Samenvatting Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug TORENHOOG MIJLEN BREED

TORENHOOG

Samenvatting Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

MIJLEN BREED

Twintig Nationale Parken in Nederland Ons kleine Nederland telt maar liefst twintig Nationale Parken. Hieronder een overzicht van de Nederlandse Nationale Parken.

Geschiedenis van de Nationale Parken De mens heeft eeuwenlang gedacht dat ruimte, water en andere natuurlijke hulpbronnen onuitputtelijk waren. Toen de wereldbevolking bleef groeien, nam de mens steeds meer oorspronkelijke natuur in gebruik. Hij kapte bos om ruimte te maken voor landbouwgrond. In de bossen die overbleven werd gejaagd en vee gehoed. Langzamerhand werd de omvang van deze bossen steeds kleiner. Daarvoor in de plaats kwamen cultuurlandschappen, die er voor het oog nog vrij natuurlijk uitzagen, maar die met ongerepte natuur niet veel meer te maken hadden. In de Verenigde Staten van Amerika ontstonden voor het eerst twijfels over deze 2

ontwikkelingen. Dit leidde in 1871 tot de oprichting van Yellowstone als het eerste Nationaal Park ter wereld. In Europa was Zweden in 1909 het eerste land met een Nationaal Park. Daarna volgde een groot aantal andere landen. Doel van een Nationaal Park Het hoofddoel van de instelling van Nationale Parken is het beschermen van grote natuurlijke gebieden en landschappen, met de daarin aanwezige planten- en diersoorten. Daarnaast vormen natuureducatie, natuurgerichte recreatie en onderzoek belangrijke nevendoelen. Tegenwoordig zijn in vrijwel alle landen in Europa Nationale Parken te vinden. Gezamenlijk bieden zij de bezoekers een schets van de grote variatie aan natuur en landschappen die Europa kent. De Nederlandse Nationale Parken passen uitstekend in het Europese netwerk. Nederland sloot zich in 1969 aan bij de internationale afspraken over het instellen van grote waardevolle natuurgebieden als Nationale Parken. De Nederlandse natuurgebieden zijn weliswaar relatief klein, maar omvatten vaak waardevolle en elders schaarse ecosystemen, zoals duingebieden, veenmoerassen en heidegebieden. Je kunt rustig stellen dat wanneer een gebied een Nationaal Park is, de natuur er waardevol is en de moeite waard om te bezoeken. Organisatie, beheer en bestuur In Nederland wijst de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit een Nationaal Park aan. In alle voor Nederland karakteristieke landschappen is een

SAMENVATTING BEHEERS- EN INRICHTINGSPLAN NATIONAAL PARK UTRECHTSE HEUVELRUG

Nationaal Park aangewezen. Een Nationaal Park wordt bestuurd door een Overlegorgaan, waarin alle eigenaren, beheerders en bestuurders vertegenwoordigd zijn. Het secretariaat van het Overlegorgaan is gevestigd bij de desbetreffende Provincie. Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit draagt een groot deel van de kosten van beheer en onderhoud en van voorlichting en educatie binnen het Nationaal Park.

Toegang tot een Nationaal Park Nationale Parken zijn open, toegankelijke natuurgebieden. In principe is de toegang gratis (op de Utrechtse Heuvelrug is dit zeker zo) en zijn er vele mogelijkheden voor natuurgerichte recreatie, zoals wandelen, fietsen en paardrijden. Voor informatie over de Nationale Parken kunt u kijken op de site: www.nationaalpark.nl

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrugrug MOTTO: Torenhoog en Mijlenbreed Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is in 2003 officieel geopend door minister Veerman. Aan deze opening is veel werk vooraf gegaan. Zo is, door alle samenwerkende partijen binnen het Nationaal Park, onder andere het Beheers- en Inrichtingsplan ‘Torenhoog en mijlenbreed’ opgesteld. In dit plan staan alle projecten en aandachtspunten die deze samenwerkende partijen de komende tien jaar willen uitvoeren en aanpakken. Deze samenvatting geeft de plannen kort weer, onderverdeeld in plannen voor de natuur, natuurgerichte recreatie, communicatie en educatie en voor de organisatie. Indien u het gehele Beheers- en Inrichtingsplan wilt lezen, dan kunt u dit downloaden van de website www.nationaalpark-utrechtseheuvelrug.nl of (tegen betaling) bestellen bij de secretaris van het Nationaal Park (tel: 030 – 258 24 23 of e-mail: [email protected]). Het Beheers- en Inrichtingsplan heeft het motto ‘Torenhoog en mijlenbreed’ meegekregen. Dit motto verwijst naar een spannend jeugdboek (Tonke Dragt, 1969) waarin de held van het boek besluit de wouden te ontdekken op een andere planeet. Nu is zo’n buitenaardse expeditie, als het aan Utrecht ligt, niet nodig: men heeft er een ‘torenhoog en mijlen breed’ woud naast de deur liggen, waar nog veel te ontdekken valt.

Juist het feit dat het naast de deur (van velen!) ligt, betekent wel dat er voorzichtig mee moet worden omgesprongen om te voorkomen dat de natuur wordt aangetast. Het betekent ook dat er vele buren zijn en dat vergt afstemming van beheer en afspraken. Het Nationaal Park stimuleert dat het gebied wijs, duurzaam en gezamenlijk wordt beheerd.


3

Welkom in Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug De Utrechtse Heuvelrug is een reusachtige rug, een compleet landschap. Een landschap dat gevormd is door het ijs, de natuur én, niet in de laatste plaats, door de mens. Vanaf de hoogste toppen (bijna 70 m: de Amerongse Berg) kijkt men ver over de lage vlakten aan weerszijden van de heuvelrug: het rivierlandschap van de Nederrijn enerzijds en de Gelderse vallei anderzijds. De heuvelrug zelf omvat behalve de stuwwaltoppen ook de flanken, met de afgespoelde zand- en grindwaaiers en de aangewaaide dekzanden. De kracht van het landijs kunt u tot u door laten dringen bij de meegevoerde stenen, te zien op het zwerfsteneneiland in de zandafgraving te Maarn. De kracht van de rivier op zijn beurt is te zien bij de door het water aangesneden Grebbeberg. Beide plekken staan als aardkundige monumenten te boek. Iets van de kracht van afstromend water kunt u tenslotte zien bij Kwintelooijen (onder Veenendaal), met nieuw gevormde erosiegeulen.

4


Temidden van de lage landschappen strekt de heuvelrug zich uit vanaf het Gooimeer tot aan de Grebbeberg bij Rhenen, waar de Nederrijn de rug heeft aangesneden. In totaal een lengte van meer dan 50 kilometer. Het zuidelijke deel van de heuvelrug is nu aangemerkt als Nationaal Park, met de A12 als kunstmatige noordgrens.

Bij veel betrokkenen leeft de wens om het Park uit te breiden met het centrale en het noordelijk deel van de heuvelrug. Belangrijk is dat eerst de A12 een minder harde barrière vormt en beter te passeren valt voor dieren. Als de ervaringen in het zuidelijke deel positief zijn, is de kans groot dat op termijn de gehele heuvelrug de titel Nationaal Park zal dragen.

De heuvelrug bestaat nu vooral uit uitgestrekte bossen, meestal aangeplant in het begin van de 20e eeuw ter vastlegging van stuifzand en heide en dus nog vrij jong. Het Leersumse Veld is het grootste restant van die voormalig vrijwel eindeloze heidevelden. Er zijn ook enkele oudere bosdelen, die al honderden jaren deel uitmaken van historische landgoederen, zoals dat van Amerongen en Maarsbergen.

De afwisseling van verschillende typen bossen, heideterreinen en vennen op de schaal van de Utrechtse Heuvelrug maakt dat dit gebied nog steeds een uitstekend leefgebied is voor vele diersoorten. De das en de boommarter zijn tot de verbeelding sprekende voorbeelden van soorten die hun weg goed weten te vinden op de heuvelrug.


5

Plannen voor de natuur Opheffen van barrières Een belangrijke opdracht voor het Nationaal Park is het opheffen van de barrièrewerking door de vele wegen die het gebied doorkruisen. Het is nodig voorzieningen te maken waardoor dieren de wegen zonder levensgevaar kunnen oversteken. Op een aantal plaatsen zo ‘robuust’ mogelijk, zodat grotere zoogdieren zoals grazende runderen en op termijn mogelijk ook edelherten er gebruik van kunnen maken. Daarom is er al een ecoduct gepland over de A12, het zogenaamde ecoduct Mollebos. Maar ook een ecoduct onder de N225 tussen Elst en Rhenen (bij Plantage Willem III). Op meer plaatsen in het Nationaal Park zijn dergelijke voorzieningen noodzakelijk en hier wordt dan ook aan gewerkt. In het toekomstbeeld pendelen grazers tussen heuvelrug (schuilgelegenheid) en lagere weiden (graasgelegenheid). Het veilig passeerbaar maken geldt eveneens voor de grotere provinciale wegen die het gebied noord-zuid doorsnijden. Opheffen van barrières kan hier en daar ook door het gemotoriseerd verkeer te beperken en voorrang te geven aan recreatief verkeer: wandelaars, fietsers en ruiters. In dat geval snijdt het mes aan twee kanten: het gebied wordt aantrekkelijker voor de recreant en de leefruimte voor dieren wordt erdoor vergroot. Ook wordt er gewerkt aan het verminderen van het aantal hekken en rasters op de heuvelrug. Op sommige plaatsen vormen ze een reëel probleem 6

voor bijvoorbeeld reeën, hazen en egels. In sommige gevallen kunnen hekken weg, soms krijgen ze een overstap of kunnen ze vervangen worden door hagen.

Natuurlijker bos en heide Een belangrijk streven binnen het Nationaal Park is de natuurwaarde van het bos te vergroten. Omdat voor veel eigenaren houtproductie mede een doel van hun beheer is, wordt steeds vaker gekozen voor geïntegreerd bosbeheer. Daarbij worden er zo nu en dan op selectieve wijze bomen gekapt, maar wordt nadrukkelijk ook gelet op de natuurwaarden van het bos. Dat kan door voorrang te geven aan inheemse loofbomen, dode bomen niet op te ruimen en waar mogelijk jonge bomen op natuurlijke wijze te laten ontkiemen in plaats van te planten. Gebleken is dat inmiddels veel boseigenaren dit geïntegreerde bosbeheer een goede beheersvorm vinden. In het kader van het Nationaal Park wordt door middel van educatie en ondersteuning van projecten deze beheersvorm verder gestimuleerd.


Zie ook de kaarten in het Beheers- en Inrichtingsplan

Meer heide Ook wordt gewerkt aan een vergroting van het areaal heide. Omdat de heideterreinen nogal geïsoleerd liggen op de beboste heuvelrug, lopen bepaalde diersoorten zoals de zandhagedis, het gevaar te verdwijnen. Dat kan worden voorkomen door de stukjes heide weer met elkaar te verbinden. Er ontstaat dan een mozaïek van bos en hei dat veel natuurwaarden heeft en ook voor de bezoekers van de heuvelrug aantrekkelijk is.

Grote natuurlijke eenheden De bedoeling is dat er in het Park minstens één grote aaneengesloten natuurlijke boskern ontstaat. Hier is het menselijk ingrijpen het minst, de rust gewaarborgd en de recreatie maximaal gericht op natuurbeleving. De kern van deze eenheid zal nabij de Amerongse Berg liggen met een verbinding naar de uiterwaard.


7

Plannen voor natuurgerichte recreatie Goede toegankelijkheid voor rustige recreatievormen Binnen het Nationaal Park wordt voorrang gegeven aan rustige, natuurgerichte vormen van recreatie o.a. door het ontwikkelen van goede netwerken van wandel-, fietsen ruiterroutes. Er zijn al vele routes in het Park, maar ze zijn beter op elkaar aan te sluiten of te koppelen, of met openbaar vervoer bereikbaar te maken. Ook wordt er naar gestreefd diverse wegen aantrekkelijker en veiliger te maken voor wandelaars door ze autoluw of -vrij te maken.

Zonering Veel recreanten maken graag gebruik van uitgezette routes. De uitgezette routes worden met name geconcentreerd aan de zuid-westkant van het Nationaal Park, waar de meeste dorpen liggen, dus evenwijdig aan de weg van Driebergen naar Rhenen. Er zijn echter ook mensen die liever hun eigen weg zoeken. Verder van die N225, meer centraal op de heuvelrug, wordt terughoudend omgegaan met routes en voorzieningen. Deze zogenaamde zonering dient twee doelen: het behouden en ontwikkelen van een rustiger corridor voor de fauna en de mogelijkheid om te recreëren in een stille omgeving.

Poorten en Groene entrees Het Nationaal Park heeft een visie ontwikkeld om bezoekers op een goede manier op te vangen en optimaal van het gebied te laten genieten. Bezoekers van buiten het gebied worden door middel van zogenaamde poorten aan de randen 8

van het Nationaal Park opgevangen. Bij zo’n poort kunnen bezoekers die met openbaar vervoer komen uitstappen, bezoekers met eigen vervoer kunnen hier parkeren. Vanaf de poort is informatie te verkrijgen over het Nationaal Park en er starten wandelen fietsroutes. Bezoekers die al in het gebied verblijven kunnen vanaf de zogenaamde Groene Entrees informatie verkrijgen en starten met een wandel- of fietsroute. De ontwikkeling van deze poorten en groene entrees, maar ook van de daaraan gekoppelde informatievoorziening, is in volle gang. Voor meer informatie kunt u de website raadplegen: www.nationaalpark-utrechtseheuvelrug.nl.

Groene recreatie In het Nationaal Park zijn diverse recreatiebedrijven (zoals campings en bungalowparken) gevestigd. Er wordt met deze bedrijven samengewerkt om het gehele Nationaal Park, inclusief de terreinen van deze recreatiebedrijven, zo goed mogelijk te beheren en te ontwikkelen. Daarom is er een project gestart ‘kwaliteitsverbetering recreatiebedrijven’ waarbij wordt gekeken naar een zo natuurlijk mogelijke inrichting van deze bedrijven. Tevens wordt gekeken naar mogelijkheden om eventuele barrières voor dieren op deze terreinen (zoals hekken) weg te nemen. Om kleinschalige recreatie, met mogelijkheden voor overnachtingen in lokale bed & breakfast of bij de boer, te stimuleren wordt vanuit het Nationaal Park samengewerkt met ondernemers om hieraan meer invulling te geven.


Plannen voor communicatie en educatie Communicatie en educatie als doel Communicatie en educatie is één van de doelstellingen van de Nationale Parken in Nederland. Hiervoor wordt door de overheid geld beschikbaar gesteld. Er is een coördinator communicatie en educatie aangesteld. Zij coördineert de uitgave van de nieuwsbrief, de website, de ontwikkeling van voorlichtingsmateriaal, heeft contact met vrijwilligersgroepen in de regio en adviseert waar nodig betrokken partijen. Daarnaast organiseert zij educatieve activiteiten in het Nationaal Park. Dit alles met het doel om omwonenden en bezoekers zo goed mogelijk te informeren over en betrekken bij de plannen en projecten in het gebied. Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is van ons allemaal, laten we er daarom ook samen voor zorgen en zuinig zijn op dit unieke gebied, zodat we er ook allemaal nu en in de toekomst van kunnen genieten.

Het zoeken naar sporen Het Nationaal Park wil de bezoeker recreanten maar ook scholen en omwonenden - aanmoedigen om op zoek te gaan naar ‘sporen’ in het terrein. Sporen die in de uitgestrekte bossen lang niet altijd meteen te zien zijn. Oude sporen van de ijstijd, maar ook latere sporen van de mens, zoals de oude nederzettingen aan de rand van het gebied, het vroege gebruik van bos en hei en de aanleg van landgoederen. De heuvelrug met haar dalen en flanken, de bebouwing aan de randen van de rug, schaapskooien en

tabaksschuren en parkachtige structuren maken deel uit van een samenhangend verhaal. Als men eenmaal de tekens van het landschap kent, kan men het landschap “lezen”. Door educatie wordt deze landschapstaal inzichtelijk gemaakt.

Informatievoorziening Het Nationaal Park zet verschillende middelen van communicatie en educatie in. Op de website is altijd de laatste informatie te lezen, zijn alle activiteiten te zien, maar is bijvoorbeeld ook het BIP te downloaden. Verder geeft het Nationaal Park ieder jaar een aantal nieuwsbrieven uit (die ook digitaal beschikbaar zijn, zie website). Daarnaast staan in de regio bij vele gemeentehuizen, VVV’s, horeca- en recreatiebedrijven informatiedisplays van het Nationaal Park. Hierin staan bijvoorbeeld de nieuwsbrief en folder van het Nationaal Park. Op termijn worden informatiecentra geopend. Waar deze centra zijn kunt u ook lezen op de website.


9

Plannen voor organisatie Overlegorgaan en werkgroepen Zoals elk Nationaal Park heeft Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug een Overlegorgaan. Het bestaat uit vertegenwoordigers van eigenaren, beheerders van terreinen, uit bestuurlijke instanties en belangenorganisaties. Het Overlegorgaan is breed samengesteld (zie achterkant folder) en kent een onafhankelijke voorzitter en secretaris. Het Overlegorgaan bespreekt allerlei zaken die voor het beleid en beheer van het Nationaal Park relevant zijn. Het Park heeft een Werkgroep communicatie en educatie die het beleid voorbereidt omtrent dit onderwerp en het Overlegorgaan daarover adviseert. Daarnaast is er een Beheerscommissie. Zij adviseert het Overlegorgaan op inhoudelijke onderdelen, die vooral inrichting en beheer aangaan.

Sterrenteams Sterrenteams zijn bedoeld om heel gericht oplossingen te zoeken voor specifieke vraagstukken van enkele deelgebieden binnen het park. Per deelgebied zijn de doelen aangegeven die bereikt moeten worden. De sterrenteams zullen per gebied wisselen van samenstelling, maar bestaan in ieder geval uit betreffende terreineigenaren, een natuurbeherende organisatie, het recreatieschap en vertegenwoordigers van de gemeenten en provincie.

10

Sterrenteam Mollebos heeft haar vraagstuk (aanleg en inrichting van ecoduct Mollebos) al afgerond. Sterrenteam Groene Entree Amerongen is volop aan het werk en de overige sterrenteams (Kombos en Darthuizen) zullen binnen afzienbare tijd starten.

Toezicht De groene en kwetsbare leefomgeving van het Nationaal Park kent een hoge recreatieve druk. In een groot deel van het park gaat dat prima samen, maar onvermijdelijk is er bij een dergelijke gebruiksdruk ook sprake van activiteiten die schade of hinder opleveren voor natuur en medemens. Omdat het park in beheer is bij vele verschillende eigenaren en omdat het toezicht in het buitengebied versnipperd is, wordt toezicht en handhaving door velen als ontoereikend ervaren. Het Nationaal Park probeert hierin een betere situatie te bewerkstelligen. Enerzijds door energie te steken in een goede gastheeren gidsfunctie, anderzijds door het regulier toezicht te verbeteren, in samenspraak met de speciaal door de provincie aangestelde toezichthouders voor de heuvelrug. Er wordt gewerkt aan de instandhouding van een Park- of provinciebreed team van toezichthouders, die met zoveel mogelijk gemeenschappelijk vastgestelde gedragsregels in de hand, preventief en correctief kan optreden en bestaande toezichthouders kan ondersteunen. Naast de afspraken met en ondersteuning vanuit de provincie, draagt ook het Nationaal Park (financieel) bij aan de verbetering van het toezicht.


Acties en kwaliteitsbewaking Samen in actie

Kwaliteitsbewaking

De doelen voor het Nationaal Park zijn ambitieus en veelomvattend. Vanuit het Ministerie van LNV is er een jaarlijks budget beschikbaar van ruim € 225.000. Veel projecten binnen het Nationaal Park gebeuren in samenwerking met provincie, gemeenten, recreatieschap of natuurorganisaties. Ondersteuning vanuit het park kan soms substantieel zijn, maar is ook vooral katalyserend bedoeld.

Een aantal thema’s binnen het Nationaal Park wordt specifiek gevolgd: de recreatieve ontwikkeling, het geïntegreerd bosbeheer en het herstel van cultuurhistorische waarden. Het Overlegorgaan heeft de opdracht meegekregen om de uitvoering van de maatregelen te volgen en in 2008 en 2013 een kwaliteitsbeoordeling te verrichten.

Vijftig Actiepakketten In totaal zijn er ruim vijftig samenhangende actiepakketten aangegeven voor de komende planperiode tot 2013. Daartoe behoren ontsnipperingsmaatregelen, verbetering van recreatieve mogelijkheden, de instelling van sterrenteams, projecten op het gebied van communicatie en educatie en verbeteren van toezicht. Belangrijk is om te controleren of die plannen goed worden uitgevoerd en daarmee de doelen van het Nationaal Park gediend zijn. Voor een aantal van de acties is eerst onderzoek nodig. Bijvoorbeeld hoe de poorten, groene entrees en informatiecentra het beste kunnen worden ingericht en georganiseerd en welke maatregelen genomen moeten worden om het edelhert weer terug te krijgen op de Heuvelrug.


11

Samenstelling Overlegorgaan In het Overlegorgaan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug participeren de volgende organisaties: - particuliere eigenaren (3 leden) - natuurbeherende instanties Het Utrechts Landschap Staatsbosbeheer en Vereniging Natuurmonumenten - provincie Utrecht - acht gemeenten (vertegenwoordigd door 2 leden) - waterschappen (vertegenwoordigd door 1 lid) - landbouwvertegenwoordiging (Gewestelijke Land- en Tuinbouworganisatie) - recreatievertegenwoordiging (Recreatieschap, Recron) - natuur- & milieuvertegenwoordiging (Natuur en Milieufederatie Utrecht) - directeur IVN Consulentschap Utrecht Een vertegenwoordiger van het ministerie van LNV treedt op als adviseur van het Overlegorgaan.

Adressen en contact Secretariaat Overlegorgaan Postbus 80300 3508 TH Utrecht tel. 030 - 258 24 23 Email: [email protected] Coördinator communicatie en educatie Mw. S. Claessens tel. 030 - 221 05 99 Email: [email protected] Verdere informatie is te vinden op: www.nationaalpark-utrechtseheuvelrug.nl

12


Samenvatting Beheers- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug TORENHOOG MIJLEN BREED

Recommend Documents