Module Diervriendelijk verzorgen en organiseren op een kinderboerderij vmbo landbouwbreed | gemengde leerweg leerjaar 3 en 4
Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Auteurs: Frantina Kiekebeld, Jocelyn Janssen Redactie: Evelien Nederhoed, Tekst & Communicatie, Elst Resonans: Nanda Niemeijer, Ruud Oosterhof, Marion van Kempen, Citaverde College, Roermond Beeldverwerving: Arkamedia, Apeldoorn Herziene druk, versie 1.1, 2014. © 2014 Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland E-mail:
[email protected] Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze opgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.
Inhoudsopgave Oriëntatie.........................................................................................................6 1. Herkennen van diersoorten en rassen................................................... 7 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
Ordenen van dieren............................................................................................................................................................. 7 Diersoorten en rassen........................................................................................................................................................9 Keuze diersoorten met behulp van raskenmerken............................................................................................... 11 Het fokken van dieren........................................................................................................................................................13 Dieren indelen op doeleinden....................................................................................................................................... 16 Het signalement..................................................................................................................................................................17 Het opstellen van een signalement............................................................................................................................ 19
2. Voeren van dieren.....................................................................................21 2.1 Voeren naar afkomst..........................................................................................................................................................21 2.2 Voeren naar omstandigheden...................................................................................................................................... 23 2.3 Kennis van voersoorten....................................................................................................................................................25 2.4 Opstellen van een rantsoen........................................................................................................................................... 27 2.5 Maken van een rantsoen................................................................................................................................................ 29 2.6 Voersystemen..................................................................................................................................................................... 30 2.7 Dieren monitoren............................................................................................................................................................... 32 2.8 Voedingsstoffen.................................................................................................................................................................. 33 2.9 Voer en het milieu..............................................................................................................................................................36
3. Huisvesten van dieren............................................................................ 39 3.1 3.2 3.3 3.4
3.5 3.6 3.7
3.8
Huisvesting algemeen......................................................................................................................................................39 Huisvesting voor productiedieren...............................................................................................................................42 Hok reinigen en ontsmetten.........................................................................................................................................45 Huisvesting voor gezelschapsdieren......................................................................................................................... 46 Keuze type huisvesting................................................................................................................................................... 49 Inrichting van het verblijf............................................................................................................................................... 50 Oppervlakte berekenen van een dierenverblijf......................................................................................................52 Inrichting schaaltekenen................................................................................................................................................ 53
4. Omgaan met dieren................................................................................ 55 4.1 Hanteren en fixeren.......................................................................................................................................................... 55 4.2 Diersoorten hanteren.......................................................................................................................................................58 4.3 Hanteren gezelschapsdieren........................................................................................................................................60 4.4 Fixeren..................................................................................................................................................................................... 61
4.5 Hanteren of fixeren...........................................................................................................................................................63 4.6 Verplaatsen en vervoeren.............................................................................................................................................. 64 4.7 Hanteren groot huisdier..................................................................................................................................................67
5. Gezondheidskenmerken........................................................................ 70 5.1 Wat is een zoönose........................................................................................................................................................... 70 5.2 EHBO voor dieren............................................................................................................................................................... 72 5.3 Kenmerken van een gezond dier.................................................................................................................................. 73 5.4 Gezondheid controleren.................................................................................................................................................. 75 5.5 Voortplanting.......................................................................................................................................................................76 5.6 Sexen van dieren.................................................................................................................................................................79 5.7 Bronstverschijnselen waarnemen bij dieren.......................................................................................................... 81 5.8 Preventie.................................................................................................................................................................................82
6. Dierenwelzijn en -ethiek........................................................................86 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5
Dierenwelzijn en dierethiek.......................................................................................................................................... 86 Het effect van dierenwelzijn......................................................................................................................................... 89 Een welzijnsrapportage opstellen.............................................................................................................................. 92 Houden van uitheemse diersoorten..........................................................................................................................93 Een mening over dierenwelzijn................................................................................................................................... 94
7. Diergedrag.................................................................................................96 7.1 Wat is diergedrag..............................................................................................................................................................96 7.2 Aangeleerd en aangeboren gedrag...........................................................................................................................99 7.3 Gedrag en natuurlijke leefomgeving....................................................................................................................... 101 7.4 Omgevingsverrijking.......................................................................................................................................................103 7.5 Herkennen van gedragingen...................................................................................................................................... 104 7.6 Een ethogram opstellen................................................................................................................................................107 7.7 Relatie mens en dier....................................................................................................................................................... 109 7.8 Communicatie van dieren..............................................................................................................................................111
8. Organisatie van een kinderboerderij.................................................. 114 8.1 De functies van een kinderboerderij.........................................................................................................................114 8.2 Educatieve middelen........................................................................................................................................................116 8.3 Duurzaamheid.................................................................................................................................................................... 117 8.4 Een duurzame check.......................................................................................................................................................120 8.5 Gastvrije en gastgerichte houding............................................................................................................................ 121 8.6 Een gesprek voeren met een gast.............................................................................................................................. 123 8.7 Regelgeving, hygiëne en veiligheid...........................................................................................................................126 8.8 Verschillende ruimten controleren op onveilige situaties.............................................................................. 128
4
Laten zien..................................................................................................... 130 Reflectie......................................................................................................... 133 Begrippenlijst............................................................................................... 135
5
Oriëntatie Deze module vindt plaats op en rondom een kinderboerderij. Op een kinderboerderij kunnen allerlei dieren aanwezig zijn. Je leert daarom hoe je een dier moet verzorgen met alles wat daarbij komt kijken. Zo kun jij ervoor zorgen dat een dier het goed heeft en zich prettig voelt. In deze module worden niet alleen de voeding en huisvesting behandeld, maar ook dierenwelzijn, regelgeving en gezondheid. Weet jij bijvoorbeeld hoeveel voer jouw huisdier moet krijgen? Of, welk hok geschikt is voor een bepaald soort konijn? En hoe kun je zien of een dier ziek is en zich fijn voelt?
Wat komt er allemaal bij kijken om een dier een juiste plek te geven?
Wat ga ik leren? Maak met de klas een woordweb rondom 'dieren op de kinderboerderij'. Verdeel de klas in groepjes. Ieder groepje mag één van de dieren kiezen die zijn genoemd in het woordweb. Probeer vervolgens per dier te bedenken of op te zoeken hoe dit dier verzorgd moet worden. Denk daarbij aan de volgende dingen: • • • • • •
Wat voor soort dier is het (zoogdier, vogel of reptiel, maar ook: carnivoor, herbivoor of omnivoor)? Wat voor voer heeft het dier nodig en hoeveel? Wat voor huisvesting heeft het dier nodig en hoe ziet de inrichting eruit? Hoe kun je zien of dit dier gezond of ziek is? Zijn er specifieke zaken die je kunt toepassen om het welzijn te verhogen? Zijn er nog regels of wetten waar je met dit dier rekening mee moet houden?
6
1. Herkennen van diersoorten en rassen K
1.1 Ordenen van dieren Dieren worden binnen de biologie geordend in verschillende groepen. Dit wordt gedaan op basis van kenmerken. Zo kun je dieren verdelen in dieren die een wervelkolom hebben (gewervelden) en dieren die geen wervelkolom hebben (ongewervelden). Alle gewervelde dieren kun je ook weer onderverdelen in groepen. Hebben de dieren veren? Dan zijn het vogels. Hebben de dieren droge schubben? Dan zijn het waarschijnlijk reptielen. Door dieren te ordenen begrijp je sneller waarom een diersoort bij een groep hoort. Dieren worden binnen de biologie verdeeld in verschillende groepen
Wat weet ik al? • • • •
Wist jij al dat een konijn geen knaagdier is? Een stekelvarken behoort tot de groep van de knaagdieren. Tot welke groep gewervelden hoort het stekelvarken? Met welke apensoort zijn mensen het meest vergelijkbaar?
Taxonomie De bioloog Linnaeus bedacht in de achttiende eeuw een systeem om levende wezens in te delen. Dit systeem noemen we taxonomie. Dieren worden geordend in de volgende groepen: rijk (voorbeeld: dieren), afdeling (voorbeeld:. gewervelden), klasse (voorbeeld: zoogdieren), orde (voorbeeld: knaagdieren), familie (voorbeeld: muisachtigen), geslacht (voorbeeld:muis) en soort (voorbeeld: kleurmuis).
Er wordt al jaren gediscussieerd of de hond een ondersoort is van de wolf of dat de hond als aparte soort mag worden gezien
7
Gewerveld en ongewerveld Het dierenrijk wordt onderverdeeld in acht afdelingen: zeven afdelingen zonder wervelkolom, zoals eencellige dieren: sponzen, holtedieren, wormen, weekdieren, geleedpotigen en stekelhuidigen. En één afdeling met wervelkolom: de zogenoemde gewervelden. Veel dierverzorgers werken alleen met gewervelde dieren. Binnen de wereld van terraria, aquaria en dierentuinen spelen ongewervelden ook een rol. In een zeeaquarium kunnen ongewervelde dieren naast gewervelde vissen leven. Sommige mensen hebben wandelende takken, een diersoort uit de geleedpotigenafdeling (klasse insecten).
In een zeeaquarium komen gewervelde en ongewervelde dieren voor. De clownvis kan niet zonder een zeeanemoon
1. In een zeeaquarium spelen ongewervelde dieren vaak een grote rol. Wat is een zeeanemoon? a. Eencellig dier. b. Plant. c. Holtedier. d. Weekdier.
De vijf klassen van gewervelden Gewervelde dieren kunnen worden geordend in vijf klassen: • Zoogdieren: huid bedekt met haar, warmbloedig, longademhaling, levendbarend. • Vogels: huid met veren, warmbloedig, longademhaling, kalkschalen eieren. • Vissen: slijmerige schubbenhuid, lichaams temperatuur aan omgeving aangepast, kieuwademhaling, eieren zonder schaal. • Amfibieën: gladde slijmerige huid, lichaamstemperatuur aan omgeving aangepast, ademen via kieuwen en huid en later met longen, eieren zonder schaal. • Reptielen: droge schubbenhuid, lichaams temperatuur aan omgeving aangepast, longademhaling, eieren met leerachtige schaal.
Een overzicht van het aantal families en soorten van de vijf klassen van gewervelden
Maar let op: Er zijn uitzonderingen!
8
2. Een slang legt eieren met leerachtige schaal en heeft droge schubben. Een dolfijn ademt met longen en zijn levendbarend. Een salamander legt eitjes. Bij welke klassen horen bovenstaande dieren? a. Slang: zoogdieren, Dolfijn: Vissen en Salamander: Reptielen b. Slang: amfibieën, Dolfijn: Zoogdieren en Salamander: Vissen c. Slang: reptielen, Dolfijn: Zoogdieren en Salamander: Amfibieën d. Slang: reptielen, Dolfijn: Vissen en Salamander: Reptielen
Binaire nomenclatuur Voor alle diersoorten, ook exotische diersoorten, worden wetenschappelijke namen gebruikt. Handig als je bijvoorbeeld meer informatie over een dier wilt vinden in een encyclopedie. De wetenschappelijke naam bestaat vaak uit twee gedeelten. Dit noem je de binaire nomenclatuur. De eerste naam is de geslachtsnaam en de tweede naam is de soortnaam. Een voorbeeld is de Phyllobates vittatus. Dit pijlgifkikkertje behoort tot het geslacht: Phyllobates. Er zijn zes soorten van dit geslacht kikkertje. Het kikkertje hoort tot de soort 'vittatus', dat ‘gestreept’ betekent.
K
Dit kikkertje heet: Phyllobates vittatus. De eerste naam is de geslachtsnaam, de tweede de soortnaam
1.2 Diersoorten en rassen Vraag je aan een willekeurige Nederlander: Wat is een diersoort? Dan zegt deze waarschijnlijk: "Een groep dieren die er ongeveer hetzelfde uitziet.” Een Teckel en een Sint-Bernard zijn heel verschillend, maar toch horen ze bij dezelfde diersoort, namelijk de soort ‘gewone hond’. Of wetenschappelijk gezegd: ‘Canis familiaris’.
Er zijn ontzettend veel verschillende diersoorten
9
Wat weet ik al? • • • • •
Behoren ezels en paarden tot dezelfde soort? Wanneer spreken we van soorten en wanneer van rassen? Hoeveel hondenrassen zijn er ongeveer? Welke kleuren komen voor bij muizen? Wat zijn luxe rassen en nutrassen?
Diersoorten Dieren horen tot één diersoort als ze samen vruchtbare jongen kunnen krijgen. Honden van verschillende rassen kunnen bijvoorbeeld samen jongen krijgen en deze jongen zijn vruchtbaar. Daarom horen de rassen bij één diersoort. Verschillende diersoorten kunnen niet met elkaar paren. Samen krijgen ze nooit vruchtbare nakomelingen. Een konijn en een cavia krijgen bijvoorbeeld nooit jongen. De paardachtigen, zoals ezels, halfezels, paarden en zebra’s, zijn hierop een uitzondering. In deze familie kunnen de ondersoorten wel kruisen en nakomelingen krijgen, maar deze zijn (bijna) nooit vruchtbaar.
De hond is een diersoort. Honden kunnen samen vruchtbare nakomelingen krijgen
1. Een zebra en een paard kunnen samen voor nakomelingen zorgen. Je krijgt dan een paardbra. Een paardbra is niet vruchtbaar. Behoren een zebra en een paard tot dezelfde soort? a. Ja, de zebra en een paard behoren tot dezelfde soort. b. Nee, de zebra en een paard behoren niet tot dezelfde soort.
Dierrassen Diersoorten kunnen in dierrassen worden onderverdeeld. Van de diersoort kip zijn in Nederland ongeveer 120 erkende kippenrassen die in theorie vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen. Een ras heeft een aantal eigenschappen dat erfelijk is bepaald. Vaak zijn dat uiterlijke verschillen. Bij konijnen zijn er grote, middelgrote en kleine rassen met verschillende kleuren. Rassen ontstaan door de mens. Een koe met dikke uiers wordt bijvoorbeeld gefokt om veel melk te geven.
10
De diersoort hond kan worden verdeeld in 356 erkende hondenrassen waarvan de Chihuahua een voorbeeld is
Variëteiten bij rassen Variëteiten zijn onder andere vachtkleur, vachtstructuren en hoogtemaat. Bij muizen, ratten, gerbils, hamsters, cavia’s en konijnen praat je over kleurvariëteiten en vachtvariëteiten. Zo zijn er bijvoorbeeld zwarte muizen en witte muizen. Ook kun je kijken naar de tekening van een muis. Een voorbeeld hiervan is een lakenvelder. Deze muizen hebben een soort band om hun lichaam lopen in een witte kleur, alsof er een lakentje over de muis heen ligt.
Dierrassen kunnen worden onderverdeeld in variëteiten
2. Een koemuis is een zwart-witgevlekte muis met een normale vacht. Dit is een voorbeeld van: a. een vachtvariëteit. b. een kleurvariëteit. c. een variëteit van grootte. d. een variëteit van tekening. O
1.3 Keuze diersoorten met behulp van raskenmerken Wat ga ik doen? Op een kinderboerderij worden verschillende diersoorten gehouden. De beheerder houdt bij aanschaf van nieuwe dieren rekening met een aantal factoren. Is er wel genoeg ruimte? Moet er misschien een nieuwe huisvesting gebouwd worden? Zijn het rustige diersoorten/rassen die de bezoekers kunnen aaien? Is er voldoende budget voor het onderhouden van het dier? Keuzes genoeg, daarom moet er goed over nagedacht worden.
Rustige dieren zijn wel zo veilig
Dit worden mijn resultaten Product
Proces
Keuze voor de juiste diersoorten en rassen.
Ik heb rekening gehouden met de bestaande situatie.
11
Product
Proces
Argumentatie voor de juiste keuze voor diersoorten en rassen.
Ik heb rekening gehouden met de hanteerbaarheid/aaibaarheid van het dier. Ik heb rekening gehouden met gezondheidsrisico’s voor mens en dier en eventuele veiligheidseisen.
Wat heb ik nodig? • Internet, encyclopedieën en/of rasstandaarden.
Waarom kiezen voor een bepaald dier? Er zijn veel factoren die bepalend zijn voor de keuze van diersoorten. Denk aan het doel van de kinderboerderij, de ruimte en huisvesting en de hanteerbaarheid van dieren. Daarnaast spelen kosten, risico’s en veiligheidseisen en raskenmerken een rol. Welke diersoorten en rassen zou jij adviseren en waarom? Geef een aanbeveling. Volg de volgende stappen: • Stap 1: Bepaal welke diersoort de beheerder zou kunnen huisvesten in de leegstaande stal. Een alpaca, een kameelachtige, is vaak kostbaar in aanschaf. Zou jij adviseren om • Stap 2: Geef argumenten waarom jij denkt dit dier op de kinderboerderij te houden? dat er voor deze diersoort moet worden gekozen. Geef voor elke factor een reden waarom de gekozen diersoort geschikt is. • Stap 3: Je gaat met behulp van internet, encyclopedieën of rasstandaarden drie dierrassen van de gekozen diersoort aanbevelen. • Stap 4: Je beschrijft per ras de raskenmerken van het dier. Je vertelt duidelijk waarom je dit ras aanbeveelt. Is het ras heel erg tam? Wordt het ras niet snel ziek? Is het ras klein en daarom geschikt? • Stap 5: Je levert een kort verslag in bij de docent, waarin je duidelijk bovenstaande stappen hebt beschreven.
12
K
1.4 Het fokken van dieren Rassen ontstaan door ingrijpen van de mens. Al jarenlang houden mensen dieren voor diverse productiedoeleinden. Dikke varkens bijvoorbeeld voor het vlees, schapen voor hun wol en koeien voor de melk die zij produceren. Door dieren te kruisen ontstonden er in de loop van de jaren rassen. Door fokken worden deze rassen in stand gehouden of verbeterd. Tegenwoordig worden dieren ook gefokt omdat zij belangrijk zijn voor de cultuur. Daarnaast worden ze gefokt om een bepaald uiterlijk te krijgen en/of te behouden. Een krantenartikel over een fokker die een labradoedel heeft gefokt
Wat weet ik al? • • • • • •
Hoe zijn al die rassen van een diersoort ontstaan? Waar kun je vinden hoe een ras eruit moet zien? Bij welke groepen dieren heb je het over kweken in plaats van fokken? Wanneer heb je het over een raszuiver dier en wanneer over een vuilnisbakkenras? Wat is een stamboek? Wordt er bij het fokken op uiterlijke kenmerken altijd rekening gehouden met dierenwelzijn?
Fokken en selecteren Zowel landbouwhuisdieren als gezelschapsdieren worden gefokt. Als je twee rassen met elkaar kruist ontstaat een hybride (bastaard). Het uitkiezen van ouderdieren (ouders) noem je selecteren. Een varkenshouder die zo veel mogelijk biggen wil, kiest een beer en een zeug uit grote nesten. Een schoothondje wordt gefokt door steeds de kleinste hondjes met elkaar te laten paren. Bij productiedieren wordt vaak van goede vaderdieren sperma afgenomen en opgeslagen. Dit wordt vervolgens gebruikt voor KI (Kunstmatige Inseminatie). Ook gebeurt dit met eicellen van goede moederdieren; melkkoeien bijvoorbeeld. Daarna worden meerdere nakomelingen verkregen door middel van embryotransplantatie.
13
Een kruisingsschema van twee zwartbonte koeien, waarbij er kans is op een roodbont kalf
1. Bij fokken voor rassen met betere eigenschappen volg je bepaalde stappen. Zet de stappen in de juiste volgorde: a. paren – ouderdieren selecteren – met de jongen verder fokken – de beste jongen selecteren. b. ouderdieren selecteren – met de jongen verder fokken – paren – de beste jongen selecteren. c. paren – met de jongen verder fokken – ouderdieren selecteren – de beste jongen selecteren. d. ouderdieren selecteren – paren – de beste jongen selecteren – met de jongen verder fokken.
Het fokdoel Het fokdoel is het doel van het fokken van dieren. Bij landbouwhuisdieren kan het om een zo groot mogelijke productie gaan. De fokdoelen van gezelschapsdieren zijn uiteenlopend. De één wil een schoothondje, de ander een grote, langharige hond. Bij paarden zijn er ook verschillende fokdoelen. Zo heb je springpaarden, renpaarden en paarden speciaal gefokt voor dressuur. Een fokdoel kan ook een bepaald cultuurhistorisch ras in stand houden.
Een voorbeeld van een fokdoel is het behouden van een cultuurhistorisch Nederlands ras als de Lakenvelder
2. Het belangrijkste fokdoel van het paardenras Arabier is meestal: a. het in stand houden van een cultuurhistorisch ras. b. het in stand houden en/of verbeteren van het uiterlijk. c. het verbeteren van de eigenschappen voor het gebruik als dressuurpaard. d. het verbeteren van de eigenschappen voor het gebruik als renpaard.
Rasstandaard en rasverenigingen Elke diersoort heeft zijn eigen rasstandaard. Hierin wordt per ras verteld aan welke eigenschappen het moet voldoen, maar ook hoe het ras eruit moet zien. Een keurmeester gebruikt de standaard om een rasdier te beoordelen op bijvoorbeeld een tentoonstelling. Fokkers gebruiken de rasstandaard als fokrichtlijn. Een rasvereniging maakt zich sterk om een bepaald ras te behouden of te verbeteren. De rasvereniging zet bepaalde bloedlijnen uit en de aangesloten leden fokken volgens deze aanbevolen lijnen. Een Ierse setter op een tentoonstelling. Het dier wordt beoordeeld met behulp van een rasstandaard
3. In de konijnenrasstandaard wordt het volgende genoemd: a. Het minimale en het maximale gewicht van het konijnenras.
14
b. De toegestane kleurslagen van het konijnenras. c. De lengte van de oren van het konijnenras. d. Alle bovenstaande opties.
Stamboek Rassen staan vaak geregistreerd in een stamboek of stamboom. Dit gebruik je voor het bevorderen en verbeteren van de raszuiverheid en bepaalde raskenmerken. Het stamboek is een door de overheid ingesteld officieel registratiesysteem. Alleen raszuivere dieren mogen erin worden opgenomen. De overheid heeft het beheer van het stamboek overgedragen aan een aantal instellingen. Zo beheert De Raad van Beheer op Kynologisch Gebied het hondenstamboek. Voor het vervalsen van stambomen krijg je een zware straf. Een voorbeeld van een hondenstamboom. Hierin staan gegevens die belangrijk zijn voor het fokken
Welzijnsproblemen door het fokken met dieren Het fokken van dieren brengt ook nadelen met zich mee. Vroeger werden dieren meestal gefokt voor een bepaald doel. Denk aan grote Belgische trekpaarden voor het trekken van een kar. Tegenwoordig worden veel dier rassen alleen gefokt om hun uiterlijk. Vooral bij rashonden ontstonden hierdoor problemen. Sommige kleine hondjes kunnen bijvoorbeeld uitpuilende ogen krijgen en vechthonden kunnen agressief zijn. Daarnaast zijn er rassen met erfelijke afwijkingen, zoals doofheid, blindheid en epilepsie. Een Engelse bulldog heeft snel kans op ontstoken ogen door de verkorte traanbuis in de stomp gefokte neus
4. Tamme ratten werden vroeger voornamelijk gefokt en gekweekt voor het gebruik in laboratoria. Tegenwoordig worden ze vaak gefokt voor het uiterlijk of het verbeteren van de variëteit. Bij tamme ratten zijn er problemen ontstaan door het fokken. Welke? a. De levensverwachting van een tamme rat is laag. Ze hebben veel kans op tumoren en abcessen. b. Het evenwichtsorgaan van de tamme rat is niet zo goed. Een tamme rat kan niet meer zo goed zijn evenwicht bewaren als de wilde rat. c. De tamme rat is veel alleen gehouden en is daarom niet meer zo sociaal met zijn soortgenoten.
15
