Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Beheers en inrichtingsplan. In opdra cht van: Overlegorgaan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Beheers en inrichtingsplan

In opdra cht van : Overlegorgaan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Uitgevo erd doo r: Buro Hemmen maart 2003

Torenhoog en mijlen breed

Naar wouden heeft Edu zijn hele leven al verlangd. Op aarde zijn de bossen inmiddels verdwenen en daarom is Edu planeetonderzoeker geworden. Hij wil naar Venus, waar nog wel wouden zijn. Op Venus hebben de mensen zich echter teruggetrokken onder een veilige koepel. Ze zijn bang voor alles wat met de natuur te maken heeft. En de gevaarlijke wouden zijn verboden toegang voor iedereen. Daar verzet Edu zich tegen. Hij wil zelf ervaren wat volgens de computers zo gevaarlijk zou zijn en gaat wandelen in het woud. Het gevaar blijkt heel anders te zijn dan hij ooit had kunnen vermoeden.

(Omslagtekst jeugdboek Torenhoog en mijlen breed, Tonke Dragt, 1969; uitgever Leopold).

Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug 2003

Inhoudsopg ave 1

Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Ligging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Torenhoog en mijlen breed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Status, d oelen en meerw aarden van het N ationaa l Park 1.5 Gezamenlijke visiebepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......................

.5 .7 .9 10 12 16

2

Inven tarisa tie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Eige ndo mm en en land geb ruik 2.3 Ondergrond . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Bodem en water . . . . . . . . . . . 2.5 Vegetatie, flora en fauna . . . . . 2.6 Lan dsch ap e n cu ltuurh istorie . 2.7 Recr eatie . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

17 18 22 25 28 34 39

3

Visie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 De landschapsecologische kenmerken als uitgangspunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 De landschapsecologische ondergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 De beg renzing va n het Na tionaal Pa rk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Integraal doorzicht lange termijn (2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43 44 48 50 52

4

Doelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Hoofddoelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Toelichting hoofddoelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Knelpunten en kansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Hoofdlijnen ontsluiting en zonering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 56 56 59 65

5

Org anisa tie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 5.1 Organisatiestructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.2 Toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

6

Uitwerking en maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Toelichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Uitwerking natuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Uitw erkin g na tuu rger icht e rec reat ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4 Uitwerking landschappelijke patronen, cultuurhistorie en aardkunde . . . . . . . . . . 6.5 Uitwerking landbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6 Uitw erkin g co mm unic atie e n ed ucat ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8 Uitwerking toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.9 Uitwerking onderzoek, monitoring en kwaliteitsbewaking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.10 Uitwerking deelgebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Maatregelen en financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.1 Overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.2 Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .


. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. 79 . 80 . 81 . 92 100 102 104 109 110 113

Kaarten Kaart 1: Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Kaart 2: Eigendommen. Kaart 3: Samenhang en gradiënten Kaart 4: Zonering Kaart 5: Ontsnippering Kaa rt 6: O pvan g rec reatie

Kaartbijlagen Kaartbijlage A: Ontsluiting. Kaartbijlage B: Landschappelijke en cultuurhistorische aspecten Kaartbijlage C: Wandelroutes Kaartbijlage D: Fietsroutes Kaartbijlage E: Ruiterroutes Kaa rtbijlag e F: V erblijfs recre atie e n da grec reatie Kaartbijlage G: Parkeerproblematiek Kaartb ijlage H: Ge wenst w andel-p adenn etwerk Kaartb ijlage I: Gew enst fietspa denne twerk Kaartb ijlage J: Gew enst ruiterp adenn etwerk Bijlagen Bijlage 1: Opties organisatiestructuur Bijlage 2: Succes-factoren


1 Algemeen


5

6


1.1

Inleiding

Beheers- en Inrichtingsplan Het voor u liggende Beheers- en Inrichtingsplan is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het Overlegorgaan van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug i.o. De voor dit plan relevante planperiode omvat 10 jaar; de maatregelen gelden met name voor de eerste 5 jaar. Halverwege de planperiode is een evaluatie aan de orde, waaruit de noodzaak kan blijken het plan aan te passen, te herzien of te vernieuwen. Dit Beheers- en Inrichtingsplan behelst het zuidelijk deel van de totale heuvelrug, dat wil zeggen het deel ten zuiden van de A12. Zie verder paragraaf 3.2. Dit plan geldt als een inspanningsverwachting voor alle betrokkenen, deel uitmakend van het overlegorgaan. Met de goedkeuring van het plan door de Minister van LNV is de status van het Nationaal Park voor de Utrechtse Heuvelrug definitief. Bijzonder gebied Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug betreft een bijzonder gebied. Dat kan ook niet anders want alleen gebieden met een bijzondere landschappelijke gesteldheid komen in aanmerking voor de kwalificatie Nationaal Park. En wat heet bijzonder: een kilometers lange imposante stuwwal die al millennialang een dominante factor is in het ecologisch functioneren van het gebied en die de basis vormt voor de grote natuurwaarden van het gebied. Die natuurwaarden worden bepaald door het voorkomen van uitgestrekte bosgebieden, heideterreinen, vennetjes en uiterwaarden.

Bijzonder Nationaal Park Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is echter ook een bijzonder Nationaal Park. Dat komt vooral omdat het gebied - in tegenstelling tot de andere Nationale Parken- vele terreineigenaren kent. Daaronder zijn -naast de drie grotere natuurbeherende instanties Staatsbosbeheer, het Utrechts Landschap en de Vereniging Natuurmonumenten- vele particulieren, waaronder veel landgoedeigenaren. Ook een aantal gemeenten is terreineigenaar. Bijzondere omgeving Verder kent het Nationaal Park een bijzondere omgeving. Het wordt geflankeerd door steden en dorpen, die een grote betrokkenheid met het groene gebied ten toon spreiden, waar zich de cultuurhistorisch waardevolle Lustwarande heeft ontwikkeld maar waar ook naar een duurzaam economisch voortbestaan van deze kernen wordt gestreefd. Daarnaast wordt het Nationaal Park geflankeerd door de agrarische gebieden van de Kromme Rijn en Gelderse Vallei. Hier is gebiedsgericht beleid in ontwikkeling, dat meerdere raakvlakken heeft met de waarden van de heuvelrug. Kortom; veel betrokkenen die allen de bijzondere landschappelijke kwaliteiten van de heuvelrug waarderen, maar die ook vaak vanuit verschillende inzichten met het gebied willen omgaan. Bijzonder ontstaan Dat laatste verklaart tenslotte ook de bijzondere ontstaansgeschiedenis van dit Nationaal Park. In 1993 is het zuidelijk deel van de Utrechtse Heuvelrug in het Structuurschema Groene Ruimte aangegeven als potentieel Nationaal Park.


7

In 1995 is door de Voorlopige Commissie Nationale Parken (VCNP) advies uitgebracht aan de minister van LNV om een Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug in oprichting in te stellen. Dit advies stuitte echter op veel weerstand, zodat er onvoldoende draagvlak was voor een dergelijke instelling. Eind 1995 presenteerden de betrokken particuliere eigenaren een alternatief; dit omdat men ondanks onvrede met het advies van de VCNP wel wenst te streven naar een gezamenlijke visie op beheer en inrichting. Dit mondde uit in het Plan van Uitgangspunten, opgesteld door de breed samengestelde Gebiedscommissie Utrechtse Heuvelrug. In 1998 heeft de VCNP, op grond van bovengenoemd Plan van Uitgangspunten een positief advies aan de minister uitgebracht voor de instelling van een Nationaal Park in oprichting. In 1999 (oktober) is die instelling van een Nationaal Park in oprichting definitief een feit geworden. In 2000 is vervolgens opdracht gegeven tot de opstelling van een Beheers- en Inrichtingsplan voor het Nationaal Park. Bij ondersteuning van dit plan door het Overlegorgaan en bij vaststelling door de minister is de status van het Nationaal Park definitief.

8


1.2

Ligging

Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is gelegen in de provincie Utrecht en omvat het zuidelijk deel van de Utrechtse Heuvelrug, dat wil zeggen het deel dat ten zuiden is gelegen van de A12.

Voor een gedetailleerdere beschrijving van de begrenzing wordt verwezen naar hoofdstuk 3 en Kaart 1: Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug.

Daarmee is het Nationaal Park (met ruim 6.000 ha) een deel van de gehele Utrechtse Heuvelrug die globaal 20.000 ha omvat. Het Nationaal Park is gelegen binnen de volgende gemeenten: - Driebergen-Rijsenburg - Doorn - Maarn-Maarsbergen - Woudenberg - Leersum - Amerongen - Rhenen - Veenendaal


9

1.3

Torenhoog en mijlen breed

Motto Het motto van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is: Torenhoog en mijlen breed. Daarmee zijn twee belangrijke eigenschappen van het Nationaal Park samengevat: C torenhoog: de stuwwal als basis die uitrijst boven de omliggende vlakke gebieden C mijlen breed: de uitgestrektheid van de heuvelrug en de verstrekkende landschapsecologische relaties die vanuit deze heuvelrug bestaan Daarnaast verwijst het motto naar de titel van een spannend avonturenboek voor jonge lezers. Daaraan is dan ook de onderliggende gedachte ontleend: op zoek gaan naar de vele geheimen en sporen die de heuvelrug met zich draagt.

10

De schaal waarop het fenomeen van de Utrechtse Heuvelrug zich voordoet binnen Nederland (het zuidelijk deel is circa 6000 ha), de natuurlijke kwaliteiten en de mogelijkheden die het gebied in zich draagt voor recreatief medegebruik, maken dat dit gebied het waard is Nationaal Park te zijn. Belangrijk is dat het perspectief op een zo compleet mogelijke heuvelrug met bovengenoemde kwaliteiten behouden blijft. De waarden van de heuvelrug op het gebied van natuur, landschap en historie zijn steeds meer bepalend voor het succes van andere functies. Een groene heuvelrug is dan ook zeer aantrekkelijk voor hen die inkomsten werven uit wonen, werken en recreëren in deze omgeving. Met de instelling van een Nationaal Park kan voorkomen worden dat ongereguleerde benutting van deze potenties zou leiden tot verdroging van deze aantrekkelijke bron.


Onder de oppervlakte De torenhoge en mijlen brede heuvelrug is te zien als een uitgestrekt bosgebied.

Maar “onder de oppervlakte” van het gebladerte van dat uitgestrekte bosgebied liggen talloze patronen, structuren, sporen, afdrukken en gradiënten van natuurlijke en menselijke invloeden; de heuvelrug als zoekplaat. Tegelijkertijd is het niet de bedoeling dat we ons blindstaren op de afzonderlijke sporen. Een blik in de verte, in het verleden of vanuit de lucht vertelt ons dat we te maken hebben met een gebied waarin allerlei samenhangen voorkomen. Samen vormen bovengenoemde sporen, patronen en gradiënten en hun samenhang het verhaal van de heuvelrug. Het zoeken naar zowel die sporen als die verbanden is de rode draad van dit Beheers- en Inrichtingsplan en bovendien de leidraad voor het communicatie- en educatie-proces.

Sporen en patronen Als metafoor voor de patronen is de menselijke vingerafdruk te zien. Misschien wel het belangrijkste kenmerk van de Utrechtse Heuvelrug: de voortdurende menselijke invloeden die uiteindelijk hebben geleid tot het huidige landschap. Maar de structuur van de vingerafdruk staat ook symbool voor andere (cirkelvormige) patronen: S hoogtelijnen, kenmerkend voor de stuwwaltoppen van de heuvelrug S grafheuvels, prehistorische sporen van de eerste verkenners van de heuvelrug S kringloopsystemen, kenmerk van een eeuwendurend landbouwsysteem S jaarringen, indicatief voor het verschil in leeftijd van de voorkomende bossen S bospatronen, bijvoorbeeld in de vorm van cirkellanen en sterrenbossen, etc. Verbanden en eenheid In deze verschillende sporen is een chronologische volgorde te onderkennen die de geschiedenis samenvat van stuwwalvorming, ontginning en occupatie, hernieuwde bosaanleg en landschappelijke vormgeving van landgoederen en buitenplaatsen. Dit alles heeft geleid tot een grote pluriformiteit, die een plaats heeft in het grotere samenhangende geheel. In de verschillende sporen en patronen is ook steeds een wisselende mate van natuurlijke ontwikkeling en menselijke beïnvloeding en gradiënten te zien. In welke mate hebben natuurlijke ontwikkelingen het handelen van de mens beïnvloed. En in welke zin heeft het menselijk handelen op de natuurlijke processen ingegrepen. Ook deze blik op de afzonderlijke sporen heeft een verbindende werking.


11

1.4

Status, doelen en meerwaarden van het Nationaal Park

Kwalificatie De Utrechtse Heuvelrug kwalificeert zich als Nationaal Park vanwege een aantal samenhangende redenen: C het is op nationale schaal een gebied met een bijzondere landschapsecologische gesteldheid C in zijn totaliteit omvat het gebied een areaal dat de minimumgrens voor dergelijke parken (1000 ha) ver overschrijdt C het gebied leent zich goed voor recreatief medegebruik.

Men zou kunnen stellen dat met de aanwijzing tot een Nationaal Park een gebied als kwaliteitsmerk in de etalage van de Nederlandse winkel van natuurgebieden komt te staan. Het wordt daarmee blikvanger en tevens zijn er kansen voor betrokkenen om zich in deze etalage te profileren. De overheid verschaft faciliteiten om de kwaliteit van dit “merkartikel” te behouden en te ontwikkelen, tegelijkertijd wordt van betrokkenen verwacht dat men goed op de winkel past.

Het voldoet daarmee aan de definitie van de Nationale Parken in Nederland zoals geformuleerd in het Structuurschema Groene Ruimte (1995) en waarvan de omschrijving aansluit bij de internationale definitie van Nationale Parken zoals geformuleerd door de IUCN (World Conservation Union).

Doelen Nationale Parken Nationale parken hebben doelen die voortvloeien uit de definitie zoals hiervoor gegeven. Beknopt samengevat zijn deze doelen: - bevorderen natuurbehoud - bevorderen natuurgerichte recreatie - bevorderen educatie en voorlichting - bevorderen onderzoek Het instellen van Nationale Parken wordt bovendien gezien als een belangrijk middel ten behoeve van een adequater beheer van de kerngebieden van de Ecologische Hoofdstructuur (Tien jaar Nationale Parken, 1996). In hoofdstuk 4 wordt uitgebreid teruggekomen op deze doelen en de uitwerking daarvan.

Die definitie luidt: een aaneengesloten gebied van tenminste 1000 ha bestaande uit natuurterreinen, wateren en/of bossen, met een bijzondere, landschappelijke gesteldheid en planten- en dierenleven, waar tevens goede mogelijkheden aanwezig zijn voor recreatief medegebruik. In de Nationale Parken wordt natuurbeheer en natuurontwikkeling geïntensiveerd, natuur- en milieueducatie sterk gestimuleerd en vormen van natuurgerichte recreatie als ook onderzoek bevorderd.

De Utrechtse Heuvelrug schaart zich daarmee in de reeks van gelijkgekwalificeerde gebieden als de Nationale Parken van onder andere De Groote Peel, de Biesbosch, Schiermonnikoog, etc. Daarbij worden de belangrijkste grote ecosystemen van de fysisch-geografische regio’s van Nederland dus vertegenwoordigd.

12

Overlegorgaan en Beheers- en Inrichtingsplan Belangrijk is dat de wijze waarop men het Nationaal Park wil gaan beheren een zaak is van onderlinge afstemming en consensus. Hiertoe is een Overlegorgaan in het leven geroepen, samengesteld uit terreineigenaren en -beheerders, overheden en betrokken instanties. Dit Overlegorgaan zal in gezamenlijkheid bepalen wat de koers is van het Nationaal Park.


Die koers wordt in eerste instantie uitgezet in het onderhavige Beheers- en Inrichtingsplan, dat de algehele goedkeuring van het Overlegorgaan heeft. Op grond daarvan bepaalt men, wederom in overleg, jaarlijks de maatregelen, waarvoor de gelden afkomstig zijn uit het speciale, door het ministerie van LNV toegekende budget voor het Nationaal Park. Meerwaarden Het budget is niet de enige meerwaarde van het Nationaal Park. In een evaluatie van Nationale Parken zijn al diverse meerwaarden opgetekend (Ministerie van LNV, 1996). In de ervaringen met Nationale Parken tot op heden is er een reeks van meerwaarden op te sommen. Meerwaarden liggen er vooral in de samenwerking tussen de verschillende partijen. Met die samenwerking zijn bij uitstek eigendomoverschrijdende en overkoepelende belangen van het Nationaal Park te behartigen. Tot nog toe onderbelichte zaken kunnen, op initiatief van een of meerdere meewerkende partijen, in de schijnwerper worden gezet. Dat werkt vernieuwend en enthousiasmerend. Een Nationaal Park, en met name het Overlegorgaan vervult daarbij een rol in het signaleren en bespreekbaar maken van problemen en knelpunten. Dat is tegelijkertijd het begin van het gezamenlijk komen tot een oplossing daarvoor. Die meerwaarde ligt ook in het imago dat men aan het Nationaal Park toekent en vervolgens uitdraagt. Promotie van het Nationaal Park als een tot de verbeelding sprekend landschap, waar rust en groene ruimte het primaat hebben, biedt aanknopingspunten voor de natuur zelf, de bezoeker en de ondernemer. Door middel van communicatie en educatie wordt aan dit imago gewerkt.

Het Nationaal Park is daarbij tevens het integratiekader voor gebiedsgerichte en onderling afgestemde inzet van instrumenten. Een belangrijk onderdeel daarvan is veelal een betere (recreatieve) zonering. Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is verder bovendien hét adres (letterlijk op internet) waarnaar men op zoek gaat om te weten te komen welke waarden in het Nationaal Park zichtbaar zijn, wat men daarvan kan beleven en hoe. Het Overlegorgaan als pleitbezorger (gesteund door de status van het Nationaal Park) kan tenslotte katalysator of breekijzer zijn in het opstarten van nieuwe initiatieven, participatie van projecten en aanboren van geldstromen. De belangrijkste meerwaarden van het Nationaal Park behelzen samengevat: S gemeenschappelijke visiebepaling S afstemming inrichtingsaspecten S afstemming beheersaspecten S podium voor vernieuwende ideeën en onderling enthousiasmeren S facilitaire ondersteuning S budget S imago S forum voor bewerkstelligen samenwerking en cofinanciering van initiatieven Wat is een Nationaal Park niet Er bestaat nog wel eens verwarring over het begrip Nationaal Park; om die misverstanden uit de weg te ruimen worden enkele woorden gewijd aan wat een Nationaal Park uitdrukkelijk niet is. Een Nationaal Park: S is geen beschermd natuurmonument (volgens de natuurbeschermingswet) S heeft geen juridisch dwingend instrumentarium ter beschikking S heeft geen directeur S wordt niet fysiek begrensd, bijvoorbeeld door hekken of rasters.


13

Een Nationaal Park kent geen juridisch c.q. dwingend instrumentarium; besluitvorming is gebaseerd op overleg en consensus. Een juridisch instrumentarium is wél gekoppeld aan beschermde natuurmonumenten. In diverse gevallen overlappen Nationale Parken met beschermde natuurmonumenten: soms vrijwel geheel (bijvoorbeeld de Oosterschelde) maar vaak ten dele. Dat verklaart dikwijls de verwarring en misverstanden die bestaan over de status van het Nationaal Park. In het gebied van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is van een beschermd natuurmonument geen sprake. Nationaal Park en flankerend stimuleringsbeleid Het Nationaal Park is dus niet bedoeld om dwingende beperkingen op te leggen. Wel wil het Nationaal Park een functie vervullen in het mede tot stand doen komen van vrijwillige initiatieven, ook in flankerend gebied, als daarmee het functioneren van het Park is gediend. Als grens van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is gekozen voor een buitengrens, welke een -op basis van vrijwillige medewerking- aangepaste versie is van de begrenzing zoals beschreven in het Plan van Uitgangspunten. Hierdoor vervallen de vele zogenoemde exclaves uit het oude plangebied. Percelen of gebouwen, welke gelegen zijn binnen het plangebied, zullen hier overigens geen nadeel van ondervinden. Voorgestaan wordt een flexibele inzet van instrumentarium en ondersteunende middelen in het gehele gebied dat als landschapsecologische ondergrond van het Nationaal Park te beschouwen is. Daarmee wordt de formele grens niet als een dogmatisch gegeven beschouwd.

14

In paragraaf 3.2 en 3.3 wordt uitgebreider ingegaan op de ondergrond en de begrenzing van het Nationaal Park. Enerzijds voegt de status van Nationaal Park dus geen regelgeving toe aan de al bestaande regelgeving, anderzijds wordt met de hantering van het stimuleringsbeleid een flexibele inzet van overlegstructuur en middelen beoogd. In die zin kunnen vanuit het Nationaal Park ontwikkelingen worden gestimuleerd die ook passen binnen aangrenzend of overkoepelend gebiedsgericht beleid,, voor zover die ook voor het Nationaal Park meerwaarden kunnen hebben. Dat staat los van het feit dat binnen de grenzen van het gebiedsproject zoals de Langbroekerwetering alleen de bepalingen in het kader van dat project bepalend en bindend zijn. Daar waar sprake is van mogelijke tweezijdige meerwaarden, zal altijd afstemming plaatsvinden met de betreffende gebiedscommissie. Deze commissie blijft voor de betrokkenen (eigenaren, bewoners) altijd het eerste aanspreekpunt. Status en planologische schaduwwerking van het Nationaal Park De aanwijzing van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is primair bedoeld om mogelijkheden te bieden en kansen te stimuleren voor een optimale inrichting en beheer van het gebied binnen de begrenzing van het Nationaal Park. Er zijn geen rechtsgevolgen verbonden aan de aanwijzing van het zuidelijke gedeelte van de Utrechtse Heuvelrug tot Nationaal Park. Daarom kan niet gesteld worden dat de status als Nationaal Park extra beperkingen met zich meebrengt voor eigenaren en gebruikers van gronden die binnen de begrenzing van het Nationaal Park zijn gelegen. De begrenzing van gronden binnen het Nationaal Park heeft geen consequenties voor de bestemming van de gronden en ook niet voor daarnaast gelegen gronden.


De gebruiksmogelijkheden van een perceel met bijvoorbeeld een agrarische bestemming worden uitsluitend bepaald door het vigerende bestemmingsplan. Bij het opstellen van een bestemmingsplan worden alle ruimtelijke factoren (inclusief die van de bestaande grondgebruikers) tegen elkaar afgewogen. Enkel binnen dit planologische kader vindt een belangenafweging plaats. De status van een gebied als Nationaal Park heeft geen invloed op bestaande gebruiksmogelijkheden.

S

Wanneer een gebied binnen de begrenzing van het Nationaal Park ligt, betekent het géén wijziging van de bestemming en er treden geen beperkingen op bij de (bestaande) bedrijfsvoering. Er kunnen immers geen beperkingen worden opgelegd wanneer die niet te rechtvaardigen zijn vanuit bestaande aantoonbare waarden (van bijvoorbeeld natuur en landschap) en wanneer geen zekerheid kan worden verschaft over de realisering van een gewenste ontwikkeling.

Een Nationaal Park heeft, zoals hiervoor geconcludeerd is, geen planologisch beschermingsregime; het is een samenwerkingsverband zonder dwingend instrumentarium. Echter, gronden gelegen binnen de EHS hebben wel te maken met een planologische basisbescherming. Dit is opgenomen in de zogenaamde Structuurschema Groene Ruimte deel I en III (1992 en 2002).

De conclusie op basis van het voorgaande moet dan ook zijn dat in het Nationaal Park géén sprake is van planologische schaduwwerking en dat er géén bindende richtlijnen zijn. Wel heeft het Nationaal Park een duidelijke visie voor de ontwikkeling van het gebied. Particulieren en Beheerders van gronden zijn vrijwillig in hun keuze een bijdrage te leveren aan het goed functioneren van het Nationaal Park. Ecologische Hoofdstructuur Een groot gedeelte van de gronden die zich binnen de begrenzing van het Nationaal Park bevinden, behoren tot de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Welke gebieden dit precies zijn, is momenteel vastgelegd in de volgende provinciale plannen:

S S

Beleidsplan Natuur en Landschap provincie Utrecht (BNLU, 1992) het Streekplan (1994) het Plan Veiligstelling Gebieden (1996).

In het nieuwe Streekplan, dat in 2005 in werking treedt, wordt de precieze grens van de EHS gepresenteerd. Dit Streekplan geeft aan welke (planologische) richting er van toepassing is voor de EHS. Deze richting wordt vervolgens vertaald in de bindende bestemmingsplannen.

Reconstructie Het gehele grondgebied van het Nationaal Park bevindt zich binnen het reconstructiegebied Gelderse Vallei/Utrecht Oost. De reconstructiecommissie volgt en neemt de richtlijnen over zoals die zijn opgesteld door het Nationaal Park. Het Beheers- en Inrichtingsplan wordt als een autonoom proces opgevat. Hierover is afstemming tussen beide partijen. De reconstructie heeft vanuit de opdracht door de provincie geen bijzondere taakstelling voor de zuidelijke Heuvelrug. De maatregelen in dit gebied vinden dan ook voornamelijk plaats conform het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Wel zoneert de reconstructie het gebied en faciliteert zij de verplaatsing en beëindiging van hokdiertakken in de extensiverings- en verwevingszones en de verplaatsing van recreatiebedrijven vanuit de Heuvelrug naar de flanken, alsmede de aanleg van enkele ecopassages. (Voorontwerp Reconstructieplan Gelderse Vallei/Utrecht Oost, p.67).


15

1.5

Gezamenlijke visiebepaling

Een gemeenschappelijke visiebepaling op het gebied van het Nationaal Park is te zien als een van de belangrijkste uitgangspunten van dit Beheers- en Inrichtingsplan. De Utrechtse Heuvelrug heeft te winnen met gemeenschappelijke doelen binnen het kader van een Nationaal Park. Dat hangt samen met de volgende overwegingen. Integratie Puur sectoraal nastreven van doelstellingen is geen succesvol beleid meer in het drukke Nederland; muren tussen natuur, recreatie, landbouw en stedelijke functies brokkelen af. Bescherming van versnipperde natuur temidden van een oprukkende cultuur is noodzakelijk geweest, maar thans wordt gestreefd naar een meer integraal beleid, waarbij de natuurbelangen ook in andere sectoren erkend en meegewogen worden. Landschapsecologische samenhang Tegelijkertijd wordt onderkend dat het beschermen van natuurfuncties slechts effectief is als de ecologische samenhang (zowel functioneel als ruimtelijk) van gebieden wordt onderkend en gerespecteerd. Bescherming van kwelgebieden zonder op de infiltratiegebieden te letten is water naar de zee dragen. Het handhaven van bijvoorbeeld dassen in het gebied vergt bescherming van rustgebied (bos) en foerageergebied (weiden) en de uitwisselingsmogelijkheden daartussen. Processen versus patronen Als aan de belangrijkste landschapsecologische voorwaarden is voldaan, kan men meer overlaten aan natuurlijke processen.

16

Niet alles hoeft overal op perceelsniveau te worden beheerd; binnen grotere, robuuste structuren is er plaats voor spontane processen. Dat is niet overal gewenst, maar er zijn op verschillende plaatsen wel potenties. Regionalisering Een andere overweging is dat in toenemende mate gedacht wordt op grotere ruimtelijke schaal. Niet alleen vanuit de optiek van natuur en landschap, maar ook vanuit andere functies en vanuit bestuur en beleid. Zo heeft de recreatie al lang ontdekt dat de Utrechtse Heuvelrug een groot product is dat in samenhang is te presenteren; de VVV positioneert het gebied met 11 Utrechtse Heuvelrug Campings. De toeristische sector heeft haar visie op de heuvelrug al geformuleerd en ook vanuit het Recreatieschap wordt in grote structuren gedacht. Offensief Bovenstaande overwegingen geven aan dat bij het ontbreken van een grootschalige groene visie op het plangebied de groene wensen al snel links en rechts worden ingehaald door andere sectoren. Niet perse door onwil (zie onder integratie) maar eerder door gebrek aan helderheid. Dat betekent dat het nodig is dat ook vanuit die groene waarden (natuur, landschap, cultuurhistorie, natuurgerichte recreatie) van de Utrechtse Heuvelrug duidelijk moet zijn waar de speerpunten liggen. In “Heel de Heuvelrug” (Utrechts Landschap, 2000) zijn die waarden voor de hele heuvelrug kort maar krachtig in beeld gebracht. In het kader van het Nationaal Park zijn deze waarden goed in de schijnwerpers te plaatsen, maar ook onderling af te wegen.


2 Inventarisatie


17

2.1 Eigendommen en land gebruik Eigendommen Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is wat betreft de eigenaren-verdeling een bijzonder geval. Waar de meeste Nationale Parken vooral zijn samengesteld uit de gebieden in eigendom van slechts één of enkele natuurbeherende instanties, is het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug ook in dit opzicht veelzijdiger. Binnen de grens (ruim 6000 ha) zijn onder andere vertegenwoordigd: C particulieren C Staatsbosbeheer C Het Utrechts Landschap C Vereniging Natuurmonumenten C gemeenten Het terreinaandeel particulieren bedraagt binnen deze grens ongeveer de helft van de oppervlakte. Daar zijn veel landgoederen bij, in totaal ruim 2500 ha omvattend met 8 landgoederen groter dan 100 ha. Van de gemeenten is vooral de gemeente Rhenen vertegenwoordigd met een groot areaal bos. Zie ook Kaart 2: Eigendommen. Landgebruik Het overgrote deel van het Nationaal Park is bos. Heideterreinen komen geclusterd voor in en rond het Leersumse veld en verder bij het Egelmeer en Nieuw Amerongen. Daarnaast vooral in kleinere, geïsoleerde eenheden, soms met enige stuifzand, meer in het noordwestelijk dan in het zuidoostelijk deel. Een deel van het Nationaal Park bestaat uit de uiterwaarden van de Neder-Rijn. Open water bestaat deels uit vennen (Leersumse veld, Egelmeer) en daarnaast uit wateren in de ontgravingen van Maarn en Kwintelooijen. Beken komen in dit deel van de Utrechtse 18

Heuvelrug nauwelijks voor; ten zuiden van Doorn zijn (ingekaderd in waterpartijen van landgoederen) er enkele wateren en daarnaast staat de Kom bij Maarsbergen als voormalig moerasgebied in relatie met de Maarnse beek. Binnen de grens van het Nationaal Park komen weinig landbouwgronden voor. De grootste enclave betreft een akkerperceel op het landgoed het Heihuis bij de Maarnse Berg. De landbouwgronden bij de Plantage Willem III zijn sinds 1995 overgedragen aan het Utrechts Landschap. Dit gebied wordt sindsdien (samen met de Remmerdense Heide) beheerd als natuurgebied met integrale begrazing. Verder zijn de (voormalige) landbouwgronden van de Amerongse Bovenpolder ook grotendeels ingezet ten behoeve van natuurontwikkeling; een beperkt deel wordt agrarisch geëxploiteerd. In de directe omgeving van het Nationaal Park zijn er grote arealen landbouwgrond ten behoeve van beweiding, akkerbouw en fruitteelt in gebruik. Het gaat daarbij veelal om gronden met een intensief agrarisch gebruik, deels ook om gronden waar een zekere mate van verweving met natuurelementen aanwezig is, vaak leidend tot een kleinschalig en afwisselend cultuurlandschap. Binnen de landbouw zijn diverse ontwikkelingen actueel waardoor grondgebruiksvormen kunnen verschuiven. In (de omgeving van) het betreffende gebied is door het GLTO een onderzoek opgestart naar de wensen en knelpunten vanuit de landbouwsector. In paragraaf 4.3 worden vanuit het Nationaal Park de kansen benoemd die voor de sector van belang kunnen zijn.


Kaart 2: Eigendommen


19

2.2

Ontsluiting en bereikbaarh eid

A12 De A12 is hoofdverkeersader voor doorgaand en regionaal verkeer (en tegelijkertijd ecologisch hoofdbarrière tussen zuidelijke en noordelijke delen van de heuvelrug). Bezoekerszullen veelal vanaf de A12 het Nationaal Park komen. Via de afritten (bij Driebergen, Maarsbergen, Veenendaal) bereikt men de randen van het Nationaal Park. Daarna benut men de gebiedsontsluitingswegen voor het bereiken van de diverse kernen en de rest van het Nationaal Park.

S S S S S

N225 (Zeist-Arnhem) N226 (Amersfoort-Leersum, N227 (Amersfoort-Cothen) N416 (Veenendeel-Elst) N233 (Veenendaal-Ochten)

Op bijgaand kaartje zijn globaal de recreatie-stromen (autogebruik) in beeld gebracht (Recreatieschap, 1997): Daarnaast zijn, op iets grotere schaal, ook de N229 (Bunnik-Wijk bij Duurstede) en de N224 (Zeist-Woudenberg) van betekenis voor de ontsluiting van het gebied.

Overige wegen Naast deze gebiedsontsluitingswegen zijn er nog diverse andere wegen die het gebied doorkruisen:

Gebiedsontsluitingswegen Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, en ook de andere delen van de heuvelrug kennen een fijnmazige ontsluiting, ten dele samenhangend met de aanwezigheid van de diverse woonkernen. Dat betekent dat het Nationaal Park doorkruist wordt door vele wegen voor gemotoriseerd verkeer. In het gebied zijn met name de volgende gebiedsontsluitingswegen1 van belang: 1

Voor gebiedsontsluitingswegen gelden diverse landelijke richtlijnen (buiten bebouwde kom): o.a. max. 80 km/u, geen erfaansluitingen, oversteken alleen bij kruispunten of ongelijkvloers, halte bus niet op rijbaan, niet aanliggend parkeren, altijd gescheiden gebruik voor (brom)fietsers en langzaam gemotoriseerd verkeer 20

- Oude Arnhemse Bovenweg - Bergweg - Wijkerweg - Defensieweg - Oude Veensegrindweg - Scherpenzeelseweg - Autoweg - Maarnse Grindweg - Sandenburgerlaan De laatste twee zijn inmiddels afgesloten voor doorgaand gemotoriseerd verkeer. Zie hiervoor verder Kaartbijlage A: Ontsluiting.


Openbaar vervoer Tegelijkertijd verkeert het Nationaal Park in de bijzondere omstandigheid dat het goed ontsloten wordt door het openbaar vervoer. Dit via de treinverbinding UtrechtArnhem (zowel sneltrein met treinstations in Driebergen-Zeist en Veenendaal de Klomp als stoptrein met station in Maarn) en de verbinding Utrecht-Rhenen (stoptrein met stations in Maarn, Veenendaal-West, Veenendaal en Rhenen). Daarnaast wordt de infrastructuur ten dele benut door buslijnen, op: - de N225; lijn 51/50/249 - de N227; lijn 54/56 - de N233; lijn 80 Buslijn 50/51 is de verbinding tussen Utrecht-Doorn (waarbij 51 via de N416 rijdt), lijn 54 is de verbinding DoornWoudenberg; lijn 56 is de verbinding Wijk bij Duurstede-Doorn.

Ontwikkelingen Op dit moment zijn er tal van ontwikkelingen en plannen die van invloed zijn op verkeersafwikkeling, de automobiliteit en daarmee ook op de ontsluiting van het Nationaal Park, zoals: S aanpassingen in relatie tot verbreding A12 en aanpassingen in relatie tot realisering HSL S aanleg rondweg aan de oostzijde van Veenendaal S groei aantal woningen; tussen 2010 en 2030 zijn binnen Utrecht nog 100.000 extra woningen voorzien, met als opties Veenendaal, Rhenen, Wageningen, Ede (Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening). S reconstructie van de N225

Met name de buslijn(en) over de N225 hebben een relatief hoge frequentie. Op zondagen hebben de lijnen een frequentie van ca. 1 maal per uur (ten dele voor lijn 50 ook 1 maal per halfuur). Hieronder zijn de belangrijkste openbaar vervoerslijnen in beeld gebracht.


21

2.3

Ondergrond

Het is te eenvoudig om de heuvelrug alleen maar te zien als een hoop zand. Op en langs de rug zijn er sporen in de ondergrond, die het resultaat zijn van processen in en rond de ijstijden. Die sporen zijn in het terrein vaak nog herkenbaar. Een belangrijke bron van informatie is het boek: Aardkundige waarden in de provincie Utrecht (Provincie Utrecht, 1997).

De heuvelrug omvat: - ijssmeltwaterdalen op de rug - sneeuwsmeltwaterdalen op de rug - smeltwaterwaaiers langs de flanken - puinkegels/-hellingen langs de flanken - gordeldekzanden en stuifzanden - uitblazingslaagten Daarnaast zijn de (aansnijdende) uiterwaarden van belang. Stuwwal

22

De stuwwal ontstond in de op één na laatste ijstijd die ons land kende, ca. 150.000 jaar geleden. De Gelderse Vallei was het bekken van een gletsjer van zo’n 200 m dik. De ondergrond, die bestond uit voornamelijk zand en soms klei (door de rivier afgezet in horizontale lagen) werd langs de rand van de gletsjer opgestuwd tot een hoogte van bijna 70 m (Amerongse berg). Zie kaartje: van laag naar hoog: blauw-groen-geel-rood.

De horizontale lagen kwamen bij de opstuwing scheef te staan. Die zorgen soms voor ondoorgrondelijke grondwaterstromingen. Op een aantal plaatsen werden de toppen van de stuwwal weer overschoven met ijsschotsen: daar ontstonden de stuwwalplateaus. IJssmeltwaterdalen Deze ontstonden tijdens (warmere perioden in) en na de voorlaatste ijstijd. Met forse kracht sleet het smeltende water grote dalen in de ondergrond uit. Op de heuvelrug zijn er zes van die dalen; de grootste (breedste en diepst uitgesleten) is de Darthuizer poort. Deze poort is te herkennen aan de onderbreking van de stuwwal ten westen van Leersum; door het dal is de weg Leersum-Maarsbergen aangelegd (N226).


Sneeuwsmeltwaterdalen Deze ontstonden vooral in de laatste ijstijd, waarbij gletsjers ons land niet meer bereikten. Wel was het zodanig koud dat de ondergrond vrijwel permanent bevroren was; als dan in warmere tussenperioden de sneeuw afsmolt, werden smeltwaterdalen in de (bevroren) ondergrond uitgesleten. Deze dalen, die over de gehele heuvelrug voorkomen, zijn geringer van afmetingen dan de ijssmeltwaterdalen. Omdat thans de zandige ondergrond waterdoorlatend is, zijn de dalen droog maar nog wel herkenbaar. De dalen worden nu dan ook wel droge dalen genoemd.

Smeltwaterwaaiers Deze waaiers van afzettingen (ook sandrs genoemd) ontstonden gelijktijdig met de ijssmeltwaterdalen in de gletsjer-ijstijd. Zand en grind werden toen meegevoerd naar de buitenzijde van de stuwwal (aan de binnenzijde lag immers de gletsjer). Dit materiaal werd vervolgens in brede waaiers afgezet. De smeltwaterwaaier die bij de Darthuizer poort hoorde, is later weer bedekt door dekzanden. Smeltwaterwaaiers tussen Amerongen en Rhenen zijn aangesneden door de rivier en deels verdwenen. Door het aansnijden is vaak een steilrand ontstaan.


23

Puinkegels en -hellingen Deze ontstonden vooral tijdens de laatste gletsjerloze ijstijd. In dit geval gaat het om materiaal dat werd meegevoerd door de sneeuwsmeltwaterdalen en in kegels aan de randen van de rug werd afgezet. Deze vormen komen overal langs de heuvelrug voor en zijn dus vooral ook aan de binnenrand herkenbaar: in deze fase ontbrak immers een gletsjer en zijn de hellingen dus ook aan de binnenrand (noordoostrand) van de heuvelrug te zien. Gordeldekzanden en stuifzanden Ook deze zanden zijn vooral in de laatste ijstijd afgezet, waarbij de zuidwestenwind vat kreeg op de zanden op en in de omgeving van de stuwwalen. Ze werden als een gordel om de heuvelrug afgezet en raakten na afloop van de ijstijd begroeid. Veel later, in de Middeleeuwen, kwam door overbeweiding het zand opnieuw bloot te liggen. Opnieuw ging het zand stuiven, hetgeen leidde tot zich steeds verder uitbreidende stuifzandgebieden. Deze zijn door bosaanplant in de vorige eeuw bijna geheel weer vastgelegd. Uitblazingslaagten Op diverse plaatsen werd later opnieuw zand weggeblazen, vaak tot op de vochtiger ondergrond. Dit gebeurde soms in de laatste ijstijd maar ook later, in de Middeleeuwen, toen er opnieuw vrijwel onbegroeide terreinen waren ontstaan. Het Leersumse veld en ook het Egelmeer zijn hiervan typische voorbeelden. Neder-Rijn en uiterwaarden De Neder-Rijn en de uiterwaarden maken geen deel uit van de heuvelrug zelf, maar van het rivierensysteem. Bijzonder is echter dat de rivier hier de heuvelrug ten dele aansnijdt en er dus een contact c.q. overlap tussen beide systemen is.

24

Vanuit beide systemen is juist dit contact van groot belang, omdat daarmee een landschapsecologische relatie wordt gelegd op korte afstand, hetgeen zich maar op enkele plaatsen elders in Nederland voordoet. Overgangen tussen ondergrond, plantengeografische districten en biotopen zijn hier aan de orde. Alle hiervoor genoemde onderscheiden eenheden vertegenwoordigen aardkundige waarden, afhankelijk van de mate waarin voldaan is aan de criteria gaafheid, kenmerkendheid voor het ontstaan van het gebied, zeldzaamheid en eventueel ook de educatieve waarde (Provincie Utrecht, 1997). In het Beleidsplan natuur en landschap (Provincie Utrecht, 1992) is voor het eerst systematisch aandacht besteed aan de aardkundige waarden, waarbij de doelstelling geldt dat dergelijke waarden duurzaam in stand gehouden dienen te worden. Daarin is ook aangegeven waar de gebieden zijn gelegen met bijzondere aardkundige betekenis. Het Nationaal Park omvat feitelijk in zijn geheel dergelijke gebieden, te weten: - de Amerongse Bovenpolder - de Utrechtse Heuvelrug Over het geheel genomen wordt het gehele gebied als zeer representatief en zeer zeldzaam (ook in internationaal verband) beschouwd. Daarbinnen zijn met extra klemtoon te onderscheiden: Grebbeberg (aansnijding stuwwal), Dikkenberg (zichtbaarheid structuren), Amerongen (zeer gaaf en representatief) Darthuizer Poort (groot en bijzonder) Maarsbergen (geïsoleerde stuwwalrest) Maarn (zichtbaarheid en diversiteit).


2.4

Bodem en water

Bodem De hoofdindeling wat betreft de bodemsoorten van de Utrechtse Heuvelrug is te verdelen in: - zandgronden (geel, oranje, groengeel) - eerdgronden (bruin) - riviergronden (groen)

De kern van de heuvelrug bestaat uit arme zandgronden met een wisselend leemgehalte. Het grootste deel betreft de zgn. podzolgronden; daarnaast komen vaaggronden voor, daar waar vrijwel geen bodemvorming heeft plaatsgehad (voormalige stuifzandgebieden). De zandgronden op de heuvelrug worden geflankeerd door overwegend dikke eerdgronden, in een vrijwel ononderbroken zone tussen Driebergen en Amerongen aan de zuidzijde en verder lokaal rondom de diverse nederzettingen. De gronden zijn ontstaan doordat de mens de gronden eeuwenlang heeft verhoogd (bemest) met plaggen uit de potstallen. In de uiterwaarden gaat het om rivierkleigronden met een wisselende vochthuishouding. Grondwaterstanden Naast het bodemtype (dat vooral de voedselrijkdom bepaalt) is ook de grondwaterstand van belang.

Daarmee is vooral de vochtafhankelijkheid van de vegetaties bepaald. Het grootste deel van de heuvelrug is onafhankelijk van het grondwater; zelfs de hoogste grondwaterstanden bevinden zich nog meerdere meters diep onder maaiveld. Het natste deel binnen de heuvelrug wordt gevormd door de omgeving van het Leersumse veld; hier komt het grondwater tot in bovenste profiel van de uitgestoven laagte. Natte delen komen verder voor aan de noord-zijde van de heuvelrug (strook ten zuiden van Maarsbergen inclusief het Kombos). Daarnaast op grote schaal langs de zuidrand van het gebied in het dekzandgebied van de Langbroekerwetering. De uiterwaarden staan vooral onder invloed van het rivierwater, deels echter ook van kwelwater; soms doen zich interessante contactzones voor.

Bovenstaande grondwatertrappenkaart geeft een globale weergave van de grondwaterstanden. De lichtblauwe delen representeren de zgn. grondwatertrap III waarbij de gemiddeld laagste grondwaterstand niet verder wegzakt dan 80 tot 120 cm en de gemiddeld hoogste zich binnen 40 cm beneden maaiveld bevindt.


25

Grondwaterbeweging Behalve de grondwaterstand zelf is de herkomst van het grondwater van belang, hetgeen valt af te leiden uit de grondwaterstroming in de ondergrond. Daaruit valt mede de kwaliteit en voedselrijkdom van het grondwater af te leiden. De heuvelrug is te zien als een groot infiltratiegebied. Opvallend is echter dat de grondwaterscheiding niet geheel samenvalt met de hoogste delen van de heuvelrug, zoals beschreven in “De natuur uitgelicht” (Provincie Utrecht, 1993). Uit grondwaterstromingen blijkt dat deze scheiding tussen Amersfoort en Rhenen meer aan de noordoostzijde van de heuvelrug ligt, in de gordeldekzanden. Ter hoogte van deze scheiding bereikt het grondwater zijn hoogste stand en stroomt vandaaruit zijdelings af, elders leidend tot kwel.

In bovenstaand schematisch overzicht is onder andere aangegeven dat het Leersumse veld dicht bij de waterscheiding ligt (hoogste grondwaterstand van omgeving); hier is dus niet/nauwelijks sprake van kwel. Kwel treedt wel verder naar de randen van het gebied op.

26

Dit is te zien op bijgaand kaartje; de blauwe kleuren representeren kwelsituaties.

Beïnvloeding grondwaterstanden en stroming De grondwaterstanden en -stromingen worden beïnvloed door diverse (menselijke) factoren: C de grondwateronttrekkingen in het gebied ten behoeve van drinkwater en industrie C de ontwatering in flankerende (landbouw)gebieden met een versnelde afvoer van water C veranderingen in begroeiingstypen op de heuvelrug


Binnen het gebied van het Nationaal Park is op diverse plaatsen sprake van grondwateronttrekkingen. Naast de diverse industriële onttrekkingen zijn er binnen -de directe omgeving van- het gebied een aantal drinkwaterwinstations.

Daarnaast zijn maatregelen die genomen worden in het kader van Noordoever Nederrijn en recentere aanpassingen in het kader van het beleid inzake Ruimte voor Rivieren van invloed.

Drinkwaterwinningen in (de omgeving van) het Nationaal Park (met de onttrekkingshoeveelheden in m3 in 1999 en tussen haakjes de vergunningscapaciteit, Prov. Utrecht, 1996): - pompst. Doorn: - pompst. Driebergen: - pompst. Leersum: - pompst. Rhenen: - pompst. Veenendaal: - pompst. Woudenberg:

0,8 miljoen (1,6) 0,8 miljoen (0,9) 0,9 miljoen (0,8) 1,2 miljoen (2,0) 3,3 miljoen (3,0) 1,9 miljoen (2,2)

Daarnaast doch wat verder buiten het plangebied gelegen: - pompst. Zeist: 4,6 miljoen (5,0) - pompst. Cothen: 1,8 miljoen (3,0) - pompst. Bunnik: 2,0 miljoen (3,5)

Oppervlaktewater Het aandeel oppervlaktewater binnen het Nationaal Park is relatief gering. Het gaat om de volgende onderdelen: S water in de Leersumse plassen en het Egelmeer, in uitblazingslaagten en naderhand uitgeveend S water in ontwateringssloten in (overgangen naar) laaggelegen gebieden S water in de zandafgravingen bij Maarn en bij Kwintelooijen S water in Neder-Rijn en uiterwaarden ten gevolge van inundatie en kwel. Binnen de heuvelrug zelf gaat het vooral om hydrologisch voedselarme systemen. In de flanken is vooral de aanlevering via kwel van belang, maar kwelstromen zijn afgenomen door waterwinningen en ontwatering. Het hydrologisch regiem van de uiterwaarden staat -uitgezonderd de voorkomende kwel- los van de heuvelrug en wordt vooral beïnvloed door de stuwing van de Neder-Rijn. Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug 2003

27

2.5

Vegetatie, flora en fauna

Flora en vegetatie Op de Utrechtse Heuvelrug komen diverse vegetatietypen voor. De bossen nemen daarvan het grootste deel voor hun rekening. De afwisseling met meer open terreinen voegt daaraan grote ecologische waarden en potenties toe. Hieronder volgt een beknopte beschrijving van de verschillende onderdelen: Bossen - droge bossen - hellingbossen en ooibossen - vochtige bossen Heiden, stuifzanden en vennen - droge heide - vochtige heide - vennen - stuifzand Graslanden en akkers - halfnatuurlijk grasland, kwelvegetaties - cultuurgraslanden - akkers Oevers en open water - overgemeenschappen van vennen, - oevervegetaties in/langs kwelsloten De toelichtende beschrijving hieronder wordt telkens besloten met een aantal karakteristieke plantensoorten

Die ontwikkeling wordt bepaald door de aard van het aangeplante bos, het gevoerde beheer maar ook door variaties in de ondergrond. Die variatie bestaat vooral uit een verschil in leemgehalte van de gronden. Hogere leemgehalten (rijker, vochthoudender) komen lokaal voor langs de flanken van de heuvelrug. Ook verspreid elders op de rug komen hogere leemgehalten voor omdat gestuwde leemhoudende grondlagen plaatselijk aan de oppervlakte komen. Ten zuiden van de lijn AmerongenVeenendaal zijn de bossen het jongst en meest bestaand uit monocultures. Ten noorden van de lijn LeersumAmerongen is het bos globaal ouder en meer gemengd met inheems soorten (Ministerie van LNV, 1995). H

Bossen Droge bossen: het grootste deel van het Nationaal Park bestaat uit bos. Tweehonderd jaar geleden waren bossen nog een uitzondering ; rond die tijd werd een begin gemaakt met de herbebossing van de heuvelrug. Het bos dat er stond was geconcentreerd rond het Amerongse bos, Remmerstein en Maarsbergen (De Pol) en bestond vooral uit eikenhakhout. De droge ontginningsbossen zijn dus jong (vaak jonger dan 150 jaar, maar ook nog jonger dan 100) en nog sterk in ontwikkeling.

28

ierboven is de bosontwikkeling in klassen ingeschat (per hok van 500x500 m) waarbij de ontwikkeling hoger is gewaardeerd naarmate er sprake is van meer menging van soorten, een groter aandeel oude bosgroeiplaatsen, oudere bossen en/of inheemse boomsoorten (Ministerie van LNV, 1995).


Er zijn in principe enkele hoofdtypen van bos te onderscheiden die zich op de hoge droge stuwwal kunnen ontwikkelen: - Grovedennenbos (zeer arm), - Eiken-Berkenbos (arm) - Wintereiken-Beukenbos (relatief rijker). De droge bossen zijn voor de fauna (waaronder broedvogels) van des te meer belang naarmate zich er een gevarieerde structuur voordoet en ze de kans krijgen oud te worden. Hellingbossen/ooibossen: deze bossen maken onderdeel uit van de reeks van rivier-begeleidende bossen, variërend van zachthoutooibos direct langs de rivier (vaak overstroomd) tot de hardhoutooibossen hogerop (soms overstroomd). Tussen Amerongen en Rhenen, waar de stuwwal is afgesleten door de rivier, komt het hardhoutooibos van het type Essen-Iepenbos voor en langs de voet van de Grebbeberg ook het Abelen-Iepenbos, dat te beschouwen is als een overgang tussen het WintereikenBeukenbos en het hardhoutooibos. Soorten: kardinaalsmuts, schaduwgras, gewone vogelmelk, bosanemoon, kruisbladwalstro, slangelook, maarts viooltje. Vochtige bossen: hier gaat het om grondwaterafhankelijke bossen al dan niet op rijkere bodems. In het zuiden, in deel van de Langbroekerwetering, komen bossen van het ElzenVogelkersverbond, maar dan vooral op de kleigronden. Ook aan de noordrand van de heuvelrug komen vochtige bosjes voor van het Elzenverbond, onder meer langs de Haarweg en ten noorden van Leersumse Veld. Nog verderop, buiten de grens van het Nationaal Park, komen restanten van het Elzenbroekbos voor; deze bevinden zich vooral op de veengronden en worden gekenmerkt door langdurig hoge grondwaterstanden. Soorten: speenkruid, bosanemoon, stinzeplanten (in landgoedbosdelen).

Heide, vennen, stuifzand Droge heide: restanten van voorheen uitgestrekte heidevelden op de heuvelrug zijn er in het Nationaal Park nog maar weinig. Op deze terreinen domineert struikheide. Het zijn halfnatuurlijke levensgemeenschappen die door een gericht beheer als zodanig in stand worden gehouden. Afhankelijk van beheerswijze, maar ook beïnvloed door externe factoren als verrijking (atmosferische depositie) zijn de heiden meer of minder structuurrijk. Structuurrijke heide (met oude/jonge en lage/hoge heide in kleinschalige afwisseling) is vooral voor de fauna van belang. De belangrijkste delen komen voor bij de Remmerdense Heide en bij -de drogere delen van- het Leersumse veld. Verder komen heide en heischrale terreinen alleen maar in kleine oppervlakten voor, min of meer geïsoleerd in het bos en/of als bermen langs bospaden. Soorten: struikheide, klein warkruid, brem, stekelbrem, jeneverbes. Vochtige heide: daar waar sprake is van vochtiger omstandigheden (uitgestoven laagten waar grondwater tot in de bovenste bodemlagen reikt, of daar waar ondoorlatende lagen schijngrondwaterspiegels veroorzaken) hebben zich vochtige heiden kunnen ontwikkelen, met dopheide als dominante soort. Ze komen voor rondom de Leersumse plassen, bij het Egelmeer en langs de Slaperdijk. Elders zijn nog soorten te vinden die oorspronkelijk op vochtige heide waren te vinden, zoals gagel; bijvoorbeeld in het Kombos. Soorten: dopheide, grote wolfsklauw, klokjesgentiaan, kleine en ronde zonnedauw, veenbies, bruine en witte snavelbies (en verdwenen soorten als beenbreek, veenbes en heidekartelblad)


29

Vennen: de vennen zijn te vinden op de uitgestoven laagten bij het Leersumse Veld en het Egelmeer. De vennen vormen feitelijk het natste onderdeel van een reeks van ven, venoever, vochtige heide en droge heide zoals hierboven al besproken. De overgangen zijn vaak geleidelijk. Soorten: veenmos, veenpluis. Stuifzand: stuifzanden zijn in dit gebied dermate klein, en dus ook niet actief, dat zij vrijwel alle al een successie kennen via pioniersgemeenschappen (Borstelgrasvegetaties) richting heide en bos. Juist die pioniersgemeenschappen herbergen bijzondere soorten. Dergelijke terreinen zijn te vinden op het voormalige stuifzand bij de Helenaheuvel, bij het Ginkelduin en langs de Utrechtse baan. Soorten: buntgras, zandzegge, rendiermos, kraakloof. Graslanden en akkers Cultuurgraslanden: de cultuurgraslanden worden gekenmerkt door agrarische exploitatie, komen binnen het Nationaal Park nauwelijks voor, maar wel in de directe omgeving ervan. De verschillen in abiotiek (bodem, voedselrijkdom en/of vochtigheidsgraad) worden door dit gebruik overschaduwd en zijn vaak niet of nauwelijks meer terug te zien in de vegetatie, vaak met uitzondering van bermen en slootkanten. Door aangepaste beheersvormen zijn hier vaak wel weer snel hogere natuurwaarden te ontwikkelen waarmee ook ecologische relaties met het Nationaal Park zijn te herstellen. Soorten: soortenarm, vooral engels raaigras. Halfnatuurlijke graslanden: halfnatuurlijke graslanden worden niet (meer) intensief geëxploiteerd, zodat zich er in meer of mindere mate natuurwaarden hebben kunnen ontwikkelen.

30

Daarin is een verschralingsreeks te onderkennen, via witbolgraslanden en kamgrasvegetaties naar glanshaverhooilanden. Ze komen voor op de kleigronden, onder andere in de Amerongse Bovenpolder, als soortenrijk hooiland. Met name in open landschappen vertegenwoordigen de halfnatuurlijke graslanden ook belangrijke waarden voor weidevogels. Droge halfnatuurlijke graslanden komen slechts weinig voor. Stroomdalgraslanden: op hogere delen langs de rivieren en op de dijken komen waardevolle stroomdalgraslanden voor (gerelateerd aan voorkomen van kalk en zand en geringe overstromingsfrequentie). Het zijn dikwijls soorten die hun oorsprong vinden in bovenstroomse gebieden, maar via de rivier zijn afgezakt en hun plaats hebben gevonden in het Nederlandse rivierenland. Soorten: kattedoorn, kruisdistel, kleine bevernel, sikkelklaver, karwijvarkenskervel, kleine pimpernel, gewone morgenster, pijpbloem. Kwelafhankelijke graslanden zijn (in potentie) te vinden in de randen van de heuvelrug. Het gaat dan bijvoorbeeld om Grote zeggen-vegetaties of Dotterbloemhooilanden. Vaak resteren hiervan nog maar een aantal planten en is er geen sprake meer van de complete plantengemeenschap. Deze potenties te vinden aan de zuidrand van de Grebbeberg, in de Amerongse Bovenpolder en langs de noordzijde van het Leersumse veld. Halfnatuurlijke graslanden op de arme, droge terreindelen zijn vaak overgangen richting heischrale en heidevegetaties, maar komen slechts weinig voor; vooral langs bermen. Akkers/oude eerdgronden: op de akkers, die vooral op de flanken van de heuvelrug liggen, op de lijn van de nederzettingen die daar al vroeg zijn ontstaan, komen nog bijzondere akkerkruiden voor.


Het voorkomen van deze oude akkers weerspiegelt de occupatiegeschiedenis van de heuvelrug. Deze zogenaamde oude eerdgronden zijn het resultaat van een duizend jaar toepassing van het potstalsysteem en daarmee overigens ook cultuurhistorisch interessant. Als het gebruik van de akkers intensief is, is voor die soorten vaak alleen nog ruimte aan de randen. Bij verschuiving van het gebruik richting extensieve landbouwvormen, biologische landbouw of wildakkers nemen de kansen voor de planten toe. Met name vanuit cultuurhistorisch en natuurwaardenoogpunt is het verbouwen van tabak of boekweit interessant; ook dan zijn de mogelijkheden voor de komst van waardevolle akkerkruiden groot. Soorten: kleine klaproos, kromhals. dauwnetel, vroege haver, eenjarige hardbloem, korensla. Oevers en open water Naast de oevergemeenschappen bij de vennen, overgangen via veen, natte en droge heidegemeenschappen, zijn ook de oevervegetaties in de (kwel)sloten aan de randen van de heuvelrug van belang. Te nomen zijn: waterviolier (voet Grebbeberg en in sloten van de Amerongse Bovenpolder). Verder: slijkgroen, klein vlooienkruid, naaldwaterbies, fraai duizendguldenkruid, hertsmunt (in Blauwe Kamer).

Van de roofdieren is de vos de talrijkste en grootste vertegenwoordiger met de grootste aantallen in de overgangsgebieden, waaronder de randen van landbouwenclaves. De das is aanwezig op de noordelijke overgang van de heuvelrug richting de Gelderse Vallei. In de zuidelijke rand is dat niet zeker, maar de mogelijkheden zijn er in principe wel. Dit is mede af te leiden uit het feit dat ook een eeuw terug populaties langs zowel noord- als zuidflank voorkwamen en dat de overgangen nog altijd ideale uitgangs-posities bieden (doch onder druk staan van te druk verkeer en te intensief gebruik van de graslanden). De populatie binnen het Nationaal Park lijkt te groeien, maar is nog altijd gering van omvang en kwetsbaar. Ook de boommarter heeft zich sinds de jaren ‘80 weer in het gebied gevestigd. Tot en met de jaren ‘50 waren er waarnemingen bekend, maar in de tussenliggende jaren lijkt de soort (vrijwel) verdwenen te zijn geweest. Andere marterachtigen in het gebied zijn de bunzing, hermelijn en wezel. Ook voor deze soorten zijn de overgangen naar cultuurland van belang. De Blauwe Kamer vormt thans het leefgebied van een enkele bever; overwogen wordt het aantal exemplaren te vergroten. Het gebied biedt ook ruimte aan diverse soorten vleermuizen, waaronder de dwergvleermuis, de grootoorvleermuis, de rosse vleermuis en de laatvlieger.

Fauna2 Vogels Zoogdieren Het ree is het grootste zoogdier van de heuvelrug en in behoorlijke aantallen aanwezig; gemiddeld 5 tot 10 exemplaren per honderd hectare.

Er is een onderscheid te maken naar de vogelsoorten van met name de heideterreinen, de bossen en de landbouw- en uiterwaardgebieden. Voor de heide- en vennengebieden zijn van belang: geoorde fuut, dodaars, wintertaling, blauwborst, roodborsttapuit, geelgors.

2

Gegevens zijn voornamelijk afkomstig van NBLF, 1992. Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug 2003

31

De nachtzwaluw, ook bekend van de meer open terreinen, staat bekend als een verstoringsgevoelige soort. Voor het ontbreken van deze soort in het Leersumse veld en Ginkelduin wordt dan ook wel de recreatiedruk als reden aangevoerd. Voor de bossen wordt gesteld dat de broedvogelgemeenschappen overwegend matig zijn ontwikkeld. Dat heeft te maken met (nog) onvoldoende structuurdiversiteit van diverse opstanden. Structuurrijkere delen, oudere bomen, landgoedbossen en lanen vormen de dooradering en uitvalsbasis voor een rijker vogelbestand. Soorten als glanskop, boomklever, kleine bonte specht, groene specht, fluiter en grauwe vliegenvanger zijn opvallende soorten van de loofbossen. De eerste drie soorten zijn minder mobiel, maar gebruiken genoemde structuren als overbrugging van gesloten naaldbossen. In de oudere naaldbossen zijn zwarte mees, kuifmees, vuurgoudhaan en kruisbek aan te treffen. Van belang is verder de raaf die de weg vanuit de Veluwe naar de Utrechtse Heuvelrug heeft gevonden. Als loofbossen vochtig zijn en een rijke ondergroei hebben, zoals aan de flanken van de heuvelrug wel voorkomt (Kombos, Sandenburg) dan biedt dat ook plaats aan nachtegaal en wielewaal. Weidevogels komen onder meer voor in de Amerongse Bovenpolder, met een redelijke stand, met onder andere tureluur en watersnip. Ook de kwartelkoning is te noemen als zeldzame soort. Verder zijn er zomertaling, waterral en porseleinhoen waargenomen. In een gedeelte van de Amerongse Bovenpolder zijn in 2001 inrichtingsmaatregelen uitgevoerd ten behoeve van realisatie van nattere gebiedsdelen. Hierop werd gereageerd door pioniersoorten als kleine plevier, kluut en pleisterende lepelaars (nazomer). 32

Op termijn zal een verschuiving plaatsvinden richting riet- en moerasvogels. In de Blauwe Kamer komen als broedvogel voor: grauwe gans, smient, krakeend, zomertaling, patrijs, porseleinhoen, waterral, kleine plevier, grutto, visdief, steenuil, ijsvogel, kwartelkoning, waterral en onregelmatig kleinst waterhoen. De uiterwaarden tussen Amerongen en Rhenen zijn, behalve voor broedvogels, ook van belang voor overwinterende en trekkende vogels, waaronder rietganzen, wilde zwanen en kleine zwanen. Ook de visarend laat zich in die periode zien. Amfibieën en reptielen Er komen vier soorten reptielen op de heuvelrug voor: levendbarende hagedis, zandhagedis, hazelworm en ringslang. Adder en gladde slang zijn vanaf de jaren ‘60 niet meer op de heuvelrug waargenomen. De levendbarende hagedis is wellicht het meest talrijk. De zandhagedis komt minder frequent voor, maar de heuvelrug met het Leersumse Veld , Ginkelduin en Remmerdense heide vormt voor deze soort nog wel een belangrijk kerngebied. De hazelworm is met kleine aantallen vooral gebonden aan de rijkere bossen op de flanken, de ringslang vooral aan de vochtige en natte gebieden, ook langs de lager gelegen randen van de heuvelrug. Daarnaast komen er zeven soorten amfibieën voor: bruine kikker, groene kikker, heikikker, gewone pad, rugstreeppad, kleine watersalamander en kamsalamander. Met name voor de heikikker en de rugstreeppad is de heuvelrug een belangrijk gebied.


Dagvlinders en libellen Een gebiedsdekkend overzicht van deze soortgroepen ontbreekt. In algemene zin kan worden gesteld dat de Utrechtse Heuvelrug tal van geschikte biotopen biedt aan diverse (kwetbare) vlindersoorten. Met name de heidevelden (bijvoorbeeld heideblauwtje en heivlinder), schrale graslanden, vennen (maanwaterjuffer, venglazenmaker, venwitsnuitlibel, noordse witsnuitlibel). Verder zijn ook overgangen tussen open en gesloten landschap van belang (zgn. zoom- en mantelvegetaties) van belang voor dergelijke insecten. Zie verder paragraaf 6.2.5 (biotoop- en soortenbeheer) voor de prioritaire beleidslijnen ten aanzien van deze soorten. Vissen Van belang is vooral het voorkomen van vis in de Neder-Rijn en in de geulen die daarmee in verbinding staan. In de Blauwe Kamer zijn recent 15 soorten vis aangetroffen, met opvallend hoge aantallen winde. Verder onder andere: baars, blankvoorn, alver en diverse typische riviervissen.


33

2.6

Landschap en cu ltuurhistorie

In het beeld van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is al aandacht gegeven aan de talloze sporen en patronen die er onder het bladerdek te vinden zijn. De factor tijd is een belangrijke lijn waarlangs deze sporen zijn uit te zetten. Uit die sporen valt een landschapsontwikkeling van 200.000 jaar te reconstrueren. In “Heel de Heuvelrug” (Utrechts Landschap, 2000) is die ontwikkeling in kaart gebracht. Cultuurhistorische aspecten De historische ontwikkeling van dit gebied kent zo veel aspecten en wetenswaardigheden dat zelfs een ingedikte beschrijving nog te veelomvattend zou zijn. Daarom worden hier enkele tijdsperioden genoemd die met nadruk sporen in het landschap hebben nagelaten. De rol van de (uiteindelijk) bebouwde omgeving moet daarbij onderbelicht blijven. Enkele landschappelijke en cultuurhistorische aspecten zijn weergegeven in Kaartbijlage B: Landschappelijke en cultuurhistorische aspecten. Sporen uit de tijd van het ijs De sporen afkomstig van de tijd waarin de stuwwallen zijn ontstaan -waardoor thans de hoogtelijnen op de kaart zijn te trekken- zijn onmiskenbaar te herkennen in het reliëf. In de ondergrond, zoals beschreven in het gelijknamige paragraaf 2.3, zijn ook vele andere geologische verschijnselen terug te vinden. Deze verschijnselen zijn enerzijds de gevolgen van de krachten van de ijstijd, maar tegelijkertijd oorzaken van de landschapsecologische processen die zich er vervolgens voltrokken.

34

Het mildere klimaat van na de ijstijden maakte het mogelijk dat het gebied begroeid raakte en uiteindelijk voornamelijk door uitgestrekte bossen werd ingenomen. Sporen uit de tijd van de grafheuvels Op vele plaatsen ook duidelijk herkenbaar in het veld zijn de grafheuvels, daterend uit de brons/steentijd. Op de Utrechtse Heuvelrug zijn er vele tientallen van bewaard gebleven, soms solitair, maar vaak in complexen bij elkaar. Kaartbijlage B geeft weer hoe de heuvelrug een ware verzameling van dergelijk grafheuvels is. Vele daarvan hebben overigens geen beschermde status; slechts enkele zijn aangewezen als rijksmonument. Sporen uit de tijd van de engdorpen Vanaf de middeleeuwen kwamen de engdorpen tot ontwikkeling. De mensen vestigden zich op de overgangen van de heuvelrug naar de lagere gebieden. Vandaaruit oefenden ze een grote invloed uit op het omringende landschap; het droge bos veranderde in heidevelden, ten dienste van de schaapskudden, de natte moerassen en moerasbossen werden ontgonnen tot graslanden. Rondom de kernen ontstonden de akkers (engen), die langzaam werden opgehoogd met het mest uit de potstallen. Aanvankelijk was dit een relatief kleinschalig gebeuren. Maar in de loop der eeuwen nam de bevolkingsdruk toe, werden nederzettingen groter, namen bouwland en heide toe. De bouwlanden vroegen om grotere hoeveelheden mest, te leveren door grote kuddes schapen, die grotere vlaktes graasterrein nodig hadden.


Uiteindelijk was vrijwel de gehele heuvelrug in een heidevlakte omgevormd, die bovendien uitgeput raakte. Het systeem bewees dus eeuwenlang zijn dienst, maar uiteindelijk raakte het in onbruik, mede door opkomst van wolimport uit Australië en de introductie van kunstmest. De inmiddels door uitputting ontstane stuifzanden gingen een bedreiging vormen omdat ze al stuivend door vrijwel geen enkele vegetatie meer werden tegengehouden. Van de markebossen, die in gemeenschappelijk bezit waren, was rond die tijd niet veel meer over. Hier en daar resteerde wellicht nog wat eikenhakhout. Restanten van oud eikenhakhout, heideterreinen, enkgronden zijn dus te zien als sporen uit deze tijd. Sporen uit de tijd van de herbebossing Aan het eind van de vorige periode was de heuvelrug een open vlakte van weinig economische waarde. Rond 1650 richtte de heer van Amerongen een rekwest aan het Domkapittel, waar de gronden waren ondergebracht, om grote partijen onland te kopen waarop alleen schapen werden gehoed. Dat mag gezien worden als de start van een nieuwe periode. Om de stuifzanden vast te leggen was bebossing een goed middel. Daarin werd door de nieuwe eigenaren ook brood gezien, want de aangeplante dennen konden onder andere gebruikt worden voor de in opkomst zijnde mijnbouw. Exploitatie bleek bij de grootgrondbezitters hand in hand te gaan met esthetische of representatieve motieven. Dat heeft bijvoorbeeld geleid tot buitengewoon interessante (landschappelijke en cultuurhistorische) samenhang tussen Kasteel Amerongen en omliggende gronden, variërend van fraaie elementen van tuinaanleg in de directe nabijheid van het kasteel, via de graslanden in de uiterwaarden, tot de patronen in het bos. Daar kan bijvoorbeeld het sterrenbos uitgelicht worden,

aangelegd met acht assen, onder andere gericht op markante punten in het landschap en omringd met een cirkellaan, waarop de kinderen van de graaf zich ooit oefenden in het paardrijden. Dat is slechts één aspect; de wijze waarop de bossen op delen van de Utrechtse Heuvelrug zich hebben ontwikkeld is verder onder meer beschreven in “Boscultuur” (Gaasbeek, in het Jaarboek Oud Utrecht, 2000) Eveneens rond 1650 werd geheel Maarsbergen opgekocht, inclusief het uit de 15e eeuw stammende proosdijhuis, dat begin 1700 tot landhuis werd omgebouwd. Daaromheen ontstond een park in classicistische stijl met formele lijnen, die nog altijd te herkennen zijn. Zeker ook in de 19e eeuw kreeg bosbouw een toenemende plaats op het landgoed, mede als gevolg van de toegenomen vraag naar eikenschors (leerlooierijen) en mijnhout. Na het midden van de 19e eeuw werd steeds meer naaldbos aangelegd, vooral ook op voormalig bouwland (Vroon en Somsen, 1999). Sporen uit de tijd van de buitens Ondertussen is het gebied een aantrekkelijke omgeving geworden voor stedelingen uit het westen. Het was enige tijd nogal onbereikbaar (zandwegen), maar daarin kwam in 1815 verandering met de bestrating van de weg van de Bilt naar Rhenen. Vanaf dat moment ziet men een sterke toename van het aantal buitenplaatsen; in het gebied van het Nationaal Park zijn er nog ca. 80 locaties die als buitenplaats zijn te herkennen (van Groningen, 1999). Sinds het begin van de 19e eeuw staat dit deel van de Utrechtse Heuvelrug dan ook bekend als “De Stichtse Lustwarande”. Van Groningen stelt dat het hier vooral ging om concentratie van buitenplaatsen die ontstond uit een oogpunt van ontginning en geldbelegging alsook onder invloed van een andere natuurbeleving.


35

De “andere” natuurbeleving uitte zich vooral in de romantische wens naar afwisseling die juist op deze plek bij uitstek geboden kon worden: hoog en laag, bos en open terrein, zand en water. In de eerste decennia van de 19e eeuw werden de vele buitens volgens de heersende architectuurstroming gebouwd, die in de Stichtse Lustwarande volgens classicistisch ideaalbeeld werden gebouwd (eenvoudig, symmetrisch, wit gepleisterd) en afstekend tegen het omringende door de mens aangelegde parklandschap. Later werden de gebouwen in ander stijlen gerealiseerd, waaronder de neogotische stijl. Een van de laatste complete buitenplaatsen, met huis en park, die werd aangelegd was het Huis te Maarn (1915). Rondom de kastelen, landhuizen en buitens werden vaak tuinen en parken ingericht, waarin we thans een ontwikkeling van verschillende stijlen kunnen terugzien. In de loop van de tijd werden parken soms omgevormd in de richting van de nieuwe tijdgeest. Structuren van verschillende perioden zijn daarom vaak verweven. De verschillende te onderscheiden stijlen zijn als volgt op rij te zetten; 1. Kasteel en kloostertuinen (middeleeuwen) 2. Hollands-classicistische tuinaanleg (17e eeuw) 3. Frans-classicistische tuinaanleg (eerste helft 18e eeuw) 4. Vroege landschapsstijl (tweede helft 18e eeuw) 5. Late landschappstijl (19e eeuw) 6. Jonge tuinkunst, gemengde stijl (20e eeuw) Elke stijl kent zijn eigen stijlelementen en patronen. 36

ad. 1. Van Kasteeltuinen zijn op de heuvelrug thans geen sporen meer herkenbaar, hoewel de regelmatige structuur van Moersbergen op de middeleeuwse oorsprong duidt. ad. 2. De oorspronkelijk Hollandsclassicistische tuinaanleg (geometrische vlakken, rechte lanen, tuinmuren) is bij Zuylestein nog zichtbaar ad. 3. De Frans-classicistische aanleg is bijvoorbeeld nog deels te zien bij kasteel Maarsbergen, waaronder de centrale as en de lanenstructuren, de Focoldusheuvel en de Paraplu, hoewel de uitzichtfunctie van beide heuvels door bebossing verloren is gegaan. Verder komt deze vorm beperkt voor op de heuvelrug, mede omdat kapitaalkrachtige nieuwkomers in dit tijdperk schaars waren. ad. 4 en 5. De landschapsstijl begint onder andere met het slingerend maken van vijverpartijen en de realisatie van slingerpaden. Dat gebeurde bijvoorbeeld ook in het formele park van Maarsbergen. In de bloeiperiode van de Stichtse Lustwarande (vanaf 1820) maakt het landschapspark vervolgens een stormachtige ontwikkeling door. Beeklust en Hydepark zijn daarvan enkele voorbeelden. Een gebiedsdekkend overzicht van deze sporen en patronen en de waardering (op grond van bijvoorbeeld uniciteit en gaafheid) is nog niet voorhanden. Sporen uit de nieuwste tijd In de meest recente tijd zijn uiteraard nog talloze nieuwe sporen aan het landschap toegevoegd. Te verwijzen valt naar werken in relatie tot de Grebbelinie, zandafgravingen (onder andere ten behoeve van de zandvoorziening van de Nederlands Spoorwegen), ontwikkeling van militaire complexen, verharding en aanleg infrastructuur, ontwikkeling van nieuwbouwwijken en industrieterreinen. Opvallend is dat bij vele nieuwe ontwikkelingen de relatie met het landschap steeds minder duidelijk is aan te geven.


Landschapstypen Het huidige landschap is in feite vooral een afspiegeling van hoe de mens de oorsponkelijke abiotische en biotische omstandigheden naar zijn hand heeft gezet. Verschillende historische perioden en ontwikkelingen op de heuvelrug zijn in de paragraaf hiervoor genoemd. De (a)biotische uitgangspositie en de wijze waarop men vervolgens het land in gebruik nam, is vaak een belangrijk indelingscriterium voor het onderscheiden van landschapstypen. Elk landschapstype heeft dus zijn onderscheidende kenmerken waaruit de historische ontwikkeling van het landschap valt af te leiden. Voor het Nationaal Park is vooral het landschapstype van het boslandschap op de heuvelrug zelf relevant maar juist ook de contrasten met de landschappen op de flanken en verderop in de Gelderse Vallei (noord) en in het rivierengebied (zuid) zijn van belang. Veel recente ontwikkelingen hebben een nivellerende effect op die contrasten; de beschrijving hieronder is op diverse plaatsen dan ook eerder ideaaltypisch dan dat ze nog volledig de actuele situatie weergeeft. Als landschapstypen op en in de omgeving van het Nationaal Park zijn te onderscheiden (Prov. Utrecht, 1992): - het boslandschap - het hoevenlandschap - het veenlandschap - het kampontginningslandschap - het komontginningslandschap - het stroomrugontginningslandschap Zie ook Kaartbijlage B. Het boslandschap (A) omvat de centrale delen van de heuvelrug en bestaat overwegend uit (aangeplant) opgaand bos, afgewisseld met heideterreinen. Van belang zijn vooral de verschillende soorten paden/perceelsstructuren variërend van fijnmazige padenstelsels ten behoeve van de bosbouw tot lanenstelsels en zicht-

lijnen als onderdeel van parkbossen. Historische elementen zijn hier ook de vele grafheuvels. Het hoevenlandschap (B) komt voor in het Valleigebied. Het gaat hier om kleine weide- en akkerkampen op dekzandruggen, waar een verspreide bebouwing voorkomt. Het is een kleinschalig landschap met houtwallen, singels en kronkelende landwegen (op zandruggen). Historisch relevant zijn de militaire werken, deel uit makend van de Grebbelinie. Het veenlandschap (C) bevindt zich in zone aan de noordzijde van de heuvelrug, rondom Veenendaal, waar zich ooit vrij uitgestrekte veengebieden bevonden. Systematisch ontwatering en ontginning heeft geleid tot strakke en stookvormige percelen. Het gaat om een nogal open landschap. De Hel, net buiten het Nationaal Park, is als beschermd natuurmonument, een voorbeeld van de voormalige verschijningsvorm van het landschap. Het kampontginningslandschap (D) komt voor op de overgang van de heuvelrug naar de Langbroekerwetering. Het betreft vaak zeer oude akkers (engen), die voorheen wel in gemeenschappelijk gebruik waren. De engen zelf zijn vaak hooggelegen (en opgehoogd door plaggen met schapenmest) en verder niet ingedeeld in percelen; ze worden wel omgeven door houtranden. Historisch relevant zijn hier de schaapskooien en -driften, tabakscultuur. Het komontginningslandschap (E) ligt verder van de heuvelrug, is onderdeel van het rivierenlandschap en omvat het gebied rondom Langbroek. Het gaat om natte laagten met zware klei die relatief laat systematisch zijn ontgonnen en daarom ook een vrij strakke indeling van wegen en percelen kent. Het is een open landschap. Lokaal komen grienden en boomgaarden voor. Historisch relevant zijn de eendenkooien, hofsteden, huisterpen, kades en kolken.


37

Het stroomrugontginningslandschap (F) is eveneens onderdeel van het rivierenlandschap en bestaat uit de (relatief hogere, zandiger) stroomruggen dichter langs de rivier. Het omvat tevens oudere stroomgeulen, kolken (wielen). Ook de uiterwaarden zijn hierbij ingedeeld, hoewel ze afwijken van het daadwerkelijke stroomruglandschap. De stroomruggen bepalen in grote mate de structuur van het landschap (wegen) en verder is de indeling van het landschap overwegend onregelmatig. Opgaande begroeiing is beperkt tot wat singels en bosjes en ook komen boomgaarden voor. Historisch van belang zijn vooral de kolken en militaire werken (waterlinie).

38


2.7

Recreatie

De Utrechtse Heuvelrug vervult een prominente plaats op recreatief gebied binnen de provincie Utrecht. In de VVVgids bijvoorbeeld als volgt omschreven: “De heuvelrug (...) is nog steeds een aangenaam, interessant en landschappelijk mooi gebied. En dat het in nog steeds in trek is, valt af te lezen aan het grote aantal voorzieningen voor vakantiegangers en recreanten. Het gebied is uitstekend bereikbaar via een uitgebreid netwerk van snelwegen en railverbindingen. Het wemelt er van de fietsen wandelpaden”. Recreatieve kwaliteiten Het recreatief karakter van de Utrechtse Heuvelrug wordt door enkele overkoepelende factoren bepaald: C de aaneengesloten natuurgebieden c.q. een aantrekkelijke groene omgeving C de cultuurhistorische elementen c.q. het cultureel erfgoed Wat betreft de recreatief aantrekkelijke cultuurhistorische elementen is te wijzen op de beschermde dorps- en stadsgezichten (Amerongen, DriebergenRijsenburg, Rhenen en Zeist), de Stichtse Lustwarande, de overblijfselen van vroegere bedrijfsculturen (tabaksschuren en schaapskooien) en de -buiten het gebied gelegen- Pyramide van Austerlitz. Toeristisch karakter In een analyse van het toerisme van de Utrechtse Heuvelrug (ZKA, 2000) wordt gesteld dat de capaciteit van het gebied voor toerisme op drie manieren wordt beperkt: - fysiek, door de kwetsbaarheid van het gebied: de omgevingskwaliteiten (groen, cultuur) zijn het belangrijkste onderdeel van het toeristisch product; de sector is gebaat bij behoud en versterking van die kwaliteiten.

- maatschappelijk, door exclusiviteit; met daarbij als beperking de terughoudendheid vanuit de gevestigde gemeenschap voor toeristisch-recreatieve ruimteclaims - bezetting, gericht op beleving; beleving van rust in exclusieve ambiance staat op voorop en dat betekent lage bezettingsnormen. Tegelijkertijd constateert men dat de toeristische kwaliteit beperkt is maar dat de betekenis van de sector desondanks groot is. Omdat de schaarse ruimte een hoog rendement vereist en vanuit de visie dat het toerisme zich onvoldoende kan ontwikkelen wordt een nieuwe koers noodzakelijk geacht. Daarbij bieden de kernkwaliteiten van het gebied de grootste kansen. Tegelijkertijd wordt aangegeven dat het Nationaal Park een vliegwiel kan zijn voor een sterkere profilering van het gebied en betere samenwerking. Natuurgerichte recreatie In dit inventariserende deel ligt het accent op die vormen van recreatie die een extensief en natuurgericht karakter hebben; deze vorm van recreatie behoort expliciet tot de hoofddoelen van de Nationale Parken. Er zal worden bezien welk netwerk er aanwezig is voor de extensieve recreatievormen: wandelen, fietsen en paardrijden. Daarnaast wordt een beknopt beeld gegeven van de verblijfsrecreatieve en dagrecreatieve mogelijkheden binnen het Nationaal Park. Tussen deze vormen bestaan immers diverse relaties. Voor een uitgebreidere inventarisatie van beschikbare informatie over gebruikersvragen wordt verwezen naar het Verkennend recreatieonderzoek Utrechts Heuvelrug (Route IV, 2001).


39

Recreatieve trends Ook gezien vanuit de natuurgerichte recreatie is rekening te houden met enkele trends die zich momenteel voordoen. Een beknopte samenvatting van de analyse in het Verkennend recreatie-onderzoek (Route IV, 2000): C meer ouderen C meer medelanders C meer individuele activiteiten C meer gericht op beleving C meer gericht op comfort C meer gericht op authenticiteit C meer gericht op veiligheid en milieu Wandelpadennet Het gebied is voor een groot deel ontsloten en toegankelijk voor wandelaars. Dat geldt niet alleen voor de terreinen van de natuurbeherende instanties, maar ook voor de particuliere landgoederen. Vrijwel al deze landgoederen zijn geheel (ca. 75%) of gedeeltelijk (20%) opengesteld (in het kader van de Natuurschoonwet) voor een totale oppervlakte van bijna 1800 ha (van de in totaal 2300 ha die geïnventariseerd is). In totaal zijn er thans ruim 25 (soms deels overlappende) gemarkeerde routes uitgezet, van verschillende lengtes. Deze zijn overwegend te vinden op de terreinen van de beherende instanties Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en het Utrechts Landschap. Zie ook Kaartbijlage C: Wandelroutes3. Binnen het gebied is er ook een Lange Afstands Wandelpad (LAW2, Trekvogelpad, van Bergen aan Zee tot Enschede). Van belang zijn ook de op het openbaar vervoer aansluitende routes van de NS.

3

NB: op de kaart zijn -mede met het oog op overzichtelijkheid - alleen de uitgezette routes aangegeven; diverse wandelpaden zijn derhalve niet aangegeven 40

In het gebied is daarbij relevant de wandelroute Utrechtse Heuvelrug (van Driebergen-Zeist naar Maarn over 14 km) juist ten noorden van de huidige parkgrens. Opvallend is daarbij dat de kortere routes vaak door een enkele terreineigenaar zijn uitgezet en daarbij de eigendomsgrenzen niet of nauwelijks overschrijden. Tevens valt op dat, met uitzondering van de omgeving van Broekhuizen en de Amerongse Bovenpolder, gemarkeerde wandelroutes ontbreken in het gebied ten zuiden van de N225. De startpunten van de wandelroutes zijn steeds voorzien van parkeergelegenheden. Deze parkeerplaatsen liggen verspreid over het gebied, vaak ook langs de het gebied doorsnijdende lokale verbindingswegen. Ze zijn vaak slecht bereikbaar met het openbaar vervoer. Tenslotte zijn er recent (2001) enkele GPS-wandelroutes uitgezet door Staatsbosbeheer. Met behulp van opgegeven coördinaten, te verkrijgen via internet, kan men met behulp van een GPS (draagbaar systeem dat de locatie bepaald aan de hand van satellietinformatie) de opgegeven punten vinden. Daarbij behoeft men zich niet aan wegen en paden te houden. Fietspadennet De fietsstructuur binnen het Nationaal Park valt voor een vrij groot deel samen met de aanwezige verharde wegen, die veelal ook door gemotoriseerd verkeer gebruikt worden. Langs de belangrijkste gebiedsontsluitingswegen (N225, N226, N227, N416) zijn er vrijliggende fietspaden. Daarnaast zijn er “dwarsdoorsteken” over de heuvelrug te maken via de onverharde wegen/paden Veense weg, Heulweg, Austerlitzseweg. De Sandenburgerlaan is een geschikte dwarsweg die recent is afgesloten voor gemotoriseerd verkeer.


Fietsverbindingen in de lengterichting van het Nationaal Park zijn veel schaarser en met name aan de zuidzijde van het Park beperkt tot het fietspad langs de N225. Wat betreft gemarkeerde fietsroutes is er binnen het Nationaal Park de Lustwarande-route (oost en west deel). Deze route ligt feitelijk vooral om het Park heen. Aan de noordzijde van het Nationaal Park is er de Grebbelinie-route, aan de zuidzijde diverse Kromme-Rijn-routes. Zie ook Kaartbijlage D: Fietsroutes4. NB: op de kaart zijn -mede met het oog op overzichtlijkheid - alleen de uitgezette routes aangegeven; diverse fietspaden zijn derhalve niet aangegeven. Daarnaast is er een aantal terreinfietsroutes uitgezet. Enerzijds om deze groeiende groep gebruikers voldoende mogelijkheden aan te bieden, anderzijds ter regulering en voorkoming van schade op kwetsbaardere terreindelen, zoals bijvoorbeeld grafheuvels. De routes liggen vooral in het middendeel van het Nationaal Park. Tenslotte zijn er nog vele beschreven (niet in het veld gemarkeerde) fietsroutes. Ruiterpadennet Binnen het Nationaal Park is een uitgebreid netwerk van (gemarkeerde) ruiterpaden aanwezig. Daarnaast zijn er openbare zandwegen waarvan de ruiters gebruik kunnen maken. Zie ook Kaartbijlage E: Ruiterroutes5.

4

NB: op de kaart zijn -mede met het oog op overzichtelijkheid - alleen de uitgezette routes aangegeven; diverse fietspaden zijn derhalve niet aangegeven. 5

NB: op de kaart zijn -mede met het oog op overzichtelijkheid - alleen de uitgezette routes aangegeven; diverse ruiterpaden zijn derhalve niet aangegeven

Verder zijn er routes die specifiek geschikt zijn voor gebruik door aangespannen paard; nabij het Leersumse Veld en nabij Kwintelooyen. Het ruiterpadennet is nog in ontwikkeling, waarbij er afspraken zijn om tot een overzichtelijk netwerk te komen, met als uitgangspunten hiaten te overbruggen en maneges aan te sluiten. Doel van het komen tot een (gesloten) ruiterroutenet is het voorkomen van schade op plaatsen waar dat niet gewenst is, de handhaafbaarheid van openstellingsregelingen te bevorderen en de ruiters goede mogelijkheden te bieden het gebied te beleven. Verblijfsrecreatie en dagrecreatieterreinen en attractiepunten Het gebied kent een afwisselend aanbod van kampeerterreinen, bungalowparken, kampeerboerderijen, vakantiecentra, minicampings en een enkele jeugdherberg. Zie hiervoor Kaartbijlage F: Verblijfsrecreatie en dagrecreatie. Deze terreinen vormen ten dele de uitvalsbasis van het extensievere routegebonden recreatieve gebruik. Daarnaast zijn er ook nog als dagrecreatieterrein aan te merken voorzieningen (vermeld is de orde van grootte van het aantal bezoekers op jaarbasis): - Kwintelooyen (ca. 150.000) - Het Doornse Gat (ca. 100.000) - de Utrechtse Baan (ca. 50.000) Naast deze dagrecreatieve terreinen zijn er enkele attractiepunten in (de omgeving van) het Nationaal Park die ook veel bezoekers trekken: - Henschotermeer (350.000-650.000) - Ouwehands Dierenpark (600.000) - kaasboerderij De Weistaar (105.000) - recreatiepark Het Rosarium (80.000) - Huis Doorn (50.000) - Pyramide van Austerlitz (40.000) - Slot Zeist (40.000) - Kasteel Amerongen (30.000) (Bron: Recreatieschap, 1997).


41

Een overzicht van enkele recreatieve elementen van de betrokken gemeenten (Bron: Recreatieschap, 1997).6

Driebergen-Rijsenburg

Doorn

Leersum

Woudenberg

verblijfsrecreatie1

3 groepsac. (420) 2 hotels (206)

1 bungalowp. (63) 2 groepsac. (152) 5 campings

1 bungalowp (122) 2 groepsac (185) 1 hotel (20) 4 campings

2 groepsac (150) 1 hotel (83) 5 campings (490)

dagrecreatie

zwembad Zwoer museum ‘t Schilderhuis Heidetuin Heemtuin

Huis Doorn Doornse Gat park Het Rosarium Oudheidkamer von Gimbornpark Maartenskerk

Utrechtse Baan Ginkelduinen Broekhuizen schaapskooien uitzichtpunt kaasboerderij

Henschotermeer Piramide Austerlitz kastelen kaasboerderij

openbaar vervoer

NS-station meerdere buslijnen

meerdere buslijnen

meerdere buslijnen

meerdere buslijnen

ja 2

ja 2

ja

fietsverhuur

Maarn

Amerongen

Veenendaal

Rhenen

verblijfsrecreatie

2 bungalowp (58) 5 campings (1260)

3 groepsac (268) 2 bunglowp (14) 5 campings (1245) 1 pension (9)

1 hotel (82)

1 groepsac (200) 3 hotels (100) 1 vakantiew.park 1 camping (280) passantenhaven

dagrecreatie

kasteel Maarsbergen kaasboerderij Weistaar 2

Amerongse berg kasteel Amerongen historisch museum park Rode Haan

historisch museum Fort Buurtsteeg

Ouwehands dierenpark Kwintelooijen Stadsparren Blauwe Kamer Erebegraafplaats imkerij, Cunerakerk, etc

openbaar vervoer

NS-station 1 buslijn

meerdere buslijnen

NS-station, 3x meerdere buslijnen

NS-station meerdere buslijnen

ja, 3x 2

ja, 2x 2

ja

fietsverhuur

Toelichting 1; tussen haakjes totaal aantal bedden of bungalows 2; niet op zondag

6

42

Gegevens niet bedoeld als volledig overzicht maar als indruk van de belangrijkste karakteristieken Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug 2003

3

Visie


43

3.1

De landsc hapsecologische ke nmerken als uitgangspunt

3.1.1

Kenmerken op landschapsschaal

In deze paragraaf wordt een aantal wezenlijke hoofdkenmerken van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug toegelicht. Deze kenmerken zijn geformuleerd op landschapsschaal, een schaal die aansluit bij die van het Nationaal Park. Immers, het uitgestrekte gebied dat in de voorlaatste ijstijd is ontstaan en vervolgens is achtergebleven in het landschap als dé heuvelrug, bepaalde en bepaalt nog altijd de werking van het ecologisch systeem. De systeemkenmerken: gradiënten en aaneengeslotenheid In de dwarsrichting van de heuvelrug zijn de overgangen van (toren)hoog naar laag en de daarbij behorende gradiënten het belangrijkste systeemkenmerk. In de lengterichting is juist vooral de (mijlenbrede) aaneengeslotenheid van natuurgebieden, en de samenhang daartussen, kenmerkend. Gradiënten (dwarsrichting) De heuvelrug zelf is synoniem met de aanwezigheid van gradiënten; van hoog naar laag, van droog naar nat, van voedselarm naar voedselrijker.

44

De directe wisselwerking tussen heuvelrug en uiterwaarden is daarbij een extra waardevolle bijzonderheid. De hoog boven de omgeving opgestuwde zandgronden laten het regenwater snel door; de vegetaties die zich er hebben ontwikkeld zijn dan ook onafhankelijk van het grondwater. Het water dat in de heuvelrug wegzijgt treedt uit onder aan de flanken van de heuvelrug en in de laaggelegen gebieden verderop. Juist deze kwelstromen zorgen ervoor dat daar waar ze weer aan het daglicht treden, er een bijna permanente vochtleverantie is. Zowel aan noordelijke (bijvoorbeeld Kombos) als aan zuidelijke zijde doet zich dit voor. Doordat dat water een lange weg heeft afgelegd door arme zandgronden is dit water van bijzondere, voedselarme kwaliteit. Verder van de flanken van de heuvelrug verwijderd, komt het riviersysteem (zuid) en het dekzandsysteem (noord) in beeld. Hier treden andere systeemkenmerken op, waarbij rivierpeilfluctuaties, overstromingen en grondwaterbewegingen domineren. Het landbouwsysteem dat de mens in de loop van de tijd ontwikkeld had, kon uitstekend uit de voeten met juist die gradiënten. Met name op de overgangen vestigden men zich om optimaal te kunnen profiteren van die gradiënten. Uiteindelijk heeft die occupatiegeschiedenis -via ontbossing, overexploitatie en herbebossing- er toe geleid dat men nu vooral bos vindt op de hoge droge gronden. Daarmee heeft de mens, onbewust, nog een gradiënt aan het geheel toegevoegd, namelijk de overgang van gesloten (bos) naar open (weiland).


Aaneengeslotenheid (lengterichting) De hiervoor beschreven landschappelijke ontwikkeling heeft er toe geleid dat de heuvelrug thans bestaat uit aaneengesloten bos- en natuurgebieden.

Aantasting van de gradiënten vloeit vooral voort uit verdroging, verrijking (eutrofiëring) en verstening van de randen. Aantasting van de aaneengeslotenheid is vooral het gevolg van doorsnijding en versnippering maar ook het gevolg van voortschrijdende bebouwing ofwel verstening.

3.1.2.

Die reeks houdt niet op bij de A12 (noordgrens Nationaal Park) maar loopt in principe vanaf Rhenen door tot aan de gestuwde terreinen bij het Gooimeer. De grootte, de relatieve rust, en het ontbreken van onoverkomelijke belemmeringen van stad of industrie zorgen ervoor dat het gebied (nog) voldoet aan belangrijke en gevoelige biotoopeisen van vele planten diersoorten. Voor diverse diersoorten is met de aanwezigheid van beide hiervoor genoemde systeemkenmerken in wezen optimaal voldaan aan hun biotoopeisen: - enerzijds schuilgelegenheid in de rustige aaneengesloten natuurgebieden op de heuvelrug zelf en - anderzijds foerageermogelijkheden op de flanken en in de overgangsgebieden waar voldoende voedsel bereikbaar is. Dit principe geldt bijvoorbeeld voor das, ree en edelhert. Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is gebaseerd op deze systeemkenmerken en ontleent er zijn bestaan aan. Vanuit het Nationaal Park gezien, is het zaak deze systeemkenmerken te behouden en te ontwikkelen, anderzijds dient gewaakt te worden voor aantasting van deze kenmerken.

De systeemkenmerken als basis voor natuurwaarden

De landschapsecologische waarden staan aan de basis van het voorkomen van natuurwaarden. Zijn de landschapsecologische randvoorwaarden nog intact of te repareren, dan biedt dat kansen voor behoud of ontwikkeling van dergelijke natuurwaarden. Op de schaal van het Nationaal Park laten de landschapsecologische kenmerken zich vertalen in; S een aaneengesloten zone, van belang voor de leefgebieden (met rust- en migratiemogelijkheden) van fauna, met daaraan gekoppeld diverse uitwisselingsmogelijkheden met flankerende gebieden S een reeks van gradiëntgebieden, met name van belang voor behoud en ontwikkeling van bijzondere vegetatietypen Van belang zijn daarop aansluitend de verbanden die er zijn te leggen met: S de Neder-Rijn; voortvloeiend uit het beleid met betrekking tot de noordoever van de Neder-Rijn. S de Veluwe; voortvloeiend uit de aanwijzing van een robuuste verbindingszone in de Nota Natuur Bos en Landschap (Ministerie van LNV, 2000). Binnen deze samenhang is het wenselijk te streven naar grootschaliger gebiedsdelen, waar natuurlijke processen zullen domineren.


45

Het realiseren van deze grotere natuurlijke eenheden, tegelijkertijd met de versterking van de samenhang in het geheel, zijn de drijvende krachten achter het vergroten van de natuurwaarden van het Nationaal Park, De grootste potentie voor een dergelijke kern binnen het Nationaal Park ligt in het gebied rond de Amerongseberg/ Elsterberg gezien de omvang van het boscomplex, de mogelijke verbindingen met de aanwezige heidecomplexen en de unieke mogelijkheid een wezenlijke verbinding te leggen met het aanliggende uiterwaardengebied waar de ontwikkeling van natuurwaarden reeds in gang is gezet. Mogelijk is ook ten noorden van c.q. aansluitend op het Nationaal Park een dergelijk grootschaliger gebied te ontwikkelen. Binnen dit plan is dat vooralsnog als indicatief op te vatten. Een concretere (ruimtelijke) vertaling zal aangegeven worden in het Natuurgebiedsplan alsook in de Bosnotitie (Provincie Utrecht, beiden in voorbereiding). Deze vertaling is weergegeven op Kaart 3: Samenhang en gradiënten en vormt de basis voor diverse beleidslijnen c.q. beheersmaatregelen (waaronder zonering en ontsnippering).

3.1.3

Systeemkenmerken als basis voor cultuurhistorie

De landschapsecologische kenmerken hebben in grote mate de aardkundige waarden van het gebied bepaald. Maar tegelijkertijd hebben deze kenmerken ook de occupatiegeschiedenis van de heuvelrug bepaald. In vroegere tijden was het vooral de aanwezigheid van de gradiënten die een uitstekende basis vormde voor de agrarische nederzettingen van de mens, met de

46

uitgestrekte heidevelden en oude enkgronden als exponent daarvan. In latere tijden zijn de in onbruik rakende heidegronden door de landgoederen en bosexploitanten omgevormd in bos, met daarin vaak interessante patronen. In paragraaf 2.6 is een beknopte geschiedenis hiervan geschetst. Een korte toelichting op enkele cultuurhistorische kenmerken: Heidevelden en schaapskooien De heideterreinen die, als onderdeel van het potstalsysteem, na eeuwen uiteindelijk als uitgeput en waardeloos onland beschikbaar kwamen voor hen die er op een andere manier brood in zagen, verdwenen in rap tempo door bebossing. De heideterreinen die er thans nog zijn, zijn de restanten van het voormalige landbouwsysteem. Het is bovendien niet verwonderlijk dat juist de natste delen, zoals rondom de Leersumse plassen en het Egelmeer, het minst interessant waren voor herbebossing, zodat daar nu nog de grootste heidevelden liggen. Op diverse plaatsen op en nabij de flanken van de heuvelrug zijn nog oude schaapskooien te zien. Oude enkgronden De oude enkgronden (ofwel engen) zijn in de loop van de eeuwen rijker geworden door bemesting vanuit de potstallen. Zij zijn feitelijk de “contramal” geworden van de arme heidegronden en een levend historisch afgietsel van het al beschreven landbouwsysteem. De intensiever te bewerken landbouwgronden bevonden zich dichter bij de bewoningskernen en liggen daarom vooral op de flanken van de heuvelrug. Landschapspatronen De herbebossing is in veel gevallen gestart vanuit de landgoederen, waarbij behalve aan de bosbouw zelf ook aandacht werd besteed aan de landschappelijke inrichting van die landgoederen.


Dergelijke cultuurhistorische sporen komen over de hele heuvelrug voor: sommigen maken deel uit van grotere structuren, andere zijn bijna uit het oog verloren. Tabakscultuur De tabakscultuur op de zuidelijke flanken van de heuvelrug langere tijd een rol gespeeld. De cultuur kwam in moeilijkheden toen in toenemende mate vanuit de koloniën goedkope import van tabak op gang kwam, maar ook door virusziekten in de lokale tabak. Eind 19e eeuw was de teelt nagenoeg verdwenen, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog was er nog een tijdelijke opleving. Langs de doorgaande weg door de dorpen tussen Leersum en Rhenen zijn nog diverse oude tabaksschuren te zien.

3.1.4

Rust en ruimte Daarnaast is vooral ook ruimte en rust een steeds hoger gewaardeerd goed, als tegenpool van het drukker wordende levensritme van de mens. Een onversnipperd groen gebied waarin men die drukte achter zich kan laten wordt bij uitstek geleverd door het kenmerk van de aaneengeslotenheid van de heuvelrug. De beleving van rust en ruimte is binnen dit geheel nog te accentueren in de grote eenheden natuur. In deze gebieden wordt bewust ruimte wordt aan de meest rustige vormen van recreatief medegebruik. In deze eenheden is ook de kans het grootst dat men toeschouwer zal zijn van processen als begrazing en migratie door (grotere) zoogdieren.

Systeemkenmerken als basis voor recreatieve beleving

Afwisseling Er zijn vele onderzoeken die aangeven dat huidige recreatieve belevingswaarden vooral voortvloeien uit de aanwezigheid van afwisseling. De afwisseling tussen hoog en laag, tussen water en land, tussen open en dicht zijn daarvan de belangrijkste. Ook de afwisseling tussen natuur en cultuur wordt vaak hoog gewaardeerd en ook daaraan wordt voldaan door het naast elkaar voorkomen van de Stichtse Lustwarande, de vele kastelen en landgoederen en de uitgestrekte natuurterreinen. Het zijn deze afwisselingen die in grote mate zijn te herleiden tot het gradiëntkenmerk van de heuvelrug. Binnen de bossen zelf is vooral de mate waarin beheerd wordt dan wel ruimte wordt gegeven aan zelfregulerende processen een in het oog vallend onderscheidend kenmerk.


47

3.2

De landschapsecologische ondergrond

De twee hoofdkenmerken die daarbij centraal stonden (aanwezigheid gradiënten én aaneengesloten samenhang) zijn ook richtinggevend voor de begrenzing van het Nationaal Park. Het eerste item, het bestaan van gradiënten is vooral van invloed op de positie van het Nationaal Park in de “dwarsrichting”. Het tweede item is vooral van belang voor de positie van het Nationaal Park binnen de gehele heuvelrug en de samenhang in de “lengterichting”. Op deze twee onderdelen wordt hieronder nader ingegaan. Landschapsecologische basis in de breedte Met andere woorden, hoever strekken zich de flanken c.q. overgangsgebieden van de heuvelrug zich uit. Die overgangsgebieden worden bepaald door geomorfologische, hydrologische en ecologische gradiënten. Een zeer geschikte samenvatting ervan is te vinden in de fysisch-geografische eenheden zoals gedefinieerd binnen de provincie Utrecht en beschreven in paragraaf 2.3. De heuvelrug omvat dan S de stuwwal S de smeltwaterwaaiers en puinhellingen S het gordeldekzand. Aanvullend zijn ook de direct aangrenzende uiterwaarden tot het gebied te rekenen; ze geven een uitstekend beeld hoe de stuwwal deels is afgeschuurd door de rivier. Ook hydrologisch is er een relatie: laagten in uiterwaarden staan vaak onder invloed van kwelwater (vanuit stuwwal én rivier). Ook wat betreft samenhang in de zin van natuurlijke migratiepatronen van diersoorten tussen heuvelrug en rivier vervullen beide onderdelen hun ecologische functie. 48

Landschapsecologische basis in de lengte Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug vormt een deel van de gehele heuvelrug. Het is daarmee een onderdeel van aaneengesloten groene gebieden gelegen op de hogere zandgronden, zich uitstrekkende van het Gooimeer tot aan de Neder-Rijn. Deze zandgronden zijn als een stuwwallencomplex aan te duiden, ontstaan onder invloed van schuivende ijsmassa’s tijdens de voorlaatste ijstijd. Geomorfologisch (stuwwal en flanken), landschappelijk (bossen en heiden) en hydrologisch (inzijggebied en kwelgenerator) onderscheidt het gebied zich als eenheid van de omgeving. Op dit schaalniveau vormt de heuvelrug dan ook een landschapsecologisch geheel. Vooral door de infrastructuur en bebouwing is versnippering van de heuvelrug ontstaan. De belangrijkste barrières worden gevormd door de snelwegen A1, A12, A27 en A28, maar ook vele andere drukkere wegen werken barrièrevormend. Heuvelrug ten noorden van de A12 Hoewel er thans plannen zijn om door middel van ecoducten de barrièrewerking van deze wegen te beperken, is die werking nu nog van dien aard dat gekozen is de A12 te hanteren als de noordgrens van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Vanuit het perspectief van het Nationaal Park is dat een onlogische, kunstmatige grens. Het streven dient er dan ook op gericht te zijn het Nationaal Park op termijn uit te breiden richting het noorden. Met de bepaling van de “breedte- en lengtegraden” is de landschapsecologische ondergrond bepaald



49

3.3 De beg renzing van het N ationaal Park Begrenzing De begrenzing van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug loopt door het grondgebied van de gemeenten Amerongen, Driebergen-Rijsenburg, Doorn, Leersum, Maarn, Rhenen, Veenendaal en Woudenberg. Het gebied is circa 6000 hectare groot, voornamelijk bosgebied. Ten opzichte van de begrenzing die is opgenomen in het Plan van uitgangspunten uit 1996, is de grens voor een deel gewijzigd. Het Overlegorgaan heeft besloten om vooral de buitengrens te hanteren en in beginsel zoveel mogelijk ingesloten terreinen binnen het Park te laten vallen. Hierdoor vervallen de vele zogenoemde exclaves uit het oude plangebied. Landbouwgronden zijn zoveel mogelijk buiten het plangebied gelaten of met instemming van de eigenaren binnen het Nationaal Parkgebied gebracht. Percelen of gebouwen die thans binnen het plangebied van het Nationaal Park vallen zullen hier geen nadeel van ondervinden, aangezien het Nationaal Park geen planologische gevolgen heeft. Wat betreft de uitbreiding van het Nationaal Park ten noorden van de A12 geldt het volgende. Op het moment dat het ecoduct over de A12 bij het Mollebos is gerealiseerd, zal bij herziening van het Beheers- en Inrichtingsplan (over 5 à 10 jaar) overwogen worden het Nationaal Park in noordelijke richting uit te breiden. Het uiteindelijke doel is dat het gebied “de Utrechtse Heuvelrug” als één geheel kan functioneren. Het is daarbij mogelijk dat op de langere termijn het Nationaal Park voor deze gehele heuvelrug een functie gaat vervullen. Een eventuele ontwikkeling tot Nationaal Landschap van de gehele heuvelrug zal daarbij betrokken worden.

50

Toevoegingen Bij het opnieuw vaststellen van de grens is overleg geweest met organisaties en soms met individuen. Dit heeft geleid tot de volgende aanpassingen: C Bij Driebergen is gemeentelijke eigendom toegevoegd (parallel aan de A12) C Binnen de gemeente Maarn is een deel van het landgoed Maarsbergen en het gehele landgoed Kombos toegevoegd, evenals de terreinen van Valkenheide. C Bij de gemeente Doorn gaat het om een bosgebeid ten noorden van de begraafplaats en het eigendom van het landgoed 't Heihuis. C Binnen de gemeente Leersum zijn aan de zuidzijde enkele kleine aanpassingen gedaan met instemming van de betrokken landgoedeigenaren. C Binnen de gemeente Amerongen is de grens van het Nationaal Park gelegd op de grens met buurgemeente Leersum. Ook de gronden behorende bij kasteel Amerongen en daarmee de gehele Amerongse Bovenpolder horen nu bij het Nationaal Park. C Binnen de gemeente Rhenen is grondgebied toegevoegd dat thans in eigendom is van Het Utrechts Landschap: de Plantage Willem III en de Palmerswaard. Relatie met omliggende projecten Met de commissies van omliggende projecten zoals de Gebiedscommissie Langbroekerwetering en de Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei vindt geregeld overleg plaats. Daarnaast maakt de Utrechtse heuvelrug deel uit van het Reconstructiegebeid, zoals gedefinieerd in de Reconstructiewet


concentratiegebieden. Dat maakt afstemming noodzakelijk. Het Beheers -en inrichtingsplan wordt door de reconstructiecommissie vooralsnog integraal overgenomen. Het is de bedoeling dat het beleid van het Nationaal park het elders uitgezette beleid niet doorkruist.Waar mogelijk wil het Overlegorgaan eigenaren en gebruikers stimuleren ook geldstromen uit andere projecten te benutten. Aanspreekpunt voor terreineigenaren en andere betrokkenen blijven de betreffende gebiedscommissies. Uiteraard zal over eventuele gezamenlijke projecten afstemming met deze gebiedscommissies plaatsvinden. Flexibiliteit van de grens Op de kaart met de begrenzing zijn de recreatiebedrijven apart gemarkeerd. Hoewel zij formeel geen deel uitmaken van het Nationaal Park hecht het Overlegorgaan er aan de huidige goede samenwerking met deze sector ook in de toekomst voort te zetten. Recreatie is een onlosmakelijk onderdeel het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. In de discussie over de A12 heeft de gemeente Maarn zich sterk gemaakt voor verlegging van de A12 en de spoorlijn, de zogenaamde variant onderlangs. Vooralsnog blijft het rijksbeleid hier prevaleren. Mocht dit te zijner tijd gerealiseerd worden dan heeft dit gevolgen voor de grens van het Nationaal Park ter plaatse. Status EHS De grens van het Nationaal Park valt niet altijd samen met de grens van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Er zijn gebieden in het Nationaal Park die niet behoren tot de EHS. Bovendien is de status van beide begrenzingen verschillend. De EHS is een samenhangend netwerk van bestaande en nog te ontwikkelen natuurgebieden, welke wordt vastgesteld door de provincie Utrecht. De EHS beslaat in de provincie ongeveer 45.000

hectare natuur, waarvan 30.000 hectare bestaande natuur. Het gaat om gebieden waarvan de contouren zijn aangegeven in het Natuurbeleidsplan van het Rijk. De provincie Utrecht moet vervolgens de precieze locaties aanwijzen. Dit wordt begrenzen genoemd. In 2018 dient de EHS gerealiseerd te zijn. Het gaat daarbij om bestaande bossen, natuurterreinen en landgoederen. In de natuurgebiedplannen die door de provincie zijn opgesteld, is een extra taakstelling van 10.000 hectare nieuwe natuur en 5.000 hectare beheersgebied opgenomen. Het gaat om gebieden die volgens afspraak met het Rijk in 1996 zijn aangewezen als toekomstige EHS en die nog grotendeels bestaan uit landbouwgronden. Op dit moment is het nog onduidelijk welke planologische gevolgen en mogelijke schaduwwerking de EHS heeft. Status Nationaal Park De term nationaal park is vooral bedoeld als kwaliteitsmerk, waarbij de overheid financiën beschikbaar stelt om dit merkartikel te behouden en te ontwikkelen. Het gaat hierbij om het bevorderen van natuurbehoud en cultuurhistorie, natuurgerichte recreatie en educatie en onderzoek. Via het overlegorgaan beheren alle betrokken organisaties het nationaal park. De meerwaarde is vooral gelegen in de samenwerking tussen verschillende partijen, waarbij het tevens het integratiekader vormt voor gebiedsgerichte en onderling afgestemde inzet van instrumenten. Het is geen beschermd natuurmonument; heeft geen juridisch dwingend instrumentarium ter beschikking; heeft geen directeur en er staat geen hek omheen. Het gaat er vooral om de initiatieven te bevorderen welke bijdragen aan het goed functioneren van het Nationaal park te bevorderen.


51

3.4

Integraal doorzicht lange termijn (2020)

Dit doorzicht is geprojecteerd op een langere termijn (2020) die de looptijd van het Beheers- en Inrichtingsplan overtreft. Binnen de planperiode wordt daarop zo mogelijk geanticipeerd en worden ingrepen die het lange-termijn doorzicht zouden kunnen frustreren vermeden.

Behalve door de realisatie van de ecopassages, is de versnippering ook verminderd doordat het gebruik van de centrale delen van de heuvelrug door gemotoriseerd verkeer is teruggedrongen. Daartoe zijn onder andere diverse wegen afgesloten of van functie veranderd.

Een robuuste ecologische verbinding met de Veluwe is gerealiseerd. Via deze verbinding hebben nieuwe diersoorten in de streefbeeldtermijn de Utrechtse Heuvelrug (weer) gevonden, waaronder het edelhert. Andere kenmerkende soorten waaronder patrijs en klokjesgentiaan zijn weer prominent(er) aanwezig.

Van Amerongen tot Rhenen is door de aanleg van dergelijke faunapassages en ook een integraal begrazingsbeheer mogelijk geworden, waarbij ook de grazende soorten gebruik maken van de passages (onder andere op zoek naar hoogwatervluchtplaatsen).

Door de realisatie van adequate ecopassages (ecoducten, tunnels en andere aanpassingen) in de verkeersinfrastructuur op de heuvelrug en aanpassingen van hekken is de barrièrewerking ervan drastisch verminderd en functioneert de gehele heuvelrug als een samenhangend geheel. Diverse infrastructurele werken, (waaronder de A12 en het spoor UtrechtArnhem) hebben daardoor niet langer een absolute barrièrewerking tussen de zuidelijke en middengedeelten van de totale heuvelrug; het Nationaal Park is daardoor een vollediger deel van de Utrechtse Heuvelrug gaan omvatten. Ecologisch gezien is ook de samenhang tussen heuvelrug en de lagere (open en halfopen gebieden van de) flanken sterk verbeterd; diverse diersoorten kunnen zich nu, bij afwezigheid van blokkades en zonder grote risico’s, tussen deze onderdelen verplaatsen van en naar schuilen foerageergebieden. 52

Er zijn, in aansluiting daarop, door het goed functioneren van de zonering, rustige gebieden, waar dergelijke soorten daadwerkelijk kunnen schuilen. Activiteiten die dat verhinderen worden geweerd, maar wel heeft men optimaal de gelegenheid om de natuurlijke processen te beleven. Er is een grootschalig natuurlijker gebiedsdeel ontwikkeld, dat toegankelijk is voor wandelaar en fietser, maar waar wel de rust opvalt, en waar ook fysieke beheersmaatregelen tot een minimum zijn teruggebracht. De aanzet voor dit gebiedsdeel is reeds gelegd in de eerste (plan)periode na oprichting van het Nationaal Park in een gebied rondom Amerongse Berg en Amerongse Bovenpolder. De beheerders hebben de bossen van dit grootschalige gebiedsdeel op de langere termijn via natuurlijk en geïntegreerd bosbeheer weten om te vormen tot bossen met relatief veel variatie en structuurrijkdom. Grotere grazers, tezamen met hert en zwijn, houden hier nu die variatie in stand.


In totaal wordt in 2020 in minimaal 20% van de oppervlakte bos het beheer gevoerd conform de doelstellingen van natuurbos; binnen de eerste planperiode is het beheer reeds afgestemd op het bereiken van die 20% dekking. De hydrologische situatie is grotendeels hersteld: kwelstromen zijn weer op gang gekomen en hebben in de flanken op diverse plaatsen geleid tot (her)ontwikkeling van natte natuurwaarden, zowel kwalitatief als kwantitatief. In die vernatte gebieden is het beheer daarop afgestemd ter optimalisatie van die waarden. Elders zijn, vooral door inzet van gebiedsgericht beleid in de omgeving van het Nationaal Park, maatregelen getroffen om de effecten van vernatting voor de landbouwgebieden te beperken en/of te compenseren. Door enerzijds generiek beleid en anderzijds parallel lopend beleid vanuit de Reconstructiewet en andere gebiedsgerichte initiatieven zijn verder ook verzuring en vermesting flink teruggedrongen. Ook hierdoor zijn diverse levensgemeenschappen hersteld. In de landbouw hebben diverse interne veranderingen plaats gehad (omschakeling), maar is ook sprake geweest van verbreding met andere functies (natuur, diensten, recreatie, zorg). Daar waar dat het geval is geweest hebben de functies van verbrede landbouw en Nationaal Park elkaar goed weten te ondersteunen. Recreanten zijn goed geïnformeerd over de recreatieve mogelijkheden in en rond het Nationaal Park. Daarbij speelt openbaar vervoer een veel grotere rol dan in de beginfase van het Nationaal Park. Er zijn geen grotere gebieden afgesloten of ontoegankelijk. Het voorzieningenniveau is echter afgestemd op de zonering. Er is daarmee duidelijk een differentiatie ontstaan in de recreatieve gebruiksmogelijkheden.

Die differentiatie biedt ruimte aan zowel de recreant die rust en ongebaande paden zoekt als aan de recreant die vooral de benen strekt in een landschappelijk aantrekkelijke omgeving zonder te veel verlies aan comfort. Deze differentiatie ondervindt veel waardering. Educatie en communicatie hebben er voor gezorgd dat men de Utrechtse Heuvelrug veel meer als eenheid is gaan zien; het Nationaal Park is daarbij een flinke katalysator geweest. Niet alleen is dit beeld succesvol op bestuurders overgebracht, ook de bevolking en de bezoekers van het gebied zijn hiervan doordrongen geraakt. Eenheid en samenhang zijn gepromoot door een eenduidig communicatiebeleid, door onderlinge afstemming van voorzieningen maar ook via de educatieve inspanningen. Er is daartoe aansluiting gezocht bij vele lokale initiatieven en thema’s, zodat meerdere bezoekerscentra zijn ontstaan. Daarbij worden er ook in de zonering passende bestaande faciliteiten benut. Daardoor zijn er wederzijdse meerwaarden ontstaan: betreffende ondernemers maken gebruik van de titel van het Nationaal Park en van de ondersteuning vanuit het taakveld communicatie en educatie van het Nationaal Park; het Nationaal Park benut (het onderdak voor) de betreffende educatieve voorzieningen en is zodanig in staat haar educatieve en communicatieve taak breed uit te zetten. Het toezicht functioneert goed door capaciteitsuitbreiding, onderlinge afstemming en coördinatie. Gids- en toezichtsfuncties hebben beide hun rol. De zonering en een eenduidiger regelgeving hebben daaraan bijgedragen. Bevoegdheden, verzekeringstechnische zaken, compensatiemogelijkheden zijn afgestemd op minimaal een Nationaal Park-brede inzet van de toezichthoudende krachten.


53

54


4 Doelstellingen


55

4.1

Hoofddoelstellingen

Binnen het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug wordt voor de planperiode met voorrang gestreefd naar:

C

C

C

het instandhouden en ontwikkelen van de belangrijkste systeemkenmerken van de heuvelrug (aaneengeslotenheid en aanwezigheid gradiënten) het instandhouden en ontwikkelen van de daaraan gekoppelde natuurlijke, landschappelijke en cultuurhistorische waarden en het ervoor zorg dragen dat gebruikers deze kenmerken en waarden blijvend kunnen beleven en kennen.

Bij de uitwerking van de doelstellingen kan worden voortgebouwd op de algemene doelstellingen die er vanuit het Ministerie van LNV aan Nationale Parken zijn verbonden: S bevorderen van natuurbehoud en -ontwikkeling S bevorderen van natuurgerichte recreatie S bevorderen van communicatie en educatie S bevorderen van onderzoek gericht op bovenstaande doelen. Bij de doelstellingen ligt grote nadruk op het bereiken van een grotere mate van ecologische samenhang binnen het gehele Nationaal Park. De meer gedetailleerde en vaak perceelsgebonden doelstellingen met betrekking tot verhoging van natuurwaarden binnen de EHS zijn terug te vinden in het Natuurgebiedsplan en de beheersplannen van de afzonderlijke eigenaren. In het kader van dit Beheers- en Inrichtings-plan gaat het om integrale, perceels- en eigendomoverschrijdende zaken

56

4.2

Toelichting hoofddoelstellingen

Natuur, landschap en cultuurhistorie De algemene doelstelling wordt hier uitdrukkelijk verruimd met de termen landschap en cultuurhistorie. Meer nog dan in de andere Nationale Parken is de natuur hier immers sterk verweven met ingrepen van de mens, die vervolgens hebben geleid tot zowel natuurlijke als cultuurhistorische waarden. Binnen de natuurdoelstellingen binnen het kader van het Nationaal Park staan de volgende punten centraal: C er voor zorgen dat het gebied als samenhangende eenheid te gebruiken is door (migrerende) diersoorten C er voor zorgen dat de aanwezige gradiënten zich weerspiegelen in de daarvoor karakteristieke (overgangen van) levensgemeenschappen C er voor zorgen dat deze levensgemeenschappen door een adequaat beheer worden beschermd en versterkt C er voor zorgen dat naast patroonmatig (perceelsgewijs) beheerde onderdelen er ook ruimte ontstaat voor meer procesgerichte (integrale, spontane) natuurontwikkeling C er voor zorgen dat waardevolle landschappelijke en cultuurhistorische elementen en patronen en kwaliteiten worden behouden of hersteld C er voor zorgen dat er gefundeerde afwegingen worden gemaakt indien zowel natuur- als landschappelijke en/of cultuurhistorische waarden in het spel zijn


Natuurgericht en cultuurgericht recreatief medegebruik De Utrechtse Heuvelrug manifesteert zich voor de recreant als een gebied waar rust en ruimte is te ervaren in een gevarieerde, bosrijke omgeving. Daarmee onderscheidt de heuvelrug zich van zijn omgeving. Het Nationaal Park versterkt dit gegeven, maar rekent zich tot taak er voor te zorgen dat rust en ruimte ook op lange termijn als kenmerken overeind blijven. Het Nationaal Park zal er dan ook aan bijdragen dat de bezoekers zicht kunnen krijgen op de kenmerken en waarden van het gebied. Dat kan door het aanbod van natuurgerichte recreatieve voorzieningen te optimaliseren. Dat houdt tevens in dat er gestreefd wordt naar differentiatie van voorzieningen; die differentiatie sluit aan bij een ruimtelijke zonering van meer en minder rustige gebieden. Zoals al is geschetst, is de onderliggende structuur van de heuvelrug basis van veel cultuurhistorische ontwikkelingen en elementen geweest. Vaak liggen cultuurhistorische, landschappelijke en natuurlijke waarden in elkaars verlengde. Daarom is, in het bijzonder ook op de -flanken van de- heuvelrug het recreatief medegebruik tevens gericht op het mogelijk maken van beleving van de cultuurhistorische waarden. Dit uiteraard binnen de mogelijkheden van een duurzaam genot van genoemde waarden en dus ook binnen de geschetste zonering. Het aanbieden van horecavoorzieningen en verblijfsrecreatieve voorzieningen behoort niet tot de taak van het Nationaal Park. Het zijn uiteraard wel zaken die verband houden met het aanbod van natuurgerichte recreatieve voorzieningen. Het Nationaal Park streeft daarom naar een optimale afstemming. Op verschillende fronten zijn meerwaarden te bereiken, zoals:

- door ondersteuning van informatieve centra over het Nationaal Park vanuit lokale ondernemers - door gezamenlijk gebruik van parkeervoorzieningen bij ondernemingen (indien passend binnen de zonering) - door gebruik te maken van in het weekend ongebruikte voorzieningen van ondernemingen, zoals parkeerplaatsen van instellingen. Samengevat kan worden gesteld dat het Nationaal Park streeft naar het aantrekkelijk maken en houden van het gebied voor natuurgerichte recreatievormen én naar optimalisering van het aanbod van zowel plaatsgebonden als routegebonden voorzieningen. Dit onder de voorwaarde dat (kwetsbare) ecologische structuren niet worden aangetast en zodanig dat verschillende recreatievormen zo min mogelijk hinder van elkaar ondervinden. Bovenstaande betekent dat er een overkoepelende planning van recreatieve voorzieningen op basis van een zonering gerealiseerd wordt. Enerzijds door (vanuit het Overlegorgaan) opdracht te geven voor integrale planning van nieuwe voorzieningen (zoals fietspaden), anderzijds door te toetsen of voorgenomen nieuwe voorzieningen passen binnen doelen en zonering van het Nationaal Park. Daartoe zullen betrokken instanties hun recreatieplannen die betrekking of invloed hebben op het Nationaal Park in het Overlegorgaan inbrengen. Nationale Parken rekenen verblijfsrecreatie niet tot hun werkveld. Het is echter zinvol te streven naar een goede afstemming, mede gezien de keuze de verblijfsrecreatieve terreinen niet op voorhand te exclaveren,


57

Communicatie en educatie Bij het formuleren van de doelen voor communicatie en educatie is het zaak rekening te houden met de volgende kenmerken van het Nationaal Park. Ten eerste is er een grote betrokkenheid van eigenaren, bewoners en belangenorganisaties te merken met de ontwikkelingen die zich in het gebied voordoen; enerzijds gevoed door het grote aantal eigenaren, anderzijds ook door de ligging naast diverse bebouwingskernen met ieder zijn geschiedenis en belangen. Ten tweede de grote pluriformiteit van het gebied. De ecologische en historische kenmerken van het gebied zijn terug te vinden in talloze sporen op de heuvelrug. Communicatie en educatie heeft als opdracht om vorm te geven aan de zoektocht naar die sporen. Ten derde kan pluriformiteit leiden tot onoverzichtelijkheid en verwarring, met name ook ten aanzien van het recreatief gebruik en toezicht. Deels is dat op te lossen door een grotere mate van eenduidigheid en zonering. Dit zal zoveel mogelijk moeten worden afgestemd met VVV en het Utrechts Buro voor Toerisme. Daarnaast spelen juist communicatie en educatie een belangrijke rol in het helder maken van de (recreatieve) gebruiksmogelijkheden. De doelstellingen luiden dan ook samenvattend: C onderhouden en vergroten van de betrokkenheid met en draagvlak voor het Nationaal Park C vergroten herkenbaarheid en uitstraling van het Nationaal Park en bewerkstellingen van het imago C vergroten van de kennis van ontstaan en waarden van het Nationaal Park

58

C C

het uitdragen en toelichten van inrichtings- en beheersmaatregelen en gedragsregels educatief en communicatief ondersteunen van recreatieve activiteiten

In het algemeen zijn deze doelstellingen te verwezenlijken via: - beleidscommunicatie - terreingebonden publieksvoorlichting - natuur- en milieu-educatie - intermediaire doelgroepen Onderzoek De vierde algemene doelstelling voor Nationale Parken heeft betrekking op de verrichting van (wetenschappelijk) onderzoek. Het gebied levert een goede voedingsbodem voor onderzoek op het gebied van geo(morfo)logie, hydrologie, ecologie, archeologie, cultuurhistorie en natuurgerichte recreatieve ontwikkelingen. Het Nationaal Park biedt hiertoe ruimte als daarbij de overige doelstellingen niet worden belemmerd of aangetast. Het Nationaal Park ondersteunt met prioriteit die onderzoeken die relevant zijn voor beleidsbepaling, afwegingen op het gebied van inrichting en beheer alsook op het gebied van kwaliteitsbewaking c.q. monitoring. Kortom, het Nationaal Park: C biedt ruimte aan (wetenschappelijk) onderzoek indien dit geen afbreuk doet aan de overige doelstellingen C ondersteunt onderzoeken die relevant zijn voor beheer en inrichting van het Nationaal Park onder dezelfde voorwaarden als hierboven.


4.3 Knelpunten en kansen 4.3.1 Algemeen De belangrijkste kans die het Nationaal Park te bieden heeft, is de mogelijkheid het totale gebied méér te laten zijn dan de som der delen. Het benutten van die kans ligt in eerste instantie in handen van de betrokken. Binnen het Nationaal Park is het daarbij van belang dat men zich kan scharen achter de volgende benaderingswijzen: S van eigen belang naar gezamenlijk belang S van profilering eigen instanties naar profilering Nationaal Park S van economisch denken naar duurzaam denken S van versnipperde inspanning naar gezamenlijke inspanning

4.3.1 Natuur Van isolatie naar verbinding Op grotere schaal is het Nationaal Park weliswaar een uitgestrekte groene zone, wel is de heuvelrug geïsoleerd geraakt van andere kerngebieden als de Veluwe. Er zijn thans kansen, voortvloeiend uit nationaal beleid, dat er via robuuste verbindingen weer contact wordt gelegd met de Veluwe (Ministerie van LNV, 2000). Dit zijn ambitieuze initiatieven, die ruimte moeten scheppen voor behoud van biodiversiteit. Dat betekent dat soorten als edelhert, maar ook kleinere dieren als insecten, weer kunnen uitwisselen tussen beide gebieden. Grootste kans maakt een noordelijkere verbinding, uitkomend bij het middengedeelte van de heuvelrug (De Treek). Van extra groot belang is dat de verschillende onderdelen van de heuvelrug (noord/midden/ zuid; zie paragraaf 3.2) dan met elkaar verbonden zijn; zie ook onder versnippering. Mede van belang is de verbinding via de omgeving Rumelaer.

Verbindingsmogelijkheden liggen er ook tussen heuvelrug en de uiterwaarden van de Neder-Rijn, mits de barrière-werking van bebouwing en infrastructuur wordt beperkt. Van verdeeld naar samenhangend beheer Knelpunt is dat door een veelheid van eigenaren, inzichten en belangen het beheersperspectief in diverse gevallen niet verder reikt dan de eigendomsgrens. Door zonering, themagerichte én gebiedsgerichte (eigendomoverschrijdende) projecten kan dit binnen het kader van het Nationaal Park doorbroken worden. Kansen liggen er vanuit de wens te komen tot grotere eenheden natuur met uitwisselingen tussen heuvelrug en lagere delen, zoals de ontwikkelingen in de Amerongse Bovenpolder en andere plaatsen langs de noordoever van de Nederrijn. Van versnippering naar ontsnippering Knelpunt is dat versnippering toeneemt door stijgende mobiliteit. Verstening en bebouwing is een bedreiging; hekken dragen eveneens bij aan versnippering. Ook verstoring door licht en geluid kan een (extra) versnipperende werking hebben. Het Nationaal Park is het kader waarbinnen men een toename van deze versnipperende effecten ongewenst verklaart en op zoek gaat naar mogelijkheden om bestaande barrières te slechten. Kansen zijn er met name door rijksbeleid dat gericht is om tot ontsnippering te komen, zoals door realisering van ecoduct(en) over de A12. Werken aan HSL/A12 bieden -extra- compensatiemogelijkheden (waaronder ook aankoop van gronden) op/langs het betreffende traject maar mogelijk ook elders.


59

Daarnaast zijn er initiatieven vanuit het Nationaal Park voor realisatie van ecopassages (in diverse vormen). Onthekkingsmaatregelen bieden kansen. Verder zijn corridors aan te wijzen waar men zich verplicht deze vrij te houden van verdere barrièrevormende ontwikkelingen. Binnen het Nationaal Park -en dan met name binnen de ecologische kernzonezal tevens het streven gericht moeten zijn op vermindering en voorkoming van (extra) verlichting en geluid. Van monotoon naar structuurrijk bos Veel van de bossen worden nog gekenmerkt door hun productieverleden en hebben daardoor nog niet veel "natuurwaarde". Ze zijn (relatief) jong, bestaan vaak uit exoten, hebben meestal een eenvormige structuur en dood hout van formaat ontbreekt nagenoeg. Op het punt van natuur doen zich echter twee gunstige ontwikkelingen voor. Enerzijds zijn er natuurlijke ontwikkelingen die samenhangen met het ouder worden van het bos en de bosgroeiplaats. Te denken valt aan de spontane vestiging van eik, berk en beuk onder de grovedennenbossen, het van nature afsterven van bomen en het daarmee ontstaan van dood hout, de natuurlijke verjonging van allerlei soorten op open plekken. Naast deze autonome bosontwikkeling zijn er de laatste tijd steeds meer eigenaren die hun beheer bewust afstemmen op het versterken van het aspect natuur. Zij doen dit door bij dunningen meer ruimte te geven aan inheemse boomsoorten, het aanbrengen van variatie in de bosstructuur en het creëren van een aandeel dood hout. Daarnaast zijn op veel plaatsen door terreinbeherende organisaties bossen aangewezen die een volledig natuurlijke, ongestuurde ontwikkeling moeten krijgen. De onderlinge relaties tussen de natuurlijke bossen wordt, doordat ze ingebed liggen in terreinen waar geïntegreerd beheer van toepassing is, groter. 60

Op langere termijn zal het (zoek)proces er op gericht moeten zijn een of enkele gebied(en) te ontwikkelen van grotere schaal -tenminste vijfhonderd ha- waar zich natuurlijke processen optimaal kunnen voordoen (grote eenheden natuur oftewel natuurkernen). Van verdroging naar vernatting Knelpunt is dat enerzijds grondwater wordt onttrokken aan het inzijgingsgebied op de heuvelrug en anderzijds water in de kwelgebieden versneld wordt afgevoerd. Provinciaal beleid streeft weliswaar naar reductie van onttrekkingen, maar op dit deel van de heuvelrug heeft dat nauwelijks betrekking. Knelpunt is dat effectgerichte en overlevingsmaatregelen vooralsnog een te beperkt resultaat opleveren. Kansen biedt het Nationaal Park door onttrekkingsreducties op de agenda te blijven zetten. Tevens kunnen de hydrologische omstandigheden van het Nationaal Park verbeterd worden door het (reeds in gang gezette) gebiedsgerichte beleid in de aanpalende Langbroekerwetering en Gelderse Vallei. Tot slot wordt het wenselijk geacht de beken en sprengen in het Nationaal Park nadrukkelijker in beeld te brengen. Restauratie en herstel van grondwaterstromen is hierbij van belang. Van verzuring en vermesting naar zuivering De deposities (stikstof, fosfaat en ammoniak) die op de heuvelrug neerkomen overtreffen nog altijd de kritische waarden van de voorkomende levensgemeenschappen. Er is hierover generiek beleid en binnen het Reconstructiegebied, waar dit deel van de heuvelrug deel van uitmaakt, is de voorbereiding van aanvullende maatregelen in gang. De grootste kans van het Nationaal Park is samenwerking en afstemming met het beleid in het Reconstructiegebied en is daarnaast vooral een kwestie van een vinger aan de pols.


4.3.2

Recreatie

Van los zand naar een samenhangend beeld Bezoekers zien de heuvelrug nog weinig als een eenheid; men bezoekt de verschillende onderdelen. Het is de opdracht van het Nationaal Park eenheid te creëren in het recreatieve beeld van het gebied. Het aanbod van natuurgerichte recreatieve voorzieningen binnen het gebied moeten zoveel mogelijk onder de noemer van het Nationaal Park worden gebracht. Dat levert kansen op voor ondernemers, maar dat vraagt tegelijkertijd om hun bijdrage aan ondersteuning en verwezenlijking van park-doelstellingen. Van verspreid naar gezoneerd aanbod van voorzieningen Knelpunt is dat diverse eigenaren zelfstandig wandel-, fietsen ruiterroutes hebben ontwikkeld, zonder daarbij naar het geheel te kijken. Dat heeft geleid tot overal wat, soms op minder geschikte locaties en vaak tot hiaten in doorgaande structuren. Met de hoofdzonering in de hand is er een differentiatie naar rustiger en minder rustiger gebieden te maken en zijn daarnaast routestructuren te koppelen en daardoor aantrekkelijker te maken. Van ongecoördineerde tot gereguleerde toegang Thans verschillen de de toegangsregels en aanduidingen vaak per eigenaar, en wordt er binnen de (landelijke) terreinbeherende organisaties over alternatieve toegangsregels nagedacht. Van belang is dat er binnen het Nationaal Park een zo eenduidig mogelijke regeling komt; dat is verhelderend richting eigenaar, beheerder, recreant en toezichthouder.

Van auto naar fiets, bus en trein De afgelegde autokilometers in het Nationaal Park dragen niet alleen bij aan een versnipperd en onrustig beeld, ook zijn ze medeverantwoordelijk voor negatieve effecten op het milieu. Het Nationaal Park zal zich inzetten voor goede openbaar vervoersverbindingen en aanvullende voorzieningen zodat de recreant een adequaat alternatief heeft voor de auto. Van exclaves naar groene verblijfsrecreatie In het Nationaal Park liggen diverse verblijfsrecreatieve terreinen. Ze kunnen door hun ruimtebeslag, zekere mate van verstoring en moeilijke passeerbaarheid voor mens en dier belemmerend zijn voor de ontwikkeling van de kenmerken van de heuvelrug. Kansen zijn er door de verschillende kampeerterreinen en bungalowparken te bewegen tot kwaliteitsverbeteringen, die zouden moeten leiden tot minder verstoring of barrièrevorming. Het Nationaal Park kan hiertoe een bijdrage leveren. Kansen zijn er ook doordat, in het kader van de Reconstructie, mogelijkheden worden geboden voor verplaatsing van recreatieve verblijfsrecreatie naar de aanpalende gebieden; het Nationaal Park kan daarin ondersteunend zijn, zodat een complementair maatregelenpakket ontstaat. Tenslotte zijn er naast de campings weinig alternatieve kleinschalige overnachtingsmogelijkheden in het gebied. Vormen als bed&breakfast, pensions, kamperen bij de boer, overnachting op landgoed en kasteel zijn nog onderbenut. Samen met het Nationaal Park kan op zoek gegaan worden naar een invulling daarvan in combinatie met meerwaarden op het gebied van natuur, landschap en cultuurhistorie.


61

4.3.3

Aardkunde en cultuurhistorie

Van de sporen naar het verhaal Het is al gezegd: overal op de heuvelrug vindt men sporen, uit verschillende tijdsperioden. Binnen het Nationaal Park gaat het vooral om die ontwikkelen die landschappelijke afdrukken hebben nagelaten. Niet altijd is de onderlinge samenhang duidelijk en ook de waardering van de verschillende elementen ten opzichte van elkaar is niet in beeld. De kans is, om vanuit het kader van het Nationaal Park, allereerst door onderzoek, dat samenhangend inzicht te verkrijgen. Dat verhaal kan vervolgens gebruikt worden in verschillende beheersafwegingen, maar doet ook dienst voor communicatie en voorlichting. Van de bodem naar de oppervlakte Veel sporen liggen in de ondergrond als getuigen van geologische processen. De groeven (zandgat met zwerfsteneneiland bij Maarn en bij Kwintelooijen) zijn enerzijds aantastingen van de landschappelijke gesteldheid van het gebied, anderzijds is het gegeven als kans te benutten voor inzichten in herkomst van stenen, opbouw van lagen, processen van erosie. De aardkundige monumenten sluiten daarbij goed aan op educatieve thema’s (sporen zoeken). Van monument naar monumentaal De cultuurhistorische onderdelen van het Nationaal Park zijn vaak afzonderlijke monumenten. Met (het zichtbaar maken van) die afzonderlijke onderdelen kan het Nationaal Park aansturen op een gemeenschappelijk monumentaal karakter. Daartoe zijn er al verschillende ontwikkelingen, zoals met name de opwaardering van de Stichtse Lustwarande, maar ook de initiatieven zoals bij Kasteel Amerongen en bij Broekhuizen.

62

Door deze onderdelen in samenhang te presenteren als onderdeel van het imago, kan het Nationaal Park een grandeur gegeven worden waarin de afwisseling tussen natuur en cultuur centraal staat.

4.3.4

Landbouw

Van gangbaar naar speciaal Binnen de grenzen van het Nationaal Park is de landbouwkundige betekenis beperkt. Het Nationaal Park kan samen met de agrariërs zoeken naar initiatieven die voor beiden meerwaarden hebben. Voor landbouwpercelen die temidden van of tegen de EHS-gebieden liggen van het Nationaal Park is daarbij vooral te streven naar extensivering en bijvoorbeeld omschakeling naar biologische landbouw. Van hoofd- naar nevenproducten Een deel van de knelpunten voor de Utrechtse Heuvelrug (verdroging, vermesting) vloeien voort uit landbouwkundig gebruik ook buiten de grenzen van het Nationaal Park. Het Nationaal Park is hierop niet van invloed. Wel kan het Nationaal Park stimulerend optreden als men daar kansen ziet de knelpunten te verminderen. Vaak betekent dat men op zoek gaat naar andere inkomstenbronnen. Daarbij valt te denken aan: S verbreding landbouw met recreatieve activiteiten S verbreding landbouw met nieuwe landgoederen S verbreding landbouw met natuurbeheer S verbreding landbouw met waterbeheer S verbreding landbouw met activiteiten uit de zorg


De rol van het Nationaal Park kan in al deze zaken stimulerend zijn, vooral in de zin van vinden van partners, werving van bronnen, promotie en publicatie. Om op het spoor te komen van gedetailleerdere en individuele wensen van agrariërs in het gebied wordt verwezen naar het onderzoek dat door de GLTO is gestart.

4.3.5

Communicatie en educatie

Van productgericht naar klantgericht Het educatief beleid in vele Nationale Parken heeft zich in het (recente) verleden vooral geconcentreerd op het ontwikkelen van producten (folders, lespakketten); in toenemende mate constateert men dat deze aanpak niet altijd even adequaat is. Effectiever is het om meer klantgericht te werken: op basis van en in overleg met specifieke doelgroepen worden gerichte producten ontwikkeld. Voorbeelden zijn invulling van specifieke delen van het omgevingsonderwijs en van activiteiten bij campings. Dit betekent geen passieve opstelling (wachten tot men vraagt), maar veeleer een (pro)actief beleid. Van centrale naar decentrale opvang Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug leent zich niet om bezoekers op een (centraal) punt op te vangen; de langgerekte vorm van het Nationaal Park, de ontsluitingsvisie en het overweldigend aanbod van thema’s zijn aanleiding te kiezen voor een meer decentrale bediening en opvang van bezoekers. Decentrale opvang kan ondersteunend zijn aan de ontsluitingsvisie van het Nationaal Park, waarin het past om bezoekers zoveel mogelijk aan de randen van het Nationaal Park op te vangen.

De keuze voor decentrale opvang is een goede kans voor presentatie van gebiedseigen thema’s op de meest geëigende locaties. Het biedt daarnaast perspectief op samenwerking met lokale ondernemers. Tegelijkertijd is het taak van het Nationaal Park de onderlinge relatie tussen en de herkenbaarheid van de decentrale voorzieningen te waarborgen. Van spoor naar spoorzoeken De vingerafdruk is als symbool neergezet voor de vele andere sporen op de heuvelrug, variërend van de afdruk van de gletsjers tot en met de afdruk van landgoedstichters. Communicatie en voorlichting zal ondersteunend zijn in het ontdekken van die sporen, maar daar moet het niet bij blijven. De kans ligt er vooral in de onderlinge verbanden te ontdekken tussen die sporen. Zo wordt het spoorzoeken de leidraad voor het overbrengen van complexere boodschappen. Van wachten op naar samenwerking met recreanten Samenhangend met een klantgerichte benadering is communicatie vooral ook directer te richten op de doelgroep recreanten. In plaats van te wachten op de bezoekers, gaat men met het verhaal, de slogan van het Nationaal Park naar de recreanten toe, bijvoorbeeld naar de campings. Educatieve activiteiten zijn dan bijvoorbeeld te ontwikkelingen in samenwerking met/in afstemming op activiteitenprogramma’s van dergelijke voorzieningen. Een kans op meer mensen te bereiken en bezoekersstromen te begeleiden.


63

Van oude naar nieuwe activiteiten en middelen Er is al gewezen op de grote betrokkenheid van eigenaren, bewoners, belangengroepen, vrijwilligers etc. Dat betekent veel communicatie en dat vergt dan ook specifieke aandacht in de vorm van professionele begeleiding, interactieve en vernieuwende communicatieactiviteiten. Ook de vele gidsen en vrijwilligers die zich inzetten op educatief gebied zullen in het Nationaal Park een nieuwe stimulans moeten vinden. Kansen liggen er dan ook in een sterke afstemming en samenwerking van deze groepen. Folders en kaarten worden aangevuld met de mogelijkheden van internet, mobiele telefoon (GSM) en locatiebepaling per satelliet (GPS). Er ligt een duidelijke uitdaging om na te gaan wat de rol van deze middelen voor het Nationaal Park kunnen zijn. Met name internet is in toenemende mate een gids voor (actief) recreërend Nederland. Daarom moet internet een duidelijk toegangsadres zijn voor het Nationaal Park; enerzijds voor informatievoorziening maar tegelijkertijd ook als sturingsinstrument voor een adequate opvang van bezoekers.

64


4.4

Hoofdlijnen ontsluiting en zonering

In deze paragraaf wordt met de visie in het achterhoofd (hoofdstuk 3) en de hoofddoelstellingen als uitgangspunt (paragraaf 4.1 en 4.2) de hoofdlijnen voor de ontsluiting en zonering van het Nationaal Park aangegeven. Omdat deze onderdelen fundamenteel van aard zijn en mede sturend zijn in diverse uitwerkingen zijn ze ondergebracht in het hoofdstuk van de doelstellingen.

4.4.1

Ontsluiting

Problematiek Het toegenomen autogebruik heeft in het gebied van het Nationaal Park, buiten de aantasting van natuurwaarden, ook tot knelpunten geleid op het gebied van de mobiliteit zelf: S stagnerend verkeer op de gebiedsontsluitingswegen, met name van de N225 S toegenomen gebruik van het gebied door gemotoriseerd verkeer en tevens ontstaan sluipverkeer S ontoereikende capaciteit van parkeervoorzieningen waardoor "wildparkeren" ontstaat Onderscheid regulier en recreatief verkeer Het Nationaal Park is ingebed in een regionale ontsluiting. Het Nationaal Park heeft hierop in beperkte mate invloed, met name door maatregelen die van invloed zijn op de opvang en geleiding van bezoekers. Het is daarom goed onderscheid te maken in: C de verkeerssituatie in en rond het Nationaal Park in het algemeen (waaronder woon-werkverkeer alsook vrachtverkeer) C de verkeerssituatie die voortvloeit uit de ontsluiting van het Nationaal Park voor (opvang van) bezoekers

Algemeen uitgangspunt voor het Nationaal Park is een zodanige terugdringing van de automobiliteit binnen het Nationaal Park dat daarmee recht wordt gedaan aan de kenmerken van het gebied. Dat geldt zowel voor de natuurlijke kenmerken (samenhang) als voor recreatie (rust en ruimte). Regulier verkeer De visie vanuit het Nationaal Park op de totale verkeersafwikkeling in relatie tot ontsnippering is: het streven naar afname van de barrièrewerking voor fauna van de in het Nationaal Park gelegen wegen. Het terugdringen van de automobiliteit binnen het Nationaal Park is te bezien binnen het kader van de ontsluiting van het gebied op regionaal niveau. Tegelijkertijd en/of aanvullend is ook te streven naar minder barrières voor bezoekers te voet, fiets of paard. In eerste instantie is daarbij te streven naar afname van de gebruiksintensiteit van de wegen. In tweede instantie is te denken aan technische ingrepen die de barrière-werking te niet doen of verminderen. Vanuit het Nationaal Park dient deze zienswijze ingebracht te worden in de andere planvormen. Beleid van provincie en gemeenten is er op gericht de verkeersintensiteit op de N225 terug te dringen. Dat betekent dat de A12 als belangrijkste ontsluitingsas voor de regionale en bovenregionale ontsluiting van het Nationaal Park dienst zal doen.


65

Tegelijkertijd leidt dit beleid er toe dat de vanaf de A12 de noord-zuid wegen (N226, N227, N416, N233) in toenemende mate dienen als ontsluitingswegen van de kernen langs de N225. De versnipperende werking binnen het Nationaal Park van deze wegen wordt (zonder aanvullende voorzieningen) daarmee versterkt. Opvang bezoekers De visie vanuit het Nationaal Park gericht op opvang van bezoekers bestaat uit de trits: opvang langs de randen, geleiding naar recreatieve structuren en gebruik van die structuren in overeenstemming met de zonering. Het Nationaal Park richt de ontsluiting van het Park voor bezoekers primair op: C het gebruik van het gebied door wandelaar, fietser en ruiter C de opvang van bezoekers (met de auto) aan de randen van het Nationaal Park C de bereikbaarheid en met de overige voorzieningen samenhangende toegankelijkheid van het gebied via het openbaar vervoer Dat betekent allereerst dat het gebied optimaal geschikt moet worden voor het gebruik door bovengenoemde bezoekers door de rustige groene uitstraling van het gebied te vergroten en door een aantrekkelijk aanbod van routes en routestructuren (verder aan te duiden als de “groene routestructuren”). Bezoekers van het Nationaal Park worden dus zoveel mogelijk aan de randen van het Nationaal Park opgevangen, in eerste instantie via transferia c.q. poorten. Vervolgens is het streven er op gericht het gebruik van het openbaar vervoer als “groene entree” tot het Nationaal Park te vergroten. De goede bereikbaarheid van dit Nationaal Park per spoor is daarbij al een goed aanknopingspunt alsook de 66

bestaande busverbindingen. Wel zijn aanvullingen denkbaar (in rondrijroutes, frequenties op drukke dagen, dan wel in fietsverhuur op aankomstlocatie) waardoor de aantrekkelijkheid nog flink te stimuleren is. Belangrijk is dat de “groene routestructuren” optimaal worden afgestemd op de “groene entrees” van het Nationaal Park. Dat vereist aanpassingen in routes, aanpassing in (frequentie van) openbaar vervoeraanbod. Daarnaast is te streven naar aanvullende faciliteiten (groene fietsenplan) en diensten (bus, pendels). Ook is het van zeer groot belang dat de informatievoorziening hieromtrent sterk wordt verbeterd en vanuit het Nationaal Park gebruiksvriendelijk toegankelijk wordt gemaakt, via kaart, internet etc. Verder is het streven er op gericht de rust binnen de centrale delen van het Nationaal Park te bewerkstellingen door het gebruik van de daar voorkomende parkeerplaatsen (de niet-groene entrees dus) te ontmoedigen. Daarbij valt te denken aan verplaatsing van parkeerplaatsen naar de randen van het gebied, functieverandering van die parkeerplaatsen, low-profile benadering van parkeerplaatsen (niet bewegwijzeren en niet opnemen van die minder gewenste parkeerlocaties op kaarten), invoeren van betaald parkeren. De accenten worden des te meer gelegd op de poorten en de groene entree’s. Tenslotte is informatievoorziening (op panelen en gebiedskaarten) bij met name de parkeerplaatsen aan de randen van het Nationaal Park geschikt om een deel van de bezoekers te wijzen op interessante bezoekmogelijkheden van de aanpalende gebieden Langbroekerwetering en Gelderse Vallei. Daarmee is een deel van de bezoekersstroom van de heuvelrug af te leiden naar minder kwetsbare delen.


Nader onderzoek Op de ontsluiting van het Nationaal Park en de (algemene) verkeersproblematiek zijn de volgende zaken van invloed: - vigerend beleid ten aanzien van de algemene regionale verkeerssituatie - diverse planologische ontwikkelingen die van invloed zullen zijn op infrastructuur - wensen vanuit het Nationaal Park om binnen het gebied de barrièrewerking van wegen zoveel mogelijk te verminderen - de planning van opvang van bezoekers aan het Nationaal Park Een en ander pleit voor een integrale, regionale (en daarmee het Nationaal Park overstijgende) verkeerstudie waarin de verschillende ontwikkelingen kunnen worden gemodelleerd dan wel ingeschat. In het kader van het Strategisch Mobiliteitsplan provincie Utrecht zal een uiteindelijke keuze gemaakt worden met betrekking tot de functievervulling van provinciale wegen (2203/2004). Daarbij wordt door het Nationaal Park een meer gebiedsgerichte aanpak van lokale wegen wenselijk geacht.

4.4.2

Zonering

Binnen het Nationale Park zal sprake zijn van een recreatieve zonering. Doel van de zonering is enerzijds de waarden van samenhang en rust te waarborgen, anderzijds om voldoende mogelijkheden te bieden aan recreatief medegebruik. Het gaat daarbij om een macro-zonering. Deze macro-zonering houdt rekening met grootschalige waardevolle structuren die kwetsbaar zijn (zoals migratieroutes, kwetsbare heideterreinen) en is vooral sturend in de wijze waarop routestructuren en grotere natuurgerichte recreatieve voorzieningen gelokaliseerd kunnen worden.

De macro-zonering houdt tevens rekening met bestaande recreatieve structuren en de aanwezig-heid van bewoningskernen. De macro-zonering is dan ook gebaseerd op (zie ook Kaart 3): S aaneensluitend c.q. ononderbroken ecologisch samenhangend functioneren in lengterichting (van Driebergen tot Rhenen) S ecologisch samenhangend functioneren met de overgangen naar gebieden op de flanken van de heuvelrug op cruciale punten S ecologisch optimaal functioneren van de meest kwetsbare heideterreinen op de heuvelrug S voorkeurslocatie grootschalige natuurlijke boskern S onomkeerbare aanwezigheid van intensiever gebruik rondom kernen en langs N225 Een gedetailleerde waardering van diverse waarden (natuur, aardkunde, cultuurhistorie) is daarbij niet aan de orde omdat dat niet zou leiden tot een integraal bruikbaar beeld. Een dergelijke micro-zonering kan overigens wel van belang kan zijn bij de definitieve locatie van een pad of uitkijktoren. De beschikking over een dergelijke micro-waardering is dan ook aan te bevelen. Daarop gebaseerd verdeelt de macrozonering het gebied in: - ecologische kernzone (rustiger deel) - integratiezones (drukker deel) Daarnaast zijn te onderscheiden: - afleidingszones - de lustwarande-zone Zie Kaart 4: Zonering. De ecologische kernzone is primair bedoeld voor behoud van een rustige zone voor verblijf en migratie van diersoorten alsook behoud van de kwetsbaardere open heideterreinen inclusief vennen.


67

Daarnaast is de zone van belang voor een gedifferentieerd aanbod van recreatievormen: hier staat de ontwikkeling van de rustiger vormen van recreatie centraal. Extra publiek-trekkende voorzieningen zijn hier ongewenst. Indien zich mogelijkheden voordoen voor het opheffen van functies die het optimaal ecologisch functioneren beperken dan heeft dat in deze zone prioriteit. De integratiezones zijn bedoeld om te komen tot een optimale integratie van natuur- en recreatiefuncties. Hierin zijn uitloopfuncties van de bebouwde kernen verdisconteerd en zijn de routegebonden recreatievormen geconcentreerd. Ook reeds grotere publiekstrekkende voorzieningen (Doornse Gat, Kwintelooijen) zijn in deze zone aanwezig. De geleidingszones zijn zones die speciaal bedoeld zijn voor die gebiedsonderdelen waar tussen kernen integratiezone weinig ruimte is. Daardoor kan van een geleidelijke overgang nauwelijks sprake zijn, zodat extra inspanningen vereist zijn om drukte zoveel mogelijk af te leiden. Daarbij moet men niet denken aan fysieke belemmeringen, maar mogelijk wel aan het terugbrengen van padenintensiteit en het omleiden van routes. De lustwarande-zone concentreert zich op kwaliteitsverbetering van de (cultuurhistorische) beleving. Het gaat hier om de zone direct langs de N225.

68


5

Organisatie


69

5.1 Organisatiestructuur 5.1.1

Huidige organisatiestructuur

Algemeen Elk Nationaal Park heeft een Overlegorgaan, waarin alle betrokken bestuurlijke instanties en eigenaren/beheerders zijn vertegenwoordigd. Het Overlegorgaan is geïnstalleerd bij de instelling van het Nationaal Park in oprichting door de minister van LNV. Een eerste taak van het Overlegorgaan is het gemeenschappelijk (doen) opstellen van een Beheers- en Inrichtingsplan voor het parkgebied in zijn totaliteit. Voorts stelt zij jaarlijks een begroting op voor de besteding van de beschikbare gelden. Elk Overlegorgaan kan zelf commissies, werkgroepen en adviesgroepen instellen. Het totaal van Overlegorgaan en de daarmee samenhangende commissies en werkgroepen vormt de bestuurlijke organisatie van een Nationaal Park (Ministerie van LNV, 1996). Organisatiestructuur Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug De bestuurlijke organisatie van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug omvat thans: S het Overlegorgaan S de Beheerscommissie S de Werkgroep communicatie en educatie Het Overlegorgaan In het geval van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is de samenstelling van het Overlegorgaan breder opgevat; naast betrokken bestuurlijke instanties en eigenaren/beheerders is gekozen ook belangenorganisaties te laten vertegenwoordigen, in een overigens zo klein mogelijk te houden Overlegorgaan (Gebiedscommissie, 1996).

70

Het Overlegorgaan bestaat thans uit de volgende leden: Eigenaren/beheerders: S de particulieren eigenaren (vertegenwoordigd door 3 leden) S de natuurbeschermingsorganisaties Staatsbosbeheer, stichting het Utrechts Landschap, de Vereniging Natuurmonumenten Bestuurlijke organisaties S provincie Utrecht S gemeenten (8 gemeenten vertegenwoordigd door 2 leden) S het Recreatieschap S waterschappen (2 waterschappen vertegenwoordigd door 1 lid) Belangenorganisaties S landbouwvertegenwoordiging (GLTO) S recreatievertegenwoordiging (Recron) S natuur-/ milieuvertegenwoordiging (Stichtse Milieufederatie) Een vertegenwoordiger van het ministerie van LNV treedt op als adviseur voor het Overlegorgaan. Daarnaast is namens de Werkgroep communicatie en educatie de coördinator communicatie en educatie in het Overlegorgaan adviseur met betrekking tot op dat gebied relevante zaken. De directeur NME zal tevens zitting nemen in het overlegorgaan. Tenslotte kent het Overlegorgaan een onafhankelijk voorzitter en secretaris. De beheerscommissie De beheerscommissie adviseert het Overlegorgaan op inhoudelijke onderdelen, die vooral inrichting en beheer aangaan. Ze bereidt ook het jaarlijkse bestedingenprogramma voor.


In de beheerscommissie hebben thans zitting (tussen haakjes aantal leden): - de particuliere eigenaren (1) - de natuurbeschermingsorganisaties (2) - de provincie (1) - de gemeenten (1) - de landbouworganisatie (1) - de recreatieorganisatie (1) Zowel het Overlegorgaan als de Beheerscommissie worden voorgezeten door een onafhankelijk voorzitter en ondersteund door een professioneel secretaris. Werkgroep communicatie en educatie De werkgroep communicatie en educatie is ingesteld om het overlegorgaan te adviseren over de doelstellingen van communicatie en educatie. Daarnaast is de werkgroep ook klankbordgroep voor de coördinator communicatie en educatie. De coördinator is in dienst van het IVN Consulentschap Natuur- en Milieueducatie, maar wordt via subsidie -van het ministerie van LNV aan het Nationaal Park- betaald. Tenslotte is de coördinator adviserend lid van het Overlegorgaan met betrekking tot voor communicatie en educatie relevant onderwerpen. Betaalde krachten Naast de coördinator communicatie en educatie, welke rechtstreeks betaald wordt door het Ministerie van LNV, wordt ook de secretaris betaald door de overheid (provincie). De onafhankelijk voorzitter krijgt een onkostenvergoeding. Op deze wijze kent het nationaal park een kleine, maar professionele, ondersteuning.

5.1.2

Structuur na vaststelling Beheers- en Inrichtingsplan

In een evaluatie van Nationale Parken (Ministerie van LNV, 1996) is aangegeven dat het functioneren van de organisatiestructuur, in het bijzonder dat van het Overlegorgaan, een groeiproces is: “elk Overlegorgaan dient een eigen balans te vinden tussen het bereiken van parkdoelstellingen, de daarbij behorende brede belangenafweging en het vereiste van een efficiënte en effectieve werkwijze”. Vanuit het Beheers- en Inrichtingsplan vloeien bestuursmatige zaken voort die in een mogelijke gewijzigde organisatiestructuur kunnen worden verankerd. Dit mede op grond van de volgende aandachtspunten: Aandachtspunt: balans slagvaardigheid/belangenafweging Gezien de voorgeschiedenis van het park en de uitgangspunten van de Gebiedscommissie is gekozen voor een brede belangenbehartiging. Het lijkt zinvol enkele jaren ervaring op te doen met het huidige Overlegorgaan, ook na definitieve instelling van het park. Aan te bevelen is na ongeveer 5 jaar een evaluatie uit te voeren met betrekking tot de oragnisatie- en bestuursstructuur. Aandachtspunt: evenwichtige verwezenlijking doelstellingen Aandachtspunt is tevens het in evenwicht houden en realiseren van doelstellingen. Ook de instelling van (en samenstellingen van de) werkgroepen en commissies kunnen daaraan bijdragen. Er zijn daartoe verschillende modellen mogelijk. De huidige structuur is vooral bepaald door in het verleden vanuit bestaande structuren gegroeide organisatievormen.


71

De vraag is of de doelstellingen daarmee optimaal tot hun recht komen. In Bijlage 1: Opties organisatiestructuur wordt, naast het bestaande model, een alternatief model gepresenteerd. Het is aan het Overlegorgaan om (bij genoemde evaluatie na 5 jaar) na te gaan welk model het best past voor de Utrechtse Heuvelrug. Aandachtspunt: fasering en planningssystematiek Van belang is dat de verschillende organen binnen de organisatiestructuur een adequate planningssystematiek hebben. In de beginfase worden de agenda’s veelal bepaald door urgente zaken, hete hangijzers en principiële discussies. Na de instelling van het Nationaal Park is het goed om te komen tot een vaste systematiek. Vanuit het consulentschap (en via ondersteuning van landelijk strategieberaad) opereert de werkgroep communicatie en educatie veelal gestructureerd met meerjarenplannen (eens per vier jaar) en jaarplannen. Deze cyclus -waarin ook opgenomen een evaluatie van voorgaande meerjarenplannen- werkt doorgaans goed. Eenzelfde systematiek is aan te bevelen voor andere ingestelde structurele werkgroepen of commissies, zoals de Beheerscommissie. Een gelijke en synchrone systematiek van meerjarenplannen en jaarplannen maakt dat onderlinge afstemming van dergelijke plannen goed mogelijk is. Bij behandeling in het Overlegorgaan kunnen eventuele discrepanties in beleid worden gesignaleerd.

72

Aandachtspunt: actieve samenwerking en afstemming De open vaststelling van een Beheersen Inrichtingsplan zijn slechts de eerste stappen op de weg naar een goed functionerend Nationaal Park. Dat functioneren staat of valt echter bij de betrokkenheid en initiatieven van de deelnemers. Met andere woorden: met het Beheers- en Inrichtingsplan is de kous niet af; men zal er gezamenlijk voortdurend aan verder moeten breien want een Nationaal Park is nooit af. In dit Beheers- en Inrichtingsplan zijn (zie hoofdstuk 6) de doelstellingen uitgewerkt in themagerichte en gebiedsgerichte activiteiten. Voor het uitwerken en begeleiden van de gebiedsgerichte acties wordt aanbevolen zogenaamde “sterrenteams” op te richten. Deze teams functioneren tijdelijk in het eerste deel van de planperiode en krijgen taken omtrent het verkennen, onderzoeken en entameren van gebiedsgerichte oplossingen. Voor het adequaat functioneren van de sterrenteams wordt budget gereserveerd. Gestart zal worden met één sterrenteam als “pilot”project, mede om ervaring op te doen in het functioneren van een dergelijk team.


5.2

Toezicht

Handhaving en toezicht is een belangwekkend item voor het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Handhaving en toezicht zijn activiteiten die volgen op: - het gewenste functioneren van (gebieden binnen) het Nationaal Park - de nodige regels die van belang zijn voor dat gewenste functioneren. Omdat binnen het Nationaal Park integraal en in onderlinge samenhang afspraken worden gemaakt voor het functioneren van het gebied, is het Park dan ook bij uitstek kaderscheppend voor de wijze waarop handhaving en toezicht (beter) geregeld kunnen worden. Daartoe is het van belang dat, met name door zonering, gewerkt wordt aan geleiding en sturing en waar nodig beperken van bezoekers. De zonering, zoals behandeld in hoofdstuk 4, is daarvoor een belangrijke kapstok. Vervolgens is daaraan een regelgeving te koppelen, die in ieder geval binnen het Nationaal Park, volgens een heldere systematiek en zo eenduidig mogelijk is op te zetten. Bij die regelgeving horen informatievoorziening (waaronder bebording), communicatie en educatie, toezicht en handhaving.

5.2.1

Knelpunten

Er zijn verschillende redenen waarom handhaving en toezicht in dit gebied meer dan gemiddelde aandacht behoeft: S de stedelijke/infrastructurele druk S de recreatieve druk S versnipperd eigendom, waaronder vele particulieren S geen eenduidig beleid in toegangsregels S huidig toezicht versnipperd en veelal ontoereikend

Stedelijke druk: meer dan in vele andere Nationale Parken is de stedelijke druk rondom het Nationale Park Utrechtse Heuvelrug hoog. In totaal wonen er in de directe omgeving van het Nationaal Park ca. 300.000 mensen, met als grootste kernen Veenendaal en Zeist. Dit levert een gebruiksdruk op, die in een aantal gevallen strijdig kan zijn met de doelstellingen van het Nationaal Park. Ook de doorsnijding van het gebied met doorgaande wegen (en de aanwezigheid van de A12 met afritten) maakt het gebied gevoelig voor vormen van ongewenst gebruik. Dit kan leiden tot aantasting van natuur- , landschaps en cultuurhistorische waarden alsook tot overlast bij (mede)bezoekers en terrein-eigenaren. Recreatieve druk: het grote bosgebied temidden van stedelijke bebouwing is een recreatief domein bij uitstek is. De recreatieve druk is er hoog, gedeeltelijk ook door bezoekers van buiten de regio. De verwachting is dat, zoals in alle natuurgebieden, het recreatief gebruik ook op de Utrechtse Heuvelrug autonoom zal groeien. De instelling van een Nationaal Park zal daar aan bij kunnen dragen, maar tegelijkertijd zal vanuit het Nationaal Park getracht worden dat gebruik zodanig te reguleren dat die groei niet leidt tot aantasting van de natuur- en landschapswaarden. Die regulatie, via zonering, vergt een (extra) inzet van het instrument handhaving en toezicht. Versnipperd eigendom en regelgeving: het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug kent vele eigenaren; naast drie natuurbeherende instanties ook vele particulieren. Er zijn dan ook verschillende visies op de wijze waarop het gebied toegankelijk kan/moet zijn en de wijze waarop handhaving en toezicht daarbij een rol speelt.


73

Thans bestaat er een grote variatie van toegangsregels, die onderling inhoudelijk en qua juridische formulering sterk afwijken. Binnen het Nationaal Park is het gewenst, met name met het oog op een adequaat functioneren van geleiding en zonering, dat daar meer eenduidigheid in ontstaat. In principe wordt daarom voor het Nationaal Park voorgestaan te werken met een basisset van toegangsregels (zie paragraaf 6.3.3). In een beperkt aantal specifieke gevallen is daar vervolgens van af te wijken, mits goed aangegeven en begeleid door een goede communicatie. Toezicht en handhaving: knelpunten op het gebied van daadwerkelijke handhaving zijn divers. In een provinciale notitie (voorstel Groen handhavingsplatform, Provincie Utrecht, 2001) wordt onder andere gesteld dat er talrijke groene regelgeving is, maar dat de handhaving ervan onvoldoende is, mede vanwege het feit dat die handhaving in handen is van een groot aantal organisaties: terreineigenaren, provincie, gemeenten, de recreatieschappen, algemene inspectiedienst, en politie. Knelpunten daarbinnen zijn onvoldoende afstemming, coördinatie, kennisuitwisseling, alsook onvoldoende prioriteit en capaciteit. Veelal zijn de bevoegdheden van de toezichthouders (waaronder de Buitengewoon Opsporings Ambtenaren, de zgn. BOA's) geografisch en verzekeringstechnisch beperkt. Het gaat hier om een problematiek die het Nationaal Park overschrijdt en ook elders in het buitengebied aan de orde is. Knelpunt is verder de verschuivende prioriteit bij de regionale politie van buitengebied naar stedelijk gebied, waardoor ondersteuning vanuit deze hoek ontoereikend is. Ook de verschuiving van taken van BOA's richting gastheerschap is voor het uitvoeren van toezichtstaken een punt van aandacht.

74

Door het inadequaat functioneren van het toezicht wordt hinder en overlast ervaren, deels verschillend per eigenaar, maar ten dele is ook overlap. Ter illustratie van de overlast die particuliere terreineigenaren ondervinden volgt hier de inventarisatie in het kader de "Parels van de Utrechtse Heuvelrug"" (Nuisll, 2000). Te zien is onder andere dat men het meest overlast ondervindt van vuilstort (2/3 van de eigenaren) waarna ook mountainbikers, vernielingen en loslopende honden voor veel hinder zorgen. Nb: weergegeven is het percentage van de eigenaren dat aangeeft last te hebben genoemd aspect; men kan overlast ondervinden van meerdere zaken.


5.2.2

Oplossingsrichtingen

Algemeen Op provinciaal initiatief is in het najaar van 2001 een Groen handhavingsplatform opgericht. Het doel van het platform is om provinciebreed de handhavingssamenwerking in de groene ruimte te versterken door afstemming, coördinatie, facilitering en prioritering. Een groot deel van de algemeen aangegeven knelpunten gelden in het bijzonder ook voor het Nationaal Park. Het Groen handhavingsplatform zal dan ook in belangrijke mate kunnen bijdragen aan een verbetering van de toezicht- en handhavingssituatie binnen het Nationaal Park. Bij het zoeken naar oplossingen is rekening te houden met het feit dat het bij de toezichtstaken om zware verantwoordelijkheden gaat. Die taken vragen dan ook specifieke ondersteuning (opleiding, bevoegdheden, en medewerking van politie). Een en ander betekent dat van zonsondergang tot zonsopgang altijd in koppels gesurveilleerd zal moeten worden. Ook ten aanzien van de beschikbare middelen c.q. uitrusting zijn er minimale vereisten. Daarnaast is te wijzen op het feit dat op dit moment de inzet van o.a. in (particuliere) dienst zijnde toezichthouders voor algemene toezichtstaken niet wordt ondersteund door compenserende (financiële) regelingen. Hierover wil het Overlegorgaan nadere afspraken maken. Tenslotte is van belang te onderkennen dat een gewenste parkbrede inzet van toezichthouders vraagt om voldoende vertrouwen van de terreineigenaren in de aansturing van deze toezichthouders.

Toezichtsfuncties binnen Nationaal Park Ter oplossing van de hiervoor geschetste knelpunten is binnen het Nationaal Park een verdeling in verschillende toezichtsfuncties een belangrijk hulpmiddel. Er zijn verschillende vormen van begeleiding en handhaving en toezicht te onderscheiden, met binnen de taken van het Nationale Park ondersteuning van de: gastheer- en gidsfunctie reguliere toezichtfunctie Aanvullend is er nog een (ondersteunende) toezichtsfunctie aan de orde, die vooral vanuit de provincie behartigd zal moeten worden. De gastheer/vrouw- en gidsfunctie (ook wel ambassadeursfunctie) is van groot belang voor de opvang, geleiding en informatievoorziening van bezoekers. Als dit goed functioneert, ontstaan reeds minder overlastproblemen en is in feite al voor een groot deel de basis gelegd voor het toezicht- en handhavingsbeleid. Centraal dient te staan dat het Nationaal Park de overkoepelende ontvangende accommodatie is waarbinnen verschillende gastheren kunnen optreden. De werkgroep communicatie en educatie krijgt hierbij een belangrijke begeleidende rol met betrekking tot de informatievoorziening en communicatie. Gidsen en gastheren dragen, alleen al door hun surveillerende aanwezigheid, in belangrijke mate bij aan de preventie van overlast. Tegelijkertijd hebben ze een signaleringsfunctie voor het reguliere toezicht (oog- en oorfunctie). Een uitbreiding van de gidsfunctie is gewenst. Deze uitbreiding kan (op korte termijn) worden gerealiseerd door inzet van "veldvoorlichters", door gebruikmaking van een provinciale regeling. Deze inzet zal eerst experimenteel zijn.


75

Als uitgangspunt voor de inzet gelden de volgende zaken. De veldvoorlichters vervullen een belangrijke preventieve rol door hun geüniformeerde aanwezigheid. Zij geven voorlichting, maar spreken het publiek ook aan op ongeoorloofd gedrag; ze zijn daarmee dus een zeker overbrugging tussen gastheer en uitvoerder van handhavingstaken (zie hieronder). Aansturing van deze extra veldvoorlichters zal plaatsvinden via een coördinator van reguliere groene toezichthouders (met opsporingsbevoegdheid). Deze coördinator zal in dienst zijn van een overheidsinstantie of openbaar lichaam. De reguliere BOA's zullen overigens in (nader te omschrijven gevallen) dienen ter ondersteuning (follow up) van de veldvoorlichters. 7 De reguliere toezichtsfunctie heeft betrekking op overtredingen van toegangs-en gedragsregels. Het gaat hierbij dan vooral om het ongeoorloofd betreden van terreinen of los laten lopen van honden, vuilstort, vernielingen, etc. Van belang is dan ook dat men verbaliserend kan optreden. De bevoegdheden dienen daarbij in ieder geval het gehele gebied van het Nationale Park te betreffen. De huidige BOA's spelen daarbij een centrale rol. Ze zullen deelnemen in "pool": deelnemers daaraan zijn bekend bij de terreineigenaren en zijn over het gehele gebied van het Nationaal Park oproepbaar. Van belang is dat de huidige bevoegdheden worden opgerekt en niet langer gebonden zijn aan eigendoms-grenzen. Ook verzekeringstechnisch dienen deze beperkingen te worden opgeheven.

7

binnen de huidige regelgeving is het vooralsn og noo dzakelijk d at de veld voorlichters zelf formeel en materieel worden onderg ebracht b ij één we rkgeven de instan tie (stichting sta dstoezic ht). 76

Bij de parkbrede inzet van opsporingsambtenaren is het van belang aandacht te besteden aan: S coördinatie S opstellen gemeenschappelijke orde- en gedragsregels S opstellen gemeenschappelijke handhavingsstrategie S verdeling van inzet over het terrein S opleiding en instructie, ook in relatie tot de specifieke (terrein) kenmerken van het gebied De gemeenschappelijke handhavingsstrategie dient er voor dat binnen het Nationaal Park er een gelijksoortige wijze van optreden richting (regels overtredende) bezoekers plaatsvindt. De verdeling van inzet van handhaving en toezicht over het terrein is afhankelijk van de mate waarin -recreatief- medegebruik plaatsvindt voortvloeiend uit de zonering (vooral overdag) en de mate waar oneigenlijk gebruik wordt geconstateerd (overdag maar vooral ook 's nachts). Bij het functioneren van de parkbrede BOA-pool zijn verder nadere afspraken te maken over een evenredige inzet van de deelnemende BOA's en een eventuele aanvullende compensatieregeling. Vooral BOA's in particuliere dienst die deelnemen aan de parkbrede pool. en die daarmee al snel een onevenredig hoge inzet leveren aan die pool, zullen voor een dergelijke compensatieregeling in aanmerking moeten komen. Bij het verder uitwerken van de parkbrede inzet van BOA's is tevens aandacht te besteden aan samenwerkingsafspraken over de inzet van BOA's van het Recreatieschap, met name daar waar -in het bijzonder door particulierenmedewerking wordt verleend aan typisch overkoepelende recreatieve voorzieningen, passend binnen beleid en zonering van het Nationaal Park.


De ondersteunende toezichtsfunctie betreft vooral een ondersteunende functie voor het reguliere toezichtspersoneel in het buitengebied -waaronder het Nationaal Park- waarmee verschuivende prioriteiten bij de (regio)politie zijn op te vangen. Het is met name aan de provincie om deze ondersteuning van de BOA’s door specialisten nader inhoud te geven. Vooralsnog is niet aan te geven of het hier om een tijdelijk dan wel structureel alternatief gaat. Van belang is dat het deze ondersteunende functie een optimale specialisatie inhoudt, zowel inhoudelijk (groene wetten) alsook wat betreft aard van overtredingen (criminaliteit). Deze ontwikkeling van specialisatie is in het zgn. grijze milieu al in gang gezet. Er is te denken aan een beperkt team dat park- dan wel provinciebreed opereert en vanwege extra kennis en bevoegdheden adequaat inzetbaar is bij specifieke, incidentele gebeurtenissen. Dit team zal in beginsel worden gerekruteerd uit het bestaande bestand van in de provincie werkzame BOA's. Van belang is dat dit team nauw samenwerkt met enerzijds het reguliere toezicht en anderzijds de politie. In speciale gevallen zal de (veld)politie ter ondersteuning (follow up) dienen voor deze specifieke toezichtsfunctie. Het gastheerschap en het reguliere toezicht zijn specifiek binnen het Nationaal Park uit te werken. De uitwerking van de specifieke toezichtsfunctie is meer een rol van de provincie (in het bijzonder van het Groen handhavingsplatform) met de kanttekening dat deze ondersteunende functie een essentiële schakel is voor het adequaat kunnen functioneren van het gastheerschap en met name de reguliere toezichthouders.


77

78


6 Uitwerking en maatregelen


79

6.1

Toelichting

In dit hoofdstuk worden de doelstellingen vertaald naar uitwerkingen en maatregelen, rekening houdend met de kansen en knelpunten zoals geschetst in paragraaf 4.3. Dat gebeurt aan de hand van C themagerichte acties C gebiedsgerichte benaderingen.

De thema’s zijn gekoppeld aan een lijst van uitwerkingen en maatregelen. Deze worden in hoofdstuk 7 samenvattend en in tabel weergegeven.

In de volgende paragrafen worden de thema’s per doelstelling uitgewerkt. Aparte paragrafen zijn gewijd aan thema’s vanuit - aardkunde/ cultuurhistorie, - landbouw - toezicht - organisatie (zie paragrafen 6.2 t/m 6.9). In paragraaf 6.10 tenslotte wordt de gebiedsgerichte aanpak nader uitgewerkt. In het kader van de gebiedsgerichte aanpak wordt gewerkt met zogenaamde “sterrenteams” (zie 6.10) met als voornaamste doel katalysator te zijn in het realiseren van concrete maatregelen in het betreffende gebied die de voor dat gebied geformuleerde doelen ondersteunen. Van belang is ook dat de sterrenteams de verschillende themagerichte acties (bijvoorbeeld met betrekking tot ontsnippering, inpassing recreatie) in het betreffende gebied integreert en afstemt. Tevens treedt het sterrenteam op als bewaker van de gestelde gebiedsdoelen. Voor een aantal themagerichte acties is het zinvol te werken met enkele (tijdelijke) begeleidende werkgroepen, vooral om oog te houden op de integrale aspecten van die thema’s. Dat geldt dus alleen voor een aantal -binnen de planperiode- prioritaire thema’s. Waar dat het geval is, wordt dit aangegeven (zie ook paragraaf 6.7 organisatie).

80


6.2

Uitwerking natuur

6.2.1

Thema: ontsnippering

Ontsnipperingsmaatregelen zijn gebaseerd op de landschapsecologische kenmerken zoals beschreven in paragraaf 3.1.2. Naast de visie op de algemene ontsluiting hebben maatregelen betrekking op: - ecopassages - onthekking - herziening functies wegen - tegengaan en voorkomen verdichting Ontsnipperingsmaatregelen zijn gericht op diverse doelsoorten, met name: edelhert, ree, boommarter, das, amfibieën, reptielen, insecten. Tegelijkertijd wordt ontsnippering ten behoeve van de mens beoogd. Wat betreft het edelhert: binnen de planperiode is de terugkomst van deze soort nog niet te voorzien, maar wel wordt daarop geanticipeerd en worden geen maatregelen genomen die de terugkeer op termijn zouden frustreren. Van belang is het gegeven dat bij realisering van de robuuste ecologische verbindingen tussen Veluwe en heuvelrug van het hoogste ambitieniveau wordt uitgegaan. 8 Het middendeel van de heuvelrug (De Treek) is daarbij het meest relevante aantakkingsgebied met de Veluwe. Dat wil zeggen dat vanuit dat middendeel verbindingen met het zuidelijk deel (c.q. Nationaal Park) gelegd moeten worden. Ontsluitingsvisie Zie hiervoor de algemene visie op ontsluiting zoals beschreven in paragraaf 4.4: binnen het Nationaal Park is te streven naar een zo gering mogelijke barrièrewerking van de voorkomende wegen.

8

Dat wil zeggen naast edelhert ook behoud diversiteit met hogere ambities, met soorten als boommarter, ringslang, zilveren maan, etc

Deze visie zal vanuit het Nationaal Park uitgangspunt zijn voor het nadere verkeersonderzoek aangekondigd in paragraaf 4.4 (in combinatie met de visie op opvang, zie paragraaf 6.3). Het is noodzakelijk dat ter concretisering en uitvoering een gebiedsgerichte aanpak van de vervoersproblematiek voor het Nationaal Parkgebied opgezet wordt. De provincie is verzocht een dergelijk project in te richten als uitvoeringsinstrument van het Strategisch Mobiliteitsplan. Ter ondersteuning van dit proces zal binnen het Nationaal Park een themagerichte werkgroep ingesteld worden. T1 Het ve rrichten v an een integrale , regiona le verkee rsstudie waarin zowe l reguliere als Nationaal Park gebonden verkeersbeinvloedende ontwikkelingen in beeld worden gebracht en geëvalueerd, mede ten behoeve van een beter inzicht in de mate waarin de voorgestelde maatregelen bijdragen aan de doelen van het Nationaal Park. T2 Vanuit het Nationaal Park wordt de ontsnipperingsvisie in bovengenoemde verkeersstu die (T1) en eventue le andere relevante p lanvorm en ingeb racht. Deze visie is er op gericht de doorsnijdende c.q. barrièrevormende werking van de wegen in het Nationaal Park zo veel mogelijk te beperken. Zie ook T18 (Inbreng visie m.b.t. opvang recreanten. Hiertoe wo rdt een thema gerichte werkgroep Verkeer ingesteld.

Ecopassages Tegelijkertijd zal het Nationaal Park zich voorbereiden op de realisatie van ecopassages. Onder ecopassages worden verstaan: alle technische oplossingen die de barrièrewerking van de weg verminderen. Dat kan variëren van robuuste maatregelen (ecoducten) tot kleinschaliger ingrepen (dassentunnels, maar ook wegversmallingen etc).


81

Op Kaart 5: Ontsnippering is de indicatieve ligging van de grotere ecopassages aangegeven. Het gaat daarbij om passages: - over de A12 (3x) - over de N225 (6x) - over de N226, N227, N416, N233 Aanvullend zijn kleinere voorzieningen nodig voor o.a. das, amfibieën. Deze zijn niet exact op de kaart gelokaliseerd. T3 Gewenst is een totaalanalyse van zowel de ecologische als technische wensen en mogelijkh eden va n zowel d e grotere als k leinere ecopa ssages (in ond erling ve rband ). Daarb ij dient ook gekeken te worden naar voorwaarden en bijkomende effecten, zoals: - noodzaa k aanleg a anvullend e rasters - landschappelijke inpassing - medegebruik mens (routes) - fasering T4 Realisatie van de ecopassages, op grond van onderzoek/fasering T2.

Onthekking In een inventarisatie Hekken op de Heuvelrug (Lansing en van den Bijtel, 2001) is een overzicht van voorkomende hekken gegeven, waarbij de obstakelvormende hekken zijn uitgelicht. Dit met name voor de als maatgevend aangemerkte soorten ree en egel. Op kaart 5 zijn de voorrangsgebieden, waar maatregelen met betrekking tot hekken gewenst zijn, aangegeven. Aandacht hebben vooral: - het gebied rondom Doorn - zone langs de N226 Bij het oplossen van het hekkenprobleem zijn er diverse mogelijkheden: - verwijderen hekken (indien mogelijk) - vervangen hekken door hagen e.d. - aanbrengen van passeermogelijkheden - hekken verder van de weg af zetten

82

T5 In overleg met eigenaren worden er oplossingen voor de o bstakelvo rmend e hekke n uitgew erkt.. Ook hekken die visueel een probleem vormen komen in aanmerking voor aanpassingen.

Herziening functies wegen Naast de gebiedsontsluitingswegen zijn er diverse wegen in het gebied die niet functioneel zijn in het kader van het Nationaal Park. De Oude Arnhemse Bovenweg vervult voor de gemeente Doorn belangrijke verbindingsfuncties. De Bergweg vormt binnen de gemeente Amerongen een belangrijke verbinding met Overberg. Voor de Bergweg wordt beoogd maatregelen te treffen die de weg autoluwer maken doch wel bereikbaar voor bestemmingsverkeer. Voor de Oude Arnhemse Bovenweg geldt eveneens maatwerk, waarbij met name onbedoeld verkeer geweerd wordt. De gebruiksfuncties van de overige doorgaande wegen dienen slechts een of enkele doelen (bijvoorbeeld ontsluiting recreatieterrein). Vaak worden ze tegelijkertijd als sluiproute gebruikt. Bij twee wegen zijn recent maatregelen genomen (Maarnse Grindweg, Sandenburgerlaan). Voor de volgende wegen zijn maatregelen gewenst in de orde van afsluiten, knip-in-de-weg en/of omvorming naar fiets/wandelwegen of verkeersluw maken: - Wijkerweg - Defensieweg - Oude Veensegrindweg - Scherpenzeelseweg - Autoweg (onder handhaving toegankelijkheid begraafplaats). Daarnaast zijn er nog diverse openbare onverharde wegen die toegankelijk zijn voor gemotoriseerd verkeer. Deze wegen zullen worden onttrokken aan de openbaarheid en/of afgesloten voor gemotoriseerd verkeer. Bij onttrekking aan de openbaarheid geldt dat de betreffende wegen/paden toegankelijk zullen blijven voor wandelaars, fietsers of ruiters.


T6 Verkeersremm ende ma atregelen bij nietontsluitingswegen en/of omvorming naar fiets/wandelwegen. T7 Afsluiten overige onverharde wegen/onttrekken openbaarheid met behoud aan recreatieve toegankelijkheid.

Voorkomen en tegengaan verdichting Voorkomen moet worden dat er binnen het Nationaal Park nieuwe barrièrevormende elementen, bouwwerken en andere verstorende zaken worden gerealiseerd, in het bijzonder op de plaatsen waar diersoorten zich thans nog kunnen verplaatsen, dus ook met name ter plaatse van (potentiële) ecopassages. Bij functiewijziging van bestaande bebouwing worden kansen benut die een verminderde barrière-werking tot gevolg hebben. T8 Inkadering van beleid dat barrièrevormende elementen en ontwikkelingen tegengaat (incl.verstoring door licht en geluid) met prioriteit ter plaatse van ecopassages Bij functiewijziging van bestaande bebouwing worden kansen benut die leiden tot een verminderde barrière-werking.

6.2.2

Thema ontwikkeling gradiënten

Bij de ontwikkeling van gradiënten staan twee elementen centraal: - overgang droog-nat - overgang open-dicht In het eerste geval betreft het maatregelen gericht op herstel en/of ontwikkeling van natte terreindelen op de flanken van de heuvelrug, met name ter plekke van de hydrologische gradiënten (Kaart 3). In het tweede geval gaat het om maatregelen, samenhangend met herstel

en aanleg van landschappelijke begroeiing, mede met het oog op verbetering van de landschappelijke infrastructuur voor diersoorten (vleermuizen, das, zandhagedis, vlinders). Aanvullend valt te denken aan gradiënten als struweel- en mantelvegetaties, als overgang tussen bos en open gebied, ook op de heuvelrug zelf.

T9 Herstel en ontwikkeling kwelgebieden op en onde r aan de flanken van de heuve lrug (zie hydrologische gradiënten op kaart 3) T10 Herstel en ontwikkeling landschappelijke begroeiiing op en onder aan de flanken van de heuvelrug (zie landschappelijke gradiënten op kaart 3) T11 Ontwikkeling zoom- en mantelvegetaties tussen bossen en open gebieden.

6.2.3

Thema bosbeheer

Om tot versterking van het aspect natuur in de bossen van het Nationaal Park te komen staan twee wegen open: C het ontwikkelen c.q. vergroten van het areaal natuurbos C het versterken van de natuur in geïntegreerd bos (c.q. “gestuurd bos”) met zowel productie- als natuurdoelen Binnen de doelstellingen van het Nationaal Park is ruimte voor zowel natuurbos als het geïntegreerd bos. Natuurbos: onder natuurbossen wordt hier verstaan bossen die, al dan niet na een “inleidend” beheer, zich kunnen ontwikkelen tot zelfregulerende systemen waarin in beginsel geen menselijk sturing meer plaatsvindt en waaruit dus ook geen hout geoogst wordt.


83

Deze bossen dienen voor optimalisatie van het natuuraspect te bestaan uit gebiedseigen boomsoorten. Geïntegreerd bos: geïntegreerde bossen zijn bossen waarin door de mens ingegrepen wordt en waaruit - zo gewenst - periodiek hout geoogst kan worden, maar dan wel via de methode “geïntegreerd bosbeheer” (zie verderop voor de kenmerken daarvan). Op een glijdende schaal zijn in bijgaand grafiekje de verschillende vormen van bosbeheer uitgezet.

Bij productiebos richt het beheer zich maximaal op de houtproductie, bij natuurbos gaat het om het optimaliseren van de natuurwaarden. Geïntegreerd bosbeheer is een tussenvorm, omdat het streeft naar de combinatie van ontwikkeling van natuurwaarden en houtproductie. De bandbreedte van geïntegreerd bosbeheer is relatief groot, met andere woorden binnen geïntegreerd bosbeheer kan men het accent meer op productie, dan wel op natuur leggen. Om van geïntegreerd bosbeheer te kunnen spreken moet echter wel aan bepaalde randvoorwaarden voldaan worden. Natuurbos Naar schatting is 20% van het bosareaal in het Nationaal park als actueel én potentieel (binnen termijn van enkele decennia) natuurbos aan te merken.

84

Het gaat daarbij om bossen van inheemse soorten, waarin al enige tijd natuurlijke processen hebben plaats gevonden die o.a. leiden tot gevarieerde bosstructuren en een wezenlijk aandeel dood hout.9 Als uitgangspunt met betrekking tot dit onderwerp geldt dat aan het eind van de planperiode minimaal 20% van de oppervlakte bos als natuurbos wordt beheerd.10 Voor het natuurbos geldt in beginsel een beheer van zelfregulatie of wel een beheer van “niets doen”. Voor de meeste groeiplaatsen op de Heuvelrug zal dat uiteindelijk leiden tot een bos waarin de beuk een dominante plaats inneemt. Gezien echter de huidige bossamenstelling en de wens om dit via natuurlijke processen te laten verlopen, zal dit nog geruime tijd vragen.

9

In tegenstelling tot bossen van eik, berk, beuk en grove den dragen bossen met ingevoerde soorten als douglas, larix, fijnspar, am erikaan se eik, etc. sle chts in bepe rkte m ate bij a an he t natuu rlijk bosecosysteem, het samenstel van de hier thuishorende planten en dieren. Aan de gebiedsvreemde boomsoorten blijkt onder andere maar een beperkt aantal organismen gebonden. Zo w orden op de Am erikaanse eik maar enkele insecten-soorten aange troffen, terw ijl er op de in landse e ik vele honderden verschillende soorten leven. De grote insectenrijk dom zorgt bijvoo rbeeld weer voor een gevarieerd vogelleven.. In de natuurbossen is (geleidelijke) verwijdering van exo ten dus g ewen st; dat kan ook in latere fasen -na spontane hervestiging of woek ering- alsn og nod ig zijn. 10

Dit is exclusief bossen waar het beheer gericht is op natuurbos (dus geen blijvende produc tiedoelen zoals in ge:integreerd bos) maar die gezien de huidige samenstelling van het bos nu nog niet als natuurbos zijn aan te merken.


Uitzondering op het “niets doen” is de noodzaak om de spontane vestiging van exoten terug te dringen, zoals prunus, Amerikaans eik en douglas. Om de bestaande productiebossen om te vormen naar natuurbos, wordt wel het zgn. omvormingsbeheer toegepast. Veelal is het -al dan niet gefaseerd wegnemen van exoten voldoende. Er ontstaat dan ruimte voor de vestiging van inheemse boomsoorten zoals grove den, berk, eik en later beuk. Ook “natuurtechnische ingrepen” zijn beproefde methodes bij dit omvormingsbeheer om het aandeel dood hout te bevorderen. Plaatselijk kunnen gaten in het kronendak van verschillende grote gemaakt worden ten einde de bosstructuur meer te variëren (variabele dunning). Vanuit de natuurdoelstelling van het Nationaal Park is het gewenst om binnen het Nationaal Park, grotere, aaneengesloten arealen natuurbos aan te wijzen. Daarbij doen zich dus echter diverse problemen voor: - actuele natuurbossen zijn thans zeer versnipperd aanwezig en zijn te gering van omvang om als grotere kern te kunnen functioneren - bossen met goede potenties en overige bossen hebben volgens de betreffende beheerders minimaal nog meerdere tot vele decennia nodig om zich tot natuurbos te kunnen ontwikkelen. Het aanwijzen van begrensde grote kernen natuurbos binnen de planperiode (10 jaar) is daarom prematuur. Op Kaart 3 is wel een doorkijk naar de langere termijn aangegeven vanuit welke terreindelen de ontwikkeling van kernen natuurbos wordt voorgestaan. Vanuit die visie zijn in paragraaf 6.10 mogelijkheden aangegeven om de eerste aanzet voor ontwikkeling van een dergelijke kern te bewerkstelligen.

Geïntegreerd bos Naast bossen waar zelfregulatie het (uiteindelijke) doel is, zijn er bossen waar de mens -ook op langere termijnperiodiek ingrijpt, meestal in de vorm van dunningen en verjongingskap. Grote delen van de bossen van de Utrechtse Heuvelrug zijn opgezet als perceelsgerichte productiebossen, waarbij kaprijpe percelen gelijktijdig werden geoogst. Een tijd lang is dat een economisch rendabel systeem geweest; thans is dat echter veel minder door de lage opbrengsten op de markt tegenover de hoge kosten van onderhoud en beheer. Om ook de natuur in die bossen te versterken en tegelijkertijd een kosten extensiever beheer te voeren is de methode geïntegreerd bosbeheer ontwikkeld, waarbij enerzijds gestreefd wordt naar blijvende productie en anderzijds naar kostenverlaging door gebruik te maken van natuurlijke processen zoals natuurlijke verjonging. Zonder de productiemogelijkheden uit het oog te verliezen, ontstaan er door dit meer “de natuur volgend beheer” meer variatie in structuur, leeftijd en boomsoorten; aspecten die de natuurwaarden van het bos belangrijk verhogen. De productiedoelstellingen worden gediend met blijvende oogst, geringer bedrijfsrisico en lagere kosten door extensiever beheer. Door een gunstiger bedrijfsresultaat zal men op termijn bovendien minder afhankelijk kunnen worden van subsidies. De natuurdoelen worden gediend met stabielere levensgemeenschappen, meer variatie in structuur, een substantieel aandeel inheems loofhout en dood hout.


85

De belangrijkste kenmerken van het geïntegreerd bosbeheer zijn:

C

Geen perceelsgewijze, maar boomsgewijze benadering: door middel van selectieve dunningen wordt ruimte gegeven aan bomen die een bijdrage leveren aan natuur, productie dan wel beleving. C Selectieve verjonging in plaats van perceelsgewijze verjonging, bij voorkeur door natuurlijke verjonging. C Werken aan structuurvariatie door pleksgewijs open plekken te laten ontstaan of te maken en delen dicht te laten. C De aanwezigheid van staand en liggend dood hout bevorderen. C Het versterken van het aandeel inheems loofhout. Dat gebeurt vooral geleidelijk, via het aanwijzen van toekomstbomen en verjonging en dus niet door het grootschalig verwijderen van exoten. In de praktijk heeft deze vorm van bosbeheer al bij diverse bosbeheerders op de Utrechtse Heuvelrug ingang gevonden; bij anderen liggen er duidelijk kiemen. Om de effecten van het geïntegreerd bosbeheer te kunnen meten is het noodzakelijk dat er een nulmeting wordt verricht en een monitoringsprogramma wordt gestart. Bezien moet worden in hoeverre daarbij is aan te sluiten bij bestaande monitoringssystemen van provincie en terreinbeheerders. Zie daarvoor paragraaf 6.7. T12 Het ve rhogen van na tuurw aarde n via stimulerings program ma’s geïnte greerd bosbeheer is al in gang gezet en zal worden gecontinueerd. (Zie ook T50 Monitoring bosbeheer)

86

6.2.4

Thema heidebeheer

Binnen het kader van Nationaal Park is vooral van belang te kijken naar de samenhang tussen de op de heuvelrug voorkomende heideterreinen. Een (te) geïsoleerd voorkomen van -kleinereheidearealen kan leiden tot het verdwijnen van specifieke vertegenwoordigers van de daar voorkomende levensgemeenschappen. Twee belangrijke (indicator)soorten daarbij zijn de zandhagedis en het gentiaanblauwtje. Binnen het Nationaal Park zijn er twee concentraties van grotere heidegebieden: rondom het Leersumse veld en rondom het Egelmeer/de Laan. Voor de zandhagedis vormen die grotere heide- en heischrale complexen een kerngebied. Dit kerngebied wordt gescheiden van het kerngebied Bornia ten noorden van de A12, door het ontbreken van heischrale terreinen. Het gentiaanblauwtje komt binnen het Nationaal Park niet meer voor; de laatste waarnemingen dateren van 1989 in het Leersumse Veld. De enige kernpopulatie in Utrecht bevindt zich op het landgoed Den Treek ( Hazenwater). Het voorkomen van de vlinder wordt negatief beïnvloed door isolatie van het terrein; daarnaast is de aanwezigheid van de soort afhankelijk van het voorkomen van klokjesgentianen en waardmieren. Binnen de heideterreinen van het Nationaal Park dient eerst gezorgd te worden voor uitbreiding van de populatie gentianen. Voor planten- en diersoorten die afhankelijk zijn van specifieke natuurtypen zoals heide en stuifzand zijn ecologische verbindingen op de Heuvelrug noodzakelijk. Voor de ontwikkeling van deze verbindingszones zal veelal bestaand bos omgevormd moeten worden in heide, stuifzand of schraalgrasland. Omvorming betreft bestaande natuur.


Door omvorming kunnen bestaande natuurkernen vergroot, versterkt en/of verbonden worden. Vooral jonge productiebossen komen voor omvorming in aanmerking. Ten behoeve van versterking en verbinding van bestaande heide-, stuifzanden schrale graslandterreinen wordt in het natuurgebiedsplan Utrechtse Heuvelrug (2002) de mogelijkheid geboden bestaand bos om te vormen naar heide, stuifzand of schraalgrasland. Voor deze omvorming kan inrichtingssubsidie aangevraagd worden in het kader van de Subsidieregeling Natuurbeheer 2000. Vanuit het Nationaal Park is te benadrukken dat het verwijderen van bos alleen zal worden toegepast ter verhoging van de integrale natuurwaarden binnen het Nationaal Park. T13 Herstel en ontwikkeling heideterreinen, open plekken in bos en halfopen bos ter beperking isolatie bestaande heideterreinen.

6.2.5

Thema biotoop- en soortenbeheer

Biotoopbeheer Van belang is dat het beheer van biotopen zal worden gevoerd ter realisatie van de natuurdoeltypen zoals die bepaald worden in het Natuurgebiedsplan van de Heuvelrug (Provincie Utrecht, in opstelling). Via het Programma Beheer wordt de financiering van het beheer geregeld (Subsidieregeling Natuurbeheer) waarvoor zowel natuurbeherende instanties als particulieren in aanmerking komen. Dat kan via twee regelingen: - regeling natuurbeheer - regeling agrarisch natuurbeheer. De regeling agrarisch natuurbeheer geldt voor het beheer van (blijvend) agrarisch gebied.

De regeling natuurbeheer geldt voor bestaande natuurgebieden en voor gebieden die nog worden ingericht of omgevormd als natuurgebied. Dat kan alleen in specifiek door de provincie als zodanig aangewezen gebieden (voorheen overwegend de reservaats- en natuurontwikkelingsgebieden) In plaats van een inspanningsverplichting geldt een resultaatbeloning. Dat wil zeggen dat men wordt afgerekend op het behalen van de natuurdoelen. In de regeling staat omschreven welke soorten in welke mate zullen moeten voorkomen. Het Nationaal Park richt zich niet specifiek op het afzonderlijke beheer van de terreinen (en is daarin ook geen subsidiënt) maar richt zich daarentegen juist op overkoepelend en grensoverstijgende beheerszaken. Soortenbeheer Het Nationaal Park is bij uitstek een middel om aandacht te besteden aan soortenbeheer, voorzover daar maatregelen bij aan de orde zijn die van overkoepelende aard zijn. Daarbij is aan te sluiten bij aandachtssoorten waarvoor men zich op provinciaal niveau een speciale verantwoordelijkheid toekent. Planten Wat betreft de planten gaat het om de soorten die samenhangen met de voorkomende biotopen binnen het Nationaal Park. Binnen het Programma Beheer wordt “afgerekend” op het voorkomen van aan natuurdoeltypen gekoppelde soorten. Speciale aandachtssoorten en prioritaire soorten zijn vermeld in het Werkdocument Flora (Provincie Utrecht, in opstelling). Binnen het Nationaal Park zullen maatregelen gericht op deze soorten prioriteit hebben.


87

Verder is relevant het Beschermingsplan Akker-planten.AVoor de volgende soortgroepen zijn beschermingsplannen voorzien: soorten van Essenhakhout, Soorten van voedselarme, zwakzure moerassen, soorten van matig voedselrijke, niet zure moerassen. Dieren Wat betreft fauna wordt eveneens aangesloten bij het provinciaal beleid. De aandachtssoorten een prioritaire soorten zijn vermeld in het Werkdocument Fauna (Provincie Utrecht, 1987). Voor zover van toepassing binnen het Nationaal Park zijn de volgende prioritaire soorten van belang: Vleermuizen: franjestaart Amfibieën: ringslang, rugstreeppad Reptielen: hazelworm, kamsalamander Vogels: raaf Insecten: noordse winterjuffer,veldkrekel Relevant zijn de beschermingsplannen voor dagvlinders, patrijs en kerkuil (Ministerie van LNV, diiv. jaren) alsook de provinciale plannen met betrekking tot de zandhagedis (Provincie Utrecht, 2000) en rugstreeppad (Provincie Utrecht, 1998). Soortbeschermingsplannen worden voorzien voor de relevante soorten kamsalamander, raaf, ringslang, noordse winterjuffer, alsook voor moerasvogels. Daarnaast is aandacht te besteden aan het edelhert. In dit plan wordt er van uitgegaan dat binnen de planperiode (10 jaar) de zelfstandige terugkomst van het edelhert niet te voorzien is; ook herintroductie wordt niet overwogen. In die termijn wordt wel gestreefd naar het geschikter maken van het gebied voor ook deze soort, zodat vele andere aanwezige soorten al profiteren en op langere termijn de optie open blijft. 11

11

Ervan uitgaande dat op termijn de landelijk gestelde initiatieven ter verbinding 88

Zie daarvoor de thema’s ontsnippering (6.2.1) en recreatiezonering (4.3). T14 Nemen van specifieke maatregelen ten behoeve van prioritaire soorten/ doelsoorten, mede op grond van soortbeschermingsplannen T15 Nadere bepaling van kwetsbare gebieden van genoemde soorten, van belang voor maatregelen op gedetailleerdere schaal

Jacht In dit plan wordt ten aanzien van de jacht de Flora- en Faunawet als uitgangspunt genomen. In deze wet zijn categorieën van gebieden aangewezen waar de jacht niet wordt geopend zoals beschermde natuurmonumenten (art. 46). Nationale Parken behoren niet tot deze categorieën. De jacht in het Nationaal Park de Utrechtse Heuvelrug, in relatie tot de doelstellingen van dit Nationaal Park, zoals in dit Beheers- en Inrichtingsplan omschreven, vraagt niet om extra beleidsregels. Dat betekent dat gejaagd kan worden op de als wild aangewezen soorten; dat zijn in de nieuwe wet de soorten: Haas, Fazant, Wilde eend, Konijn en Houtduif (art. 32).

Veluwe en Utrechtse Heuvelrug succesvol zijn, dan houdt dat in dat het edelhert, dat sinds 1800 niet meer op de heuvelrug voorko mt, we er terugko mt. In "Kanse n voor h et Edelh ert op de Heuve lrug" (Utrechts Landschap, 1999) is nader onderzocht of het gebied in de zin van voedselaanbod en rust voldoende mogelijkheden biedt. De conclusie daarvan luidt dat die kansen er zijn als er naast de aanwezigheid va n fauna -passa ges ook meer ru st in het gebied komt. Daarnaast zal er sprake moeten zijn van een regulering van de stand, m et het oo g op bo sbehee r en overig grondgebruik.


Voor alle andere diersoorten gelden ontheffingsregels. Enerzijds voor soorten die in het gehele land (zoals de mol) of delen van het land (zoals bijvoorbeeld kraaien) veelvuldig belangrijke schade aanrichten (art. 65). Anderzijds voor soorten ter voorkoming van belangrijke schade aan gewassen, vee, bossen of ter voorkoming van schade aan flora en fauna (art. 67). Daartoe behoort een ontheffing voor het doden van hoefdieren in het kader van beheer of schadebestrijding: deze wordt in beginsel alleen verleend voor gronden, waarvoor een faunabeheerplan geldt van tenminste 5000 ha. Dit is uitgewerkt in verschillende regeringsbesluiten waaronder het Besluit beheer en schadebestrijding dieren. Voor afschot van reeën is een dergelijk faunabeheerplan vereist (art 7. lid 11). In het Besluit Faunabeheer is aangegeven waaraan een faunabeheerplan moet voldoen (art. 10), waarbij het plan gericht is op het duurzame beheer van diersoorten (art. 9) en geldig is voor een periode van 5 jaar (art. 11). In de huidige situatie is er sprake van een "wildbeheereenheid" (Kromme Rijngebied/ Heuvelrug-Zuid/Schalkwijk)), welke een "wildbeheerplan 1995-2005" heeft opgesteld. Het Nationaal Park maakt deel uit van genoemde eenheid. Op basis van Flora- en faunawet is Provincie Utrecht het bevoegde orgaan, dat ontheffingen kan verlenen van de in deze wet omschreven verboden met betrekking tot beschermde diersoorten, ter voorkoming of bestrijding van belangrijke schade aan, onder meer, gewassen. Het ontheffingenbeleid is beschreven in de nota "Implementatie Flora- en faunawet provincie Utrecht".

Ontheffingen worden in de regel verleend op basis van een "Faunabeheerplan". Een Faunabeheerplan voor de hele provincie Utrecht, inclusief het Nationaal Park, wordt in 2003 opgesteld in opdracht van de Faunabeheereenheid Utrecht waarin de Gewestelijke Land- en Tuinbouw Organisatie, het Gewestelijk Utrechts Jacht en Faunabedrijf, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, het Utrechts Landschap en het Utrechts Particulier Grondbezit vertegenwoordigd zijn. Om zoveel mogelijk aansluiting te verkrijgen tussen het Faunabeheerplan Utrecht en de beheerdoelstellingen van het Nationaal Park is het van belang dat er een goede communicatie plaatsvindt tussen het Overlegorgaan van het Nationaal Park en de Faunabeheereenheid Utrecht." T16 Communicatie over opstelling faunabeheerplan tussen fau nabehe ereenhe id en Nation aal Park (via beheerscommissie en/of werkgroep beheerders) .

6.2.6

Thema verdroging, vermesting, verzuring

Verdroging In de omgeving van de heuvelrug zijn de meest verdroogde gebieden te vinden: in de randgebieden van de heuvelrug, in het stroomgebied van de Langbroekerwetering en in het Valleigebied. Binnen het Nationaal Park betreft het de gebieden rondom het Kombos, rondom het Leersumse Veld, rondom het Egelmeer en verder vooral het overgangsgebied ten zuiden van de N225 richting Kromme Rijn. Verdroging wordt met name veroorzaakt door enerzijds onttrekkingen op de heuvelrug, anderzijds door versnelde afvoer van water in de kwelgebieden (via de landbouwkundige ontwatering).


89

Het bestaande beleid bestaat uit de onderdelen: - reductiedoelstellingen - antiverdrogingsprojecten Reductiedoelstellingen zijn verwoord in het Waterhuishoudingsplan (Provincie Utrecht, 1992); waterleidingbedrijven in het gebied ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal moeten streven naar een reductie (in 2000) van de netto onttrekking ter grootte van 15% van de in 1990 verleende vergunningscapaciteit. Een mogelijke herinfiltratie van water op de heuvelrug, afkomstig van opgepompt grondwater bij de Lek (OEDI-project) blijkt na onderzoek geen toereikende oplossing. De reductiedoelstelling blijft overeind en is o.a. bekrachtigd in een overeenkomst met het waterleidingbedrijf Midden-Nederland. Dit betreft echter drinkwaterwinningen op noordelijker delen van de heuvelrug. Verdrogingsbestrijding is opgepakt in een plan van aanpak, waarvan inmiddels vele projecten zijn uitgevoerd dan wel in voorbereiding. De resultaten daarvan worden vermeld in de provinciale voortgangsrapportages (Provincie Utrecht, 2001 e.a.). Daaruit blijkt dat projecten rondom Leersumse plassen en Egelmeer echter nog niet of ten dele tot vooruitgang hebben geleid. Hetzelfde geldt voor projecten in de Langbroekerwetering en Amerongse Bovenpolder. Er vindt thans nader onderzoek plaats om de verdrogingsbestrijdingsmaatregelen voor de Langbroekerwetering en de Amerongse Bovenpolder te richten op het behalen van de gestelde natuurdoelen. Voor de Leersumse plassen en het Egelmeer zullen ingrijpende maatregelen worden genomen ter bestrijding van de verdrogingseffecten.

natte natuurwaarden nog een groot aandachtspunt blijft. Regionale maatregelen zijn nog niet uitgevoerd (reductie grondwateronttrekkingen) en lokale maatregelen hebben tot nu toe nog niet tot sterke verbeteringen geleid. Binnen het Nationaal Park zal met voorrang zijn te streven naar herstel van natte natuurwaarden in de gradiëntrijke prioriteitsgebieden. Voor zover dat afhankelijk is van externe maatregelen zal in de tussentijd blijvend aandacht nodig zijn voor overbruggings- c.q. overlevingsstrategieën. T17 Opstarten integraal antiverdrogingsinitiatief voor het N ationaal Park

Vermesting en verzuring Het depositieniveau van verzurende stoffen overschrijdt in grote mate de kritische waarden die gelden voor de vegetatietypen op de heuvelrug. De Utrechtse Heuvelrug wordt dan ook gecategoriseerd als “door verzuring ernstig bedreigde bossen”. Daarnaast hebben de bossen te lijden van vermesting, deels door de vermestende effecten van ammoniakdepositie, deels ook door directe vermesting. Voor vegetatietypen als heide en vennen geldt dat ze nog kritischer reageren op overschrijding van de normen. Om de vegetatietypen op de heuvelrug duurzaam in stand te houden en te ontwikkelen moeten ze beschermd worden tegen verzuring en vermesting. Met name de ammoniakdepositie moet drastisch omlaag (zie Ministerie van LNV, 1995). Dat is te realiseren via: - generiek beleid - gebiedsgericht beleid

Geconcludeerd kan worden dat de verdrogingsbestrijding c.q. herstel van 90


Het gebiedsgericht beleid is gestart in de Gelderse vallei. Inmiddels wordt gebiedsgericht beleid voortgezet in het Reconstructieplan, waar het Nationaal Park deel van uitmaakt. In het Reconstructieplan worden de gebieden die gevoelig zijn voor verzuring en vermesting nader aangegeven, waaronder in ieder geval de EHSgebieden. In het Reconstructieplan worden vervolgens ook de maatregelen aangegeven, waarbij bufferzones rondom de EHS-gebieden worden bepaald. Thans vindt een milieu-inventarisatie plaats in het kader van het Reconstructieplan.


91

6.3

Uitwerking natuurgerichte recreatie

6.3.1

Thema recreatieve opvang

Het gaat bij dit thema om de opvang van bezoekersstromen in het kader van het Nationaal Park. Uiteraard sluit dit aan bij de algemene visie op de ontsluiting en ontsnippering van het Nationaal Park die uitgaat van een beperking van de automobiliteit en tegengaan van versnippering. Zie ook Kaart 6: Opvang recreatie. Hoofduitgangspunten voor de recreatieve opvang zijn verder: S er naar streven dat het Nationaal Park goed bereikbaar is per openbaar vervoer S er naar streven dat bezoekers die met de auto komen, worden opgevangen aan de randen van het Nationaal Park en de mogelijkheid krijgen over te stappen op fiets en/of openbaar vervoer (transferia/poorten) S opvang afstemmen op zonering (zie paragraaf 3.3 en kaart 4) S stimuleren van ondersteunende “groene vervoersvoorzieningen” (bosbus, groen fietsenplan, etc) S stimuleren van “groene entree’s” (dat wil zeggen gecombineerd met openbaar vervoer) S afstemming “groene entree’s” op “groene routestructuren” (wandelfiets- en ruiterroutes) S rekening houden met de geschiktheid van bovenstaande onderdelen voor gehandicapten Bovenstaande systematiek sluit in grote mate aan op het poorten/steunpunten systeem, zoals uiteengezet in Groene wegen inslaan (Recreatieschap, 1997).

Ze is tevens vanuit het Nationaal Park uitgangspunt voor het nadere verkeersonderzoek, aangekondigd in paragraaf 4.4 (alsook de visie op ontsnippering genoemd in paragraaf 6.2.1). Transferia/poorten Opvang van gemotoriseerd verkeer vindt zoveel mogelijk plaats bij binnenkomst van het Nationaal Park, bij Driebergen, Rhenen, Maarn/Maarsbergen12 en Kwintelooijen. Deze poorten zullen dienen voor opvang, overstapmogelijkheden en doorverwijzing (transferiumgedachte). Voor deze transferia/poorten gelden de volgende kenmerken: Driebergen: overstapfunctie van aankomend openbaar vervoer en auto op ondersteunend groen vervoer; vertrekpunt fietsroutes aansluitend op fietsstructuur; wandelroutes richting noorden (Heidestein); in zuidelijk richting naar Doorn (Stichtse Lustwarande); omgeving ecoduct Mollebos ontzien. Maarn/Maarsbergen: overstapfunctie van aankomend openbaar vervoer en auto op ondersteunend groen vervoer; verstrekpunt fietsroutes aansluitend op fietsstructuur; vertrekpunt wandelroutes richting Gelderse Vallei. Kwintelooijen: overstapfunctie van met name auto op aankomend autoverkeer op ondersteunend groen vervoer; vertrekpunt fietsen wandelroutes. Rhenen: overstapfunctie van met name openbaar vervoer op ondersteunend groen vervoer; vertrekpunt fietsen wandelroutes.

12

Exacte locatie afhankelijk van situering station in kader van werken A12/HSL

92


Ondersteunend groen vervoer Ter plaatse van de transferia/poorten zal aanvullend groen vervoer (verhuur fietsen, shuttles/pendels) gestimuleerd worden om van daaruit de vertrekpunten van de groene routes te bereiken. Ook zijn daarmee de overige poorten te bereiken, zodat men bij de ene poort kan aankomen en bij de andere vertrekken. Huur en inleveren fiets op verschillende adressen moet dan mogelijk zijn. Dit zal ondersteund moeten worden door adequaat informatie-materiaal en aantrekkelijk gemaakte combinatiemogelijkheden (bijvoorbeeld reispas).

Groene routestructuren De groene entree’s sluiten optimaal aan op de groene routenetwerken. Zie verder 6.3.2 (thema groene routestructuren).

Groene entree’s De vertrekpunten van routes (groene entree’s) zijn gelokaliseerd op plaatsen waar openbaar-vervoerslijnen samenvallen met de intensievere recreatiezone van de zonering (kaart 4). Dat wil zeggen dat deze in hoofdzaak zullen liggen langs de N225 en N233. De groene entree’s omvatten een bushalte en een parkeerplaats zodat de mogelijkheid bestaat te kiezen voor langere routes en terugkomst via het openbaar vervoer.

Gehandicapten Uitgangspunt is dat de overstapmogelijkheden, het ondersteunend groen vervoer, de groene entree’s en (een deel van) de groene routestructuren geschikt zijn voor gebruik door gehandicapten.

Het streven is er verder op gericht dat de vertrekpunten (veelal parkeerplaatsen) van routes die thans midden in het Nationaal Park zijn gelegen geleidelijk verdwijnen of van functie veranderen (zie Kaartbijlage G: Parkeerproblematiek). De totale parkeercapaciteit zal daarmee niet minder worden. Juist bij enkele grotere opvangmogelijkheden (bij transferia/ poorten) kan voorzien worden in wat grotere parkeervoorzieningen zodat ook de totaalcapaciteit voor het Nationaal Park vergroot kan worden. Groene entree’s zullen een duidelijke rol spelen in het opvangbeleid van het Nationaal Park. Ze zullen worden opgenomen in de informatievoorziening en op kaarten. Voor zover er (tijdelijk) nog andere parkeerplaatsen blijven bestaan, zullen deze in de informatie omtrent opvang een ondergeschikte rol spelen.

Bezoekerscentra Sturend in de opvang van bezoekers van het Nationaal Park zijn de locaties van bezoekerscentrum/centra. Uitgangspunt is dat op meerdere plaatsen (via samenwerkingsverbanden met aanwezige accommodaties) specifieke informatie met betrekking tot het Nationaal Park wordt aangeboden (zie paragraaf 6.6.6 over bezoekerscentra).

T18 Vanuit het Nationaal Park wordt de visie met betrekking tot opvan g recreante n in eerdergenoe mde verkee rsstudie (T1) en eventu ele andere relevante p lanvormen ingeb racht. Deze visie is er op gericht te voorzien in een ade quate opvang van recreanten aan de randen van het Nationaal Park, in het bijzonder aansluitend op de A12. (Zie ook T2 Inbreng visie m.b.t. ontsnippering). T19 Uitwe rking tran sferia/po ortfunct ies; priorite it bij transferium Driebergen. Overige poorten gewenst bij Rhenen, Veenendaal, Maarn/ Maarsbergen. T20 Realisering/aanpassing en aankleding van groene entree’s volgens Kaart 6. Sluiting en functieverandering van overige parkeerplaatsen. Maatregelen tegen wildparkeren. T21 Uitwerkin g onderste unend groen verv oer, T22 Optimalisering geschiktheid voorzieningen voor gehandicapten


93

Toelichting op Kaart 6 Transferia/poortfuncties Voor openbaar vervoer en/of auto Opvang, overstap en doorverwijzing A: Poort Driebergen - overstapfunctie vanuit openbaar vervoer en auto op ondersteunend groen vervoer - vertrekpunt fietsroutes - vertrekpunt wandelroutes richting noorden en Doorn - combinatie met andere transferiumfuncties B: Poort Maarn/Maarsbergen - overstapfunctie vanuit openbaar vervoer en auto op ondersteunend groen vervoer - overstapfunctie naar het noordelijk gedeelte van de Utrechtse Heuvelrug (bij uitbreiding van het Nationaal Park over de A12) - vertrekpunt fietsroutes - vertrekpunt wandelroutes richting Gelderse vallei Opmerking: nader te lokaliseren tussen Mollebos en Maarsbergen (exacte locatie evt. mede afhankelijk van station/oprit) C: Poort Kwintelooijen - overstapfunctie vanuit met name autoverkeer op ondersteunend groen vervoer - vertrekpunt fietsroutes - vertrekpunt wandelroutes SLW D: Poort Rhenen - overstapfunctie van met name openbaar vervoer op ondersteunend groen vervoer - vertrekpunt fiets - vertrekpunt wandelroutes SLW Groene entree’s (steunpunten met halte openbaar vervoer en parkeergelegenheid; bereikbaar via aanvullende groene vervoersvoorzieningen)

4. groene entree Kaapse bossen handhaven huidige situatie wandelroute richting Kromme Rijngebied 5. groene entree Doornse Gat handhaven huidige situatie wandelroute richting Kromme Rijngebied

6. groene entree Hoogstraat onlangs gerealiseerd; handhaven wandelroutestructuur verbeteren 7. groene entree Utrechtse Baan verplaatsen huidige parkeerplaats naar rand, combineren met halte openbaar vervoer aanpassen/verbeteren wandelroutestructuur 8. groene entree Amerongen parkeerplaats ter vervanging parkeerplaats kasteel Amerongen en/of Berghuis 9. groene entree Willem III handhaven huidige situatie 10. groene entree Stadsparren verplaatsen huidige parkeerplaats rand aanpassen wandelroutestructuur 11. groene entree Blauwe Kamer handhaven huidige situatie; evt. verplaatsen of combineren met openbaar vervoer langs N225 12. groene entree Prattenburg (locatie indicatief) ter vervanging van Holle boom c.q. opvang Veenendaal a. Doorn: in “groene wegen inslaan aangeduid als knooppunt; verbetering met name in de zin van informatievoorziening, fietsverhuurmogelijkheden, aansluiting wandel en fietsroutes en eventueel gecombineerd gebruik van parkeervoorziening gemeentehuis.

1. groene entree Traayweg wandelroutestructuur verbeteren o.a. richting Bornia ontzien ecopassage 2. groene entree von Gimbornpark, entree en wandelroutestructuur verbeteren o.a. richting Moersbergen evt. uitbreiding parkeercapaciteit 3. groene entree Helenaheuvel handhaven huidige situatie

94


6.3.2

Thema groene routestructuren

Het gaat hier om structuren die de verkenning van het Nationaal Park per voet, fiets of paard mogelijk maken en gericht zijn op de beleving van natuur en cultuurhistorie van het gebied. Het is van belang dat het Nationaal Park deze structuren kwalitatief goed ontwikkelt, zodat het daarmee een passend én aantrekkelijk alternatief biedt voor bezoek en verkenning per auto. Bij de (aanpassing van) groene routestructuren is rekening te houden met de zonering; dat geldt in zekere mate voor de intensiteit van routes, maar temeer voor aanvullende/begeleidende voorzieningen (parkeerplaatsen, uitkijktorens, picknickplaatsen). De voorstellen voor routestructuren staan op Kaartbijlage H: Gewenst wandelpadennetwerk, Kaartbijlage I: Gewenst fietspadennetwerk en Kaartbijlage J: Gewenst ruiterpadennetwerk. Rekening dient gehouden te worden met vooral de locatie van ecopassages; clustering van paden in het toeloopgebied bij deze passages dient voorkomen te worden. Een enkele doorgaand pad zonder extra voorzieningen (alleen overdag toegankelijk) zal het verstorend effect tot een minimum beperken. De routestructuren voor fiets, wandelaar en ruiter zullen zo min mogelijk hinder ondervinden van de barrière-werking van de voorkomende infrastructuur. Waar mogelijk zullen ecopassages én passages voor dergelijke recreatievormen in combinatie worden bezien, voor zover de geschiktheid van de passage voor fauna niet wordt ondermijnd (zie hierboven). Bestaat dit risico wel, dan wordt geopteerd voor gescheiden passages. Bij het vastleggen van de routes zal rekening gehouden moeten worden dat er mogelijkheden bestaan voor tussen-

stops: daartoe zal de planning van routes mede afgestemd moeten zijn op het voorkomen van horeca-gelegenheden. De realisatie van routestructuren kan van invloed zijn op het recreatief medegebruik van een gebied en daarmee ook de gewenste inzet van toezichtspersoneel (zie paragraaf 6.10 uitwerking toezicht). Wandelen Voorop staat dat het gehele gebied goed “bewandelbaar” is op wegen en paden: dat wil zeggen dat grote barrières of afgesloten gebieden het wandelen niet moeten frustreren. Ten behoeve van de zonering zijn er gebiedsdelen die relatief intensief worden ontsloten door gemarkeerde wandelroutes. Elders kan men uiteraard ook wandelen, maar daar zijn gemarkeerde wandelroutes niet/nauwelijks aanwezig. De intensiever ontsloten, gemarkeerde wandeltrajecten, inclusief hun vertrekpunten (groene entree’s), liggen in de als drukkere zones aangewezen gebiedsdelen, de zgn. integratiezones (zie Kaart 4). In de als rustiger aangewezen delen zullen geen extra gemarkeerde routes worden uitgezet (behoudens mogelijk een enkele lange afstandsverbinding); wel moet nagegaan worden in hoeverre er barrières voor wandelen voorkomen. Wat betreft de gemarkeerde wandelroutes zijn er diverse aandachtspunten: S verbetering aantakking wandelroutes op (nieuwe) vertrekpunten c.q. groene entree’s S aaneensluiting/kortsluiting wandelroutes tot langere route’s via meerdere groene entree’s S uitbreiding wandelroutes op diverse locaties richting Langbroekerwetering en Gelderse Vallei S saneren/verplaatsen van wandelroutes die startpunten hebben op in de zonering ongunstig gelegen locaties S aansluiting op horecagelegenheden e.d.


95

Bovengenoemde aandachtspunten zijn ook opgenomen in het project Wandeltraject Stichtse Lustwarande. Daaruit vloeit een schematisch beeld voort van het gewenste wandelpadennetwerk. Vergelijk met de huidige situatie laat zien waar veranderingen noodzakelijk zijn. Daar waar wandeltrajecten locaties van ecopassages kruisen, zullen de routes bescheiden zijn en zullen aanvullende voorzieningen ontbreken. Hetzelfde geldt op meer gedetailleerd niveau voor kwetsbare locaties. NB: voor het wandelen buiten wegen en paden (struinen) en het uitlaten van loslopende honden: zie onder de paragraaf toegangsregels (6.3.3). T23 Uitwerkin g en realisering wande lroutestructu ur: aantakkin g op groen e entree’s, aa neensluiting , uitbreiding en sanering

Fietsen Uitgangspunt is dat fietsen aantrekkelijk(er) wordt gemaakt, zeker ook als alternatief voor gemotoriseerd verkeer. Daarbij zijn thans enkele knelpunten te signaleren: S onvolledige fietsstructuur (met name fietsverbindingen in lengterichting van het Nationaal Park zijn ontoereikend) S hinder van gemotoriseerd verkeer en ontbreken rust S onveilige situaties S te smalle fietspaden Wat betreft de structuur gaat het niet zozeer om het realiseren van bijvoorbeeld een pad over de kammen van de heuvelrug, maar veeleer om het bieden van aantrekkelijke rondritmogelijkheden van adequate kwaliteit. In de lengterichting zijn dan enkele (nieuwe) verbindingen nodig, waarbij rekening gehouden wordt met de noodzaak het gebied zo min mogelijk te doorsnijden. 96

De precieze locatie van deze fietspaden hangt onder andere af van de kwaliteiten van het gebied en de behoeften van de recreanten. In de dwarsrichting zijn grote verbeteringen te boeken als wegen autoluw worden gemaakt of afgesloten ten behoeve van met name fietsverkeer. Een netwerk van fietsroutes zal op meerdere plaatsen de gebiedsontsluitingswegen kruisen. Voor zover dat niet bestaande kruispunten of aansluitingen zijn, is het provinciale beleid er op gericht deze ongelijkvloers te maken. Bij de planning op detail is rekening te houden met kwetsbare gebieden. Zie verder Kaart 4. Wat betreft het terreinfietsen (ATB, zie ook Kaartbijlage D) is te constateren dat de route in het Amerongse bos voor een groot deel in de ecologische kernzone is gelokaliseerd. Aanpassing van de route en/of verplaatsing van de route naar de drukkere zones (rondom Kwintelooijen, gemeentebossen Rhenen of uitloopgebied Doorn) is aan te bevelen. Het gebruik van overige -openbarefietspaden en wegen door terreinfietsers kan, voor zover dat vanuit de zonering wenselijk is, (juridisch) niet worden geweerd; er is (juridisch) immers geen verschil tussen fietser en terreinfietser. Hier zal in eerste instantie vooral educatie en communicatie een rol moeten spelen. Indien dat op termijn geen effect sorteert, zal de openbaarheid van de betreffende paden ter discussie moeten komen. T24 Uitwerking en realisering verbeterd fietspadennetwerk door realiseren nieuwe verbindingen met nam e in lengterichtin g. T25 Herzien routes voor terreinfietsen; aanpassing/verplaatsing route in Amerongse bos. T26 Extra inzet communicatie en educatie ter verm inderin g gebru ik van te rreinfietse rs in overige gebieden


Paardrijden Ook hier gaat het er om de aantrekkelijkheid van het gebied te vergroten door een netwerkstructuur van ruiterpaden aan te bieden. Hier zijn reeds initiatieven in ontwikkeling De bedoeling is dat ruiters zich beperken tot de aangewezen paden. Daarover zijn onder meer afspraken te maken met maneges. Ter beperking van schade/overlast zal opgetreden worden tegen ruiters die de ruiterpaden verlaten. Bij de voltooiing van het ruiterpadennet wordt rekening gehouden met de zonering en (op detailniveau) met kwetsbare gebieden. Naast realisatie van verbindingen betekent dat ook sanering en/of verplaatsing van enkele paden. Zie kaartbijlagen E en J. T27 Uitwerkin g en realisering verbeterd ruiterpadennetwerk; leggen verbindingen en sanering van enkele te intensief ontsloten locaties. T28 Maken van afspraken met ruitergroepen, maneg es etc. om gebruik va n andere paden/wegen te voorkomen.

6.3.3 Thema toegangsregels Het gebied is thans in grote mate toegankelijk voor wandelaars alsook voor fietsers en ruiters op de daarvoor aangegeven paden. Aan dat gegeven zal niet veel veranderen. Toch is het van belang hier op in te gaan omdat thans de aanduidingen per eigenaar nogal eens verschillen, er over alternatieve toegangsregels wordt nagedacht (zoals het beperken van terreinfietsers tot de daartoe aangeduide fietsroutes) en zeker ook omdat het Nationaal Park bestaat uit veel particuliere eigendommen. Het Nationaal Park presenteert zich als eenheid; richting de bezoeker is het van belang die eenheid ook te betrachten in

de toegangsregels en de wijze waarop die worden gepresenteerd (zie ook paragraaf 6.6.2). Eenduidigheid is daarnaast van belang voor het toezicht. Als algemene regels zijn te hanteren: S toegang voor wandelaars op wegen en paden S toegang voor fietsers/ruiters alleen op daarvoor aangegeven wegen en paden S toegang alleen tussen zonsopgang en zonsondergang (m.u.v. utilitaire wegen/paden) S honden moeten aangelijnd. Het is eenvoudiger een algemeen geldend stelsel van regels te hanteren en daar in bepaalde gebieden van af te wijken (met meer mogelijkheden) dan een ongelimiteerde toegang en daar in gebieden uitzonderingen op te maken (met minder mogelijkheden). Specifieke afwijkingen in bovenstaande openstelling zijn afhankelijk van het voorkomen van kwetsbare (dier)soorten en geldt voor: S het Leersumse veld (afgesloten van 15 maart tot 15 juli in verband met vogelbroedseizoen) S Amerongse Bovenpolder (afgesloten van 1 oktober tot 1 april in verband met wintergasten) Andere afwijkingen in bovenstaand uniformiteit zijn: S locaties voor het uitlaten van loslopende honden (“honden-losgebieden”) S locaties voor wandelen buiten de bestaande wegen en paden (struingebieden) S hondenverbod in begrazingsgebieden (van het Utrechts Landschap) De locaties voor “hondenlosgebieden” zijn gekoppeld aan de uitloopgebieden van de bebouwde kernen en/of aan de groene entree’s.


97

In de kernzone van de zonering worden deze daarentegen niet beoogd; ook de locaties voor ecopassages (en nabije omgeving) worden niet opgenomen in de “hondenlos-gebieden”. Voor deze gebieden gelden steeds dezelfde regels: dat wil zeggen dat verwacht wordt dat de hond onder appèl staat van de eigenaar. Een en ander dient begeleid te gaan met een adequate informatievoorziening. Struingebieden zijn een relatief nieuw fenomeen en kunnen voor het contact tussen natuur en mens bevorderlijk zijn. Op experimentele basis kan hiervoor ruimte in het gebied gerealiseerd worden. Daarvoor geldt het volgende: S beperkt tot één aaneengesloten gebied binnen het Nationaal Park met een bij publiek en handhavers herkenbare begrenzing S omvat alleen gebieden met voldoende dynamiek (waaronder begraasde natuurboskernen met spontane ontwikkeling); kwetsbare gebieden worden ontzien S honden dienen aangelijnd te zijn Locaties voor struingebieden zijn thans geïnitieerd in de vorm van GPSwandelingen in het Leersumse Veld en de Amerongse Berg. Hiervoor geldt dat honden mee mogen (los op paden en aangelijnd buiten de paden). Nagegaan moet worden waar hondenuitlaatgebieden en struingebieden gewenst zijn en, voor zover al aanwezig, of ze passen in de zonering; evaluatie en (in geval van strijdigheid) aanpassingen zijn daarom gewenst. T29 Implem entere n van e endu idige toe gangsr egels in beleid, uitwerking en communicatie en informatievoorziening. T30 Uitwerking van lokalisering van gebieden met afwijkende toegangsregels (o.a. hondenlosloopen struingebieden) Evaluatie en zo nodig aanpassing van bestaande locaties van dergelijke gebieden 98

6.3.4

Thema verblijfsrecreatie en horeca

Verblijfsrecreatieve terreinen De recreatieve doelstellingen die voor Nationale Parken gelden gaan uit van een recreatief medegebruik dat gericht is op beleving van natuur- en cultuurhistorische waarden. Verblijfsrecreatie is enerzijds mede “leverancier” van recreatieve medegebruikers, anderzijds is er bij verblijfsrecreatieve voorzieningen veelal sprake van een zekere mate van (groen) ruimtebeslag, barrièrewerking en verstoring. Dat vraagt om een aanpak op zoek naar wederzijdse meerwaarden. Voor de bestaande verblijfsrecreatieve vormen geldt dat het Nationaal Park streeft naar een adequate ruimtelijke afronding/inpassing van de terreinen. Vergroting van verblijfsrecreatieve terreinen buiten de bestaande locaties c.q. terreingrenzen zijn daarbij in principe niet aan de orde: alleen wanneer er overduidelijke meerwaarden voor natuur en landschap te behalen zijn, kan deze natuurlijke afronding gepaard gaan met een beperkte uitbreiding. Die meerwaarden zijn te behalen uit een beperking van verstorende invloed en/of barrièrewerking. Daar waar zich mogelijkheden voordoen (in combinatie met ander instrumentarium vanuit bijvoorbeeld de Reconstructiewet) ondersteunt het Nationaal Park daarnaast de verplaatsing van verblijfsrecreatieve terreinen. In plaats van vergroting van de terreinen zijn er binnen het Nationaal Park uitstekende aanknopingspunten voor kwaliteitsverhoging. Dit bijvoorbeeld door het benadrukken van de groene grandeur van het park, van natuurgerichte klantengroepen, van samenwerkingsverbanden met natuur- en cultuurprogramma’s alsook met openbaar vervoervoorzieningen.


Te verwijzen valt naar de Veluwe Reispas, waarbij verblijfsrecreanten bij een van de (aangesloten) accommodaties een gratis buskaart en kortingen op de grotere attracties in de omgeving krijgen.

T31 Actieplan kwaliteitsverbetering en afstemming grootschalige verblijfsrecreatieve voorzieningen. Tevens afspraken over afronding, inpassing, uitplaatsing. Zo mogelijk in combinatie met kwaliteitsverbetering.

Het Nationaal Park werkt daarbij als een duidelijk kader waarin een dergelijk initiatief ontplooid kan worden. Kwaliteitsverbeterende maatregelen zijn nader uit te werken in een gericht actieplan en zijn te ondersteunen vanuit de (werkgroep) communicatie en educatie.

T32 Actieplan kwaliteitsverbetering en afstemming kleinschalige verblijfsrecreatieve voorzieningen en horeca-ondernemingen. Samenwerkingsoverleg starten met als doel het ondersteunen en afstemmen van kleinschalige voorziening in/rond het Nationaal Park.

Kleinschalige verblijfsrecreatieve voorzieningen en horeca In en rond het Nationaal Park wordt een gebrek ervaren aan kleinschalige verblijfsrecreatieve mogelijkheden. Het gaat daarbij dan om vormen als bed & breakfast, pensions, overnachtingen op landgoederen, kamperen/logeren bij de boer. Binnen het Nationaal Park zijn deze vormen te ondersteunen als gebruik gemaakt wordt van (vervanging van) bestaande bebouwing, er meerwaarden zijn op het gebied van natuur, landschap of cultuurhistorie en er geen schade voor deze waarden ontstaat. Ook objecten die deel uitmaken van de Stichtse Lustwarande zouden benut kunnen worden. Om te voorkomen dat clustering plaatsvindt (waardoor alsnog een soort grootschalige verblijfsrecreatie ontstaat) zijn er beperkingen aan het aantal overnachtingsmogelijkheden te stellen (max. 15 per voorziening/adres). Ook zijn er mogelijk afspraken nodig over bereikbaarheid (zie hierboven met betrekking tot genoemde reispas). Tegelijkertijd zijn er afspraken te maken over de wijze waarop het Nationaal Park haar logo, voorlichtingsprogramma, kaarten en internetsite beschikbaar kan stellen voor die voorzieningen die passen binnen de aard van het Nationaal Park. Het is wenselijk hiervoor een protocol te ontwikkelen en/of een (onafhankelijke) beoordelingsclub in het leven te roepen.

T33 Uitwerking rol openbaar- en aanvullend vervoer voor gasten van verblijfsrecreatieve voorzieningen in relatie tot gebruik van routest ructure n en gro tere attra cties in Nationaal Park en omgeving (zie ook T21)


99

6.4

Uitwerking lan dschappelijke patronen, cultuurhistorie en aardkunde

6.4.1

Thema landschappelijke patronen en cultuurhistorie

Bij de hoofddoelstellingen is aangegeven dat er gefundeerde afwegingen gemaakt moeten worden als er bij bepaalde ontwikkelingen zowel natuur-, landschappelijk als cultuurhistorische waarden in het geding zijn. Er zijn binnen het Nationaal Park nogal wat landschappelijke elementen die zowel natuur- als cultuurhistorische waarden hebben. In de meeste gevallen gaan deze waarden prima samen. In een aantal gevallen zijn er echter keuzen te maken omdat het beheer vanuit een natuurvisie andere eisen stelt dan vanuit een optimaal behoud van cultuurhistorie. Sporen in het land die cultuurhistorische betekenis hebben zijn: C oude enken C historische wegen en paden C houtwallen (evt. als afscheiding) C hakhoutbos C lanen C sterpatronen en blokpatronen C zichtassen en open ruimtes C formele patronen (franse stijl) C slingerende patronen (engelse stijl) C oude en monumentale bomen C bijzondere soorten en soorten met gebiedseigen genenmateriaal Thans ontbreekt echter een totaaloverzicht van alle landschappelijke en cultuurhistorisch relevante patronen, en met name de onderlinge verbanden en waarden daarvan. Belangrijk is dat er een gebiedsdekkend onderzoek wordt uitgevoerd, waarin de waarden van bedoelde patronen (in de

100

zin van uniciteit, gaafheid, etc) worden belicht. Daarbij is ook te letten op eigendomoverschrijdende structuren. De inventarisatie zal moeten leiden tot een prioritering van te behouden elementen en de basis moeten zijn voor aanbevelingen voor (grensoverschrijdende) beheer en onderhoud ervan. Er zijn -wellicht mede voortvloeiend uit bovengenoemd onderzoekcultuurhistorische elementen die thans voor de bezoeker niet in zicht zijn. Om het monumentale karakter van de Utrechtse Heuvelrug te vergroten is het van belang dat men zo veel mogelijk in de gelegenheid wordt gesteld van dergelijke elementen kennis te nemen. Dit uiteraard voor zover de eigenaren daartoe mogelijkheden zien, het behoud van de elementen er niet door wordt geschaad en voor zover het past in de recreatieve zonering. Als voor de ontsluiting ervan aanvullende maatregen nodig zijn dan kan het Nationaal Park daaraan bijdragen. T34 Opstarten gebiedsdekkend onderzoek (inventarisatie en waardenbeschrijving) van landschappelijke patronen13 met een cultuurhistorische betekenis; daarin in ieder geval aandacht voor de genoemde elementen. T35 Ontsluiten van cultuurhistorische elementen ten behoeve van bezoeker voor zover door eigenaren gewenst, niet schadelijk voor het behoud en passend in recreatieve zonering.

13

Het gaa t uitdrukke lijk om spo ren die rechtstreeks in verband staan met het grondgebruik: gebouwen en andere artefacten behoren n iet primair tot de studie, hoew el ze uiteraard in de waardenbeschrijving en beoordeling van de landschappelijke sporen een rol zullen spelen


6.4.2

Thema aardkundige en geomorfologische waarden

Op de Utrechtse Heuvelrug is de wijze waarop de ondergrond is gevormd (geomorfologie) van eminent belang. Men zou kunnen stellen: de heuvelrug is geomorfologie. Maar dat dat meer is dan een stuwwal, zal velen minder bekend zijn. Tot het onderwerp horen dan ook de smeltwaterwaaiers, de droge dalen etc, maar ook een geomorfologisch proces als erosie (zie ook paragraaf 2.3 over ondergrond). Het geomorfologische of aardkundige verhaal is uitstekend te illustreren in de zandafgravingen die voorkomen op de Utrechtse Heuvelrug, met name de zandafgraving bij Maarn en bij Kwintelooijen, maar ook bij de Grebbeberg, waar het contrast tussen afgesleten stuwwal en rivier het grootst is. De Grebbeberg en het zwerfsteneneiland in de afgraving bij Maarn zijn door de provincie reeds verklaard tot aardkundige monumenten. Het is waardevol als het Nationaal Park daar optimaal aansluiting bij vindt. Het gaat hier vooral om het bieden van mogelijkheden tot beleving; als dat past in het natuurbeheer zijn daar soms door middel van (beheers) maatregelen mogelijkheden, bijvoorbeeld het accentueren van een droog dal door het meer open maken van het bos. T36 Het beschermen van geomorfologische/ aardkundige waarden en het stimuleren van moge lijkhede n voor b eleving daarva n via beheersma atregelen en/of via gerichte informatievoorziening


101

6.5

Uitwerking landbouw

6.5.1

Thema extensivering binnen Nationaal Park

De landbouw is een onmiskenbaar onderdeel van -vooral de randen van- de Utrechtse Heuvelrug. Historisch gezien heeft de landbouwkundige ontwikkeling een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de heuvelrug naar de reeks van bos- en natuurgebieden, zoals ze nu manifesteert. Binnen de grenzen van het Nationaal Park, waar maar weinig landbouwgronden voorkomen, gaat het met prioriteit om het waarborgen van de landschapsecologische kenmerken van het gebied. Net zoals bosbouwkundige functies zijn landbouwkundige functies daarin ten dele inpasbaar. Niet alleen vanuit het oogpunt van ecologische belangen (afwisseling van structuur, voedselaanbod) maar ook vanuit het oogpunt van beleving van landschap en onderliggende structuren. Belangrijk is echter dat die landbouwkundige toepassingen de structuurkenmerken van de heuvelrug daar niet aantasten. Het Nationaal Park zal zich inzetten om juist die activiteiten te -doenvoorkomen, zoals vermesting (aantasting voedselarmoede), ontwatering of beregening (aantasting grondwaterstromen) en verstoring (onderbreking migratieroutes). Als daaraan wordt voldaan zijn echter landbouwkundige teelten geen probleem. In de praktijk zal dat een extensivering van het landbouwkundig gebruik betekenen.

102

6.5.2

Thema verbreding in de landbouw

De gebieden buiten het Nationaal Park, waar landbouw volop aanwezig is, vallen onder gebiedsgerichte projecten als Langbroekerwetering en Gelderse Vallei Zuid-West. Daarin is sprake van een uitgekiende mix van maatregelen voor een zowel economisch rendabele als duurzame ontwikkeling van landbouw en landgoederen met daarbij versterking van natuur, landschap en recreatie. Voor de betrokkenen in het gebied zijn die gebiedsgerichte projecten de kaders waarbinnen ontwikkelingen worden afgewogen en zijn de gebiedscommissies het aanspreekpunt. Tegelijkertijd zijn in deze gebieden ontwikkelingen mogelijk die ook voor het Nationaal Park een meerwaarde kunnen hebben. Voor zover dat het geval is, is afstemming mogelijk en wordt er vanuit het Nationaal Park ook een flexibele inzet van instrumenten en middelen beoogd. Het gaat dan vooral om initiatieven die een verbreding van landbouwfuncties nastreven en waarbij het Nationaal Park (soms alleen al als etiket, maar mogelijk ook actief in PR en communicatiebeleid) een rol kan spelen. Onder paragraaf 4.3 (kansen en knelpunten) is al een aantal mogelijkheden genoemd, die hier kort worden toegelicht:


S

S

S

S

S

verbreding landbouw met recreatie; rondleidingen, opening routes, kamperen, logies, verhuur boerderij-onderdelen, etc. Dergelijke activiteiten zijn deels goed in te passen in beleid van het Nationaal Park en promotie daaromtrent verbreding landbouw met nieuwe landgoederen; aan te sluiten bij historische ontwikkelingen van de heuvelrug in combinatie met vergroten natuurfuncties verbreding landbouw met natuur; er zijn daarbij vooral kansen vanuit het regulier beleid inzake agrarisch natuurbeheer, voortvloeiend uit het Programma Beheer. verbreding landbouw met waterbeheer; waterconserveringsmogelijkheden t.b.v. van watergebruik en natuur verbreding landbouw met zorg; er zijn hier verschillende mogelijkheden, die per geval zijn te beoordelen. Te denken valt aan verplaatsing van (delen) van (taken van) zorginstellingen. Dat kan vanuit natuuroogpunt voordelen opleveren, zowel binnen als buiten het Nationaal Park.

T37 Actieplan verbredingsinitiatieven landbouw t.b.v. kwaliteitsverbetering en afstemming op doelen Nationaal Park. Uitwerking van mogelijkh eden om vanuit het N ationaal Park verbredingsinitiatieven in de landbouw (in het gebied dat de landschapsecologische ondergrond omvat) te onder-steunen, mede op basis van het onderzoek van de GLTO.

De GLTO is een onderzoek gestart waarbij het landbouwkundig gebruik en alsook de wensen en knelpunten van de sector in beeld worden gebracht. Als er wensen uitkomen die aansluiten bij bovengenoemde initiatieven, is het goed om na te gaan in hoeverre het Nationaal Park daar concreet een rol bij kan spelen. Aanbevolen wordt om daar dan een specifieke werkgroep voor in het leven te roepen.


103

6.6 6.6.1

Uitwerking comm unicatie en ed ucatie Thema draagvlak

Voortvloeiend uit de eerste doelstelling met betrekking tot communicatie en educatie, is vergroting van het draagvlak voor het Nationaal Park een speerpunt, met name in de beginfase van het functioneren van het Nationaal Park. Enerzijds betekent dat het voor het voetlicht brengen van de meerwaarden, status, imago van het Nationaal Park. Anderzijds gaat het vooral om het beantwoorden van vragen en inspelen op initiatieven van betrokkenen. Mede daarom is ook -in afwijking van andere parken- bewust gekozen voor de term “communicatie” (tweezijdig) in plaats van “voorlichting” (vooral eenzijdig gericht). Communicatie is ook van direct belang voor het toelichten van concrete (beheers) maatregelen in het veld. Veel wrevel kan worden opgewekt als ergens in het Nationaal Park maatregelen plaatsvinden waarvan men geen weet heeft. Het is ook goed om het daar niet bij te laten, maar terug te komen op de effecten en resultaten van die maatregelen in latere fasen. Dat betekent overigens dat ook van belang is dat er tussen beheerders en communicatiemedewerkers adequaat wordt gecommuniceerd. Zie daarvoor ook onder organisatie. T38 Het verkrijgen van inzicht in de situatie van maatschappelijk draagvlak en imago van het Nationaal Park

6.6.2

Thema imago, herkenbaarheid en uitstraling

Om het draagvlak voor het Nationaal Park te kunnen vergroten is het nodig dat het gebied als een eenheid herkenbaar is en dat daar tegelijkertijd een helder imago aan verbonden is. Ook dat is een speerpunt voor met name de beginperiode van het Nationaal Park. Het imago omvat de volgende aspecten: S grootschalige natuur S ruimte en rust S cultuurhistorische grandeur S recreatief aantrekkelijk S goed bereikbaar per openbaar vervoer Ook “in het veld” is het imago van het Nationaal Park te vergroten, mede door aanpassing van bebording. Aanbevolen wordt te kiezen voor eenduidige borden met enerzijds een herkenbare (hoofd) aanduiding van het Nationaal Park, en anderzijds daarop tevens de vermelding van de lokale naam en (indien gewenst) eigenaar c.q. gastheer van het terrein. Daarmee krijgt de (mobiele) bezoeker een indruk van de uitgestrektheid van het gebied en fenomeen Nationaal Park, maar blijven de terreineigenaren als betrokken partijen eveneens in beeld en kunnen zich daarmee ook profileren. T39 Uitdragen van imago; versterken eenheid en herkenbaarheid via diverse communicatieve en educatieve activiteiten. Onderdeel hiervan is het Meerjarenprogramma Communicatie en Educatie 2003-2007. T40 Aanp assen b ebord ing gerich t op he rkenb aarheid Nationaal Park én betreffende terreigenaren

104


6.6.3

Thema ondersteuning recreatieve beleving van natuur en cultuurhistorie

Dit thema is vooral een speerpunt in de fase volgend op de startfase. Het gaat dan vooral om het onder de aandacht brengen van de interessante natuurgerichte recreatiemogelijkheden (zie paragraaf 6.6.4 sporen volgen) maar ook over het dan in gang gezette zoneringsbeleid. Dit vergt vanuit communicatie een goede begeleiding. Enerzijds richting eigenaren/ beheerders voor zover de zonering van belang is voor beheersen inrichtingszaken, anderzijds ook richting bezoekers. Belangrijk daarbij is dat er richting bezoekers goede informatie is over opvang (transferia), groene entree’s en aanvullende groene vervoersvoorzieningen. Hiervoor geldt dat de informatie bij de klant (bijvoorbeeld verblijfsrecreanten) wordt gebracht in plaats van andersom. Verder dient dit thema ook uitdrukkelijk op de agenda te staan van de toezichthouders in het gebied; daarom is ondersteuning van communicatie en educatie van wezenlijk belang.

Ofwel: die thema’s zijn te zien als modules die met enige creativiteit op verschillende manieren zijn uit te bouwen. Voor het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug fungeren de sporen en patronen zoals ze in hoofdstuk 2 al zijn aangegeven als de centrale thema’s. Educatie en voorlichting kan ondersteunend zijn in enerzijds het (laten) ontdekken van de afzonderlijke sporen; anderzijds kan ze de nadruk leggen op de verbanden tussen die sporen en zo ook complexere boodschappen overbrengen. Verbanden tussen sporen Verbanden tussen de sporen en patronen zijn in principe talloos; er zijn twee verbindende factoren centraal te stellen: - de loop van de tijd - de wisselwerking natuur-mens

T41 Het adequaat informeren over opvang, (open baar en aanvu llend) v ervoer e n verb lijf in het Nationaal Park. T42 Ondersteuning gastheer/gidsfuncties van toezichthouders en “veldvoorlichters”

6.6.4

Thema sporen volgen

Sporen als thema Ondanks een klantgerichte benadering is het zaak de doelen van voorlichting en educatie niet uit het oog te verliezen. Dat kan door te een aantal thema’s binnen het Nationaal Park centraal te stellen, die de handvaten kunnen zijn voor het toelichten van de gekozen doelen.

Sporen verbon den do or het verlo op van de tijd


105

Doelgroepen zijn: S omwonenden S dagrecreanten S verblijfsrecreanten 3. Natuur- en milieueducatie Educatie is een langetermijnactiviteit en meer procesmatig van karakter. Het heeft tot doel kennis te verinnerlijken. Educatieve projecten worden opgezet voor de doelgroepen: S kinderen (basis- en voortgezet onderwijs) -recreanten Sporen verbonden door de wisselwerking tussen mens en natuur

Met andere woorden; sporen en patronen zijn in de komende planperiode de centrale thema’s in de educatieve activiteiten: bovenstaande verbanden zijn aanknopingspunt voor diverse verhalen, afgestemd op de betreffende doelgroepen.

6.6.5

Doelgroepen

Communicatie en educatie van in de hiervoor geschetste thema’s zal plaatsvinden via geselecteerde doelgroepen, in het bijzonder via: 1. Beleidscommunicatie Beleidscommunicatie heeft tot doel het op de hoogte houden en bij het Nationaal Park betrekken van betrokkenen. Doelgroepen zijn: S deelnemende partijen S bestuurders S omwonenden, lokale ondernemers S geïnteresseerden 2. Terreingebonden publieksvoorlichting Deze categorie voorlichting heeft tot doel uit te leggen aan gebruikers wat de waarde is van het gebied en hoe daarmee moet worden omgegaan.

106

4. Intermediaire doelgroepen Bij het realiseren van voorlichtings- en educatieactiviteiten en het bereiken van de doelgroepen maakt de coördinator voorlichting en educatie gebruik van intermediairen. Te denken valt aan: S boswachters, terreinopzichters S vrijwilligers van de terreinen S terreinbeherende organisaties S lokale natuur- en milieugroepen S centra natuur en milieu-educatie S scholen, instellingen voor kinderopvang S recreatieondernemers S media Deze doelgroepen zijn al aangegeven in het jaarplan 2002 Communicatie en Educatie (IVN, 2001).

6.6.6

Bezoekerscentra

Naast de inhoudelijke bepaling van de hoofdthema’s (doelen), de bepaling welke doelgroepen men met voorrang wil bereiken, is het zaak stil te staan met welke middelen c.q. instrumenten dat wil. In deze fase van het Nationaal Park is het vooral van belang na te gaan hoe men het instrument “bezoekerscentrum” wil inzetten. In het Nationale Parken-beleid is per park budget gereserveerd voor realisering en exploitatie van een bezoekerscentrum.


Dit budget is echter beperkt (voor realisering maximaal € 320.000,inclusief overige inrichtingswerken) zodat ambitieuze plannen alleen maar gerealiseerd kunnen worden met cofinanciering. Aan een bezoekerscentrum kunnen verschillende functies worden toegekend. Deze zijn met name: C basis voor communicatie en educatie C stimuleren bekendheid/imago park C servicefuncties C ondersteuning recreatieve zonering C ondersteuning van specifieke doelgroepen Binnen het Nationaal Park wordt gestreefd naar een decentrale aanpak; dat wil zeggen dat op meerdere plaatsen locaties zijn die als bezoekers- of informatiecentrum dienst doen. Enerzijds gevoed door inhoudelijke motieven (pluriformiteit benadrukken en aansluiten bij lokale bijzonderheden), anderzijds door praktische redenen (langgerekte vorm van het Nationaal Park, meerdere ontsluitingswegen). Ook de toenemende mogelijkheden van internet om als centraal informatiepunt dienst te doen, vermindert de strikte voorkeur voor één centraal adres. Wel wordt ervoor gekozen om één van de centra als coördinerend centrum te beschouwen. Omdat de middelen niet toereikend zijn om zonder meer te kiezen voor (bouw en inrichting van) meerdere centra, is het noodzakelijk, maar ook gewenst, dat de informatievoorzieningen ondergebracht worden in/bij bestaande panden. Dat vereist een soort co-ondernemerschap met lokale betrokkenen. Voor het coördinerend centrum levert het Nationaal Park persoonlijke ondersteuning; voor de andere centra is het nodig dat bemensing vanuit de betreffende organisator wordt geregeld. Wel ondersteunt het Nationaal Park er de tentoonstellingen/exposities.

Voor het starten van meerdere bezoekers/informatiecentra is ruim draagvlak en er zijn reeds diverse mogelijkheden gesignaleerd. Bestaande elementen bij kastelen, landgoederen, historische objecten, leegstaande panden, veldschuren, musea maar ook ideeën omtrent combinaties met nieuwe functies zijn vanuit diverse zijden geopperd. Deze lijst is echter nog incompleet en bovendien is het noodzakelijk dat de geopperde locaties worden beoordeeld aan de hand van diverse criteria. De locaties van de informatiecentra zijn namelijk afhankelijk van meerdere factoren: S mogelijkheid van te presenteren thema’s S goede bereikbaarheid S inpasbaarheid in recreatieve zonering S aansluiting bij recreatieve routes S onderlinge spreiding S financiële haalbaarheid Vanuit het Nationaal Park zal een gerichte “wervingsactie” worden gestart voor geschikte locaties (bijvoorbeeld via pers en internet) voor de centra. Vervolgens wordt aan de hand van een lijst van criteria (met bovengenoemde factoren) een selectie gemaakt van een aantal locaties die nader zal worden uitgewerkt. Uiteindelijk zal dit moeten leiden tot 3 à 5 locaties waarvoor contracten met de beheerders zullen worden afgesloten over de onderlinge samenwerking, rechten en verplichtingen. T43 Uitwerking selectie en uitwerking opzet bezoe kerscen tra leide nd tot o prichting van 3-5 vanuit het Nationaal Park ondersteunde bezoekerslocaties.


107

6.7 Uitw erking organisatie In paragraaf 5.1 is aandacht besteed aan de volgende aandachtspunten: - slagvaardigheid - evenwicht doelstellingen - fasering en planningssystematiek - samenwerking en afstemming Om deze punten te optimaliseren is een verandering in organisatiestructuur te overwegen. Een aanzet daartoe is weergegeven in Bijlage 1. Belangrijke onderdelen daarvan zijn: S een duidelijker verdeling van de parkdoelstellingen over twee inhoudelijk opererende werkgroepen S beide werkgroepen werken volgens een heldere planningssystematiek die op elkaar is afgestemd S een voorbereidende adviescommissie die de werkgroepen aanstuurt en de vergaderingen van het overlegorgaan voorbereidt S een overlegorgaan dat vooral op hoofdlijnen bestuurt Om de essentie van voorgestelde verbeteringen beter te kunnen duiden, zal in de eerste jaren van de planperiode nog met de bestaande structuur worden gewerkt. Van belang is daarbij dat in die periode wordt gesignaleerd wat de sterke en positieve kanten zijn van die structuur. Na maximaal 5 jaar zal vervolgens een evaluatie plaatsvinden van die structuur met aanbevelingen voor aanpassingen, waarbij de voorgenoemde adviezen als kapstok kunnen dienen.

De sterrenteams houden zich bezig met de in paragraaf 6.10 aangegeven gebieden. Ze zijn vooral ook bedoeld om uitwerking te geven aan een betere samenwerking met de partners in het terrein en de eigenaren om zodoende concreet en zo snel mogelijk invulling te geven aan enkele essentiële verbeteringen in de kwaliteit van de gebiedsdelen. De themagerichte werkgroepen betreffen: S werkgroep actieplan recreatie: betere afstemming met verblijfsrecreatieve en horecaondernemingen met de doelen van het Nationaal Park S werkgroep actieplan landbouw: betere afstemming met initiatieven vanuit de landbouw met de doelen van het Nationaal Park S werkgroep uitwerking en selectie bezoekerscentra/infocentra S werkgroep “Hart van het Nationaal Park”; concretisering van de natuurambities in het Nationaal Park T44 Evaluatie organisatiestructuur op basis van huidige functioneren en met oog op genoemde voorste llen ter op timalisa tie T45 Instelling en facilitering sterrenteams. T46 Instelling en facilitering thematische werkgroepen.

Tijdens de planperiode zullen ook enkele tijdelijke werkgroepen functioneren. Dat zijn: S de gebiedsgerichte werkgroepen (sterrenteams) S enkele themagerichte werkgroepen. 108


6.8 Uitwerking toezicht In paragraaf 5.2 zijn de knelpunten en oplossingsrichtingen met betrekking tot toezicht uitvoerig behandeld. De rol van het Nationaal Park is op verschillende punten aan te geven:

S S

S S

S

S

S

S S

het hanteren van de verdeling van gastheer-, reguliere en specifieke toezichtsfuncties vanuit het taakveld van communicatie en educatie ondersteuning van de gastheerfunctie; op gebied van informatievoorziening, communicatie en scholing daaromtrent afstemming tussen beheerscommissie en/of overlegorgaan en Groen handhavingsplatform in samenwerking met Groen handhavingsplatform pleiten voor uitbreiding capaciteit voor handhaving en toezicht, afstemming en coördinatie van toezicht, regeling van bevoegdheden en daaraan gekoppelde verzekeringsproblematiek richting overheid ondersteuning van het geografisch oprekken van bevoegdheden van opsporingsambtenaren tot op minimaal Nationaal Park niveau meewerken aan de uitwerking van parkbrede inzet van toezichthouders voor reguliere toezichtstaken in een pool uitwerking van coördinatie (waaronder realisering centraal, dag en nacht bereikbaar meldpunt), gemeenschappelijke handhavingsstrategie en inzetzonering (mede afhankelijk van ontsluiting en realisatie groene routestructuren) uitwerking van compensatieregeling bij onevenredig hoge inzet van BOA's in de BOA-pool meewerken aan en beperkte cofinanciering van extra "veldvoor-lichters"

Gezien de instelling van een nieuw Nationaal Park, inclusief de introductie van een nieuwe zonering, in een gebied onder sterke stedelijke druk, is vanuit het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug te pleiten voor extra financiering van toezichtstaken (ook vanuit de subsidie-regeling voor Nationale Parken van het Ministerie) in ieder geval in de aanvangsfase van het functioneren als Nationaal Park. T47 In samenspraak met het Groen handh avingsplatform nader uitwerken van handhaving en toezicht, waarbij de indeling van in de functies gastheer, regulier en specifiek toezicht een centrale rol speelt (zie aandachtspunten hiernaast). T48 Ondersteuning uitbreiding capaciteit voor toezichthou ders c.q. ve ldvoorlichters T49 Inspanningen ten behoeve van extra financiering van toezich tstaken, m ede van wege b ijzondere omstandigheden van dit Nationaal Park.


109

6.9 Uitwerking onderzoek, monitoring en kwaliteitsbewaking 6.9.1 Onderzoek en monitoring Onderzoek behoort tot de algemene doelstellingen van het Nationaal Park (zie paragraaf 4.2). Het Nationaal Park ondersteunt met voorrang onderzoeken die van belang zijn voor bepaling van beleid en afwegingen op het gebied van inrichting en beheer. In diverse gevallen gaat het om een nadere uitwerking van beleidskeuzen, waar op gedetailleerder niveau onderzoek voor nodig is. Ook het onderzoek naar vordering en effect van maatregelen (monitoring) wordt gerekend tot de algemene doelstelling van onderzoek In de voorgaande paragrafen zijn diverse thema’s behandeld, waarvoor is aangegeven dat nader onderzoek gewenst is, met name om de verdere afwegingen omtrent beheerszaken te kunnen maken: S integrale verkeersstudie (T1) S totaalanalyse ecopasages (T3) S detailbepaling kwetsbare gebieden (T15) Verder gaat het om diverse uitwerkingsvragen, die met name voortvloeien uit de zoneringsgedachte en die gericht zijn op een verbetering van de afstemming met recreatie en landbouw. Het betreft: S uitwerking van transferia/poortfuncties en ondersteunend groen vervoer (T19 en T21) S uitwerking van routestructuren (T23, T24 en T27) S uitwerking en selectie van locaties bezoekerscentra (T43) S actieplannen kwaliteitsverbetering en afstemming verblijfsrecreatie en horeca (T31 en T32) S actieplannen kwaliteitsverbetering en afstemming landbouw (T37) 110

Onderzoek naar de mogelijkheden voor uitbreiding van het Nationaal Park ten noorden van de A12 en de relatie met het Nationaal Landschap is hier expliciet opgenomen. Naast deze onderzoeken is ook monitoring van belang om na te kunnen gaan in hoeverre beleid en maatregelen effectief zijn. Bij monitoring is van belang dat de uitgangssituatie bekend is (nulmeting) en dat herhalingsonderzoek plaatsvindt via eenzelfde methodiek als de nulmeting. Belangrijk is dat nut en kosten van monitoringsonderzoek in balans zijn: zo mogelijk is te volstaan met gerichte kwalitatieve beoordelingen in plaats van kostbare integrale studies. Op een aantal punten is nader inzicht in de uitgangssituatie gewenst; dat betreft met name een gebiedsdekkend onderzoek cultuurhistorische en landschappelijke elementen en patronen (T34). Ook het verkrijgen van een beter inzicht in het maatschappelijk draagvlak en imago van het Nationaal Park is expliciet aan te geven als een nulmeting. Overige gebiedsdekkende inzichten (met betrekking tot vegetatie en fauna) zijn te leveren door de provincie en behoeven binnen het Nationaal Park niet als extra actie te worden gezien. Vervolgens is het van belang herhalingsonderzoek te verrichten. Ook daarbij is in grote mate aan te sluiten bij verschillende lopende monitorings-onderzoeken (bij met name provincie, waterschappen, terreinbeherende organisaties). Van belang is vooral de daaruit voortkomende gegevens te inventariseren. Lopende monitoring betreft vegetatie. fauna, antiverdroging. Gewenste aanvullende monitoring is hieronder aangegeven.


T50 Onderzoek naar de mogelijkheden voor uitbreiding van het Nationaal Park in brede zin. Bij dit project wordt eveneens het ontwikkelingsprogramma voor de Utrechtse Heuvelrug als Nationaal Landschap betrokken. T51 monitoring ontwikkeling geïntegreerd en natuurlijk bosbeheer op basis van bestaande gegevens

T52 monitoring ontwikkeling behoud en herstel cultuurhisto rie/landscha p, T53 monitoring ontwikkeling draagvlak en imago T54 monitoring recreatieve ontwikkelingen

6.9.2

Wanneer is het Nationaal Park een succes

Algemeen Het klinkt logisch: het Nationaal Park is een succes als de doelstellingen van het Beheers- en Inrichtingsplan worden bereikt. Dit succes valt echter op vele wijzen te beoordelen en te meten. Onderkend moet worden dat het Nationaal Park in belangrijke mate afhankelijk is in de mate waarin processen tot stand komen (vooral gericht op afstemming en samenwerking) waarbinnen de doelstellingen van het Nationaal Park zijn te realiseren. Het succes van dat proces (als randvoorwaarden) bepaalt dus in sterke mate het succes van het Nationaal Park (einddoelen). Het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug bevindt zich in de fase waarin dat proces aan het borrelen is, en de doelen beginnen te kristalliseren. De bijzonderheden van dit Nationaal Park (zie paragraaf 1.1) dragen er aan bij dat men zich dient te realiseren dat het voorliggende Beheers- en Inrichtingsplan vooral een procesdoel dient en heeft gediend, maar (nog) niet kan functioneren als een toetsbare blauwdruk van de kwaliteiten van het Nationaal Park. Het zich realiseren van de bijzondere (landschapsecologische) kwalificatie van het gebied als Nationaal Park, het formuleren van de daaruit voortvloeiende doelstellingen op zich en het eensgezinde vertalen ervan richting meest essentiële inspanningen, zijn de eerste stappen in dat proces. De volgende stappen zijn het beter en gebiedsdekkend in beeld brengen van de meetbare kwaliteiten die voortkomen uit de bijzondere landschapsecologische systeemkenmerken en het aanscherpen van de doelen in beter meetbare termen.


111

Het Nationaal Park zal jaarlijks een jaarverslag uitbrengen, waarbij ook ingegaan wordt op de afzonderlijke doelen en in hoeverre deze bereikt worden. Ook zal een voortgangslijst opgenomen worden met alle projecten uit het Beheers- en Inrichtingsplan (zie hoofdstuk 7). Kwaliteitsbeoordeling Een beoordeling van het Nationaal Park volgens een voorop gezet kwaliteitssysteem voor Nationale Parken (Ministerie van LNV en SNP, 2000) op basis van het voorliggende Beheers- en Inrichtingsplan zal -gezien het hiervoor geschetste procesdoel- slechts ten dele kunnen worden uitgevoerd. Toch biedt dit systeem, dat overigens nog in ontwikkeling is, een aantal belangrijke aanknopingspunten. Die aanknopingspunten zijn de in het betreffende rapport aangeduide "omgevingskwaliteiten" en "kernkwaliteiten". Bij de omgevingskwaliteiten wordt vooral nagegaan in hoeverre er een optimaal maatschappelijk en bestuurlijk draagvlak is ontstaan en in hoeverre betrokkenen de doelen van het Nationaal Park hebben uitgedragen en geïmplementeerd in de eigen doelstellingen. Vooral het bestuurlijk draagvlak kan daarop worden getoetst. Een aanvullende beoordeling is te verkrijgen door ook na te gaan in hoeverre bestuurlijke participatie zich vertaald heeft in de (eventueel financiële) bijdrage aan de uitvoering van maatregelen. Moeilijker is dat voor het maatschappelijk draagvlak, zoals ook al aangegeven in genoemd rapport. Gerichte monitoring van draagvlak en imago wordt daarom voorgesteld. Binnen het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is verder vooral het functioneren van de sterrenteams bijzondere aandacht waard.

112

Het adequaat functioneren van deze teams, en de mate waarin zij succes halen bij het bereiken van de doelstellingen van de deelgebieden, is indicatief voor de mate van optimalisering van draagvlak. Als kernkwaliteiten worden in genoemd rapport onderscheiden: - hoge kwaliteit natuur en landschap - hoge kwaliteit recreatie en beleving - hoge kwaliteit voorlichting en educatie - hoge kwaliteit samenhang/afstemming

Deze kernkwaliteiten zijn uiteraard ook voor het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug van groot belang. De voorgestelde toetsingsmethodiek is echter algemeen van aard en niet in het bijzonder afgestemd op de voor elk park afzonderlijk specifiek inhoudelijke zaken. Daarom wordt in Bijlage 2: Succesfactoren (per "kernkwaliteit") juist vooral de meest van belang zijnde succesfactoren voor het functioneren van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug benoemd. Let wel: het overzicht kan worden gezien als een bundeling van de sleutelfactoren van het succes van dit Nationaal Park in de planperiode. T55 monitoring van (inhoudelijke) voortgang van uitvoering van maatregelen en projecten T56 Kwaliteitsbeoordeling aan de hand van de sleutelfactoren zoals genoemd in Bijlage 2 na 5 en 10 jaar.


6.10

Uitwerking deelgebieden

In een aantal gebieden binnen het Nationaal Park zijn, vooral op grond van samenhang en aanwezigheid van gradiënten, gebieden aan te wijzen waar zich hoge potenties van natuurwaarden voordoen. Binnen het Nationaal Park vragen deze gebieden om extra aandacht omdat ze kwetsbaar zijn of omdat ze met extra aandacht het gehele Nationale Park beter kunnen laten functioneren. Met andere woorden: het gaat hier om een aantal essentiële schakels in de keten. De onderscheiden prioritaire deelgebieden zijn:

Uiteraard zijn veel van de thema’s behandeld in de vorige paragrafen van toepassing op deze deelgebieden. Binnen de deelgebieden geldt prioriteit voor uitvoering daarvan en is extra aandacht nodig voor onderlinge afstemming van themagerichte maatregelen. Per deelgebied volgen hieronder de achtergronden, hoofddoel en maatregelen. Per deelgebied is het aan te bevelen een werkgroep in te stellen; een zogenaamde “sterrenteam”. De sterrenteams bestaan in principe uit: - terreineigenaren - een natuurbeherende organisatie - het Recreatieschap - betreffende gemeente(n)

(1)

(2)

(3)

(4)

prioritair gebied Mollebos verbinding Utrechtse Heuvelrugzuid met Utrechtse Heuvelrugmidden prioritair gebied Darthuizen verbinding Utrechtse Heuvelrugzuidflank met overgang Langbroekerwetering (omgeving Darthuizen) prioritair gebied Amerongen-Elst verbinding Utrechtse Heuvelrugzuidflank met overgang uiterwaarden (omgeving Amerongen-Elst) prioritair gebied Kombos verbinding Utrechtse Heuvelrugnoordflank met overgang Gelderse Vallei (omgeving Leersumse Veld/Kombos)

Lokale organisaties zullen worden betrokken bij de inventarisaties en bij de presentatie van de conceptuitkomsten. Ze zullen de rol van klankbordgroep gaan vervullen. Deze insteek zal voor alle sterrenteams gaan gelden,


113

6.10.1

Mollebos

6.10.2

Darthuizen

Achtergrond Dit is in de eerste plaats een prioritair gebied omdat het in de eenheid van de Utrechtse Heuvelrug de flessenhals is, waar de verbinding tussen het zuidelijk en het middendeel van de heuvelrug gelegd moet worden. Knelpunten zijn met name: barrière A12, verblijfsrecreatie, hekken, intensief gebruik landbouwgrond, sluipverkeer.

Achtergrond Dit is een prioritair gebied omdat het bij uitstek de overgang vormt tussen heuvelrug en Langbroekerwetering, vooral bepaald door droge overgangen tot uiting komend in de landschaps-structuur (van dicht naar halfopen). Verderop naar het zuiden is sprake van potenties voor herstel kwelsituaties; dit valt onder primaire verantwoordelijkheid van de gebiedscommissie Langbroekerwetering.

Gebiedsdoelen Het zodanig inrichten en beheren van het gebied dat het geschikt wordt als verbindingszone tussen het zuidelijk en middendeel van de heuvelrug, zo dat Utrechtse Heuvelrug als één geheel kan functioneren. Versterken van rust in ecologische kernzone. Betrekken van de ontwikkeling in kader van Nationaal Landschap.

Gebiedsdoelen Het zodanig inrichten en beheren van het gebied dat het geschikt wordt als verbindingszone tussen heuvelrug en Langbroekerwetering. Versterken van rust in ecologische kernzone. Behouden en herstellen van waardevol kleinschalig landschap. Uitwerken van cultuurhistorische belangwekkende elementen binnen Lustwarande.

G1 Maatregelen/aandachtspunten deelgebied Mollebos

G2 Maatregelen/aandachtspunten deelgebied Darthuizen

- aanleg ecoduct A12 - aanpak h ekkenp robleem Doorn - afsluiten onverharde openbare zandwegen - uitwerking rol transferium Driebergen - uitwerken rol zandafgrav ing Maa rn - uitwerking geleidingszone - bosbeheer afstemmen op ecopassage (dekking) - verbeteren samenhang routes noord/zuid A12 - herzien ruiterroutes - herzien locaties e n rol verb lijfsrecreat ie - extensiveren/omvorming agrarische enclave

- realisering ecopassage(s) - geen verdichting/verstening langs N225 - afsluiting Wijkerweg - herziening groene entree Utrechtse baan - verbe teren sa men hang ro utes K romm e Rijn - behoud en herstel landschapsstructuren - opwaa rdering be leving Da rthuizerpoo rt - inpassing elementen stichtse lustwarande

114


6.10.3

Amerongen-Remmerden

6.10.4

Kombos en omgeving

Achtergrond Dit gebied is om twee redenen een prioritair deelgebied. Ten eerste omdat er in dit gebied aanzetten mogelijk zijn tot ontwikkeling van een grotere eenheid natuur, waarbij met voorrang te streven is naar meer natuurbos en geïntegreerd bos. Ten tweede is het hét overgangsgebied van heuvelrug naar Neder-Rijn Het gebied omvat in ieder geval de Amerongse Bovenpolder, de zuidelijke delen van het Amerongse bos en het bos ten zuiden van de Defensieweg en de plantage Willem III.

Achtergrond Dit gebied is een prioritair deelgebied omdat hier potenties liggen om in dit historisch natte gebied natuurwaarden te herstellen en te ontwikkelen. Het Kombos is de centrale spil en naamgever van dit gebied, maar in principe kan de hele strook ten zuiden van de A12 van Maarn tot Overberg tot dit gebied gerekend worden.

Gebiedsdoelen Het zodanig inrichten en beheren van het gebied dat het geschikt wordt als verbindingszone tussen heuvelrug en uiterwaarden. Streven naar grotere eenheid natuur met op termijn integrale begrazing van uiterwaarden en stuwwal. Differentiatie van natuurgericht recreatief medegebruik in intensiever en extensiever deel.

Gebiedsdoelen Herstel van natte natuur, eventueel met uitbreiding moerasbos. Behoud en ontwikkeling halfopen, kleinschalig landschap, deels met grote cultuurhistorische waarden. Nagaan mogelijkheden voor extensivering en verbreding landbouw. Versterking rust in ecologische kernzone.

G3 Maatregelen/aandachtspunten deelgebied Amerongen-Remmerden

G4 Maatregelen/aandachtspunten deelgebied Kombos en omgeving

- realisering ecopassage(s) - geen verdichting/verstening langs N225 - ruimte voor spontane natuurontwikkeling - gebruik maken van integrale begrazing - bevorderen natuurlijk en geïntegreerd bos - uitwerking groene entree Amerongen - inpassing elementen stichtse lustwarande - herzien ruiterroutes - herzien ATB-routes - inpassing cultuurhistorische waarden

- realisering ecopassage(s) - ontwik keling n atte na tuurw aarde n, evt in combinatie met herstel waterlopen - handhaven kleinschalig landschap - uitwerking rol transferium Maarn/Maarsbergen - versterking cultuurhistorische structuren al dan niet in combinatie het verlegging N226


115

116


7 Maatregelen en financiering 7.1 Overzicht Op de volgende pagina zijn de uitwerkingen en maatregelen in tabelvorm weergegeven. In de tabel is het volgende opgenomen: nr het nummer van de maatregel thema het thema waaronder de maatregel hoort omschrijving beknopte omschrijving van de maatregel: zie voor volledige omschrijving tekst van hoofdstuk 6! trekker de instantie die als eerste verantwoordelijk is voor de organisatie van de actie (niet per definitie ook uitvoerder) ondersteuning de instantie die de trekker begeleidt bij organisatie en/of uitvoering van de actie NB: de trekker zal degene die ondersteuning levert altijd betrekken bij de betreffende actie; dit ter bevordering van een evenwichtige opzet van en belangeninbreng bij die actie s. Trekke rs/onderste uners worden gekozen binnen de partners van het overlegorgaan, maar kunnen wel derden aansturen. De trekker is aan te spreken op de voortgang van acties, maar hoeft zelf niet de uitvoering van de acties ter hand te nemen.

fasering aangegeven is of actie vooral voor eerste helft (1), tweede helft (2) of voor de gehele plan-periode (1/2) geldt team onder team is aangegeven of actie specifiek wordt ondersteund door een sterrenteam (ST) of een thematische werkgroep (TW); de genoemde trekker is verantwoordelijk voor het samenstellen en opstarten van het team. financiering een E is aangegeven als voor het welslagen van het project substantiële externe financiering nodig is. Voor de overige financierings-zaken zie paragraaf 7.2. Voor de afkortingen van trekkers en ondersteuning geldt het volgende: Gem GLTO Nbo NM O Prov R Recron SBB SMF UL UPG W CCE WCE

Gemeenten Gewestelijke Land- en Tuinbouworganisatie Natuurberchermingsorganisaties (gezamenlijk) Natuurmonumenten Overlegorgaan Provincie Utrecht Recreatieschap UHVKR Vereniging recreatieondernemers Staatsbosbeheer Stichtse Milieu Federatie Utrechts Landschap Utrechts Particulier Grondbezit Waterschap HDSR Coördinator comm. en eduatie Werkgroep Communicatie en educatie


117

Overzicht uitwerkingen en maatregelen

* de samenstelling van de teams wordt geregeld door de betreffende trekker * * extra prioritieit in verband met afloop beschikbare subsidie

118


7.2 Financiën 7.2.1 Beschikbaar budget Voor de financiering van het Nationaal Park is budget van overheidswege beschikbaar voor enerzijds eenmalige inrichtingskosten en anderzijds jaarlijks terugkerende kosten: Eenmalige kosten: Jaarlijkse kosten:

€ 320.000,00 € 254.000,00

Van de eenmalige kosten wordt in de regel ca. € 200.000 à 300.000 gereserveerd voor de vestiging van een bezoekerscentrum. Van de jaarlijkse kosten wordt ca. € 38.000 gereserveerd voor de aanstelling van een coördinator communicatie/educatie (in deeltijd). In veel gevallen zal het Overlegorgaan projecten financieren die mede door andere partners worden gedragen.

7.2.2

Kaders

Eenmalige kosten Wat betreft de eenmalige kosten wordt het bedrag voor vestiging van een bezoekerscentrum gereserveerd voor het van de grond tillen van meerdere informatiecentra (€ 200.000) in co-financiering met lokale ondernemingen. De overige eenmalige € 120.000 wordt gereserveerd voor eenmalige inrichtingskosten, met de volgende verdeelsleutel (richtlijn): - realisering ecopassages: € 40.000 - gradiënt- c.q. natuurontwikkeling: € 30.000 - recreatieve voorzieningen € 25.000 - herziening bebording en bewegwijzering € 25.000

Jaarlijkse kosten Wat betreft de jaarlijkse kosten is uitgangspunt dat vaste posten zo veel mogelijk zullen worden beperkt; uitgangspunt is een financiering op projectbasis, jaarlijks in te dienen door de betrokkenen binnen het Nationaal Park. Voor de projecten c.q. het bestedingenplan geldt een lijst van voorwaarden. Als uitzondering op bovenstaand uitgangspunt gelden vaste (richt)posten voor: - coördinator communicatie/educatie - organisatorische zaken - bijdrage secretariaat Samenwerkingsverband Nationale Parken Met deze posten is resp. € 39.620,00, € 7.500,00 en € 1.200,00 gemoeid. De eerste post is een geoormerkt bedrag, de tweede post hangt samen met de kosten van organisatie in relatie tot een zeer breed samengesteld overlegorgaan. Van het totale jaarlijkse bedrag (€ 254.000) blijft vooralsnog € 205.000 beschikbaar voor financiering op projectbasis.

Projectfinanciering Voor de themagerichte projecten wordt daartoe ca. € 150.000 gereserveerd. Voor de gebiedsgerichte projecten is jaarlijks ca. € 35.000 te begroten. Voor de themagerichte projecten gelden verder de volgende richtlijnen: NB: de richtlijn is aangeven als gemiddelde per jaar (voor de komende 5 jaar) per jaar kunnen de bedragen wisselen. Afwijkingen van onderstaande richtlijn zijn mogelijk, maar dienen wel beargumenteerd en afgewogen te geschieden.


119

Overzicht richtlijn budget per thema: projecten behorend bij thema

zie paragraaf

gem idde ld be drag in eu ro’s per jaar

thema ontsnippering

6.2.1

20.000

thema ontwikkeling gradiënten

6.2.2

15.000

thema bosbeheer

6.2.3

15.000

thema heidebeheer

6.2.4

7.500

thema biotoop- en soortenbeheer

6.2.5

7.500

thema verdroging c.s.

6.2.6

5.000

6.31

15.000

thema groene routestructuren

6.3.2

15.000

them a toe gan gsreg els

6.3.3

5.000

them a verb lijfsrecr eatie

6.3.4

5.000

them a lan dsch ap/c ultuu rhisto rie

6.4.1

10.000

them a aa rdku nde /geo mor folog ie

6.4.2

5.000

thema verbreding landbouw

6.5

10.000

thema commu nicatie en educatie*

6.6

10.000

orga nisat ie

6.7

5.000

toezicht**

6.8

20.000

onderzoek***

6.9

-

6.10

35.000

thema recreatieve opvang

gebiedsgerichte projecten * ** ***

naast va st bedrag voor co ördinato r comm unicatie e n educ atie in beginsel voor 5 jaar vast verdisco nteerd in o verige the ma’s

Extra te financieren Gezien de bijzondere omstandigheden van dit Nationaal Park (afwijkend van andere Nationale Parken) zijn de kosten van enkele onderdelen hoger dan normaal. Dat geldt voor de post organisatie en voor de post toezicht. Een van de belangrijkste oorzaken daarvan is de versnipperde eigendomsstructuur. Daarnaast wordt in dit plan, afwijkend van andere plannen, ingezet op het

120

instrument van de sterrenteams. Dit is min of meer experimenteel van aard, maar biedt goede kansen voor concrete samenwerkingsverbanden. Op grond van de bijzondere omstandigheden van dit Nationaal Park wordt dan ook verzocht het beschikbaar te stellen budget te verhogen met respectievelijk € 25.000 (toezicht en organisatie) en € 35.000 (sterrenteams).


Gewenste bijdragen aan uitwerkingen en maatregelen Uitgangspunt van dit Nationaal Park is de financiering van projecten ook deels te laten geschieden door de betrokken partijen. Gedacht kan worden aan sponsoring of bijvoorbeeld subsidiëring vanuit andere overheden. Door het vragen van actieve én financiële bijdragen wordt bovendien commitment gecreëerd, hetgeen de kwaliteit van de uitvoering en het resultaat van de projecten ten goede zal komen. Binnen het Nationaal Park zijn diverse maatregelen aangegeven waarvoor bijdragen (financieel en/of wat betreft inzet ) door diverse partners van belang is. Aanvullende bijdragen zijn vooral gewenst met betrekking tot: -

-

verkeersonderzoek realisering ecopassages herziening functies wegen (omvorming/afsluiting/etc) herstel/ontwikkeling kwelgebieden onderzoek kwetsbare gebieden ontwikkeling transferia/poorten aanpassing groene entree's ontwikkeling ondersteunend groen vervoer (o.a. bus en fietsverhuur) ontwikkeling verbeterd fietspadenstelsel actieplan kwaliteitsverbetering verblijfsrecreatieve voorzieningen actieplan kwaliteitsverbetering kleinschalige recreatie en horecavoorzieningen uitwerking verbredingsinitiatieven landbouw uitwerking en realisering bezoekerscentra uitbreiding capaciteit toezicht uitwerking deelgebieden

In de tabel op p. 116 zijn deze acties met een “E” aangegeven onder de kop financiering.


121

122


Geraadpleegde literatuur

Bureau Waardenburg

1993

Natuur en verkeer op de Utrechtse Heuvelrug; visie op ontsnippering

ERM

2000

Een voorzet voor het beheersen Inrichtingsplan: inventarisatie van informatie en ideeën

Gaasbeek, F.

2000

Boscultuur; de esthetische aspecten van de bosbouw op de landgoederen Zuilenstein en Amerongen. In Jaarboek Oud Utrecht 2000 (Vereniging Oud Utrecht)

Gebiedscommissie Utrechtse Heuvelrug

1996

Plan van Uitgangspunten Utrechtse Heuvelrug

Groningen, C.L. van

1999

De Utrechtse Heuvelrug: buitens in het groen

Hinssen. J.P.P.

1997

Sturing van Nationale Parken in Nederland

IVN Consulentschap NME Utrecht

2001

Jaarplan 2002 Communicatie en Educatie Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Lansing, K. en H.J.V. van den Bijtel

2001

Hekken op de Heuvelrug Potentieel Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Zuid; een ecologische visie

Ministerie van LNV NBLF Ministerie van LNV

1996

Tien jaar Nationale Parken. Een terugblik, periode 1984-1994

Ministerie van LNV

2000

Nota Natuur, bos en landschap in de 21e eeuw; Natuur voor mensen, mensen voor natuur

Ministerie van LNV en SNP

2000

Kwaliteitssysteem Nationale Parken

Ministerie van LNV, Directie Noordwest Nuisll, J.

1995

Bosverkenning Utrecht

2000

Parels van de Utrechtse heuvelrug (concept) Provincie Utrecht/Utrechts Particulier Grondbezit

Provincie Utrecht

1992

Waterhuishoudingsplan

Provincie Utrecht

1992

Beleidsplan natuur en landschap provincie Utrecht

Provincie Utrecht

1993

De natuur uitgelicht; milieu-inventarisatie van de overgangszone van de Utrechtse Heuvelrug naar de Gelderse Vallei

Provincie Utrecht

1994

Beheersplan Vallei en Heuvelrug; uitbreiding

Provincie Utrecht

1995

Beheerplan Grondwaterkwaliteit

Provincie Utrecht

1996

Plan Veiligstelling Gebieden Ecologische Hoofdstructuur

Provincie Utrecht

1997

Aardkundige waarden in de provincie Utrecht

Provincie Utrecht

1998

Werkdocument Fauna

Provincie Utrecht

1998

Soortbeschermingsplan Rugstreeppad

Provincie Utrecht

2000

Zandhagedissen in de provincie Utrecht


123

Provincie Utrecht

2000

Natuurgebiedsplan Kromme Rijn (ontwerp)

Provincie Utrecht

2001

Voortgangsrapportage verdrogingsbestrijding 2000

Provincie Utrecht

2001

Voorstel platform groene handhaving (interne notitie)

Provincie Utrecht

2002

Werkdocument Flora (in opstelling)

Recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei en Kromme Rijngebied

1997

Groene wegen inslaan; natuurlijk recreëren, een gemeenschappelijk doel. Beleidsvisie en Maatregelenplan

Recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei en Kromme Rijngebied

2001

Wandeltraject Stichtse Lustwarande

Route IV

2001

Verkennend recreatie-onderzoek Utrechtse Heuvelrug

Staatsbosbeheer

2000

Van Heuvelrug tot Duin; natuurgebieden in Zuid-Holland en Utrecht

Stichting Het Utrechts Landschap

1999a

Heel de Heuvelrug

Stichting Het Utrechts Landschap

1999b

Kansen voor het edelhert op de Heuvelrug

Utrechtse Bosgroepen UA ism Klingen Bomen

1996

Project Voorbeeldbedrijven Geïntegreerd Bosbeheer; verslaglegging beheersrichtlijnen

VCNP

1991

Advies educatief werk in bezoekerscentra in Nationale Parken

VCNP

1995

Toelichting Nationaal Park in opriching Utrechtse Heuvelrug

VCNP VCNP

1998 1998

Advies Nationaal Park in oprichting Utrechtse Heuvelrug Natuur met toekomst; aanbevelingen VCNP mbt het stelsel van nationale parken in Nederland

Vroon, D. en E. Somsen

1999

Monumentaal groen in de gemeente Maarn. De historische Buitenplaats Maarsbergen

Waterschap Vallei en Eem

1999

Waterbeheersplan Vallei en Eem 2000-2004

Wiersma, K.

1999

Inventarisatie Voorlichting en Educatie op de Utrechtse Heuvelrug

Wildbeheereenheid Utrechtse Heuvelrug Zuid

1995

Wildbeheerplan 1995-2005

ZKA Markt en Beleid

2000

Visie Toerisme Utrechtse Heuvelrug; ruimte voor recreatie en toerisme

omslag: satelietbeelden Robas Eindhoven (uit St. Utrechts Landschap, 1999a) kaart p. 9 uit spectrum atlas van de Nederlandse Landschappen, 1979 omslag en foto p. 10: foto Amerongse Bovenpolder: Erwin van Laar (uit SBB, 2000) foto p. 11: Henk de Jong Luchtfotografie Zeist (uit St.Utrechts Landschap 1999a) kaarten in tekst afkomstig van GIS Provincie Utrecht afbeeldingen in tekst door Buro Hemmen afzonderlijke kaarten en kaartbijlagen: Buro Hemmen (top. ondergrond 1:100.000)

124


Bijlage 1: Organisatiestructuur Model 1: huidig model

In he t huid ige m ode l zijn ee n be heer scom miss ie en e en w erkg roep com mu nica tie en edu catie actief. De beheerscommissie bereidt in principe de besluitvorming in het overlegorgaan voor, en speelt een belangrijke rol bij de beoordeling van het bestedingenplan. Anders dan de naam beheerscommissie doet vermoeden, houdt de commissie zich zeker niet alleen bezig met beheers(technische) zaken. De werkgroep CE dekt de doelstellingen van educatie en communicatie en ten dele ook die van recreatie. H et onde rzoek is te be schou wen als o nderligge nde do elstelling. Terwijl de werkgroepen CE vaak planmatig bezig zijn en een daardoor ook langere termijndoelstellingen behartigen, ontbreekt in dit model een tegenhanger op het gebied van met name natuur, landschap en cultuurhistorie. Aan dach tspu nten bij dit m ode l: C rol van beheerscommissie is nog onvoldoende uitgekristalliseerd als orgaan dat de besluitvorming in h et overleg voorbe reidt. C in tegenstelling tot het taakveld “communicatie en educatie” is er geen werkgroep die de onderwerp en met be trekking tot natu ur, landschap en cultuurhistorie inho udelijk begeleidt; thans wordt dit door de beheerscommissie behartigd, maar dat laat zich op termijn wellicht moe ilijk rijme n me t eerst gen oem de fu nctie C de natuurgerichte recreatiedoelstelling is niet duidelijk aan inhoudelijke voorbereiding en begeleiding door een werkgroep C de onderzoeksdoelstelling is vaak sluitpost; veelal wordt onvoldoende rekening gehouden met monitoringsaspecten vanuit natuurdoelen C planningssystematiek vaak niet goed op elkaar afgestemd; organen hebben een eigen traject C daardoor mogelijk onvoldoende afstemming enerzijds planning van zaken met betrekking tot natuur, landschap en cultuurhistorie en anderzijds met betrekking communicatie en edu catie


125

Model 2: alternatief adviesmodel

In dit model is zoveel mogelijk rekening gehouden met de aandachtspunten bij het eerstgenoemde mod el. De beheerscommissie heeft een nadrukkelijker rol gekregen als orgaan dat besluitvorming door het Ove rlego rgaa n voo rbere idt. D e naa m is v eran derd in NP -adv iesco mm issie o m zo wel h et inte grale kara kter (N P) va n de advie scom miss ie te b ena druk ken, a lsook de ad viesro l. In dit model zijn twee werkgroepen actief; ze hebben een gelijkwaardig gewicht en functioneren ook gelijkwaa rdig. Ze ad viseren he t overlego rgaan (c .q. de NP -adviesco mm issie). De werkgro ep NLC O (natuu r, landschap. cu ltuurhistorie en onde rzoek) behartigt in de eerste plaats de do elstellin g na tuur (inclu sief de and er in d e naa m va n de werk groe p be sloten them a’s) en is tevens belast met (de voortgang van) onderzoek en monitoring. Natuurgerichte recreatie is niet haar eerste aandachtsgebied, maar ze kan wel adviseren als er zaken spelen die van invloed zijn op natuur c.s. De werkgro ep CEN R comm unicatie, educa tie en natuurge richte recreatie behartigt in de eerste plaats de doelstellingen van communicatie en educatie maar daarnaast ook de (natuurgerichte) recreatie. H ier is de voortg ang va n onde rzoek niet h aar eerste a andac htsgeb ied, maa r wel advise ert ze ov er on derzo eksza ken d ie me t com mu nica tie, ed ucat ie en n atuu rgeric hte re crea tie samenhangen. Een dergelijke indeling heeft het voordeel dat alle doestellingen gelijkwaardig worden behartigd, door een van beide werkgroepen. Natuurdoelstellingen en onderzoek/monitoring hebben groter wordende raakvlakken, hetzelfde geldt voor communicatie en recreatie. Daarom zijn deze twee combinaties de pijlers van de beide adviesgroepen. Het is denkbaar dat in de werkgroepen deskundigen en belangenvertegenwoordigers zitting nemen; de adviezen va n beide groep en zijn dan oo k al zodanig afg ewogen dat ze sneller in een (evt. dagelijks bestuur van het) overlegorgaan zijn te behandelen. Doordat de werkgroepen een gelijkwaardige planningssystematiek volgen zijn de meerjarenplannen en de jaarplannen te synchroniseren (via een afstemmingsoverleg) en voor te leggen aan het Overlegorgaan. In het uitvoeringsoverleg komen alle uitvoeringsgerichte zaken aan de orde en worden daar op detail afgestemd, met een eventuele terugkoppeling naar de werkgroepen. In het uitvoeringsoverleg kunnen ook de (tijdelijke) sterrenteams zitting hebben. 126


Bijlage 2 Wanneer is het Nationaal Park een succes Hieronder zijn aan de hand van de kernkwaliteiten, zoals benoemd in het rapport Kwaliteitssysteem Nationale Parken (Ministerie van LNV, 2000), de sleutelfactoren weergegeven die bij een kwaliteitsbeoordeling van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug een rol zullen spelen. Hoge kwaliteit natuur en landschap Voor het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug worden aan dit onderdeel uitdrukkelijk ook de cultuurh istorische kw aliteiten toeg evoegd . Op het gebied van inzicht in uitgangssituaties is het volgende van belang: C er is (gebiedsdekkend) inzicht in de aanwezigheid van de meest karakteristieke/ kenm erken de ve geta ties en flora (w aaro nde r ook de w aard ering van b osloc aties) (via provincie) C er is (gebied sdekken d) inzicht in d e aanw ezigheid v an in iede r geval de p rioritaire faunasoorten en zo mogelijk van diverse aandachtssoorten (via provincie) C er is (gebiedsdekkend) inzicht in het voorkomen en de waardering van cultuurhistorisch/landschappelijke elementen en structuren C er is (gebiedsdekkend) inzicht in de mate van kwetsbaarheid op micro-niveau, mede op grond van bovenstaande inzichten Op het gebied van bereikte resultaten is te stellen dat het succes bepaald wordt door: C de mate van vooruitgang in planning en realisering van ecopassages C de mate waarin het Nationaal Park autoluwer is gemaakt en waarin wegen zijn afgesloten of van f unc tie zijn v eran derd ten b eho eve va n een bete r natu urge richt re crea tief m edeg ebru ik C de ma te waarin hekken zijn aang epast, verw ijderd, vervan gen ten behoe ve van e en bete re toegankelijkheid voor diersoorten C de mate waarin natuurherstel- en ontwikkeling is gerealiseerd, vooral met betrekking tot grondwater-afhankelijke ecosystemen C de mate waarin antiverdrogings-maatregelen effectief zijn gebleken C de mate waarin deelgenomen wordt aan geïntegreerd en natuurlijk bosbeheer C de m ate w aarin priorit aire en aan dach tsoo rten z ich h ebb en o ntwik keld C de mate w aarin de in het ge biedsdekken d onderzoe k aangeg even relevante cultu urhis torisc h/lan dsch app elijke e leme nten en p atron en zijn beh oud en en /of he rsteld

Hoge kwaliteit recreatie en beleving Het gaat binnen het Nationaal Park uitdrukkelijk om natuurgerichte recreatie, gericht op beleving van zowel natuur-, landschaps- en cultuurhistorische waarden. Op het gebied van inzicht in de uitgangssituaties is het volgende van belang: C er is een integraal beeld van bezoekersstromen, mede in relatie tot (overige) verkeersstromen (zie ook Route IV, 2001) C er is een nul-meting ten behoeve van de bepaling van de recreatieve druk, om later de effecten van de zoneringsmaatregelen te kunnen bepalen Op het gebied van bereikte resultaten wordt het succes met name bepaald door: C de mate waarin het systeem van poorten/tranferia, ondersteunend groen vervoer, groene entree's en groene routestructuren van de grond is gekomen C de mate waarin de recreatieve voorzieningen beter zijn afgestemd op de recreatieve zonering C de ma te waarin een een duidige to egang sregeling is g erealiseerd


127

Hoge kwaliteit voorlichting en educatie In het Nationa al Park zal gesprok en worden over comm unicatie en edu catie, met nam e ook om te ben adru kken dat h et ga at om het w eder zijdse con tact tu ssen betro kken en en Natio naa l Park in plaats van de meer eenzijdig gerichte doelen van voorlichting. Op het gebied van inzicht in de uitgangssituatie is het van belang: C een beter inzicht in het huidige draagvlak en imago van het Nationaal Park (nulmeting) om te kunn en bep alen in ho everre zich d aarin ged urende het besta an van het Natio naal Pa rk verandering in voordoen C een inzicht in alle mogelijke (bestaande maar ook ideeën voor) voorzieningen die kunnen bijdragen aan communicatieve en educatieve doelen en waaruit de selectie is te maken van 3-5 bezoekers/infocentra. Wat be treft bereikte re sultaten w ordt het su cces bep aald do or: C de mate waarin draagvlak en imago is vergroot C de ma te waarin de selectie e n realisering v an bezo ekerscen tra is gevord erd C de m ate w aarin een a deq uaa t func tione rend e inte rnets ite is on twikk eld en de m ate w aarin deze wordt bezocht Hoge kwaliteit van parkspecifieke aandachtspunten Het succ es van h et Natio naal Pa rk word t mede bepaa ld doo r: C de mate waarin het toezicht binnen het Nationaal Park beter functioneert door het uitbreiding van capaciteit, parkbrede bevoegdheden, betere coördinatie en onderlinge afstemming C de mate waarin initiatieven van de grond zijn gekomen gericht op wederzijdse meerwaarden van verbrede landbouwfuncties en verbetering in parkdoelstellingen, mede gevoed door de uitkomsten van het landbouwonderzoek van de GLTO C de mate waarin initiatieven van de grond zijn gekomen gericht op kwaliteitsverbetering van en af stem min g m et de verblijf srecre atiev e terre inen en h orec a-on dern emin gen in overeenstemming met de parkdoelstellingen Hoge kwaliteit samenhang en afstemming Het s pree kt vo or zich dat h et suc ces te vens afha ngt v an d e ma te wa arin d e ho ofdd oelste llinge n in even wich t wor den bere ikt. Da t zal b lijken u it de m ate w aarin bove nge noe mde succ essen zijn behaald. Tegelijkertijd kan als graadmeter ook de inzet van het instrumentarium worden genomen, meer in het bijzonder de mate waaraan geld is uitgegeven aan de verschillende maatregelen. In de finan ciële p arag raaf is een g loba le verd eling van d e uitg aven over d e vers chillen de th ema 's aangegeven. De mate waarin hierin substantiële afwijkingen zijn te constateren, kunnen wijzen op een onevenredige inzet op een van de doelen.

128


Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Beheers en inrichtingsplan. In opdra cht van: Overlegorgaan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Recommend Documents