Nederlandse clusters in kaart gebracht

Nederlandse clusters in kaart gebracht

15 februari 2011

Werkgroep: Dr. Theo Roelandt (Min EZ) Drs. Anne Reitsma (Min EZ) Dr. Evert-‐Jan Visser (Min EZ) Drs. Pieter de Bruijn (Min EZ) Dr. Marcel Kleijn (Agentschap NL) Bram Kaashoek Msc (Dialogic) Drs. Robbin te Velde (Dialogic) Jaap Veldkamp MSc (Dialogic)

Leeswijzer • 

De clusterkaarten zijn tot stand gekomen door middel van onderzoek van Dialogic in samenwerking met het ministerie van Economische Zaken en NL InnovaNe, onderdeel van Agentschap NL.

• 

De economische kengetallen onder het kopje ‘economisch belang’ van clusters en de kaartbeelden onder het kopje ‘ruimtelijke structuur’ van clusters zijn bepaald aan de hand van clusterdefiniNes o.b.v. SBI-‐codes. Bij het maken van deze indeling heeS de werkgroep zich de volgende vragen gesteld: –  –  – 

– 

In welke SBI codes ziTen innovaNeve/vernieuwende bedrijven die we in een bepaald cluster willen vangen? Welke innovaNeve segmenten kunnen we onderscheiden binnen die clusters? Welke SBI codes hangen verNcaal (ketengewijs) samen, en welke SBI codes bevaTen bedrijven die vanuit andere sectoren (zakelijke dienstverlening, ICT, logisNek, R&D, ontwerp, klimaatbeheersing, etc) belangrijke producten leveren aan bedrijven in de primaire keten. De clusteromschrijving bevat meestal een tussenkopje 'gerelateerde acNviteiten', wat slaat op deze verNcale of diagonale relaNe van bedrijfstakken/ sectoren Welke specifieke bronnen (met onderzoek naar het betreffende cluster of segmenten van dat cluster) bevesNgen onze keuze?

• 

De indeling naar SBI-‐codes alsmede een toelichNng en bronnenlijst bij de kaarten per cluster is te vinden in bijlage 1 van het document ‘toelichNng & methodologische disclaimers bij de Clusterkaarten’.

• 

Niet alle cijfers op de clusterkaarten corresponderen met de beschrijving van clusters in het kopje ‘omschrijving’, links bovenaan de eerste dia voor elk cluster. De economische kengetallen onder het kopje ‘economisch belang’ en de kaartbeelden onder het kopje ‘ruimtelijke structuur’ corresponderen wel 1 op 1 met deze omschrijving. Dat gaat niet op voor sommige cijfers onder het kopje ‘internaNonale posiNe’. Soms is daar onbekend om welke analyse-‐ eenheid het gaat; in bronnen wordt gesproken over ‘de sector’ of ‘het cluster’ zonder een specificaNe te geven aan de hand van SBI-‐codes.

• 

De gegevens onder het kopje ‘beleidsiniNaNeven’ weerspiegelen ruwweg de situaNe in de afgelopen kabinetsperiode. De cijfers hebben vaak betrekking op een periode van 5 jaar (2005-‐09 of 2006-‐10).

• 

De ‘ambiNes’ zijn opgenomen en weerspiegelen de stand van zaken in het voorjaar van 2010.

• 

Het is raadzaam de gegevens per clusterkaart te lezen in relaNe met de toelichNng en bronnenlijst in het document ‘toelichNng & methodologische disclaimers bij de Clusterkaarten’.

1) Food, Nutrition & Flowers Omschrijving

Dit cluster omvat [I] Landbouw en visserij (inclusief flowers), [II] verwerkende industrie (voedingsmiddelen, dranken en tabak) [III] Gerelateerde acNviteiten aan [I] (vervaardiging van meststoffen & chemicaliën, veiligen) en [IV] gerelateerde acNviteiten aan [II] (machines, handelsbemiddeling)

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen Universiteiten, RIVM, RIVO, NIZO Food Research, TNO, ID-‐Lelystad, InsNtute for Pig GeneNcs, InsNtuut voor de veevoeding De Schothorst, WUR, ATO/DLO, TTI Groene GeneNca, Top InsNtuut Food & NutriNon Bedrijven Unilever, Heineken, Nutreco, Danone, Wessanen, Greenery, CSM, Friesland Foods/Campina, DSM, Vion, Cosun, Avebe, Veiling FloraHolland

Innova8eprogramma: Food & NutriNon Delta (122 MEuro, 2006-‐2011) Pieken: 2006-‐2008 totaal 15,1M Euro wv: -‐ Oost (`7,4 MEuro), Zuidoost (0,5 MEuro), Zuidvleugel (2,6 MEuro), Noord (4,7 MEuro). FES/BSIK: Sterke regio's 12,4 M euro

(Cat Agrofood)

Interna8onale posi8e

Topspelers EU: CSM, Nutreco, Friesland Foods/Campina, Royal Cosun, Unilever, Heineken Export: 31 mld euro (food & drink industry). Export tuinbouwcluster 14 miljard. Octrooiposi8e: Nederland neemt op het gebied van funcNonal foods in absolute getallen de 5e plaats in (2001). Genormeerd naar het aantal aanvragen per mln inwoners neemt NL 2e plek in. R&D: hoogste R&D intensiteit van Europa Publica8es: WUR en het NIZO hebben beide een hoge citaNe-‐index van respecNevelijk 1.39 en 1.33. WUR in de mondiale top 5 van meest geciteerde instellingen, en nummer 1 in Europa als het gaat om ranglisten van Food & Ingredients.

Ruimtelijke structuur

Gespreid patroon met zwaartepunten in het Noorden (Friesland, Groningen, Drenthe, Kop van Noord-‐Holland), Oosten (Overijssel, Twente, Achterhoek), Zuidoosten (Noord-‐Limburg en Oost-‐ Brabant) en Zuidwesten van Nederland. •  Aantal vesNgingen en werkgelegenheid neemt landelijk af (1996-‐2008). Deze trend is minder sterk in Groningen, Noord-‐ Holland en Zeeland, waar de focus op dit cluster sterker is geworden. •  KennisproducNe geconcentreerd rond Wageningen (internaNonaal onderscheidende kennishub) en Rijnmond (Vlaardingen) Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, gemeten aan de hand van loca9e-‐ quo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. werkgelegenheid). Bron: PBL 2009

Ecogenomics (11 MEuro, 2004-‐2009), Transgene gewassen (10 MEuro, 2006-‐2010), Duurzame Phytophthora resistente aardappel (10 MEuro, 2006-‐2011), Potato Genoom Sequencing ConsorNum (3 MEuro, 2007-‐2010), TTI GG (20 MEuro, 2005-‐2009), TI Pharma (130 MEuro, 2005-‐2009), CTMM (150 MEuro, 2007-‐2012), Versterking infrastructuur plantgezondheid (9 MEuro, 2006-‐2011), Netherlands Genomics IniNaNve (NGI) (271 MEuro, 2e fase 2008-‐2012). MIA: Duurzame Agro-‐ en visserijketens (o.a. milieu vriendelijke producNesystemen, biobased economy, eiwiTransiNe) en Gezondheid (100 mln, 2008-‐2012 o.a. gezonde voeding) Overig: TIFN (61 MEuro, 2006-‐2010), Nano4Vitality (5,4 MEuro, 2007-‐2012), Netherlands Proteomics Centre (46,9 MEuro, 2005-‐2012), Regieorgaan EnergieTransiNe (Bio-‐based economy) (2008-‐2013) Gem. Jaarlijkse investering: 200 mln euro

* Alle cijfers over 2008 ** waarvan €400 miljoen (75%) bij [III] gerelateerde acNviteiten Landbouw & visserij

1) Food, Nutrition & Flowers Ambities Ambi8es Economisch •  Versterken van de marktposiNes (voor het gehele cluster wereldwijde topposiNes. Voor sierteelt: wereldmarktleider), beter benuTen van product-‐marktcombinaNes met een hoge toegevoegde waarde (aandeel toegevoegde waardeproducten van 15% naar 35% in 2015), uitbouwen van de Nederlandse kennisinfrastructuur gericht op food, nutriNon and flowers als de sterkste van Europa, verbeteren van de kennisuitwisseling tussen onderzoek & markt; •  AmbiNe van Greenport(s) Nederland (Visie 2040) is het opbouwen van internaNonale marktposiNes, het adequaat inrichten van de ruimte, het realiseren van een goede bereikbaarheid en het verduurzamen van de tuinbouw; •  AmbiNe van de Food Valley in Wageningen is het behoren tot de Europese top-‐10 van succesvolle voedseltechnologie clusters in 2020. Het aantrekken van buitenlandse topbedrijven naar dit cluster, past binnen die ambiNe; •  Uit te groeien tot hét toonaangevende boomteelt cluster in de wereld. Doel is een groen, vitaal, gezond, duurzaam én gerespecteerd cluster; •  Kennisoverdracht naar het MKB is een specifiek aandachtspunt. Binnen het InnovaNepgrogramma zijn daarom kennismakelaars ingeschakeld. Inhoudelijk •  Verdere ontwikkeling van onderzoek en innovaNeacNviteiten op de thema’s: voeding en gezondheid, groene geneNca, sensoriek en structuur, bio-‐ingrediënten en funcNonaliteit, consumentengedrag, veiligheid en conservering; •  Het is ook een uitdaging om de (vers)keten verder te opNmaliseren. Dat heeS niet alleen economische effecten, maar ook maatschappelijke (minder derving van voedsel). ICT (en automaNsering, sensortechnologie en roboNca) kan een rol spelen bij de verdere verbetering van ketensamenwerking. Er is in de aanpak van deze uitdaging dan ook een duidelijke link met LogisNek en Breedband & ICT-‐diensten; • Grote uitdaging voor dit cluster (zie ook de MIA Duurzame Agro-‐ en Visserijketens) is het leveren van een significante bijdrage aan de duurzame omgang met grondstoffen, voedsel en energie (samenspel van agro, chemie, logisNek en energie. Zichtbare links dus met de andere clusters). Inhoudelijke thema’s zijn: plantaardige producNesystemen, dierlijke producNesystemen, visserij & aquacultuur, keten & consument (link met LogisNeke cluster), eiwiTransiNe, biobased economy en biosolar systems; •  De MIA Energie heeS betrekking op EnergietransiNe in de volle breedte. Eén van de aandachtspunten is Glastuinbouw (Kas als Energiebron).

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een duurzame voedselproducNe, -‐-‐ retail, en –consumpNe. • Een gezond leven • Een duurzaam en klimaatbestendig watersysteem • Een duurzame leefomgeving • Een duurzame economische groei • Een duurzame energievoorziening

Food, Nu9trion & Flowers correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Duurzame visserij-‐ en aquacultuursystemen • Duurzame dierlijke producNesystemen • Duurzame plantaardige producNesystemen • InnovaNeve planten voor compeNNeve Flowers & Food • Nieuwe producten en processen voor de verbetering van voedselveiligheid • Gezondheidsbevorderende voedselproducten • De eiwiTransiNe

1a) Flowers Omschrijving

Dit cluster omvat primaire acNviteit (teelt van groenten, bloemen en champignons) en gerelateerde acNviteiten: handelsbemiddeling, groothandel en veilingen van landbouw-‐, tuinbouw-‐ visserijproducten.


Topspelers EU: FloraHolland

Export: Export 5.9 mrd euro (2008). Ca. 80% van alle sierteeltproducten wordt geexporteerd, vooral naar DE, UK en FR. Onbetwist wereldmarktleider in sierteelt (marktaandeel 60% voor bloemen, 90% voor bollen). Vooraanstaande posiNe op het gebied van veredeling, producNetechnologie, assorNment en service Dagelijks worden er door meer dan 10.000 kwekers vanuit de hele wereld 43 miljoen bloemen en 5 miljoen planten verhandeld op de veilingen van FloraHolland. Ca. 60% van de internaNonale handel in snijbloemen verloopt via Nederland.

Economisch belang

Spelers

Kennisinstellingen: WUR, UU, Van Hall, HAS, InHolland, HBAG, Plantum NL, TTI GG, TNO en TUD Bedrijven: FloraHolland, VBA, PlanNon, Enza Zaden, Royal van Zanten, Rijk Zwaan, Nunhems Zaden, Syngenta, Keygene, De Ruiter, Takii, Zurel Group, Dutch Flower Group (o.a. Intergreen, Premier & Blenheim, Hamiplant) en retail

# ves8gingen: 3.300 (0.32% totaal NL, 2008); # werkzame pers.: 28.000 (0,35% totaal NL, 2008); Toegevoegde waarde (2008): bloem-‐ bollen 547 mln euro bloemen 4.005 mln euro Omzet: Groothandel bloemen en planten 8.238 mln euro (2005); FloraHolland 4.063 mln euro (2007)


Meervoudige concentra9e in enkele gebieden. Vooral de COROP regio’s ‘DelS en Westland’ en ‘Leiden en Bollenstreek’ zijn gespecialiseerd in acNviteiten behorende tot dit cluster. Dit geldt in iets mindere mate ook voor de Kop van Noord-‐Holland, Zuidwest Gelderland (de Betuwe) en Noord-‐Limburg (Venlo). •  Aantal vesNgingen en werkgelegenheid neemt landelijk iets af (1996-‐2008), maar neemt toe in het Westland, de Betuwe, de Kop van Noord-‐Holland en ook in Noord-‐Limburg.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, gemeten aan de hand van loca9e-‐ quo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. het aantal ves9gingen). Bron: PBL 2009

Beleidsini8a8even Innova8eprogramma: SNchNng InnovaNe Flowers&Food (5 MEuro p/j, 2008-‐2012) MIA: Duurzame Agro-‐ en Visserijketens Pieken: Zuidvleugel Glastuinbouwtoeleveranciers (2,6 MEuro, 2006-‐2008) FES/BSIK: TTI GG (20 M euro 2005-‐2009) Overig: -‐ Greenport(s) Nederland -‐ InnovaNe-‐ en Kennisagenda Tuinbouwcluster 2020 Gem. Jaarlijkse investering: 10 mln euro

1a) Flowers Ambities Ambi8es Economisch •  Visie van het tuinbouwcluster is dat op de langere termijn Nederland een duurzaam, vitaal en concurrerend tuinbouwcluster van wereldformaat is (Greenport(s) Nederland); •  Versterken van de marktposiNes (voor sierteelt: wereldmarktleider), beter benuTen van product-‐marktcombinaNes met een hoge toegevoegde waarde (aandeel toegevoegde waardeproducten van 15% naar 35% in 2015), uitbouwen van de Nederlandse kennisinfrastructuur als de sterkste van Europa, verbeteren van de kennisuitwisseling tussen onderzoek & markt; •  Het Ministerie van LNV (2008) noemt de volgende speerpunten voor de gehele agrosector: •  Vitale, duurzame land-‐ en tuinbouw – land-‐ en tuinbouw die bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van Nederland en internaNonaal concurrerend is; •  Kennis en innovaNe -‐ Ontwikkeling van een kennisinfrastructuur die bijdraagt aan het benuTen van kansen, o.a. via innovaNes; •  Oog voor de internaNonale context – Het op orde brengen van randvoorwaarden voor internaNonale handel; •  Ondernemersklimaat – Het sNmuleren van agrospecifiek ondernemerschap, o.a. door het harmoniseren van normen en eisen en het verbeteren van logisNeke processen bij in-‐ en uitvoer. Inhoudelijk •  Verdere ontwikkeling van onderzoek en innovaNeacNviteiten op de thema’sgroene geneNca en veredeling; •  Grote uitdaging voor dit cluster (zie ook de MIA Duurzame Agro-‐ en Visserijketens) is het leveren van een significante bijdrage aan de duurzame omgang met energie (zie ook het volgende punt). Inhoudelijke thema’s zijn: plantaardige producNesystemen en keten & consument (link met LogisNeke cluster) en biobased economy; •  De MIA Energie heeS betrekking op EnergietransiNe in de volle breedte. Eén van de aandachtspunten is Glastuinbouw (Kas als Energiebron).

2) High Tech Systems en Materialen Omschrijving Dit cluster omvat de vervaardiging van [I] Materialen (in primaire vorm) en [II] Systemen (metaalproducten, machines, computers, audio, video en telecom apparatuur, medische, opNsche en orthopedische apparaten, transportmiddelen) en [III] Gerelateerde acNviteiten (handel, hardware advies, technisch O&O, ontwerp, keuringen)


Topspelers EU: STMicroelectronics,

EADS, Philips Electronics, NXP, ASML, DSM, AKZO Nobel, Océ, Gemalto, ASM InternaNonal, Stork, Hunter Douglas, Exact, BE Semiconductor Industries, James Hardie Industries, Vanderlande Industries BV, Nedap, TKH, Royal Ten Cate, Spyker Cars, Apollo-‐Vredestein

Export: 35 miljard euro Octrooiposi8e: Materialen: NL heeS 5,5% van de Europese patenten (1999); HTS: ong. 3% alle Europese patenten (1999). Sterk in mechatronica. Publica8es: 3 technische universiteiten >65% publicaNeoutput. Wereldtop: elektrotechniek.

Spelers

Kennisinstellingen HTS: Fontys Hogescholen, TUD, Tue, TNO, UT, CWI, FOM, ESI, TI, IMEC Materialen: Tue, UT, TUD, RuG, RUN, UU, Astron, AMOLF, FMLC, NIKHEF Bedrijven HTS: Philips, NXP, ASML, ASMI, EADS, Stork, Thales, DAF Trucks, Vanderlande Océ. Materialen: Corus, DSM, AkzoNobel, Ten Cate, Wavin, Draka Fibre Technology, Vanderlande Industries, Moba, OTB, Singelus

Ruimtelijke structuur Meervoudige concentra9e in twee gebieden: het Zuidoosten van Nederland, met name het gebied rond Eindhoven, en Oost-‐Nederland, met name de regio Twente. •  het aantal vesNgingen neemt landelijk af maar de werkgelegenheid blijS stabiel (1996-‐2008). In het gebied rond Eindhoven neemt de werkgelegenheid toe, in Twente Is die stabiel. Het Zuiden van Friesland doet het opvallend goed.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, gemeten aan de hand van loca9e-‐ quo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. het aantal ves9gingen). Bron: PBL 2009

Beleidsini8a8even

Innova8eprogramma: Point-‐One (353 MEuro, 2009-‐2012), HTAS (42 MEuro, 2007-‐2011), M2i (35 MEuro, 2008-‐2011) Pieken: Totaal 2006=2008 24 MEuro wv Z-‐O (19,5 MEuro), Oost (4,6 MEuro), Z-‐W (3,1 MEuro), FES/BSIK: Sterke regio's 7,6 M euro (High Tech Factory); NanoNed (118 MEuro, 2004-‐2010), MicroNed, (28 MEuro, 2004-‐2009), Holst Centre (111,4 MEuro, 2005-‐2010), ESI (25 MEuro, 2004-‐2011), Nanolab (27,7 MEuro, 2009-‐2013), Memphis (18 MEuro, 2007-‐2012), NIMIC (14 MEuro, 2007-‐2013), Smart Pie (7,1 MEuro, 2007-‐2013), ITER (8 MEuro), ADEM (30 MEuro), LOFAR (52 MEuro, 2008-‐2010), VL-‐e (20 MEuro, 2007), STARS (18 mln. 2009-‐2012). MIA: Veiligheid (54 mln 2008—2012) Overig: NCAS (25,8 MEuro, 2007-‐2017), High Tech Top Projecten (100 MEuro, 2009), IOP’s -‐ Self Healing Mat.(10 Meuro, 2005-‐2012), Photonic Devices (11,7 Meuro, 2006-‐2009), Precisietechn. (15 Meuro, 1999-‐2010), MMI (11 Meuro, 1999-‐2010), SmartSIP (5 Meuro, 2008-‐2013), Thin Film Man. (5 Meuro, 2008-‐2013), SOS (5 Meuro, 2008-‐2013), ASS (4,1 Meuro, 2008-‐2014), SenNnels (10 MEuro, 2004-‐2011) Gem. Jaarlijkse investering: 750 mln euro

2) HTSM: High Tech Systems Ambities Ambi8es Economisch •  Point One ligt op koers. In Phase 2 zijn concrete acNviteiten aangekondigd om synergie tussen verschilllende iniNaNeven te bewerkstelligen. Zo hebben NanoNed en Point-‐One gezamenlijk de emerging technology agenda opgesteld voor de SRA van Point One; •  Doelstelling is om Nederland in samenwerking met toonaangevende Europese clusters (Leuven, Aken) te posiNoneren als wereldmarktleider en het MKB te verankeren in internaNonale samenwerkingsverbanden; •  AmbiNe voor 2013: omzetgroei van 50 procent naar tenminste 30 miljard euro, groei van R&D-‐investeringen van 1,5 miljard euro naar 1,9 miljard euro. Inhoudelijk •  Inhoudelijk liggen er de volgende uitdagingen voor het HTS cluster: healthcare & wellbeing (verbeteren van de kwaliteit van diagnosNsche apparaten en verbeteren van efficiënNe), energie (energiezuinige processen, in de maakprocessen in industrie, maar bijvoorbeeld ook gerelateerd aan HTAS), ICT (verbeteren van de marktposiNe van semiconductors back-‐ en frond-‐end), lifestyle & leisure (verbeteren van het aandeel in quality of life producten), transport, logisNek en veiligheid (verbeteren van meet-‐ en regelsystemen, zodanig dat ook privacy gewaarborgd blijS); • Een doelstelling van de MIA Veiligheid is het verbeteren van opereren in netwerken (o.a. brandweer, poliNe, ambulancediensten). Hoe kunnen mensen op het juiste moment over de juiste informaNe beschikken? OpNmaliseren van communicaNenetwerken en de inzetbaarheid van sensortechnologie valt daaronder. Het leveren van een bijdrage van het cluster aan deze maatschappelijke uitdaging, is onderdeel van de clusterambiNe; •  In de automoNve bestaat naast een economische doelstelling een grote maatschappelijke uitdaging: reducNe van het brandstofgebruik met 20%, reducNe van de CO2-‐uitstoot van vrachtwagens met 20% en een reducNe van de reisNjd van 25%.

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een toekomstbestendig veiligheidssysteem • Een duurzame voedselproducNe, -‐-‐ retail, en –consumpNe • Een gezond leven • Een duurzaam en klimaatbestendig watersysteem • Een duurzame leefomgeving • Een duurzame economische groei • Een duurzame energievoorziening • HTS&M correspondeert met de volgende MIKK thema’s:

• Onderzoek naar mechatronische systemen • Onderzoek naar medische technologie • Onderzoek naar embedded systems • Sensortechnologie • Photonics • Semiconductor technology • Plasmatechnologie • ISTAR • Network InformaNon & Infrastructure (NII) • Intelligente wapensystemen • DomoNca • High tech equipment • Industriële roboNca • Duurzame vliegtuigen • High tech automoNve systems

2) HTSM: Materialen Ambities Ambi8es Economisch •  AmbiNe is om een belangrijke bijdrage leveren aan een omzetgroei van 50 procent over de periode 2008-‐2015 in de industriële sectoren die gerelateerd zijn aan high tech materialen; •  Het komende jaar staat in het teken van de nadere uitwerking van de SRA. Verder invulling gegeven zal worden aan: aantrekken van partners, betrekken van MKB en het opzeTen van projecten. ValorisaNetrajecten worden gestart om juist het MKB te bereiken; •  M2i werkt een plan uit om zich binnen Europa te posiNoneren als centre of excellence; •  Op het gebied van high tech materialen zullen extra PhD-‐posiNes gecreëerd worden. Inhoudelijk •  Inhoudelijke uitdaging voor dit cluster ligt vooral in het creëren van nieuwe (structurele en funcNonele) materialen die duurzaam zijn (in gebruik en maakproces) en economische winsten opleveren; •  Toepassingsveld is zeer breed: van automoNve en aerospace, tot en met consumentenelektronica en medische apparaten. Dat geldt ook voor maatschappelijke vraagstukken waar het cluster mee geconfronteerd wordt: energie en milieu, mobiliteit, veiligheid, gezondszorg en water; • Een doelstelling van de MIA Veiligheid is het verbeteren van de (fysieke) bescherming van gezondheid en veiligheid van eigen personeel (onder andere door benu}ng van de mogelijkheden die nanotechnologie en materiaalkunde bieden).

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een toekomstbestendig veiligheidssysteem • Een duurzame voedselproducNe, -‐-‐ retail, en –consumpNe • Een gezond leven • Een duurzaam en klimaatbestendig watersysteem • Een duurzame leefomgeving • Een duurzame economische groei • Een duurzame energievoorziening • Materials correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Duurzame vliegtuigen • Onderzoek naar bouwmaterialen • FuncNonal materials & coaNngs • Biobased performance materials • Sterke en lichte materialen

2a) Brainport Omschrijving

Brainport is de spil van een netwerk dat zich uitstrekt over ZO-‐NL en de landsgrenzen. Kern is de regioEindhoven. De speerpuntsectoren zijn HTS&M, Food, AutomoNve, Lifetec en Design. Er is derhalve inhoudelijk niet alleen een link met het cluster HTS&M (HTS/mechatronica), maar ook met de clusters Life Sciences (medische technologie/ lifetec), Food, NutriNon & Flowers (voedingstechnologie) en CreaNeve industrie (design/architectuur).

Spelers

Kennisinstellingen TUe (cNM, SEES, COBRA met VU), UvT, Fontys, Hogeschool Zuyd, TIAS, UM, tUL, TNO, ESI, IMEC, DPI, Holst Centre, CTMM, FOM. Andere belangrijkste KI’s in ELAt: KUL, FMTC en RWTH Bedrijven Philips, ASML, (DSM), Océ, FEI, Siemens VDO, NXP, ASMI, VDL Group, ST Ericsson, Vanderlande Industries, DAF Trucks, TomTom, Rexroth Bosch, Assembléon, OTB Group

Beleidsini8a8even

Innova8eprogramma: Point-‐One

(353 MEuro, 2009-‐2012), HTAS (42 MEuro, 2007-‐2011), M2i (35 MEuro, 2008-‐2011)

Pieken: Z-‐O (HTSM, F&N, LS) totaal 23 mln 2006-‐2008

FES/BSIK: Sterke Regio’s (31,6 M


Topspelers EU: Philips, ASML, DSM, Océ, NXP, ASMI, Vanderlande Industries, TomTom, FEI (USA) Import/export: ong. 25% van de Nederlandse export komt uit de Brainport regio. Snellere groei van exportaandeel in deze regio vergeleken met landelijk gemiddelde. Aandeel van high-‐tech exports ligt ook hoger (niet verwonderlijk) R&D: 8% van BRP (2006). Eén van de weinige regio’s die aan de Lissabon-‐ doelstellingen voldoet. Octrooiposi8e: hoogste patentdichtheid van Europa. 54% van NLse patenten a~omsNg uit Noord-‐Brabant Publica8es: TUe hoge score universiteit-‐ industrie publicaNes. Sterk in mechatronica. Overig: 20e posiNe EU RIS (2006, op een totaal van ca. 200 regio’s; goede prestaNe), 9e op EU R&D/BNP raNo, 6e op business R&d/BNP raNo (2003)

Ruimtelijke structuur Het gebied rond Eindhoven is een belangrijk zo niet het centrale knooppunt in de sector-‐ en regiogrensoverschrijdende samenwerking tussen bedrijven en instellingen in de Eindhoven-‐Leuven-‐Aken driehoek (ELAt). •  De regio herbergt drie keer zoveel werkgelegenheid in Mechatronica (12,5% van het sectortotaal) dan verwacht (4,8% van de naNonale werkgelegenheid bevindt zich in de regio) •  De regio herbergt vijf keer zoveel werkgelegenheid in AutomoNve dan verwacht (23,3% van het sector-‐ totaal vs. 4,8% van het naNonale totaal). •  Aanjagers van clustering zijn de High Tech Campus Eindhoven, ? AutomoNve Campus, Chemelot; •  Brainport: hoogste aandeel private R&D; •  Aansturing van ELAt via gemeente Eindhoven, Leuven en Aken, SRE/Brainport, KUL en AGIT. •  Eindhoven en Helmond zijn partners van het Brabant-‐Stad Netwerk

euro 2008-‐2011), Holst Centre (111,4 MEuro, 2005-‐2010), ESI (25 MEuro, 2004-‐2011), NanoNed/NanolLAB/ NanoImpuls (118 MEuro, 2004-‐2010) Nota Ruimte 81,9 MEuro

Overig: NCAS (25,8 MEuro,

2007-‐2017), High Tech (100 MEuro, 2009), IOP’s -‐ Self Healing Mat.(10 Meuro, 2005-‐2012), Photonic Devices (11,7 Meuro, 2006-‐2009), Precisietechn. (15 Meuro, 1999-‐2010), MMI (11 Meuro, 1999-‐2010), SmartSIP (5 Meuro, 2008-‐2013), Thin Film Man. (5 Meuro, 2008-‐2013), SOS (5 Meuro, 2008-‐2013), ASS (4,1 Meuro, 2008-‐2014), SenNnels (10 MEuro, 2004-‐2011) Gem. Jaarlijkse investering : 320 mln euro

2a) Brainport Ambities Ambi8es Economisch •  Brainport in 2020 tot de top-‐5 technologische regio’s in Europa. In 2020 hoort ELAt (Eindhoven – Leuven – Aken) tot de top Nen van technologieregio’s in Europa; •  Om de ambiNe waar te maken, gaat Brainport investeren in het vesNgingsklimaat. Bereikbaarheid is dan belangrijk: integrale gebiedontwikkeling van de Zuid-‐oostvleugel (o.a. A2-‐zone) en het verbeteren van grensoverschrijdende infrastructuur staat hoog op de agenda; •  De specifieke doelstellingen van Brainport – zoals geformuleerd in het visiestuk Brainport Navigator 2013 – zijn: •  Minimaal 100 innovaNeprojecten realiseren (stand van zaken 2008: nu al gehaald); •  Minimaal 1,75 MEuro investeren in innovaNe in de regio (stand van zaken 2008: gehaald, maar er moet een groter deel van de investeringen komen van private partners); • Groei van het aantal innovaNeve starters (stand van zaken 2008: op koers); •  Verbeteren van de (naams)bekendheid en profilering van Brainport (stand van zaken 2008: op koers). •  Een aantal doelstellingen ligt al op – of zelfs vóór op – koers. Aanvullende aandachtspunten: investeer in achterblijvende publieke R&D, investeer in life long learning, in het aantrekken en vasthouden van kenniswerkers, versterk de internaNonale samenwerking, benut het mkb-‐ innovaNepotenNeel, verbeter de samenwerking tussen mkb en hogescholen; •  In aanvulling op de Brainport Navigator 2013 zal een visiedocument 2020 worden opgesteld. In dit document worden ambiNes voor de regio uiteengezet als ook een concreet ontwikkelingsprogramma (vergelijkbaar met de Luchtvaartnota en Havenvisie); •  Vanuit Pieken in de Delta ligt er een ambiNe om Brainport als regio nader in te bedden in een netwerk technologisch sterke regio’s. Bijv.: vanuit HTSM links met Twente, DelS (in Nederland) en Leuven en Aken in ELAt, opNmaliseren van logisNeke connecNes rondom Tilburg en Venlo, life sciences als pilot in euregio uitwerken (bijv. cardiovasculair), links met Wageningen op het gebied van food & nutriNon (ten dienste van Wageningen cluster); • Vanuit dat programma zijn er een aantal meetbare doelstellingen beschreven (huidige programmaperiode; geen acNeve sturing): 10 topkennisinstellingen in de regio, 100 topbedrijven, 1000 betrokken MKB bedrijven, 10.000 nieuwe en/of hoogwaardige arbeidsplaatsen met uitstraling naar 100.000 directe en indirecte banen. Inhoudelijk •  Focus en groei op de 5 technologische speerpunten: automoNve, HTS, lifetec, food, design. Zie voor inhoudelijke ambiNes en uitdagingen, clusterkaarten HTSM, Life Sciences, CreaNeve industrie, Food, NutriNon & Flowers, ICT & Breedbanddiensten.

3) Life Sciences Omschrijving

Dit cluster omvat [I] de farmaceuNsche sector (producNe, handel en O&O), [II] medische systemen en apparaten (producNe en groothandel) en [III] gezondheidszorg (academische ziekenhuizen, oncologische en radiotherapeuNsche insNtuten, O&O). Het gaat zowel om biotechnologie, materiaal-‐ en apparatuurontwikkeling (lifetec; link met HTS) als medische laboratoria en zorginsNtuten.


Topspelers EU: Philips, AKZO Nobel, DSM, Crucell, Qiagen, Pharming, Amsterdam Molecular Thera. Octrooiposi8e: 5000 octrooien per jaar (= 2,3% van alle octrooien in Nederland). Nederland staat op de 9e plaats qua aantal octrooien gerelateerd aan LS&G. Binnen EU15 heeS NL een aandeel van 6%. Publica8es: 7e plek op wereldranglijst qua aantal wetenschappelijke publicaNes.

Spelers

Beleidsini8a8even Innova8eprogramma: Life Sciences & Gezondheid (34 MEuro, 2008-‐2011)

Kennisinstellingen: TNO, UMC’s, TI Pharma, NBIC, NKI, Hubrecht Laboratorium Bedrijven: AbboT, AKZO Pharma, Altana Pharma, Boston ScienNfic, Centocor, Cordis, Crucell, Dräger Medical, DSM, Genzyme, ID, KIT Biomedical Research, Medtronic, Organon, Philips Medical Systems, Pie Medical, Qiagen, Roche DiagnosNcs, Solvay, TI Pharma, Vitatron.

Pieken: totaal 2006-‐2008 20,8 MEuro wv Z-‐O (3,0 MEuro), Oost (8,6MEuro), Zuid-‐ Vleugel (4,8 MEuro), Noord-‐Vleugel (4,4 MEuro) Zuiderzeelijn: 17M Euro (LIfelines/ERIBA)

Ruimtelijke structuur Meervoudige concentra9e in diverse steden met academische ziekenhuizen of grotere farmaceuNsche bedrijven (vooral Leiden en Groningen, maar ook Utrecht, Amsterdam, Arnhem/Nijmegen en Maastricht). Alleen in de Noordvleugel is sprake van enige bovengemeentelijke clustering. •  Aantal vesNgingen en werkgelegenheid neemt landelijk toe (1996-‐2008), vooral in Groningen en Arnhem/Nijmegen. Leiden, Eindhoven, Amsterdam en Maastricht doen het ook goed. Utrecht iets minder (lichte groei).

FES/BSIK: Sterke regio's 11MEuro (Leiden Bio Science park) TI Pharma (130 MEuro, 2005-‐2009), Parelsnoer (35 MEuro, 2006-‐2010), NGI II (280 MEuro, 2008-‐2012), DPTE (25 MEuro, 2004-‐2010), CTMM (MEuro, start in 2008), BMM (MEuro, 2008-‐2012), Nutrigenomics (10 MEuro, 2005-‐2010), TREND (11, 7 MEuro, 2004-‐2011), VIRGO (10,8 MEuro, 2004-‐2008), Aviaire influenza (15 MEuro, 2006-‐2011), TIGO (10 MEuro 2009-‐2011), Hersenen en CogniNe (2009-‐2011); 40MEuro (Lifelines) MIA: Gezondheid (100 mln 2008-‐2012) Overig: SmartMix: TranslaNonal excellence in RegeneraNve Medicine (15 MEuro, 2008-‐2012), Screen for drugs (14 MEuro, 2007-‐2015), Braingain (14,6 MEuro, 2007-‐2011)

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, gemeten aan de hand van loca9e-‐ quo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. werkgelegenheid). Bron: PBL 2009

IPC’s o.a. Vereniging “Life Sciences Limburg” (30.000 euro, 2007-‐2010) Kluyver Centre for Industrial Genomics (17 MEuro, 2001-‐2009), Nieuwe Instrumenten in de Gezondheidszorg (9 MEuro, 2008-‐2014), Verschillende programma’s van ZonMW (NWO), IOP Genomics (32,7 MEuro, 2003-‐2011) * Alle cijfers over 2008 ** Waarvan €500 miljoen voor [III] gebaseerd op scha}ng Dialogic.

Gem. Jaarlijkse investering 370 mln euro

3) Life Sciences Ambities Ambi8es Economisch •  Het verdubbelen van het jaarlijks gemiddelde aantal producten dat in de klinische tes…ase ingaat. Ook: het toe laten nemen van samenwerking tussen life science bedrijven onderling en tussen bedrijven en kennisinstellingen. Het aantrekkelijk maken van het Nederlandse cluster, om zo buitenlandse bedrijven naar Nederland te halen, behoort eveneens tot de economische ambiNes. Het cluster wil een verdubbeling van het aantal R&D-‐gerelateerde bedrijven (150 -‐> 300) en hun omzet bewerkstelligen in de komende jaren; •  Het life science cluster bevat veel kleine, jonge bedrijven. Het doorgroeien naar een stabiel cluster dat voor de Nederlandse economie van belang is en een duidelijke posiNe binnen Europe heeS, is de centrale ambiNe; •  Ook ligt er een uitdaging in het sNmuleren van ondernemerschap, het begrijpen van intersectorale factoren die van invloed zijn op gezondheid en de zorgvraag, en het verminderen van administraNeve lasten en regeldruk (m.n. taak voor de overheid); •  Doelstelling van het cluster is het verbeteren van de samenwerking over landsgrenzen heen. In 2008 is een tender gehouden in het kader van EuroTransBio. Het Nederlandse cluster parNcipeert in dat project; •  Voor de uitvoering van innovaNeprogramma’s en –projecten zijn zowel naNonaal als regionaal veel middelen ter beschikking gesteld. Er zijn dan ook volop iniNaNeven die momenteel uitgevoerd worden. Inhoudelijk •  Uitdaging voor het cluster is het rijp maken voor toepassing van hoogwaardige kennis over nieuwe therapieën, diagnosNek, prevenNemethoden, medicijnontwikkeling, biomedische materialen, medische technologie (link met HTS), gentherapie en genomics; •  Inhoudelijke aandachtspunten (zie de MIA Gezondheid): de veranderende zorgvraag (meer chronische aandoeningen, meervoudige zorgvragen en vergrijzing), behoeSe aan de verbetering van de arbeidsproducNviteit en de opNmale inzet van technologie en ICT.

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een gezond leven • Een toekomstbestendig openbaar bestuur Life Sciences correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Nieuwe therapieën • Nieuwe geneesmiddelen • Nieuwe tools en apparatuur voor diagnose

4) Transport & Logistiek Omschrijving

Dit cluster omvat alle vorm van vervoer (door de lucht, over zee, per spor, over de weg en per binnenvaart), laad-‐, los-‐ en overslagacNviteiten, opslag, expediteurs, cargadoors en bevrachters, en overige dienstverlening voor het vervoer.

Interna8onale posi8e Topspelers EU: SBM Offshore, Vanderlande Industries BV, Havenbedrijf RoTerdam, Corporate Express, Schiphol Group, KLM Import/export: Nederlands aandeel in het internaNonale beroepsgoederenvervoer in Europa is ca. 22%. De transportsector is verantwoordelijk voor 7% van de totale export van het Nederlandse bedrijfsleven. Publica8es: Met name de Erasmus Universiteit RoTerdam, programma Business Processes, LogisNcs and InformaNon Systems, scoort internaNonaal goed. Overig: -‐ Nederlandse marktaandeel in de wereldhandel is 3,7% (2007). (aandeel Nederland in de wereldproducNe = ca. 1%, in de wereldbevolking = ca. 0,25%.) -‐ Goede posiNes in Europa voor haven en Schiphol, maar concurrenNe neemt toe. -‐ NL heeS meeste distribuNecentra van Europa. -‐ LogisNek vooral sterk in Food & Beverage (& flowers -‐> Aalsmeer) en elektronica.

Spelers

Kennisinstellingen Tue, TUD, UT, TRAIL, TNO, NLR, SWOV, NHTV, NTH, HAN, HZ, TopinsNtuut LogisNek Bedrijven Nedtrain, Railpro, DHL, KLM (Cargo), TNT, OAG, Rail Cargo InformaNon Netherlands, Havenbedrijf, Schiphol Group, TVM, Ortec, QuniNc, Siemens, KPN, Frog, ECT, Frans Maas, Vos LogisNcs, Connekt, NEA, Keuhne & Nagel, Vanderlande, P&O Nedlloyd

Economisch belang*

# bedrijven SBI: 17.000 # werkzame pers. SBI: 285.000 R&D investering: €189 miljoen BNP: 3,35% Toegevoegde waarde: €20,10 miljard Omzet: €62,89 miljard * Alle getallen over 2008

Ruimtelijke structuur Meervoudige concentra9e gedomineerd door de regio RoYerdam-‐Rijnmond, met uitlopers in Oostelijke en Zuidelijke richNng (Zeeland). Ook de COROP regio’s Delfzijl en Oost-‐Groningen, Groot-‐ Amsterdam, Zuidwest-‐Gelderland en Midden-‐Limburg doen mee. •  Aantal vesNgingen en werkgelegenheid nemen landelijk toe (1996-‐2008), hoewel in mindere mate in RoTerdam-‐Rijnmond (agglomeraNenadelen in volwassen clusters). LogisNeke assen in Oostelijke en Zuidelijke richNng groeien sneller.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. het aantal ves9gingen). Bron: PBL 2009

Beleidsini8a8even Innova8eprogramma: LogisNek & Supply Chains (25 MEuro, 2009-‐2012) Pieken: totaal 2006-‐2008 8,8 MEuro wv Zuid-‐Vleugel (5,1 MEuro), Noord-‐ Vleugel (2,0 MEuro), Z-‐W (1,6 MEuro) FES/BSIK: Transumo (30 MEuro, 2005-‐2009), Next GeneraNon Infrastructures (20 MEuro, gestart in 2003) MIA: Mobiliteit Gem. Jaarlijkse investering : 35 mln euro

4) Transport & Logistiek Ambities Ambi8es Economisch •  AmbiNe is om Nederland in 2020 Europees marktleider te laten zijn in de aansturing van alle transnaNonale stromen, die één of meer Europese landen aandoen, en die worden geregisseerd vanuit gecentraliseerde regiefuncNes van marktparNjen (complex logisNek management); •  EZ heeS het startschot gegeven voor een InnovaNeprogramma Supply Chain & LogisNek. De uitdaging die er nu ligt is de verdere uitwerking van dat programma en het opzeTen van projecten; •  Verdere ontwikkeling van een SupplyChain Campus in Breda waar ketenregie en ketenconfiguraNeacNviteiten ontwikkeld en uitgevoerd worden; •  Mainport RoTerdam blijS duurzaam een bijdrage leveren aan het vesNgingsklimaat in Nederland en de internaNonale concurrenNeposiNe van bedrijven die in ons land gevesNgd zijn. Bereikbaarheid staat voorop; •  Uitdaging is Amsterdam Airport Schiphol zodanig te sNmuleren dat het haar posiNe in het wereldwijde luchtvaartnetwerk behoudt (hubfuncNe). Die posiNe is namelijk cruciaal voor Schiphol als mainport. Inhoudelijk •  Verdere ontwikkeling van concepten van gezamenlijke aansturing van meerdere supply chains en (ICT)-‐technologie om die sturing en management te vergemakkelijken; • Inhoudelijke uitdagingen (uit InnovaNeprogramma) (o.a.): cross chain control, service logisNek, regierol van knooppunten (rondom de mainports). Uit het onderliggende advies van de MIA Mobiliteit i.o. zijn de volgende inhoudelijke aandachtspunten naar voren gekomen: mulNmodale knooppunten, intelligente transportsystemen en energieefficiënNe (in relaNe tot klimaat en milieu).


4a) Mainport Rotterdam Omschrijving

Mainport RoTerdam wordt ook wel een haven-‐industriëel complex genoemd, omdat ze transport en logisNeke acNviteiten omvat (inclusief handel en mariNeme diensten) maar ook industrie (chemie, petrochemie, energie, metaalbewerking, recycling en scheepsbouw). Totalen voor de acNviteiten zijn zowel voor [NL] heel Nederland als [RDM] (KvK) regio RoTerdam genoemd.

Interna8onale posi8e Topspelers EU: Havenbedrijf RoTerdam, Shell, BP, ESSO, SBM Offshore, Smit, Boskalis, Maersk Line, ECT, Vopak Import/export: 387 miljoen ton overslag (2009) Octrooien: 6% havengerelateerde bedrijven bezit octrooien Posi8e Mainport Roierdam: De RoTerdamse Haven is de grootste zeehaven van Europa en was tot voor kort de grootste ter wereld. De snellere groei van AziaNsche (incl. Chinese) zeehavens speelt RoTerdam in de kaart. De haven wint marktaandeel Njdens de crisis. De posiNe van de Rijn-‐Schelde Delta havens tov het Europese achterland, is de beste van de Europese havenregio’s. RoTerdam en Antwerpen bieden de beste kosten-‐kwaliteit verhouding in deze delta. Nederland staat tweede op de LogisNcs Performance Index van de Wereldbank.

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen

TU DelS, Erasmus Universiteit RoTerdam, Hogescholen (met name Hogeschool RoTerdam), Top InsNtuut LogisNek, TNO

Bedrijven

Havenbedrijf RoTerdam, Shell, Europe Container Terminal, IMTECH, BP, ESSO, Broekman Beheer, Od†ell Terminals, Schenker InternaNonal, EMO, Vopak, Huntsman Holland, IHC Holland, Maersk Line (voorheen Nedlloyd), Mammoet Nederland, Seabrex, Smit InternaNonale NV., SBM Offshore

Ruimtelijke structuur Concentra9e met de COROP regio Groot-‐Rijnmond als kern en een aaneengesloten gebied van gespecialiseerde gemeenten in de Zuidvleugel. Daarnaast heeS de Haarlemmermeer (met Schiphol) een focus op dit cluster, evenals Delfzijl (logisNek en energie) en Zeeuws-‐ Vlaanderen (chemie). •  De werkgelegenheid is in de regio Groot-‐Rijnmond iets gedaald in de sector transport en logisNek (1996-‐2008); in de industrie was de daling nog iets sneller (met name door outsourcing). Noord-‐ Brabant en Limburg profiteerden.

Innova8eprogramma: LogisNek & Supply Chains (25 MEuro, 2009-‐2012), Chemie (52,4 MEuro, 2007-‐2011), MariNem (39,5 MEuro, 2007-‐2012) Pieken: HIC Zuid-‐Vleugel (5,1MEuro) FES/BSIK: Transumo (30 MEuro, 2005-‐2009), Programma R3 – Duurzaam ondernemen in RoTerdam Energy Port (2007-‐2010) MIA: Mobiliteit Overig: Europees programma Kansen voor West, De Economische Visie op Langetermijnontwikkeling van Mainport RoTerdam Gem. Jaarlijkse investering

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor 2008 m.b.t. het aantal ves9gingen). Bron: PBL 2009

mln euro

: 30

4a) Mainport Rotterdam Ambities Ambi8es

Economisch •  Doelstelling: Mainport RoTerdam blijS duurzaam een bijdrage leveren aan het vesNgingsklimaat in Nederland en de internaNonale concurrenNeposiNe van bedrijven die in ons land gevesNgd zijn. Bereikbaarheid staat voorop; •  Het is de ambiNe om vanaf 2015 een bovengemiddelde groei in het containersegment te bewerkstelligen ten opzichte van de overige zeehavens in de Hamburg-‐Le Havre range; •  Het naNonaal netwerk van zee-‐ en binnenhavens moet op peil gehouden worden en de logisNeke knooppunten (Mainport RoTerdam, overslag e.d.) verder uitgebouwd met toegevoegde waardediensten en faciliteiten (zie LogisNek). Zowel oog voor verdere ontwikkeling van de zee-‐ als landzijde; •  Een ambiNe die is beschreven in Pieken in de Delta: bijdragen aan een topvesNgingsklimaat via campusontwikkeling (RDM) en logisNeke hotspots (Nieuw Reijerwaard en WDO). Om dat te bewerkstelligen is een opNmale aansluiNng met achterlandverbindingen noodzakelijk; •  Versterken van havengerelateerde industrie. Dat is met name energie en chemie (zie clusterkaart Chemie). In 2030 zou RoTerdam het grootste biobased chemie en duurzame energie cluster moeten herbergen. Inhoudelijk •  Netwerkmanagement: een efficiënter en rijker netwerk van verbindingen levert differenNaNe, specialisaNe, schaalvoordelen, ervaringseffecten, kennisuitwisseling en milieuefficiency op; • Daarnaast ligt een uitdaging in het verder sNmuleren van van innovaNes en versterken van netwerken in transport, logisNek, handel, waterbeheer, waterbouw of mariNeme sector. Ook: steunen van nieuwe industriële acNviteiten en efficiënNeverbetering, versterken van de kenniscluster en het aanjagen van de samenwerking van bedrijven, kennis-‐ en onderwijsinstellingen.

4b) Mainport Schiphol Omschrijving

Dit cluster omvat [I] luchtvaart andere dienstverlening voor het vervoer door de lucht, [II] de overige bedrijvigheid op Schiphol en enkele [III] gerelateerde sectoren: concerndiensten en holdings. Totalen voor de acNviteiten zijn zowel voor [NL] heel Nederland als [AMS] de regio Groot-‐Amsterdam berekend.


Topspelers EU: Schiphol Group, Air France-‐ KLM, Vanderlande Industries Import/export: Ruim 1,5 miljoen ton de derde vrachtluchthaven van Europa (en 16e wereldwijd). 60% van de import/export heeS betrekking op NL’se bedrijven; 40% is doorvoer. Belangrijke link met Food, NutriNon & Flowers (m.n. dat laatste: veilingen) en HTSM (opNsche apparatuur en elektronica) Posi8e Schiphol: •  Schiphol zowel sterk op pax (4e EU) als cargo (3e EU); •  267 bestemmingen, waarvan 231 min. 2x per week; •  Amsterdam op de 6e plek als Europese vesNgingsplaats voor internaNonale bedrijven; • De grens aan de groei van Schiphol is op korte termijn is bereikt. In 2020 70.000 vliegbewegingen naar Eindhoven en Lelystad (Alders).

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen TUD, UvA, VU, HvA, InHolland, NLR, TNO, (NIVR) Bedrijven Air France-‐KLM (breder: SkyTeam), Schiphol Group, TUI, SADC, NACO, handling (o.a. Menzies, Aviapartner), MRO (o.a. Stella AviaNon Services, AAR, KLM E&M), facility (CSU, Facilicom) expediteurs (DHL, TNT), douane, LVNL, Vanderlande Industries

Innova8eprogramma: LogisNek & Supply Chains (25 MEuro, 2009-‐2012) Pieken: Noordvleugel Randstad (2,0MEuro) FES/BSIK: Transumo (30 MEuro, 2005-‐2009); Sterke regio's 11MEuro (ACT)

Ruimtelijke structuur Concentra9e met duidelijk zwaartepunt in de COROP-‐regio Groot-‐Amsterdam (Amsterdam als centrale stad, suburbane gebieden en het luchthavencomplex Schiphol). •  aantal vesNgingen en werkgelegenheid nemen landelijk toe (1996-‐2008). De werkgelegenheidsgroei was relaNef zeer sterk in de regio Schiphol. •  ook is enige deconcentraNe zichtbaar naar enkele verspreid liggende gespe-‐ cialiseerde gemeenten in Oost-‐ en Zuidoost Nederland en de Zuidvleugel. Die hebben echter minder massa.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van aantal banen (berekend o.b.v. LISA data voor 2008). Bron: PBL 2009

MIA: Maatschappelijke InnovaNe Agenda (MIA) Mobiliteit [in ontwikkeling]. Overig: Kennis & InnovaNe Agenda (KIA) Luchtvaart. Opgezet door de overheid en een consorNum van parNjen uit de luchtvaartsector; •  “Luchtvaartnota: Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie”. Strategisch plan voor het benuTen van Mainport Schiphol en het gehele luchtvaartsysteem voor versterking van de NL economie; •  Diverse regelingen voor verbetering van lee‡aarheid rondom Schiphol en duurzaamheid. Maatregelen zijn vastgelegd in het Convenant Omgevingskwaliteit. Bijdragen tranche I: 10 MEuro per parNj – Rijk, Schiphol Group, provincie. EvaluaNe in 2011 met kans op verlenging van investeringen. Gem. Jaarlijkse investering: 25 mln

euro • Cijfers over 2008, exclusief indirecte (vesNgingsklimaat) effecten; ** Bronnen: zie Technische toelichNng; *** exclusief [II] overige dienstverlening Schiphol; **** [NL] BNP [III]: 1,98%, [AMS] BNP [III]: 0,16%

4b) Mainport Schiphol Ambities Ambi8es

Economisch •  Uitdaging is Amsterdam Airport Schiphol zodanig te sNmuleren dat het haar posiNe in het wereldwijde luchtvaartnetwerk behoudt (hubfuncNe). Die posiNe is namelijk cruciaal voor Schiphol als mainport. Transferverkeer op de luchthaven is daar belangrijk voor; •  Het behouden van de goede bereikbaarheid i.v.m. internaNonale contacten (zakelijke dienstverlening regio Amsterdam) en groot handelsverkeer (logisNek en opslag rondom Schiphol) behoort tot die ambiNe; •  AmbiNe tot en met 2020: internaNonaal concurrend blijven, tot de top-‐5 Europese luchthavens met de beste netwerkkwaliteit behoren, direct verbonden blijven met de belangrijkste economische centra wereldwijd, mondiaal tot de top-‐5 voor luchtvaartveiligheid blijven behoren, vooroplopen in het verbeteren van duurzaamheid (incl. emissiehandelssysteem), Schiphol tot de top laten behoren wat betreS service kwaliteit voor passagiers en cargo, flexibel benuTen van het luchtruim (incl. ATM). Inhoudelijk •  Duidelijke doelstelling is ook de verlaging van de ecologische en sociale druk op de samenleving rondom de luchthaven (uitstoot CO2, geluidshinder, etcetera); •  Inhoudelijke kennisthema’s: bereikbaarheid en mulNmodaliteit, procesopNmalisaNe (o.a. handling, feulling, passenger processes), ongestoord reizen (seamless travel), alternaNeve energiedragers, vermindering van grondgeluid en verder ontwikkelen van anNgeluid.

5) Water Omschrijving

Het cluster omvat [I] watertechnologie (winning en distribuNe van water; afvalwaterinzameling-‐ en behandeling) en [II] deltatechnologie (naTe waterbouw, nieuwbouw en reparaNe van schepen, baggermaterieel en booreilanden, en technisch advies voor de grond, water en wegenbouw).


Topspelers EU: SBM Offshore, Wavin, Fugro Export: 12,6 miljard euro (2002) in

de mariNeme sector, 2,5 miljard euro voor watertechnologie gerelateerde bedrijven Octrooiposi8e: In periode 1995-‐2001 251 octrooien gerelateerd aan watertechnologie. 7e plaats in de wereld. Nederland is nummer 1 als het gaat om octrooien gerelateerd aan baggeren. In de mariNeme maakindustrie speelt Nederland een kleine rol, Nederland heeS goede posiNe in offshore-‐technologie. Publica8es: TU DelS is een Center of Excellence (hoge scores op citaNes) Overig: Imago Nederland mbt deltatechnologie zeer goed

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen TUD, UT, WUR, TNO, IHE, Deltares, MARIN, Wetsus, KIWA, RIZA, Van Hall-‐insNtuut, Cartesius insNtuut, UNESCO-‐IHE, Rijkswaterstaat Bedrijven Waterleidingsbedrijven, Royal Haskoning, Boskalis, Norit Membraam Techn., Paques, DHV, Vitens, Landustrie, Grontmij, van Oord, IHC, Imtech, SBM, Wavin, Fugro

Innova8eprogramma: Watertechnologie (58,8 MEuro, 2006-‐2011), MariNem (39,5 MEuro, 2007-‐2012) Pieken: Noord 2008-‐2009 (7,3MEuro)

Ruimtelijke structuur Gespreid patroon maar met mogelijke zwaartepunten in Delfzijl, Noord-‐Friesland, de Kop van Noord-‐Holland, Zuid-‐West Overijssel en Zeeland (watertechnologie); Zuid-‐West Friesland, Zaanstreek en Zuid-‐Holland (delta en mariNem). •  aantal vesNgingen is landelijk gegroeid (1996-‐2008) terwijl de werkgelegenheid stabiel is gebleven. Hiervoor genoemde Gebieden deden het niet veel beter.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor aantal ves9gingen 2008). Bron: PBL 2009

FES/BSIK: Leven met Water (20 MEuro, 2005-‐2009), Ecogenomics (11 MEuro, 2004-‐2010) MIA: Water (totale omvang is 40 MEuro. Building with Nature en Flood Control 2015 zijn gestart. Overig: Subsidie InnovaNe Zeeschepen (58,5 MEuro voor 3 jaar), TNO voor delta-‐ en watertechnologie onderzoek (1,2 MEuro, 2007), Subsidieregeling MariNeme InnovaNe (SMI) (10 MEuro, t/m 2010), Binnenvaart (10 MEuro, t/m 2011 ), SBIR Binnenvaart (1 MEuro, t/m 2010), Programma Voortvarend Besparen (4 MEuro, t/m 2010), Partners voor Water (49 MEuro, 2005-‐2009), Kaderrichtlijn Water (75 MEuro, 2008-‐2010) Gem. Jaarlijkse investering: 87 mln euro

* Cijfers over 2008 ** waarvan [II]: 2.100 (94%) *** bronnen: zie Technische toelichNng

5) Water Ambities Ambi8es Economisch •  Het cluster zal de komende jaren vooral meer gaan samenwerken en zich meer gaan posiNoneren als cluster; •  Watertechnologie: een verdubbeling van de omzet uit export, van 2 miljard euro naar 4 miljard euro in de periode 2007-‐2012; • Doelstelling is ook het beter betrekken van MKB bij de innovaNeprogramma’s. In het kader van het Watertechnologieprogramma zijn MKB-‐gerichte sNmuleringsinstrumenten ontwikkeld. Die worden nu ingezet; •  MariNem: doelstelling is het verder vormen van een mariNem cluster (maakindustrie) dat een onmiskenbaar economisch belang voor Nederland vertegenwoordigt en een duidelijke plek heeS op de Europese markt. Samenwerking is daarbij essenNeel evenals het betrekken van MKB. Inhoudelijk •  Watertechnologie is direct van maatschappelijk belang. Nieuwe inzichten helpen ons land duurzamer te worden. Verder onderzoek en innovaNeacNviteiten is nodig op de onderwerpen: zuivering van afvalwater, bereiding van drink-‐ en industriewater, sensoringen monitoring en interacNe natuurlijke systemen; • Inhoudelijk liggen er vier (grote) uitdagingen: verbeteren van de LNG-‐supply chain voor de offshore industrie, olie-‐ en gaswinning onder extreme omstandigheden voor de offshore industrie, de bouw van complexe specials voor de mariNeme maakindustrie en het bewerkstelligen van procesinnovaNes in de mariNeme maakindustrie; •  De MIA Water legt de nadruk op de rol van water binnen kwaliteit van leven (“droge voeten en schoon drinkwater”). Inhoudelijk worden 2 hoofdthema’s onderscheiden m.b.t. het investeren in de kennisketen: flood control en building with nature. Als transsectorale innovaNekans wordt genoemd: klimaatadapNef bouwen.


6) Chemie Omschrijving

Dit cluster omvat de vervaardiging van chemische producten en producten van rubber en kunststof, aardolieverwerking, handelsbemiddeling in brandstoffen e.d. en medisch/ farmacologisch O&O.


Topspelers EU: Akzo Nobel, DSM, SBM Offshore, Fugro, Royal Ten Cate, SABIC, DOW Export: tussen 35 en 53 miljard euro Octrooiposi8e: wereldwijd sterke octrooiposiNe voor procestechnologie en coaNngs (binnen polymeren). DPI: 28 octrooien in de laatste 3 jaar. Publica8es: 29.415 publicaNes in de periode 2003-‐2006. Dat is een aanzienlijk deel van de Nederlandse publicaNeoutput in die periode (35,9%). Met name de citaNe-‐impact is hoog (1,22). Nederland scoort wereldwijd boven het gemiddelde.

Economisch belang

Spelers

Kennisinstellingen TNO, DSTI, RUN, RUG, TUe, TUD, UL, UU, UvA, VU, WUR, DPI, TI Pharma, hoger laboratoriumonderwijs Bedrijven AkzoNobel, DSM, Shell, ExxonMobil, EXON, INEOS, Total, Sabic, Lyondell Chemical, Solvay, Schering Plough, Dow Benelux, Teijin Aramid, Fuji-‐film, SBM, Fugro, Ten Cate

# bedrijven SBI: 4.100 # werkzame pers. SBI: 106.000 R&D investering: €1,658 miljoen, WBSO=241 miljoen euro BNP: 2,17% Toegevoegde waarde: €13,00 miljard Omzet: €113,18 miljard * Cijfers over 2008

Ruimtelijke structuur Ruimtelijk gespreid patroon van gespecialiseerde gemeenten, onder meer in Delfzijl en omgeving, Overijssel en Twente, Limburg, Noord-‐Brabant, de Zuidvleugel en Zeeland. •  DSM heeS in Geleen een campus opgezet rondom haar eigen R&D-‐ en producNefaciliteit (Chemelot) •  Zwaartepunt van R&D loonkosten in de WBSO ligt in Noord-‐Brabant, en Arnhem/Nijmegen •  Havenindustrieel cluster in RoTerdam en procesindustrie in Zuidwest-‐Nederland zijn relevant

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor aantal ves9gingen 2008). Bron: PBL 2009

Beleidsini8a8even Innova8eprogramma: Chemie (52,4 MEuro, 2007-‐2011) Pieken: Zuid-‐Vleugel (5,1MEuro) Haven Industrieel Complex FES/BSIK: B-‐Basic (25 MEuro, 2004-‐2009), DSTI (22,3 MEuro, 2006-‐2011) Overig: Smartmix CatchBio (17 MEuro, 2007-‐2015), Duurzaam Waterstof (17 MEuro, 2002-‐2012), ASPECT (9 MEuro, 2003-‐2012), Process-‐on-‐a-‐Chip (8 MEuro, 2004-‐2012) Kluyver Centre (NGI) (7 MEuro, 2001-‐2009), Green & Smart Process Technologies (3,3 MEuro, 2007-‐2011), IBOS (9,1 MEuro, 2003-‐2012), IOP’s -‐ Self Healing Materials (9,5 MEuro, 2005-‐2009) en Genomics (36,3 MEuro, 2000-‐2011) Gem. Jaarlijkse investering: 33 mln euro

6) Chemie Ambities Ambi8es

Economisch • Het cluster wil in 10 jaar de toegevoegde waarde verdubbelen (van 12 miljard naar 24 miljard); •  AmbiNe is ook om het gebruik van energie en fossiele grondstoffen in 25 jaar te halveren met een vermindering van 328 Petajoule equivalent in 2032 ten opzichte van het niveau van 657 Petajoule in 2005 (link met het cluster Energie en maatschappelijke uitdagingen uit de MIA Energie); •  Het cluster werkt sterk aan betere samenwerking, kennisuitwisseling tussen onderzoekers en het bedrijfsleven, verbetering van human capital en het opzeTen van centra voor open innovaNe. Ook het imago van het chemiecluster wordt verbeterd. Inhoudelijk •  Inhoudelijke uitdagingen worden gevonden in: nieuwe materialen (polymeren), procestechnologie (incl. procesintensificaNe), katalyse en biotechnologie voor specialNes.


7) Creatieve industrie Omschrijving

Dit cluster omvat: [I] Kunsten (beoefening van kunsten, theaters e.d., galerieën, musea), [II] Media & entertainment (uitgeverijen, fotografie, producNe en vertoning van films, radio en TV, overig amusement, pers-‐ en nieuwsbureaus, journalisten) en [III] CreaNeve zakelijke dienstverlening (architectuur, stedenbouw, industrieel ontwerp, reclame)


Topspelers EU: Hunter Douglas, Endemol, Telegraaf Media Groep Export: 13,9 mld euro, 12e t.o.v. de wereld. Publica8es: TUD in wereldtop industrieel ontwerp (niet alleen uiNng in publicaNes in dit domein) Overig: goede imago van Dutch Design (= combinaNe van funcNonaliteit en vormgeving). Met name de Design Academy Eindhoven is toonaangevend. Dutch Design komt oorspronkelijk uit de hoek van meubelontwerp, maar slaat nu breder in de creaNeve sector neer (mode, architectuur, etc.). De architecten van OMA behoren tot de wereldtop. De rol van NL mbt (mulN)media is klein, met name tov de US en UK.

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen HKU, INHOLLAND, HvA, HU, TUD, TUe, UT, UvA, Novay, TNO, Design Academy Eindhoven Bedrijven Endemol, BNN, Telegraaf Media groep, Logica CMG, Philips, IBM ,B&O, Adidas, Media Republic, Van Berlo, Leolux, Premsala, Marlies Dekkers, Waag, Hunter Douglas, OMA

Innova8eprogramma: DiensteninnovaNe in de creaNeev en financiële sector (25 MEuro, 2009-‐2012) Pieken: Noord-‐Vleugel 2006-‐2008 (11,2 MEuro)

Ruimtelijke structuur Enkelvoudige concentra9e in de Noordvleugel van de Randstad, waar veel gemeenten (van Haarlem en Amsterdam via het Gooi en Vechtstreek naar Utrecht) een focus hebben op dit cluster. Ook en-‐ kele steden in Overijssel en Zuid-‐Holland hebben een focus op dit cluster. Brabantse steden (Den Bosch, Eindhoven) nog pril. •  aantal vesNgingen en werkgelegenheid is landelijk gegroeid (1996-‐2008). Groei in de Noordvleugel was hiervoor verant-‐ woordelijk en ermee in lijn.

FES/BSIK: MulNmediaN (16 MEuro, 2004-‐2008), AGS en GATE (10 MEuro), Beelden voor de Toekomst (90 MEuro, 2007-‐2013) Overig: Cultuur & Economie (15,4 MEuro, 2005-‐2008. Programma zal overgaan in een innovaNeprogramma CreaNeve Industrie 2009-‐2013), CATCH (9 MEuro, 2004-‐2014) Gem. Jaarlijkse investering: 40 mln euro

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor aantal ves9gingen 2008). Bron: PBL 2009 * Cijfers over 2008 ** exclusief heel [I] en uit [II]: uitgevers computerspelen & soSware

7) Creatieve industrie Ambities Ambi8es Economisch • Het cluster creaNeve industrie heeS zich tot op heden onvoldoende geposiNoneerd als één cluster. De ambiNe is om dat wel snel op te pakken, teneinde de sleutelgebiedenstatus van het IP niet te verliezen; •  Het gebrek aan een eenduidige posiNonering heeS vooral te maken met de versnippering van de creaNeve industrie. Er zijn veel verschillende subclusters, waarbinnen veel dynamiek bestaat en die relaNef groot zijn (ICT, media & gaming, architectuur, industrieel ontwerp, mode, markeNng & creaNeve zakelijke dienstverlening). De onderlinge samenhang is gering. Het ontbreekt ook aan één clusterorgaan; •  Doelstelling van het cluster is derhalve om de zelforganisaNe te verbeteren en op korte termijn te komen met (meerjarige) plannen om de creaNeve industrie in Nederland vooruit te helpen; •  In navolging van het CreaNeve programma 2005-‐2008, wordt een start gemaakt met een eigen innovaNeprogramma. De bovenstaande punten zullen worden aangepakt. Generiek doel is het vergroten van de impact van de creaNeve industrie op de Nederlandse economie. Inhoudelijk • Onderdeel van de MIA Veiligheid is het trainen van personeel (bijv. brandweermannen) op een virtuele manier (serious gaming). Hier ligt een maatschappelijke uitdaging voor het cluster creaNeve industrie; m.n. voor gaming; •  Inhoudelijke uitdagingen zijn het best op het subclusterniveau te definiëren.

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een gezond leven • Behoud van sociale samenhang en een bloeiend cultureel leven • Een excellent kennis-‐ en onderwijssysteem • Een toekomstbestendig veiligheidssysteem • Een duurzaam mobiliteitssyteem • Een duurzame economische groei

Crea9eve Industrie correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Mode • Nieuwe media • (serious) gaming • Design in de maakindustrie

8) Energie Omschrijving

Dit cluster omvat [I] de winning van turf, aardolie en aardgas; dienstverlening en verwerking van deze en andere grondstoffen; producNe van elektriciteit [II] duurzame energie en [III] Gerelateerde diensten (exploitaNe van transportneTen, handel en distribuNe, handelsbemiddeling).

Interna8onale posi8e (duurzame energie) Topspelers EU: Sif en Smulders op gebied van off-‐shore wind en BDR thermea op gebied van micro-‐wkk Publica8es: Aantal: 14de posiNe wereldwijd, relaNef hoge citaNescore. Op gebied van duurzame energietechnologie ook de 14de posiNe met een zeer hoge citaNescore. (per. 1996-‐2008 Scimago journal rank) Patenten: Nederland heeS een zeer sterke fundamentele kennisposiNe. Echter, daar komen slechts weinig patenten uit voort. Alleen op gebied van micro-‐wkk staat Nederland in de mondiale top3.

Spelers (duurzame energie)

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen ECN, 3TU Bedrijven Offshore wind: Sif, Smulders, Ballast Nedam, Vroon Micro-‐wkk: BDR Thermea, Enatec, Daalderop Biobrandstof: bioMCN, Solarix, DSM, Nedalco, Shell Zon PV: Solland Solar, Scheuten Solar, OTB

Pieken: totaal 2006-‐2008 7,5 M Euro (Noord)

FES/BSIK: We@sea (13M euro),

BioSolar Cells (25M euro), ITER NL2 (8M euro), CATO2 (10M euro). Sterke regio's 10 mln (2009 op totaalpakket 20 mln 2008-‐2011) vaargeul Eemshaven.


MIA: MIA Energie (438M euro voor

Meervoudige concentra9e met sterke posiNes voor het Noordoosten (Groningen, Friesland en Drenthe), de Zuidvleugel (DelS/Westland en Groot-‐Rijnmond) en enkele verspreid liggende gemeenten in Zeeland, Noord-‐Brabant en Limburg, die ook een focus hebben op dit cluster.

de periode 2008-‐2012)

•  aantal vesNgingen neemt toe maar werkgelegenheid neemt landelijk en in voornoemde gebieden af (1996-‐2008). •  In termen van vesNgingen valt vooral de (grote) mate van specialisaNe in dit cluster van enkele aaneengesloten gemeenten in Groningen en Drenthe op.

Gem. Jaarlijkse investering: 130

Overig: Zuiderzeelijngelden

Ruimtelijk Economisch Pakket: 10MEuro (EDGaR)

mln euro

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor het aantal banen 2008). Bron: PBL 2009 * Cijfers over 2008, exclusief Turfwinning (SBI93: 10) en Handelsbemiddeling in brandstoffen, ertsen, mineralen en chemische producten (SBI93: 5112) ** PM

8) Energie

Economisch

Ambities

Ambi8es

• De InnovaNeagenda Energie ambieert een acNeve betrokkenheid van kennisinstellingen en bedrijfsleven bij het behalen van de gestelde doelen (zie hieronder). Het wil er hiermee voor zorgen dat Nederlandse bedrijven opNmaal kunnen profiteren van de zich ontwikkelende wereldmarkt voor energietechnologie. • De agenda spreekt van aansluiNng bij Europese iniNaNeven zoals het Kaderprogramma en het Lead Market IniNaNve for Europe. Interessante thema’s voor Nederland zijn met name windenergie en carbon capture & storage. • Er wordt ook een realisNsch beeld geschetst van de huidige posiNe van Nederland in de internaNonale markt vergelijkbaar met het beeld van het rapport van Roland Berger. Echter, de ambiNe is om die internaNonale posiNe te versterken. • Het Energierapport van EZ uit 2008 schetst enkele toekomstbeelden voor Nederland. Een belangrijke rol is daarin weggelegd voor de gasrotonde. Maar ook op andere vlakken (zonne-‐ en windenergie en kolenvergassing) moet Nederland een distribuerende rol kunnen spelen en daarmee moet toegevoegde waarde gegenereerd worden.

Inhoudelijk

• In het programma ‘schoon en zuinig’ staat onder meer de doelstelling van 30% CO2-‐ reducNe in 2020 ten opzichte van 1990 opgenomen. Dit betekent een reducNe van 96 miljoen ton CO2 bij ongewijzigd beleid. • Daarnaast staan in de InnovaNeagenda-‐Energie enkele inhoudelijke ambiNes opgenomen zoals: klimaatneutrale nieuwbouw van woningen en kantoren, het opstellen van roadmaps naar een halvering van het energiegebruik in de industrie (onder meer door procesintensificaNe), demonstraNeprojecten voor CCS in de energiesector en energieleverende tuinbouwkassen (de kas als energiebron). • Belangrijke ambiNes met betrekking tot de transiNe van fossiele brandstoffen naar duurzaam opgewekte energie voor het jaar 2020 zijn: 20% hernieuwbare energie, 5,75% biobrandstoffen in wegtransport, 8-‐12% van aardgas moet groen gas zijn.

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een duurzaam mobiliteitssysteem • Een duurzame energievoorziening • Een duurzame voedselconsumpNe, -‐ retail en -‐producNe

Energie correspondeert met de volgende MIKK thema’s:

• Schoon Fossiel • Duurzame energievoorziening • InnovaNeve systemen voor efficiënter gebruik van energie • Duurzame energie-‐infrastructuur

9) Zakelijke en financiële diensten Omschrijving

Dit cluster omvat [I] financiële diensten en [ii] overige zakelijke diensten (computer-‐service en informaNetechnologie, niet-‐ technische O&O, juridisch en economisch advies, reclame, kredieNnformaNe en incasso, organisaNe van beurzen e.d.)

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen CWI, Novay, TUD, TUe, TNO, EUR (RSM), UvA, VU, UvT (pensioenen), Netspar (MTI – gerelateerd aan UvT), ExSer, AMSI (VU/ UvA), hogescholen, Duisenberg School of Finance Bedrijven

Innova8eprogramma: DiensteninnovaNe (25 MEuro, 2009-‐2012) Pieken: 2006-‐2008 14,2 (NV Randstad)

Pensioenfondesen, ABN AMRO, ING, ABP, Randstad, Aegon, TNT, Equens, ForNs, PGGM, Holland Financial Centre, E&Y, Kempen & Co, Boekel de Nerée, Baker & McKenzie, Nauta DuNlh



Rabobank, Océ, Gemalto, Eureko, KPN, Tele Atlas, Corporate Express, Ordina Export: 0,3 miljard voor verzekeringen en pensioenen (dienstverlening minder geschikt voor export). Voor de commerciële dienstenhandel (2005) is de export gesteld op 77 miljard, de import op 71 miljard (beide 8e plek tov de wereld). Overig: Amsterdamse Zuidas is een plek waar veel internaNonale bedrijven samenkomen (of Nederlandse bedrijven met een internaNonale focus) uit de bancaire sector of zakelijke dienstverlening. •  Equens verleent payment services voor Europa. •  Academische posiNe van Netspar is goed,

Meervoudige concentra9e met een dominante posi9e voor de Noordvleugel. Ook de Zuidvleugel van de Randstad, Den Bosch en Eindhoven, Arnhem en Nijmegen doen mee. Dit ruimtelijk patroon hangt samen met de stedelijke hiërarchie. Grote en middelgrote steden hebben een sterke focus op dit type acNviteit.

Topspelers EU: Randstad,

•  aantal vesNgingen en werkgelegenheid Is landelijk sterk gegroeid (1996-‐2008). RelaNef snelle groei in de Noordvleugel, vooral de steden Amsterdam en Utrecht

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor het aantal ves9gingen 2008). Bron: PBL 2009 * Cijfers over 2008 ** waarvan soSware (SBI93: 72): 2,06% *** waarvan soSware (SBI93: 72): €12,34 miljard **** waarvan soSware (SBI93: 72): €23,14 miljard

Overig: Netspar (9 MEuro, 2008-‐2010), Holland Financial Centre (gestart in 2007) Gem. Jaarlijkse investering: 10 mln euro

9) Zakelijke en financiële diensten Ambities Ambi8es Economisch • Netspar en HFC hebben een voorstel ingediend voor een innovaNeprogramma ReNrement Management. De ambiNe van het cluster is met name om Nederland te laten uitgroeien tot een voorloper op reNrement management in Europa; •  Het ReNrement Management -‐iniNaNef wil bijdragen aan de versterking van de economische acNviteit in Nederland (groei van het aandeel van reNrement management-‐acNviteiten in het BNP) en aan het vergroten van hoogwaardige werkgelegenheid. Het aantrekken van hoogopgeleid personeel uit het buitenland behoort ook tot die ambiNe; •  In Njden van crisis zal het lasNg zijn om internaNonale ondernemingen in de financiële sector naar Nederland te krijgen. DesalnieTemin wordt ingezet op een beter vesNgingsklimaat. Ook de reputaNe van de Nederlandse sector wordt verbeterd; •  De eerste opleidingen aan de Duisenberg School of Finance (Amsterdam) zijn gestart. Dit insNtuut biedt innovaNef financieel-‐economisch onderzoek en onderwijs. Inhoudelijk •  Inhoudelijke uitdagingen liggen op het terrein van pensioenen, vermogensbeheer, verzekeren en de vergrijzingsproblemaNek. De huidige crisis intervenieert in de complexiteit van die onderwerpen; • Ook vanuit het DiensteninnovaNe programma (zie Clusterkaart Breedband & ICT diensten) is er oog voor het financiële cluster. Doelstelling is het verbeteren van het betalingsverkeer en daaraan gerelateerde dienstverlening (Financial LogisNcs). Nederland zou de financial logisNcs hub van Europa kunnen worden. De goede ICT infrastructuur van Nederland helpt daar aan mee.

Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een duurzame economische groei • Een gezond leven • Een toekomstbestendig openbaar bestuur

Zakelijke en financiële diensten correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Financial logisNcs • Kennisintensieve zakelijke diensten

10) Breedband en ICT Diensten Omschrijving

Dit cluster omvat (I) Content (uitgeverijen, reclame, radio & TV), [II] Diensten (drukkerijen, reproducNe, telecom, computerservice en informaNetechnologie) en [III] Hardware (vervaardiging van elek-‐ tronica en apparatuur, technisch speur-‐ en ontwikkelwerp, ontwerp en advies)


Topspelers EU: Gemalto, Fujitsu Siemens Computers, Lycos Europe, Tele Atlas, THK, Ordina, TomTom, Océ, KPN, Unit 4 Agresso, Exact Export: ICT-‐uitvoer = 67 miljard, uitvoeroverschot = 5,3 miljard. Octrooiposi8e: Nederland staat op de zevende of achtste plek in de wereld betreS diensNnnovaNe & ICT. Gekeken naar octrooien per miljoen inwoners, staat NL met 76 octrooien 2e van Europa na Finland (139). EU-‐25 gemiddelde is 25. Overig: Amsterdam Internet Exchange (AMS-‐IX BV) is het grootste internetknooppunt ter wereld.

Spelers

Beleidsini8a8even

Kennisinstellingen CWI, CITEM, TNO, ASTRON, Universiteiten en Hogescholen Bedrijven KPN, Logica, Philips, Technicolor, Equens, Gemalto, TomTom, Nedap, HITT, Océ, KPN, Funda, Unit 4 Agresso, Exact, Blue Fox Enterprises, Seagull, UPC, Tele2, SurfNet, Ziggo, SARA, Volker Wessels Telecom, CapGemini, Ordina, AMS-‐IX, Ilse Media

Innova8eprogramma: DiensteninnovaNe in de creaNeve en financiële sector (25 MEuro, 2009-‐2012) Pieken: totaal 2206-‐2008 33,8 MEuro Noord-‐Vleugel (5,2 MEuro) Noord 28,6 (betreS sensorsysteemtechnologie)

Ruimtelijke structuur Meervoudige concentra9e met een dominante posiNe voor de Noordvleugel (van Haarlem tot Utrecht), en in iets mindere mate de Zuidvleugel (DelS, Den Haag). Een aantal steden in het Noorden (Gro-‐ ningen), Oosten (Arnhem/Nijmegen) en Noord-‐Brabant (Den Bosch, Eindhoven) heeS ook een focus op dit cluster. •  aantal vesNgingen is landelijk sterk en werkgelegenheid enigszins gegroeid (1996-‐2008). RelaNef snelle groei in Amsterdam en Utrecht.

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor het aantal ves9gingen 2008). Bron: PBL 2009

FES/BSIK: VL-‐e (20 MEuro, start in 2007), ICIS, InteracNve CollaboraNve InformaNon Systems (13,7 MEuro, 2005-‐2009), LOFAR, Low Frequency Array (52 MEuro, 2008-‐2010), Next generaNon infrastructures (20 MEuro, gestart in 2003), ESI (25 MEuro, 2004-‐2011) MIA: Onderwijs (geen aparte middelen voor ICTdiensten, 2008-‐12) Overig: ICTRegie (ongeveer 10 MEuro per jaar, 2004-‐2010), M & ICT (10 tot 20 duizend euro per jaar, 2005-‐2009), NDiV (6 MEuro, 2007-‐2009), CATCH (9 MEuro, 2004-‐2014), IOP’s – MMI (11 MEuro, 1999-‐2010), GC (15,1 MEuro, 2003-‐2014), Jacquard (13,6 MEuro, 2003-‐2009), SenNnels (10 MEuro, 2004-‐2011). ICT Gem. Jaarlijkse investering: 80 mln euro

* Cijfers over 2008 ** Exclusief bepaalde subsectoren van SBI93:32 (Vervaardiging van audio-‐, video en telecomapparatuur)

10) Breedband en ICT Diensten Ambities Ambi8es Economisch • Verder uitwerken van het innovaNeprogramma DiensteninnovaNe & ICT (Novay c.s.). Dit programma is recent gestart en zal moeten leiden tot verschillende acNviteiten gericht op ICT-‐enabled diensten voor de media en financiële sector (zie de clusterkaarten CreaNeve Industrie en Zakelijke en financiële dienstverlening). Inhoudelijk •  Het cluster heeS de ambiNe om – naast het versterken van de breedbandinfrastructuur (die in Nederland al erg goed is) – diensten te ontwikkelen van economische en maatschappelijke waarde over deze netwerken. Denk aan betalingsverkeer, beveiligingsdiensten, monitoring (o.a. gerelateerd aan logisNek, watermanagement en diagnosNek in de zorg), digitale overheidsdiensten en mediacontent over het breedbandnetwerk; •  Inhoudelijke thema’s zijn ook: ketendigitalisering, security & privacy en soSware as a service; •  Een doelstelling van de MIA Veiligheid is het verbeteren van opereren in netwerken (o.a. brandweer, poliNe, ambulancediensten). Hoe kunnen mensen op het juiste moment over de juiste informaNe beschikken? OpNmaliseren van communicaNenetwerken en de inzetbaarheid van sensortechnologie valt daaronder. Het leveren van een bijdrage van het cluster aan deze maatschappelijke uitdaging, is onderdeel van de clusterambiNe.

MIKK Bijdrage aan maatschappelijke opgaven op het terrein van: • Een duurzame economische groei • Een gezond leven • Een toekomstbestendig openbaar bestuur

Zakelijke en financiële diensten correspondeert met de volgende MIKK thema’s: • Financial logisNcs • Kennisintensieve zakelijke diensten

11) Internationaal recht, vrede en veiligheid Omschrijving

Dit cluster omvat (extraterritoriale) organisaNes voor internaNonaal recht, vrede, veiligheid en goed bestuur.


Topspelers EU: Den Haag trekt juist topspelers aan. Export: 0,77 miljard euro aan defensiegerelateerde export Octrooiposi8e: Nederland scoort redelijk tot goed gekeken naar haar wereldwijde octrooiposiNe. Gem. 7e plek mbt technologieën in de veiligheidsindustrie. Publica8es: UvA en UvT zijn goed geciteerd (vergeleken met NL universiteiten). De VU doet veel onderzoek in opdracht van de EU. Overig: •  In de regio Den Haag is 35% van de werknemers expat. Dit verhoogt de aantrekkelijkheid van de stad voor expats. •  Den Haag volgt Genève, Wenen en Brussel in de lijst van vesNgingsplaatsen voor internaNonale organisaNes.

Spelers

Kennisinstellingen Oa. Universiteiten, TNO Def., Clingendael, Campus Den Haag, NFI, NaNonaal InsNtuut Fysieke Veiligheid NIBRA, Hague InsNtute for the InternaNonalizaNon of Law Bedrijven Int. gerechtshof, Int. StraŠof, Joegoslavië Tribunaal, Europol, OPCW, Eurojust.ea

Economisch belang

# bedrijven SBI: 9.800 (alle bedrijven) # werkzame pers. SBI: 168.000 (hele sector recht, vrede en veiligheid) R&D investering: WBSO10 MEuro voor veiligheidsindustrie, 40 MEuro voor defensie Toegevoegde waarde: 1.037 MEuro in Haagse Cluster (direct)

Ruimtelijke structuur Twee concentraNegebieden in Nederland: Den Haag en Maastricht. •  aantal vesNgingen en vooral de werkge-‐ Legenheid is landelijk sterk gestegen (+300% in 1996-‐2008). Den Haag is verantwoordelijk voor deze groei. •  In Den Haag en Amsterdam ziTen de meeste bedrijven/instellingen (massa); alleen Den Haag heeS focus op dit cluster. •  In termen van banen heeS alleen Den Haag enige massa ( met 97% van de werkgelegenheid in Nederland).

Legenda: nevenstaande kaart gee6 de mate van specialisa9e van Nederlandse gemeenten weer in clusterac9viteiten, aan de hand van loca9equo9ënten (berekend o.b.v. LISA data voor het aantal banen 2008). Bron: PBL 2009

Beleidsini8a8even Pieken: Zuid-‐Vleugel 2006-‐2008 (8,5 MEuro) FES: Sterke regio's 17,4 M Euro (InsNtute for Global JusNce); MIA: Veiligheid (totale omvang is 54 MEuro) Beleid is gericht op het genereren van meer economische bedrijvigheid uit de bestaande instellingen en organisaNes door ondersteuning van een nieuw InsNtute voor Global JusNce. Gem. Jaarlijkse investering: 20 mln euro

11) Internationaal recht, vrede en veiligheid Ambities Ambi8es

Economisch • AmbiNe van de piek Den Haag InternaNonaal (uit Pieken in de Delta) is het worden van het mondiale kenniscentrum op het gebied van recht, vrede en veiligheid; • Meer en betere samenwerking tussen parNjen (bedrijven, non-‐profit organisaNes, overheid en kennisinstellingen) om InternaNonaal recht, vrede en veiligheid als cluster te posiNoneren en te laten funcNoneren. Dit cluster zou – als eenheid – meer economische bedrijvigheid kunnen genereren; •  Een haalbaarheidsonderzoek naar een internaNonale faciliteit voor kennisontwikkeling en -‐verspreiding op het vlak van InternaNonaal recht, vrede en veiligheid is afgerond; •  Stakeholders werken nu aan de concrete invulling (taken, rollen, acNviteiten, focus, organisatorische vormgeving, budget, etcetera) van zo’n faciliteit. Het idee is vooralsnog om dit InsNtute for Global JusNce binnen afzienbare Njd (in de loop van 2010) onder te brengen bij de Universiteit Leiden. De bundeling van kennis en experNse zal leiden tot schaalvoordelen en synergie, hetgeen posiNef neerslaat op onderwijs, onderzoek en toepassing (valorisaNe). Het Nieuwe TopinsNtuut zal vraaggestuurd gaan werken; •  Start van een University College – op de Campus Den Haag – gericht op InternaNonaal recht, vrede en veiligheid; •  Het project ’The Hague Peace Portal’ kan verder ontwikkeld worden. Inhoudelijk •  Inhoudelijk onderwerpen: technologie voor terrorismebestrijding en handhaving van de openbare orde (link met HTSM en ICT & Breedband). Ook het opNmaliseren van juridische dienstverlening voor internaNonaal recht, vrede en veiligheid is een inhoudelijke uitdaging.

Nederlandse clusters in kaart gebracht

Recommend Documents