branches besproken in factsheets van twee pagina’s. In mei is de VoS 2013 gepubliceerd. Kwartaalrapport dat de prijsvooruitzichten voor grondstoffen weergeeft voor zowel de korte (drie maanden) als de lange termijn (tot en met 2015). Ingegaan wordt op prijzen van energie, metalen en agrarische grondstoffen. De meest recente uitgave verscheen 25 juli. Een samenvatting verschijnt ook in het Nederlands.
Altijd op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de economie en in uw sector: download de Markets Insights app via abnamro.nl/marketinsights of direct in de App Store. Lees meer over het Economisch Bureau op:
https://insights.abnamro.nl/category/economie/
Dit document is samengesteld door ABN AMRO. Het heeft uitsluitend als doel om financiële en algemene informatie te verstrekken over de economie en sectoren. ABN AMRO behoudt zich alle rechten voor met betrekking tot de informatie in het document en het document wordt uitsluitend aan u verstrekt voor uw informatie. Het is niet toegestaan dit document (geheel of deels) te kopiëren, distribueren, door te geven aan een derde of om het voor enig ander doel te gebruiken dan hier boven bedoeld. Dit document is informatief bedoeld en vormt geen aanbieding van effecten aan het publiek, of een uitnodiging om een aanbod te doen. U mag niet om welke reden dan ook vertrouwen op de informatie, meningen, beramingen, en aannames in dit document noch dat het compleet, accuraat of juist is. Er wordt geen garantie gegeven, uitdrukkelijk of stilzwijgend, door of uit naam van ABN AMRO, haar directeuren, functionarissen, vertegenwoordigers, gelieerde partijen, groepsmaatschappijen of werknemers met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de informatie in dit document, en geen enkele aansprakelijkheid wordt geaccepteerd voor enig verlies als direct of indirect gevolg van het gebruik van deze informatie. De opvattingen en meningen opgenomen hierin kunnen op enig moment aan verandering onderhevig zijn en ABN AMRO heeft geen enkele verplichting om de informatie in dit document na de datum hiervan te herzien. Voordat u in enig product van ABN AMRO investeert, dient u zich te informeren over de verschillende financiële en andere risico’s, alsmede mogelijke beperkingen voor u en uw investeringen als gevolg van toepasselijke wetgeving en regels. Indien u, na lezing van dit document, overweegt een investering te doen in een product, raadt ABN AMRO aan om een dergelijke investering met uw relatiemanager of persoonlijke adviseur te bespreken om nader te bezien of het relevante product – met inachtneming van alle mogelijke risico’s – past bij uw investeringen. De waarde van beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garanties voor de toekomst. ABN AMRO behoudt zich het recht voor wijzigingen in dit materiaal aan te brengen. Alle rechten voorbehouden.
